THE JUBILEE.

Maori Paper.

TE TIUPIRI







WHANGANUI, 9TH MAEHE, 1899.





 —  TATINI, —



 KEI RAWAHI MAI O TE WHARE

            PUREI.





E mohio ana e au i konei nga Toroa, nga

Kapata, nga Tuuru, nga Peeti nga Whariki,

me  nga mahi katoa e tika ana, mo nga

          whakapaipai Whare.





Me nga hanga Kawhena tupapuku ka mahia

paitia e au i runga i nga tohutohu. Haere

    mai tirohia nga rawa o taku haapu.

 HEMI TEINA me te KAMUPENE.



 NOKU tonu te HAAPU HOKOHO RINO i te

         pito o Whanganui Piriti. 

                                                     

Kei au nga pu o ia ahua me ona paura, me

nga hae ana hanga whare, nga waea hanga

taiepa, nga rongoa  hipi, nga tuuru mahi

 Kamura—NGA  TUURU MAHI WHAKAIRO



Otira i te tinitini o aku rawa e hokona ana

         mo te moni iti nei te utu.



Ata haere  mai koutou te Iwi Maori ki te

        titiro i ta te kanohi i pai ai.

TE   TIUPIRI,

Ko Wiremu Nepia, roia o Akarana, kua
whakaritea e Kingi Hori (Kingi o Tonoa)
hei roia whakahaere mona, mo runga i te
tono utu o Tiamana ki te Kawanatanga
o Tonga.

He nui te mate o te Popa o Roma, en-
gari kua ahua pai inaianei. He maha
nga tangata nunui, me te Kuini, i tuku
reta mihi atu ki te Popa.

Ko te taone nui o Nui Ioka, ko te tahi
pito o taua taone, kua ngaro i te Kopaka.

Kua tono nga iwi o Tiamana i noho ki
Kiupa, kia utu Amarika i nga moni e
4,300,000 pauna, mo te kinonga o a ratou
rawa i te whawhai a Paniora raua ko
Marika.

Ko Ta Pokera, me Ta Poene, kua
mate mai ki Ingarangi.

He nui Te Paanga ote tupuhi kinga
takiwa o Atereiria a he maha hoki. Nga
kaipuke kua Pakaru, he maha nga
tangata i mate i taua tupuhi.

I runga i te whai korero a Te Raiti
Honore Kohena i roto i te Paremata o
Ingarangi ko tana whai korero kia hanga
hoki etahi manuao hei whakatoke maha
atu i nga Manuao o Ingaraagi; eki ana
hoki ia i whakaritea kia hangaia kia rua
tino Manuao nui kia rua manuao arai kia
toru tino manuao tere kia rua nga manu-
ao mataki kia rua nga tino manuao topito
konga moni e rite ana hai whakahaerenga
mo enei mahi, e rua miriona e warurau
mano pauna hai utu ka rite ai.

Ko wiwi he iti kau nei nga moni hai
whakahaere moana, me Ruhia ka whaka-
pau i tenei tau hai mahi ia na manuao,
konga moni e toru miriona e rima mano    :
pauna.

                        TE  TIUPIRI.

mahi a nga punui onga manuao, kaore

hoki i whakata te mahi a nga punui, e

ono pea  nga haora, ka mutu  pai kore

rawa te hauhau  i korikori, ko to ratou

 tianara ko Akuirano, oma atu e maharatia

ana tera ia e mau.

  Ko nga hauhau i mate 7, 000 no Marika

 150. He nui te atawhai o Marika ki nga

 tangata i tu ka akiri.



       Te Tangata Whai moni.

   I roto i te Nupepa  o Niu  Ioka e

whakaatu  ana  ko Hoani  Rootipera o

 Marika, koia te tahi tino tangata whai

 moni kei te ao nei, ko te maha o ana

 moni, e waru tekau "miriona, ko nga hua

 e puta ana ki a ia i te tau e wha miriona,

 eki ana hoki te tahi o nga Nupepa, ko

 nga moni e puta ana ma taua tangata i te

 ra, he nui ke atu i nga moni ma Pereti-

 reni Makiuiri o Marika i te tau. He

 tangata tautoko ia i nga mahi whaka-

 pono me nga kura.

           



 Kua panuitia e nga Nupepa tenei ake a Matini, ka

whakamutu ia ia i te mahi kai Tiaki mo te katoa.



Ko te marama o Aperira e haere ai a Makenehi

Minita mo nga whenua ki Ingarangi.



I te kooti Minita i tu ki Matene, tokotoru nga

' maori i whakaaetia he penihana, ko Hamapiri, ko

Piripa Te Aokapurengi, mo te Hira Whare kiore.



   Ko  te maha o nga pakeha o Atareria me Nui

Tireni e 4, 475, 000.



   Tokorua nga  kau matua maori o Kaiapoi i tono

 Penihana ma rana, no te whakaaturanga mai ko te

uta mo to raua whenua i neke atu i to 320 pauna,

 heoi unuhia aua ta raua tono.

Nga  Mahi Ngahau  o



       Pipiriki nei.

  I tu te purei Ngahau Pooro kirikiti a te Tiima o

Pipiriki me Raetini i te  Rahoroi te 11 ongara  i

te tahi taha o te tahi taha. He maori te nuinga o

Pipiriki Heiti nga pakeha. He pakeha te nuinga o

Raetihi. He iti nga maori.



  Haunga  ia te hunga matakitaki ki te whakaaro kia

300 maori pakeha  ko nga kai titiro o te tahi taha o

tahi taha, ko Erueti Ateha Raana kooti ko Te One.

Kai whakamaori me te mahita o te kura o Pipiriki

nei.



   I te 1 P. M. ka toohi tia ka riro na Pipiriki Tiima i

timata te patu tuatahi e 48 te kaute ka mate katoa

ka  whaka uru ko Raetihi Tiima e 20 te kaute ka

 mate katoa, ka whakauru ano a Pipiriki Tiima e 38

. te kaute ka mato katoa ka whakauru ko Raetihi e

 52 te kaute katoa.



   A  Pipiriki kaute......... e 86

   A  Raetihi kaute......... e 72



   Te nukunga  ake o ta Pipiriki i ta Raetihi te 14.

 Heoi na Pipiriki Tiima i wini tangi ana te umere a

 te taei taha, a te tahi taha ara atu hoki to mumero

 a te hunga matakitaki.

                             Heoi ano

                                    I R. T.

Nga Tangata Tono Pepa.



        

 Aterea Taiwhati, Hiruharama... 50

 Hemi Houra, Ruanui, Moawhango... 30

 Tepohe Tewharemate, Hiruharama... 30

 Hepetema Rangitauira, Ruanui, Moawhango 5 O

 Poma Haunui, Kauwaeroa, Hiruharama    2  6

 Tohiora Pirato, Hiruharama... 20

 Neri Poutini, Hiruharama...... 20

 Raihania Takapa......, 20

 Teakihana  Rangataoroia, Pipiriki... 40

 Hira Rewiri, Hiruharama...... 10

 Teweri Haeretuterangi, Pipiriki... 10

 Hawira Tepuhaki, Ruanui, Moawhango     1  O

 Rahera Tiweta, Parapara, Upokongaro       1  O



              He tone pepa.

   G. Ashford Parapara, Upokokngaro.

   He  utu pane Kuini katoa enei

                       TE. TIUPIRI.

Ki nga hoa tuku korero



        mai,

         ——————————————



  Ko te reta a Wi Pere whakaatu mai

ana i ona whakaaro, ka taia a tera puta-

aga o te Pepa. Me nga korero ote Hui a

Ngatikahungunu  ki  Haweraka, Here-

taunga.





     Whakaatu.

  Ko  to tatou Etita no te Turei nei te 22

onga ra o te marama  nei i haere ai ki

Pipiriki, kia kite i tona iwi.

           NIMIRATA UMURAU,

                          Raro  Etita.





   Whakaatu  Ano.

                  

   E  hiahia nui ana  te Etita ki a  tino

whakaaro  nui  nga  Etita me  era atu

 tangata, o nga takiwa ki tenei whaka-

 marama kia ratou, ka maha rawa hoki

 nga  wkakaaturanga, a kaore i te mau.

 Ara ki te tuku korero mai mo te pepa, me

 penei te tuhituhi ki runga o te  kawa

 Manuscript Only kia kotahi kapa panekuini

 ka tae mai tena reta ki te tino maha nga

 wharangi tuhituhi, e rua kapa engari kaua

 te kawa e hiirihitia. He pai tenei whaka-

 atu no te mea ki te neke atu nga taimaha

 o  aua  tuhituhi i  runga i  te  Ture

 Poohi, ka neke ke atu te utu a te Tiupiri i

 nga utu o te poohitanga mai.



            NIMIRATA UMURAU,

       Raro Etita, Hekeretari o te Tiupiri,

                  Wanganui.

                   

  E kore e tau te he ki te Etita, mo nga whakaaro, a

nga rangatira e tukua mai ana ia ratou reta kia panu-

itia.



             WHAREPONGA, WAIPIRO BAY,

                             Pepuere 24, 1899.

      Kia Waata Hipango, Etita o te Tiupiri.

  Eta, tena koe  kia ora kia ora  tonu koe, eta, he

haringa ake no te nga kau  ki te pai o tau whaka-

haere i te taonga o nga kaumatua ara ia te Tiupiri i

waiho  nei e taitoko ki roto ki  tou ringaringa, hei

taonga pumau hei kahurangi hoki ki nga marae o te

tint e tau nei i Aotearoa, me te Waipounamu Henui

aku mihi me aku tangi i roto i toku ngakau ki ena o

tatou kaumatua  rangatira kua ngaro atu na kei te

Po, e taea hoki  te pehea, i te ringaringa kaha o

Aitua, kati puritia iho i koua, ka korero au  mo

tatou aitua, e ngari koa hei te peeti mutunga o uku

net korero.

   E ta, e te Etita, kapai ranei koe kia eke atu e tahi

kupu  rua rua nei maku hei whaka utu utu atu i nga

kupu a Wiremu  Hopihona Winiata i panuitia i te

No. 23 o te puke ki Hikurangi peeti 2, 3, me nga

kupu  hoki a Wiremu R. Kerehi i panuitia i taua

nama  ano, peeti No. 3, 4, a, tera hoki e awanga-

wanga ake te nga kau ki nga kupu a toku nei hoa a

Mangakahia i panuitia i taua nama ano peeti 4.

   1. Kapenei tia e au taku kupu  tuatahi e ta e

 Winiata, e korero parau ana koe ki te etita o te puke,

 ko Wiremu Hopihona to ingoa, ko tou ingoa ke ko

 Winiata Taniwha. 2. Na taua ano i tono a paratene

 ngata ki Papawai, ki to kawe i tataua nei whaka-

 tikatika, mo te Pire a te Kawanatanga.

   E toru nga tunga Hui o Ngatiporou i whakatika-

 tika ai i te Pire, me te tuku atu ki te ringa o Para-

 tene, me koe hoki i reira, e whakaae ana, i naia nei

 kei te Pohehe koe, e mea ana koe kia whakahokia

 mai ki Waiapu, he waewaeroa, ki te rapu i te ora mo

 taua nei. Heoi  ano te mahi e rawe kia taua nei, he

 noho i te kainga lie kai ka ki te Puku, katangi te

 ngongoro waiho  nga tangata mohio  hei kaimahi

 mataua nei kaua hoki koe e manuka nuku ki to Ira-

 mutu  kia Tuta nihoniho, pai atu hoki kia koe i te

 mea e ngaro ana, to Rangatira, ka rahi hold tau waha

 kaua  koe e hia hia kia kite tonu i te Tinana  o te

 Raiona, kei pau koe, pai ke atu te titiro ki nga Tapu-

 ae, anake, kaua e waiho nga mahi penei, ara Rupahi

 mahi  Tinihanga hei mahi, katahuri ki te tuku panui,

 kei mahara te aokatoa koia rawa ano, he mahi Pono

  tunu, kati iho i a tatou nei u tatou nei mahi, i te

  Hohe kia Te Awenapara, kati mo tena mo  tau e

  Wiremu  R, Kerehi, o Tuparoa, i ki toreta o te 10 o

 Tihema 12, 98 tekau marima mano koutou e whaka-

  he ana ki te Pire Poari, no to reta o te 7 Hanuere 1,

                       TE  TIUPIRI.

kore e whakamutu i ta matou raruraru

ko oku taokete ko Topi Tekura, ratou ko

ona teina; mo te Wira Rawinia Tuke

ke Imuri katu a Ripeka ka kiia e tana

wahine he tangata whanako a Rupuha

he tangata korero Parau, mou mou noa

te pupuri i te Paipera a te Atua i tona

ringaringa. Koia nei nga kupu i whaka-

wakia ai.

  Tera atu ano etahi Ture i whakaritea e

ana iwi hei tiaki mo ratou, ara kei te rarangi

te 15 me te 18. Ko aua rarangi he whaka-

tupato mo  ratou ano kei pa he  korero

kino, i runga i te kore take.

      He Rahui.

                    



Te Rahui mo nga hapu o Murikau

   Poraka ara ko Hiruharama

         taua Rahui.



  No te 13 onga ra o te marama nei ka tino paahitia

e te kooti nga rohe o te porohita o Murikau Poraka

 koia nei aua rohe timata atu i Tumuhi ka ahu

whaka  te rua ka tapahi atu ki roto ki te awa o Kai-

wawe  ka ahu whakatai o taua awa ki tona pakaru-

 tanga atu ki roto ki Mangoihe ka rere whakatau o

taua awa ka tai ki te puau o Horomia ka ahu wha-

 kauta o taua awa ka tae ki te rohe o Otaranoho

 poraka. Na te paahitanga o tenei rohe ka kiia e te

 kooti ka whakaputaina tetahi o ta mo taua porohita.

Ko Murikau nama i te ingoa hei whenua tuturu mo

nga tangata e whai take paanga ana kei reira tae atu

ki a ratou tamariki me a ratou mokopuna kauaka e

hokona e moketeria ranei. Katahi ka whakaritea e

te iwi kia 10, 000 nga hea mo te poraka katoa e 5, 000

nga hea mo te porohita e 5, 000 nga hea mo te toe-

nga ote poraka ara mo Morikau nama 2.





       WHAKAATU

  He  mea e te kooti whenua Maori, i tu ki Pipiriki

hei whenua tuturu ara tapu, e tino koa ana te Tiupiri

mo  runga i te whakaaro o te iwi me te kooti, no te

mea  ko nga whenua e whakahaerea ana i roto o

Whanganui  kaore e maharatia ana nga kainga kia

rahuitia, katahi rawa ki tenei, —ETITA.

 Te Raruraru i Hamoa.





   He  mea tika ano kia panuitia nga korero mo te

raruraru ki Hamoa. I puta ano te pakanga a nga

iwi o Hamoa  kia ratou ano, me e te uru atu hold o

 nga iwi nui i raro i te Tiriti ki roto ki tana raruraru.

 Ko te putake o taua raruraru he whakatunga kai

riiwhi mo  Marietoa, e rua nga kai riiwhi i whaka.

 tungia, ko tanu tamo a Marietoa, me Matawha ara

 tetahi o nga rangatira, i mauria atu nei he whenua ke

 noho ai, i e rima ona tau e wehe atu ana. I muri

 iho i te matenga o Marietoa, ka puta te kupu a nga

 kai whakahaere o Ingarangi, o Amarika, me Tia-

mana  e noho ana i reira, e mea aua kaua ratou e

 whakatu kai Riiwhi, taua whakaritenga a ratou taka-

 hia iho e to raua hoa Tiamana, a whakapiri ana ia

 kia Matawha, i runga i tenei ahua kapouri nga toko-

 rua, te Ingarihi me te Marikena, kua takahia ta

 ratou kupu, te kitenga onga iwi ote taha kia Mata-

 wea kua wehewehe o ratou whakaaro, katahi ratou

 katu he, i te mea kua mohio ratou ia ratou te hunga

 kaha mo te whawhai. Inga tau to kau marua kua

 hori ake nei, ka puta he raruraru i te tohu tangata o

 Tiamana ko  Paraneihi to ingoa e whakaatu ana ia

 Tamatete kia whakaara pakanga kia Marietoa, a riro

                       TE  TIUPIRI.

ake Api. Oma atu ana a Marietoa ki roto i te nga-

herehere, i muri iho ka hoatu i a ia ki te ringa ote

kai whakahaere o Tiamana, mauria atu ana ia ki

Awherika. Tu aua ko Tamatete ki runga ki te toro-

na  a ko Paraneihi hei Pirimia. Heoi  ka timatai

konei te pakanga i te tau kotahi ano, ka ara ano he

pakanga ma Matawha kia Tamatete, ahakoa awhina

kau nga maunao o Tiamana ia Tamatete, hinga iho

ia Matawha. Katu ko Matawha hei Kingi, riro aua

ia ia te nuinga ote mana, me te maha hoki o te iwi.

a ia ia ake te mana. I runga i te tino hiahia mai o

Tiamana ki a ia te mana o Hamoa, ka whakahe a

Ingarangi me Marika me te whakaputanga pakanga

hoki a te kai whakahaere o Tiamana. I  runga i

 tenei take tu aua he huihuinga i Parini, i te taone o

 Tiamana ia Aperira 29th 1989. Kiia ana e taua

 huihuinga ko taua moutere, me tuhera ki katoa; ko

 nga iwi e toru ko Ingarangi, ko Marika, ko Tiamana

 me kotahi ratou, me te mau o ta ratou rongo. Kiia

 aua e Marietoa me whakahoki mai ki Hamoa; rue te

 whakahokinga i te kingitanga ki a ia.

   E toru nga tau e mau ana te whawhai a Matawha

 i muri ito kahopukia a Matawha me ona rangatira,

 mauria atu aua ki tetahi moutere ko Kakaowha te

 ingoa, i muri iho i te rima o nga tau katahi ia ka

 whakahokia mai  ki tona iwi, ara i runga i te mea

 kaua ia e whakatupu raruraru. I runga i te matenga

 nei o Marietoa katahi te iwi ka whiriwhiri riiwhi. Ia

 Kingi Marietoa ano e kingi ana, ko te whakaaro a

 nga nupepa Tiamana, kia wahia te moutere kia toru

 nga wahanga, ara kia ratou ki nga iwi e toru In-

 garangi, Amarika, me Tiamana, otira kihei a Inga-

 rangi i noho pera, engari i mau tonu ia ki runga ki

 nga ture o te tiriti i hangaia nei ki Parini. Ko nga

 Rangatira o Hamoa e whakaae ana kia tu ko Mata-

 wha hei kingi, konga mea e whakahe ana, e tono ana

 ma  te Tumuaki o te Hupirimi Kooti e whakatau,

 mehemea kowai hei kingi; a ko Taruupa te Tumuaki,

 no Amarika, he roa te muinga i nga take, a te tahi, a

 te tahi, a oti ana i runga i te whakataunga a te Tu-

 muaki  ko  Marietoa hei  kingi i raro i te Tiiti i

 mahia ki Parini. I muri iho o taua whakataunga

 kaputa te whawhai ki te taone tonu o Apia, pa ana

 te mataku ki nga pakeha e noho ana ki reira; toa ana

 ko te taha kia Matawha, ko tona hoa pakanga oma

 ana ki nga manuao o Ingarangi hei tiaki ia ratou. I

 runga i  taua raruraru whakaritea ana e nga  kai

 whakahaere e toru o nga iwi nunui, kia tu he Poro-

 wini Kawanatanga, ko Matawha, me nga rangatira

 te kau matoru. Ko Pakuta Rarapere te Tumuaki o

 te Kaunihera i runga i te tautoko a te kai whaka-

 haere o Tiamana, Te ture tuatahi i whakaputaina e

 ia he tutaki i te Hupirimi Kooti. I te wa i ara nei

 te pakanga a nga maori, ka rere atu a Hapimana,

 Tumuaki ote Hupirimi, ma tona whanau ki runga ki

 te manuao o Marika i tae noa mai. Na i runga i te

rongonga o te Tumuaki, ki te tutakinga i te Hupirimi

Kooti, Katahi ia ka arahina e nga hoia o te manuao

o Ingarangi, ki te tuawhenua ki Apia ki te taone

tonu. Katahi ka tono te tumuaki kia huakina te toa

ote Hupirimi Kooti, ka tautohetohe i konei, puta ana

nga kupu kino a te tahi a te tahi, kii mai ana te Tia-

mana  kua mutu tou Tumuakitanga, engari ma te

Kawanatanga  o Hamoa e  whakarite, notemea kua

tutakina e te Kawanatanga Porowini. Katahi ka

puta te whakahau a te Tumuaki kia wahia te toa ote

whare, heoi tuwhera ana i nga hoia o te manuao,

whakahe tonu te Tiamana i raro i te mana o tona

kingi, me  tona maua  hoki i raro i te Porowini

Kawanatanga. Katahi  ka whakaputaina te panui,

he  mea  haina e to Ingarangi mo to Marika kai

whakahaere ara. " E ki ana ko te whakaritenga i te

Porowiri Takiwa hei Kawanatanga  mo Hamoa,

kaore i te whakahe  i nga  tikanga ote Hupirimi

Kooti. Kote tahi o nga panui whakamana, na te

kai whakahaere o Tiameni i whakaputa. " E ki ana

na runga i te he ote mahi a te Hupirimi Kooti i te

 whakaritenga nei i te Kingitanga i puta ai te raru-

raru ua reira i whakataungia ai te Porowini Kawana-

tanga. Na e ki aua te Tiriti o Parini. Kote mana

o te Tumuaki ote Hupirimi Kooti i riro i nga tika-

nga whakariterite mo nga turanga whakahaere maate

 Tumuaki o taua kaunihera e whakarite, ina tae atu

he kupu whakahau. Konga  mahi a te Timuaki ote

 Hupirimi Kooti kaore i tika.



  Penei nga mahi e mahi mai nei i Hamoa engari kua

 puta te kupu tenei ake ka huihui ano, a tera hoki e

whakahengia  e Tiamana  te whakahaere a  tona

kai whakahaere i Hamoa.

      Panuitanga.



                               

   He whakamahara kia koutou kote Pepa

 nei kei te ahua he. I runga i te mahinga

 a te perehi i hoatu ke te Rarangi tua ono

 kite Rarangi tekau marua ko te whitu ke

 ki te tekau matahi a kei Pouri mai kou-

 tou kita ta tau pakeha.

                       TE  TIUPIRI.

   No  Heretaunga.







  Kua  tae mai nga rongo o te hai i tu ki Pakirikiri

Turanga. Ko taua hui he whakanui i te tunga o te

kohatu whakamiharo kia te Kani-a-Takirau. I roto

i taua hui ka korero a Wipere raua ko Taare Mete

mo  te pire poari. E  kiia ana hinga kino ana a

Taare Mete i a Wipere Kite ana a Ngati Kahungunu

ki te Wairoa kanui te marama o te korero a Wipere

mo taua pire,

  Ko mohi te Atahikoia anake te Rangatira o Here-

taunga nei kua haere ki te hui a Ngapuhi.



  Kua hokimai a Peni Teka i Turanga i te Hui topu

a te Hahi. He nui nga korero o taua hui. Heoi ko

te tino korero mo te turaki anake te mahi tohunga i

roto i to Tairawhiti i paahitia tenei e te hui.



  Hei  te rua tekau o Maehe nei tu ai te hui mo te

Kawana  raua ko te Pirimia ki Turanga.



  No  te 9 o nga ra o Maehe nei ka tu te purei oti ki

Omahu. Kanui te tangata i hui ki taua purei.

Kanui te pai o nga purei i taua ra i runga ano ia nga

tikanga o nga purei hoiho. I mua i te mutunga o

 te purei ka panuitia ki nga tangata ka tu he kani-

 kani i te po, Nui atu nga tangata i noho ki taua

 kanikani.

   Kua hoki mai a Peni Te Ua i te hui topu o te

 wai a te tangata me Hatana Ko tetahi ona kupu

 ki te hunga tapu  kia pai te tiaki i o ratou tinana,

 kaua hei tukua kia poke; kia kaua ano hoki hei ma-

 hara ki nga Atua tohunga maori notemea kotahi ano

 te Atua Nui o te Ao. Heoi te mahi ma te tangata

 he whakapau i nga mahara ki taua Atua, heoi kua

 menemene noa iho te kaha o nga Atua maori.



   Ko etahi ona korero i ahu ki runga i nga mahi kai

 tikareti me nga kai waipiro a tenei iwi a te taitama-

 riki. E  mea ana ia ko te kai tikareti, me te kai pai-

 pa  a etahi taitamariki he mea  kia tirohia atu ai

 ratou e te tangata kua pakeka, Ko te putake i kai

 Waipiro ai etahi he whakama mo nga kupu ahua

 taunu ina kore e inu i nga wai e homai tia ana. I

 puta ano toua kupu whakamihi ki te Kawanatanga

 hahi itu ki Manutukea, Turanga, i te Hatarei te 5

 onga ra o Maehe nei. Ko nga minita maori i hui tae

 atu ki nga minita pakeha e rua tekau ma waru.



   No te Haterei te takau ma tahi o nga ra o Maehe

 ka tu te hui toru marama a te Momona ki te Hauke.

 Nui atu te tangata o te Hahi Momona i hui ki taua

 ra. Ko nga mahi o taua hui he karakia, he whaka-

 hauhau  i nga tangata kia kaha ki te hapai i te rongo-

  pai.

    Ko te korero nui o taua hui ko te kauhau a te te-

 tahi o nga minita momona. Ko tona korero i ahu ki

nga taitamariki e tupu ake ana, ara he tohu tohu na

ana kia ratou kia tupato ratou ki nga mahi whaka-

mo te panui whakatupato i te mahi Tohunga. I

mea tena minita kei te mahara nui te Kawanatanga

kia puta he oranga ki te iwi maori. Kaati i runga i

te mea kua iti rawa nga kaumatua, no reira ka mea

tana minita kia timata nga tamariki ki te hapai i nga

tikanga  e ora ai te Wairua, e ora ai te tinana o te

tangata, e pai ai hoki nga marae kainga, me  nga

whare  nohoanga, tae atu ki nga kai e kaingia ana,

notemea ko te tinana te temepara o te Atua. He nui

atu te kaha o te kupu u taua minita Momona kia

 kaha te hunga tapu me nga Karaitiana o era atu hahi

 ki te peehi i te mahi Tohunga Maori. I korero ano

 taua minita i nga mahi i nga mahi tinihanga a nga

 tohunga o Waikato.



   I haere te ope karakia o nga tamariki o Te Aute

 kareti ki te Hauke i te E ata pu nei to 12 onga ra o

 Maehe nei. Ko  nga kaumatua o taua ope ko Te

 Tutere Wirepa, ko Ware Waitai, me Miss Kieth, he

 wahine pakeha aroha ki te iwi maori. Ko te tauhou

 o aua tamariki ko tenei kupu o te karaipiture "He

 nama tau ki ahau. " Ko to whakamarama o taua

 kupu i peneitia.



   Ko te whenua i tukua mo te kura o te Kareti kia

 haere noa atu ai nga tamariki ki te kura. Kaati

 kua tae nga tamariki, kua kura marama ki nga tika-

 nga pai ote kura, ara kua riro mai he painga kia

 ratou i runga i te hoatutanga a nga kaumatua i te

 whenua mo  te kura. Kaati i runga i te mea kua

 puta hoki te pai ki nga tamariki na reira ka hoatu

 taua pai ki nga kaumatua, ano tona rite he utu mo to

 nama. Ko taua taonga ka whakatakotoria nei ki to

 aroaro o nga kaumatua katoa ko te whakapono kia

 hapaitia hei taonga nui, tae atu hoki ki nga tika-

 nga a  te kotahitanga o nga tamariki o Te Auto

 kareti meake  nei  whakatakotoria  ki te aroaro o

 nga hapu katoa o Aotearoa me te Waipounamu.



   Kanui te taringa rua o nga korero mo nga mahi

 pooti mema i roto o Heretaunga nei. Ko etahi hapu

 o konei i mea kia pooti katoa kia mohio ate Atahikoia

 kua pakaru haere kia Wipere. Kua puta nga kupu

 etahi hapu kei te roa te takiwa hei whakatautanga

 iho i te ngakau mo te pooti mema. Kaati waiho

 tonu ake kei te haere te ra e tino tuturu ai te pewhea-

 tanga ranei o enei kupu.

   Ka  tu he purei oti ma nga hoiho ki Matahiwi a te

 28 onga ra o Maehe nei. Hei te 12 onga ra o Ape-

  rira ka tu te Waipatu purei oti ma nga hoiho. I

  rongo ahau he purei hoiho ano ka tu ki Petane, en-

  gari ko te wini me te whakauru he tiawhe (chaff).

    Katahi te marama i nui ai te ua ki Heretaunga,

  nei, engari ki te ata haere marika to ua. Kaore i tu

  tino puke nga awa, engari kua paruparu to wai.

    Kei to nui te pangia o nga tamariki ririki rawa e

  te mate korero, me to ruaki, engari kaore ano he mea

  kia rangona ake kua tangohia atu e Aitua.

                       TE  TIUPIRI,

  Kia  te honore Etita ote Tiupiri tena

koe me o hoa mahi i tena o tatou taonga

kia to hungia koutou me au e te a tu a ora

tonu ake ake amene.

  E taku hoa whanaunga e W. Hipango

tena koutou ko iwi me o hapu kia ora kia

ora koutou ko iwi menga  rangatira nga

rangatira nga tangata whakahaere  tika-

nga ote aroha mete pono e ora ai te ka-

toa ote iwi i te nga rahu pai hei ka raima

ora pumau ki te iwi ake ake amene.

  Ae tenei kua kite iho au i to whakaatu

mai ite mihi a puhanga nui a au hoki mo

to taua papa mo Henare tepu ku Atua a

koi na ano te take i tukua atu ai e au kia

panuitia e koe aki a  mihi mai ko  rua

koutou ko to taua tua hine ko Wikitoria

ki to tatau papa a kia rongo mai hoki to

taua tua hine tamahine hoki a nga Roma

Huhia, Hu   tepukuatua me  te  iwi

a koi na ko ku kupu  ko mihi tona tika

nga ano tena mo raua e na kupu. Ko

tona karanga rua ko tai toko koi na tonu

te take i kore ai e watea hema hara ma-

nga rangatira ote a rawa ki te haere atu

kia kite ia Wiki ia koutou no. taua wa

tahi raua i mate ai a na nga kooti whenua

hoki kaati i tae atu ano te rongo kia te a

rawa kua tae anga ati raukawa te arawa

apetera te puku Atua kia ki te ia tai toko

kaati kua e a te aroha i o kupu i o mihi i

i pua te roi mata i au mo kupu ae he tika

kai te mo  hio a tai toko i eke nui ia ki

runga  ia tea rawa i haere tahi raua ko

Henare i runga i te mana o teku ini ki te

whai ia te kooti iti mata i Taupo. Haere

ite tokoroa mau rawa atu ita papa pate-

tere ka hinga nga hauhau i a raua a tae

noa a tai toko me ona iwi ki ma ketu ka

noho ko tahi rau i ma ketu a ai tua iho

tetehi onga atu hau ki reira hepu oho na

tetahi a whe ka i he no nga ai terangi ai

tau. He pouri nui ki nga rangatira ote a

rawa, mo taua aitua a heoi whakaitia i

hoe tai toko. He whaka aro nui no ona

kia ia enoho ora i runga i ona iwi ia nga

ati piki ao i a me i Ha pokiha taranui ia

nga ati rangi we wehi ia ma ihi te rangi

ka heke ia nga ti Whakaue ia petera tepu

kua atua ia Henare tepuku a tua ai anga

ati te rangi u nu ora ia matene te Huaki.

Koi nei e W. Hipango ehoa tepu mau

otea roha koia tearoha ipa mai ai ki au a

tae a ana e taku aroha te tiki aku.

  Matua  otaua matua  koia tena nga

tangata hau tu oto waka ote a rawa kai te

mohio tonu a tai toko ki o raua tupuna

ko Henare na ta mate a raua na ta mate

kapua raua na tea raua na hei rawa ko

tama ko tia ko hei konga toroi rangi koi

nei nga tangata whai i kupu o runga ia te

a rawa waka ite hoe nga mai i ta whi ti

nui i ta whi ti roa ita whi ti pamamao i

te hono i wai rua.

  Mo  ratou ko ratou ta ina te whakatau

ki nei konga puna hi rau Atua matoa koi

nei ate heke, tanga arangi i tau kia nga

toro i rangi te mana o Homai rangi ko-

ana papa ate ka hui Ariki toko rua nga

wahine Atua matua ko wai heke tua ko

ka rika na wai heke tua ko ra kauri to

mua  ko rongo puru ao. Ko tera matiti

tekau marima  oakarika ko houmai ta

whiti to mua ko rongo puru ao. Ko tera

matiti tekau marima  oakarika ko hou

mai ta whi ti to mua ko tia ko hei koi ka

roa ko ma wete koku raroa koa ma ka, a

henui  ra tau a ko  kura poto to ratau

whakapa kanga to 15 ma rima ka hui ka

toa ai 18, te ai tanga a to koutou tupuna

Atua  matua. Kaati whakamarama,

mai  ko rua koto taua kau  matua ko

haami  teri ake kai kapi  te tiu piri te

whakapu  ta puta ina ai e au ko tenei e

W. Hipango  kia ora kia ora koutou koto

iwi. Heoi ano kei to aroha kaha te ti ka

nga  pono ki te whawhaoatu ki to tatau

taonga. Na  to mokai i roto i te Ariki.



       T. H. TAKAANUI TE IPUTUTU.

                        TE  TIUPIRI.

  Te Rarangi tangata.





  Te Rarangi o nga tangata tango Pepa mai o te tau

1898 ki te tau 1899.

   Hei Whakamarama i nga Komiti.



  Enei Rarangi i raro iho nei no nga Takiwa ki

Kihipane.



           Tolaga Bay 1898.

Himiona Te Kani       Hoaniana Tautau

Tanatiu te Kani       Temoana  Tautau

Paratene Kamura       Haare Hautapu

Whataranihi Rangi     Heremaia Taurewa

Wiremu  te Aau



             Mahia,

Rangi te Ngaio          Hirini Kereru

Piripi Purupuru (pei)    Rewi Toheriri (pei)

Whakangaro Makahua (pei)Pita Mete (pei)



            Wai Whara.

Te Rua Tiatimana....... 2  7 P. K

Paekoti te Aho...... 2   1 P. K

Utiku Taurima...... 2  7 P. K

Moka Makarena...... 2  7 P. K

Hori te Ihu...... 2  7 P. K

Eparaima Wharekura



           Nuhaka  1898.

Tiemi Mete (pei)       Ihaka Whanga (pei)

Hori Mete (pei)         Heromi te Rua (pei)



           Muriwai 1898.

Tu Rewini             P. H. Waaka

Keepa U. H, Wirihana



    No Ngatiapa me ona Takiwa.

Pu Ngahina  (pei)       W. Ratana (pei)

P. Ranginui             Tahaho  Pikia (pei)

M. Tekiore(W)        T. H. Waitere

H. Waitere             R. Tohikura (pei)

H. Mohiua            P. Maihi

M. Terangihauku         T. Utiku (½ tau pei)

T. W. Ratana         Mana  o Tawhaki.

H. Te Tua



   No nga takiwa ki Rangitikei katoa.

K. Te Rotu               H. 

 R. Karatea             K. Paranihi

 K. Te Whitu          I. Heuheu

T, Paranihi           P. Te Momo

 P. Tawhi               II. Paioneone (½ tau pei)

A. Hokahuri           T. Rangi

H. Wharetawhiri           P. Pirere (pei)

K. Pawhara (pei 5/)    P. Te Horu

W. Paranihi             U. Potaka (noi)

W. Te Wharo         I. Roru

T. Turoa              T. Te Rango

R. M. Kingi            Teoti Paetaha



         No  Moawhango.

Hakopa Kahuhunu (pei) Tukino Hakopa



             No  Taupo.

H. Te Hata (pei)     W. Pamaira

K. Puataata            Terangitahu

K. Tekuru               W. Tearakai (pei)

H. Teakau              II. Terahui

H. Kumeroa (poi)      H. Rangimatini

P. Toki               H. R. Hemopo (poi)

H. Haukino            W. Hilda

Tautahanga, (poi)       II. Oneone

P. Tewhataaiwi (pei)     R. Keeni

W. Tutunui            IT. Tamaiwhana (pei)

T. Wirihana            T, Taroa

H. Tukino (pei)        K. Teahuru

  Kati nga mea hei whakamarama atu maku kia

koutou. E aku hoa aroha.



                       Raro  Etita

                             Ote Tiupiri, Box 03.

   No  Porangahau

         



       Na Rupuha Te Hianga.

  Tera te tahi wahine ko Ripeka Noho-

tuturu te ingoa i hamenetia e Rupuha te

Hianga; a i whakawakia e te komiti maori,

i whakataua hoki te he e te komiti ki taua

wahine ara kote moni whaina e /5. He

penei  te take o taua  korero  ara. Ite

matenga  ote tamaiti a Arapata  Hori

Ropiha i mate ki Pakaroa, a he nui nga

iwi i tae ki te uhunga. I roto i taua hui-

hui ka whakatakotoria e Arapata Ropiha,

ta raua  raruraru ko Paora Ropiha, mo

nga heo o Kori Ropiha  a heoi mau ana ta

raua rongopai, i whakamoemiti nga iwi

kia raua   I muri iho  katu a Ratima

Wairoa tanea Ripeka, ka mea ko koe e Ara-

pata e whakamutu tou raruraru, ko ahau e

                       TE  TIUPIRI.

99, he whaka Tupato  atu nau ki te etita o te Puke,

kia kaua e panui tia 15 mano e ngari me ki penei he

Tokomaha  koutou e whakahe ana ki te Pire Poari,

ahakoa kua unuhia e koe taua kupu au, otira kapatai

tonu au kei hea o Tuparoa e noho ana tenei 15 mano

tangata.

  No temea ki te Huihuia te Rohe o Ngatiporou nei

e kore e te kia te mano tangata, nui ke nga wahine me

nga  tamariki, kokoe kei tou whare ano i tuparoa e

noho ana, mea  korua tamariki, kotenei 15 mano kei

 ranei.

  2. I ki koe he tokomaha koutou e whakahe ana i

te Pire Poari, kei hea o tuparoa tau hunga tokomaha

 e noho ana, i nahoki ko ngatangata o Tuparoa, Wai-

 tekaha mangahanea, Taumata o  mihi Reporua, e

 tautoko katoa ana i te Pire Poari ara i nga whaka-

 tikatika, tae noa ki to papa me  o taina, ko korua

 anake pea ko to wahine te 15 mano nei, i te wa i

 pakanga ai mo te Pire he ahara te take, i kore ai, e

 hoatu he Pitihana mahau mo to 15 mano, ki te aroaro

 o te komiti mo nga mea maori. Heoi tahuri ana koe

 ki te whakakino, i nga ingoa o  nga tangata tika,

 ara o Paratene ngata, rae tuta nihoniho, he aha tora-

 ua hara kia koe i anga ai koe ki te mahi Wairangi.

   Ko  wai te ingoa nei a ngatiporou ehara i a nei i a

 paratene ngata i tauira te mahi whakatiputipu hipi

 kia ngatiporou e korero  nei koe, ko wai oti o nga

 hapu e rite ana, ki te hapu o Parene ngata te ora i

 roto i a ngatiporou nei, neko atu i te mano pauna e

 puta ana ki taua hapu i te tau i Runga i te mahi

 whakatupu tupu hipi, a narunga na te matauranga o

 Paratene, katono a he hipi mo runga i nga whenua

 o Ngatiporou, me te whakahau ano ki etahi atu kia

 pera, maia hapu aua ana hipi ana hipi heoi ano e

 hoki ki a paratene, ko ana moni i hokoa ai nga hipi,

 he whakahau tena nana i te iwi kia tahuri ki te ahu

 whenua, kati kei te mahi Pera, a Ngatiporou i naia

 nei, me Wiremu R. Kerehi ano hoki, a, ko aua hipi a

 Wiremu   R. Kerehi, kei runga kei tetahi piihi e

 noho ana ua Tata Nihoniho, i kooti a whakataua aua

 12 eka ki nga Matua wahine o Wiremu P. Kerehi

 kote nuinga te tahi atu a ko aua hiki kei te noho

 ki  runga   ki te  tahi Piihi  o Tata   Nihoniho.

 Kaore  noa  iho  a  tuta  aua  kupu, koi  ana

 nga   pai o  Tuta   Nihoniho  e  kiia nei  e  te

 Panui a Wiremu R. Kerehi kia Porohea e te Heu-

 heu  ki Raro kia ia, wai hoki ko Totaranui no  3

 Poraka, na Wiremu   Pokiha, Raua  ko Paratene

 Ngata, kariro mai kia Wiremu   R. Kerehi, ratou

 kona whanaunga  e Riro ke ana i nga uri o Rikipa-

 paki.

   Koi ana nga Pai o Paratene ki nga tangata kuare

 ki te korero, e kiia nei e te Panui a W. R. Kerehi ko

 nga hea, i Roto i te hea kotahi i penei 1 koata eka,

 ko nga eka i roto e 2 eka me to haawhe, kamutu

 ano  te whenua e mohio aua ia au nei i uru ai te

 ingoa o Wiremu R. Kerehi, na i naia nei kaa tonoa

 e Paratene Naata e Wi  Pere, e te Uamairangi e

 Tamahau Mahupuku, e Hoani Kuri.

  E  Hiraka te Rango, kia whakaturia he komiti mo

te tai Rawhiti, a, kua whaka mana e te Kawana-

tanga ko nga mahi ma taua komiti he tiaki i nga

hoko he rapu i nga tangata whenua kore, kia whaka-

whiwhia e te Kawanatanga ki te whenua.

  A ko ahau te tahi o taua komiti, a, kua tau i oku

mahara, ko Wiremu R. Kerehi tetahi o nga tangata

hei whakaaro hanga mate Kawanatanga koia nei ra

nga  Pai o Paratene, he kaha ki. te rapu oranga mo

ngata ngata e pangia ana e te mate, he kaha hoki ki te

rapu huarahi, hei arai atu i nga mate e whakapa kia

mai ana ki te tangata, kore rawa atu e taea te ki he

mahi he taua i Roto i toua iwi.

  Matenei  e mohio  ai tatau nga kai korero i te

nupepanei, kaha ke atu nga tangata kore whenua, ki

te tuku panui, hei whakahe i te Pire Poari, nei, kore

iho nga  tangata, whenua panui, e  pouri ana a

Wiremu  R. Kerehi kei riro tona 2 eka toru eka ranei

i te Kawanatanga   ara i te Poari, e ngari ko te

Kawanatanga, kaore e hopohopo, kei riro tona 50 eka

i nga  tangata whenua kore, pera me Wiremu R.

 Kerehi, ko taku  nei kupu, kaore kau  he Pire i

whakatakoto   ria e te Heuheu, ki te aroaro o te

komiti mo nga mea maori ara aua take i whakaaro

 ai hei ora mo te iwi maori i kaha te tohea te Tia-

 mana, ki hoatu nga take marama, kihei rawa i taea,

 heoi ano ko te Hiki ki Waitangi kotahi hohi e toe

 ana ko ae Hiki ki te rangi ko Wiremu R. Kerehi pea

 kei te marama, ko au nei kaore heoi ra he ki atu kia

 Wiremu R. Kerehi.

   Ki te tuhi panui koe ki te nupepa, me titiro ki mua

 ki muri, kaua e Rore totoa, pera i to panui o mua

 ake noi, i tahuri nei koe ki te whakaiti take kore i o

 taua nei Rangatira, kati iho. Tena koe Mangakahia.

   Kaore au nei e tae atu ki tatana Hui ki Waitangi

 no te mea katae mai te Kawana o te Koroni ki te

 kawakawa, kia kite ia Ngatiporou, a te 22 o Maehe,

 1899, na reira kaore he taima, ko au te tahi o nga

 tangata e ki ana he tika te Poari, ara nga whakatika-

 tika a te Hui i tu nei ki Papawai, ki te Paahi koi

 ana he ture, kaore te iwi maori, a ko au hoki, te tahi

 o nga tangata e whakahe ana, ki te whai i te maua

 kaore kau he kiko, ko nga mea i whakautua nei e

 koe, mo nga Patai, a Tamawhakakitea te Rangi, i

 Roto i te Pake no 23 Peeti no 4.

   Kua  kitea noa tia atu o matou nei i mua i to

 whakaatu ranga mai, ko te nuinga o au whakaatu

 atu e mau nei, kou whakaaro, tonu ake.

   Kei Pohehe koe i o whaka, marama nei, e tuku

 atu ana ki te Poari hei Reti kia ratou, kaore e ngari

 e tuku atu ana kia ratou hei ringa Pupuri kei taea e

 te Hoko e to mokete, kei murua hoki mo nga nama,

 hei kai mahi te Poari mate iwi nona te kainga, kia

 riro rawa atu ki re poari katahi ano ratou, katahuri

 ai to nama i te 5, 000 mano Pauna, ara mo te tahi

 wehenga o nga wehenga e 7 e riro ia ratou, ko to

 mahi  tua tahi he wea i te whenua, mehemea e tika

 una kia pera tia, ki te kore ko nga Huarahianake e

 whakahaerea, mehemea 10 aua whenua i roto i taua

                        TE  TIUPIRI.

Rohera, a i runga i te oanga i tae ki te Rima Piihi

kotahi tera e te ki tae 50 Piihi kautua nga kai ruri

ki te tahi waahi o taua 5, 000 pauna ra, i muri i tena

ka makete  tia au a Piihi i Runga i te ritenga Riihi

mehemea he whenua momona, katae nga utu ki te

4 hereni mo te eka, ko nga moni e Puta mai 10 mano

Pauna, e 5 mano o aua moni kawaiho i te Peeke hei

whakahoki i ta te Kawanatanga, ko nga i tareti e

e ahu aua ki te kawanatanga, tae noa ngatau kite 42.

  Ko  te tahi 5 mano  apiti ki te toenga o ta te

Kawanatanga hei utu i nga Raru Raru o tauatau ano,

ki te whai toenga kautua ki nga maori nona aua

whenua, i runga i te iti i te Rahi o te Paanga o ia

tangata o ia tangata, i te tau i muri atu ka tuturu

nga moni mo ia tangata mo ia tangata, kaore rawa

atu he mate e Pamai, kaore e riro te whenua i te

Hoko, i te mokete, i te muru Ranei nga nama, i

te Kawanatanga   Ranei, korerawaata, e ngari ka

hoha nga rangatira ki nga tangata nona te whenua.

  Mo  toki e ki nei, ki te haere te tangata ki runga

ki taua whenua tiki Kohatuai Rakau ranei, ku tonoa

e te Poari ki te utu, he aha te he o tena no te mea he

waahi ano i wehea hui noho anga mo te iwi nona te

kainga, hei kainga noho hei urupa, hei mahi nga kai,

notemea karahui tiu ano aua waahi.

  Ko  te toenga atu o te whenua, katukua e te Poari

ki te mahi  moni  ma  tona Rangatira, mehemea

kamamamai o koutou whakaaro, ki tenei e kore e riro

atu te tahi waahi o te 5 miriona eka e too nei, kei a

a koutou te taumaha, i taumaha ai nga whakahaere,

kati te hiahia ki te whakawhiti i te aro whata a ma-

haki, kei taka wawe tonu te iwi maori ki te wai, ki te

mea  ano ra kua  rite te hiahia kia whakawhiti, ki

Ingarangi tena ra kia tere, i na hoki kua maha enei

tau e tohe ana i te mana motuhake kia riro mai,

kaore ano te tahi Paku i Pakina mai, heoi ano te mea

e kitea iho nei ko te Paku oue one o te iwi maori e

rere tonu atu aua ki te waha o te Parata, akua nei te

riro ke mai ai i te iwi maori ko te mana motuhake

ki te Ponara i te kore whenua. Heoi ano te kai e

Pahure i o tatau nei huinga maha, i o te iwi maori,

he Puhaehae, he tautohetohe matauranga, te mutu-

nga  iho kaore he kiko, e ngari ko te papa ahikitai,

katau ki nga tangata uaua i karanga te hui, kama-

totoru te nama, ka hamehe tia, Pauatu hoki te tahi

waahi o te whenua e Rapua nei to ora e taua hui hei

utu, i nga kai, e koro to tokomaha e rongo i te

mamae, engari koia anake ko te tangata i mato e

mohio ana ki tona mamao, otira kaore tatou e aroha

ana ki taua tangata me ona kai, kia puta koa te tahi

meatika iti nei, e ngaringari kaea katoa tona ruihi.

  Ko  tatou nei ko te iwi maori he tino tauhou rawa,

he tino tamariki rawa, ki roto ki nga whakahaere, o

tenei wa, titiro mai i ana ki te tahi mea i ahua mata

ngere ngere  ai au nei, ko tenei, kaore ano kia riro

mai  te mana motuhake e tonoa noi, kua tao rawa

tatau  kei mua o Pae Pae ana mai. kua whakatutu

noa atu nga Pirimia nga Pika, mo nga minita moia

mea moia mea, me nga mema  honore hoki katika

hoki to te pakeha na te ture i tika ai, mehemea ko

au  ake te tahi i uru ki to tatou Kawanatanga, a, i

whiwhi hoki ki te tahi ingoa ki au ake ka mata

ngere ngere tonu au ki au ake, i te aha i te kore ture

hei whakamana, kia pera, ko te ahua o ena tuminita

e rite tonu ana ki te tangata e hinga ana ki Ro Paru

Paru, ka paru ki runga ki te koti, no te whitinga o

te ra kamaroke ka ngahoro  atu ki raro, he pena te

ahua o aua ingoa, akuanei no te pai o nga huruhuru

o taua manu, katapaia e ona hoa he ingoa mona me

Peihana, kakoa taua manu mona i kiia he Peihana

katahi ia kahaere. ki te taha o nga Peihana, no te

kitenga o  te tui, kaapa te karanga, penei, i akoe i

 roto i nga tino Peihana.

  Hei aha i a nei e tauia i whaia atu ai e tatou nga

ingoa o nga tino Peihana, kaore ano kia taea te wa e

tika ai.

  Kaore noa iho au nei e whakamarama i nga kinoi

nga pai ranei o te Pire Poari, ki te whakamarama au he

tino Paipera  e kii, nei heoi ano me titiro ki te Pire

Poari, ki te Pire whakatikatika ko tena te tino Pire

whakatikatika  ko tena te tino Pire o ora ai te iwi

maori me ona toenga whenua.

  E  ia ma kau ara, e riri mai mo nga kupu nei e

hara hoki i te mea tuhituhi naku i runga i te nga-

kau kino, e ngari he whakaatu noa ake i enei ahua o

a tatou nei mahi e ta e te etita ki te whai ruma mo

nga mea nei mau e uta atu, aha koa ki te tiareti o te

Tiupiri he aha te he, ki te kahore he ruma whiua

atu ki te wai kei whakahoha noa ia koe me Waina

hoki.

  Ehoa  e Waata Hipango tena koe, i kite atu na

koe i nga kanohi o to ku nei rangatira o Taitoko ko

te tangata tena nana i kuku me mai te haawhe o

Whanganui, ki te marama tanga i ngawa o te Pouri-

tanga he Rangatira Rongonui he tangata hapai i te

Karauna o te Kuini, ua i naia nei kei te noho moke

moketatou i muri ia ia, haere atu ra e koro haere

atu ki tou tatai i te Po e kore hoki matou e kite atu

i a koe, no te me a e tauaraiana e nga Paemaunga kia

Po e tangi aua nga  tai whakatimu o nga mata

tahuna o Ao te Aroa, tauwhare ana mai te Pukohu i

nga tara o te Awa o Whanganui, ko te hoa e kimi-

hia nei e te whakaaro, kei taua haere i te Ara Piki

Piki a tawhaki aki aki ai nga ngaru Huhuka ki nga

Paritu o te akau i te aonga o te ra to ana te marino

ko te ra, me te marama e ara aua e toremi ana me

te karanga mai ano te nei maua, he hinga nga ta-

ngata ia oti tonu atu e ai te ki, ka hoki hokia te hua

anga, me aha e hold mai ai a mate ko te hoa i Rui

haere i to Pai ki nga marae o te tini kua ngaro atu i

te tiro hanga kanohi o te hunga ora heoi nga mea e

mau noi ko te kupu mai o ha, ko te manawa mamae,

ko to whakaaroha ki te Pouaru, i haere koe e Pa i te

ra e whiti ana, koia i tika ai te Poroporo aki haere

hoki ra e te hoa ki te matapuna o te ora.

  Hei konei mutu ai ua to mokai,



                WIREMU  POKIHA TE PAREKURA.

                       TE  TIUPIRI.

    He Tupapaku.





  Hoani Ngapuhi o Aramoho no te 25 o Pepuere i

mate ai ki Aramoho.

  Ko  Miriama  Tinikiterangi, kua mate, i mate ki

Waiwheta, Poneke i te 22 o Pepuere, he nui te tangi

o  nga  tangata o  Tapawai  ki  taua  kuia, ara

ko te wahine  atawhai  tenei ia ratou. Ko taua

wahine no Turanganui, kihipane, a he wahine ranga-

tira hoki no era iwi, note tau 1878 ka tae mai raua

ko tona tane ko komene nuku Rawiri a kua mate

tana tane i te tau 1887. I muri iho ka moe  ia

Hoani  te Rangitakaiwaho. Konga  hapu tuturu o

taua wahine, ko Mahaki, Hauiti, Ngatira, Ruatau-

pare, Ngatiporou, Tuwhakairiora, Te Whakatohea.

           

 E kore e tau te he ki nga Etita, mo nga whakaaro a nga

   Wahine e Mu  mai ana ia ratou reta kia panuitia





         NINIWA I TE RANGI  

          MERI H. MANGAKAHIA   NGA ETITA

                  MATENEPARA, Maehe 6th 1899.



               Kia Turi Wango.

   Ehoa  tena koe. I raro i te Atawhai Ato tatau

 Ariki ite waahi ngaro kia ora monga tau maha, heoi

 te mihi.

   Tenei kua ki te iho i to panui, e pai ana o kupu e

 patai mai nei kia maua ko Meri Mangakahia, monga,

 mema  mote koroni. Ehoa me whai kupu atu ahau

 kia koe monga mema moto Tairawhiti e whakaatu ake

 nei to panui ko Taare Mete ko Mohi te Atahikoia me

 tahi ata e hiahia ana  kia whakaingoatia  ratau hei

 mema  mote koroni. He  aha, note nei ingoa, no to

 mema, he pai kita ratau whakaaro iho hua atu he •

 kino kita aku mohio.

   Kote tangata maana e noho aro to i te Paremata

 ko te tu ano ia Wi Pere ia Tame Parata, haunga a

 Taiaroa kua neke atu ia kite Whare Ariki.

   Ko ena tangata kua pukenga raua ki nga mahi

 Paremata  me  titiro tonu tatau, ko Wi Pere kua

ngaro ite hina nga pahau a kua hina te mahunga

hei whakaatu tenei tohu ona ki nga iwi.

  Koia  i kau matua tonu ki roto ite Paremata ote

koroni me tona mohio ki nga mate e pa mai ana kite

iwi maori e mahia mai nei e te Kawanatanga o Nui

Tireni Ehoa  ko Wi Pere te tangata koia te mema

kaha kite mahi i nga mate onga iwi e tae mai ana ki

Poneke nei ara nga tangata e kawe atu ana i o ratau

mate  ki aia, ahakoa tane, wahine he rite tonu me

ahau ano Hoki, a me tahi atu o ana mahi i roto i te

Whare  Paremata; mo to patai mo te Pire.

   Ehoa e tika ana te Pire Poari nei kei te haere mai i

runga ite pukapuka mihi kia te Kuini e hara ite mea na

nga rangatira anake ote Tairawhiti i mahi taua mihi

kia te Kuini e ngari na nga iwi katoa o runga i nga

 motu e rua nei, hui mai nei ki te marae ote kotahi-

tanga  na ratau i whakatakoto nga kupu. Heoi ta

 nga morehu o Wairarapa  nei kote kawenga atu ki

 Ingarangi; te rua kote waiho tanga ko Wi Pere hei

 upoko mote  rarangi ingoa o taua mihi. A kia pea-

 heatia koia ko Wi Pere ano Hoki te mema ote Tai-

 rawhiti ka tika ano te pera tanga Anga morehu o

 Wairarapa nei, mehemea ra pea kei konei te ngakau

 ote tangata e whakawiri ke nei, ehoa ka taka, kite

 wai, kote pokare kau e kitea atu.

   Mote mana motuhake, ka tika to kupu whakarite,

 ae kua tipu noa atu ite Kawanatanga  te Tiriti o

 Waitangi kua noho ia kite kai i nga Hua o taua

 rakau inaianei.

   Ehoa  he hua tenei ara te Pire Poari nei no taua

 rakau mehemea  ka atawhaitia kia pai to tipu mate

 tangata ano hoki e titiro atu ka tipu ake nga taru

 kino, tipia kite hapara ka whakangawari i te putake

 ka pai ai te tipu; ku ati tena, mo te toko maha ote

 iwi maori e whakaatu nei koe.

   Ehoa kaore au nei i to whakapono ki tenei kau te;

 ae, e tika anu ko to tatau nui tenei, ko te take ua te

 pakeha  tenet kaute, e ngari ma tatau ano tatau e

 kaute katahi ka tika, ko ta te pakeha kaute e rero ko

 ana  kei runga i o tatau whenua to taungia iho, ara,

 kei te whakaatu kite Kitini mo tona Kawanatanga ko

 te nui tenei ote iwi maori ko ratau whenua i nui ke

 atu ia ratau ho mea tika kia puare tonu te hokohoko

 i o ratau whenua  kia rite ano kia ratau te rahi, ehoa

 kei te penei oku mahara he mea tika rawa me tahuri

 nga  iwi o runga ite motu  nei ara oia takiwa oia

 takiwa kite kaute i to ratau tokomaha tanga, ma o

 tatau mema ano oro koroni e whakahaere nga tangata

 hei kaute, kia kitea e tika ana taua kaute heoi kua

 mutu  te mahara, mehemea e he ana he mea  tika

 kia tukua to kaute ki roto i nga tino pukapuka o

 whakapai  peratia ana, otira mehemea ena e manaa-

 kitia tenei kupu epai ana.

   Ehoa, ka hoki atu ano taaku kupu mo Wipere to-

 oku  tino hiahia moua me  mate  atu iu kiroto kite

 Paremata ote Koroni mana ano te kupu kite iwi kua

 kore kaha ia hei koua ka marama te tu utu ote tahi i

 muri ia ia.

                       TE  TIUPIRI,

  Ehoa  tenei ano ahau kei te kite iho inga korero

Anga tangata e haere nei i roto to tatau nupepa, ka-

ore e ki te i nga korero e hangai ana ki te mahi

i noho nei matau i Poneke kua mahue tonu atu era

korero, a kua nei pea kata te hui a Ngapuhi he kore-

ro ke ano mo reira.

  Heoi ano taaku kupu kote take mo kua hui ko te

kupu a Wipere e korero nei te Puke-ki-Hikurangi.

  Ki  te mutu taua hui me  whakawhiti te inana

motuhake ki Ingarangi.

  Kei te pera tooku whakaaro kaore hoki he take, ke

atu.

  Engari ko ahau kaore etae, he aha koa kua tukua

e ahau oku  mahara  ki roto kite Tiupiri nama. 43

koe tahi tenei, ki te haere hoki ahau koia nei ano aku

kupu, kite kore ano hoki o pai mai ta iwi, kaati hei

konei Ahau okioki ai ehoa note taha ahau ote whaka-

nuku ite Pire Poari mote ratau kia whai taima ai mo

nga whakaaro ote tangata ote wahine ka ati kua neke

e mahi koutou hei konei mutu ai.

   Ehoa tena koe.

           Na  te Etita ote Reiri Karamu,

                          NINIWA  ITE RANGI.







      Panuitanga.

   Ko te hui ki te Tiriti o Waitangi kua

tuturu ki te 15 onga ra o Maehe 1899. I

runga  i te whakaaetanga a Tamahau

 Mahupuku, me nga rangatira, me tuturu

 kitaua ra, ka puare i taua ra, i te 2 onga

 haora i te awatea.







He Whakaaturanga mo

     te tau 1899.

                   



   Tenei kua tutuki te tau o to tatou Tiu-

 piri, i timata mai i te whao Hanuere 1898

 ki te rima onga ra o Hanuere 1899.

  TUATAHI—Kote   hunga i timata mai ia

 Hanuere, Pepuere, Maehe, te utu ma

 ratou te kau marua hereni me te hikipere

 timata mai ia Aperira, Mei, Hune, Hurae;

 te kau hereni; timata mai ia Akuhata,

 Noema, Tihema; e rima hereni.

   TUARUA—Me  whakaputa atu a koutou

mom  ki o koutou komiti, mehemea ia kua

tu, ki te kore me tuku tonu mai e ahau

Kia wawe   te mutu nga  raruraru o te

tau tawhito.

  TUATORU—Ko  te marama hei timata-

tanga ko te 5 ongara, Hanuere 1899. Ko

te utu mo to tatou pepa te Kau hereni i

te tau he kupu tuturu tena.

  TUAWHA—Ko   te tango a te tangata a

te wahine, mo te tau anake, kaore mo te

hawhe tau kua mutu tena ritenga i te tau

kua  mahue  ake nei. He  kupu tuturu

tena.

  TUARIMA—Me   timata katoa koutou i

te 5 onga ra o Hanuere, koina te timata-

tanga tika, ki te waiho mo Pepuere, mo

Maehe, Aperira me era atu marama tango

pepa ai, ka whakahokia ano ki te timata-

tanga ote tango pepa ki a kore ai o tatou

raruraru ki te mahi haere me te tiaki haere.

  TUAONO—Ki   te tu nga komiti o ia wahi,

o  ia wahi, koi na te hunga mana ki te

whakahaere i to tatou pepa, me ona Etita.

  TUAONO—Me   awhina mai koutou i to

 koutou Etita kia waiho nga mahi maana

 ko te whakahaere i nga tikanga ote pepa

 kia pai, ai, kote kohikohi korero, ko  te

 titiro i nga reta e tukua mai ana, me te

 tukutukunga atu i o koutou pepa. Na ko

 ena mahi kaore he ruihitanga mo tatou,

 heoi ano te utu ko te kai ta anake. Na

 ki te neke atu nga moni a nga kai tango

 pepa i te £110 ka toe ena ki o koutou

 ringaringa, ki te kore e puta mai tenei

 moni i runga i te ngakau kore o te hunga

 tango pepa ki te utu ia ratou pepa, me te

 kore hoki o te iwi e tango pepa. Na ka

 pa ki a matou mana e utu. Ko tona ritenga

 ia e te iwi, kei te noho rangatira katoa te

 motu ki tenei taonga, he kai mahi matou

 ko a koutou mokai, koia i tangihia ake ai

 te reo o tatou maatua: " E Ihu whaka-

 orangia ahau  i tenei mate  nui. " A ki

 te ora ahau ki a koe te kororia nui te hari

 te pai. "

         Na to koutou mokai,

              NA W. W. HIPANGO

                  Me te Komiti.

                       TE  TIUPIRI,

 TAUTOKONA NGA MAHI O

     TOU TAKIWA.



  E mahia anaki toku Whare i

         Whanganui.

HE TATANA KOROHI (Southern

 Cross) PIHIKETE, ME NGA

RARE ME ERA ATU KAI REKA



 Koutou  katoa e hiahia Pihikete,

Rohi me era atu kai whakanuia mai

 ahau a Tutini. He aha te take ?

Notemea koia e hoko ana mo te utu

iti e rite ana mo au moni. Tuhia

        mai ki ahau kia.



 W. S. DUSTIN  (Tutini),

         Whanganui.

PIRIHITARA ME KORUMANA

 POIHA Monga Whanau  Kotoa,

  Wikitoria Awiniu, Whanganui.





   BRISTOL & COLEMAN,

FAMILY    BUTCHERS,

   Victoria Avenue, Wanganui.

MO TAARE MAATA

 E hoko ana i nga ahua ika i nga ra

 katoa, kei te pito ki tera taka o te

 Piriti toku whare.

  E. KARINANA.



KAI HANGA ROHI, KEKE

              &c., &c.

E  mohio ana nga Maori ki toku

    Haapu kei rawai mai o nga

           puni Maori.

WIREMU  KARIMANA

Tangata  Rongoa   Whakamaroke

 Tupapaku i runga i nga Matauranga

  o tenei wa e roa ai te Tupapaku

           e Takoto ana.

   Wikitoria Awiniu, Whanganui.





    WILLIAM CALMAN,

 Embalmer and Modern Undertaker

        (American system).

    Victoria Avenue, Wanganui.

   TEPARA O TE HUNGA

       HAEREERE,

          WHANGANUI.



 Tona  kainga Retiwe  Tiriti me te

 Kainga o Kemara, kei mua mai o te

    Whanganui  Hoteera tawhito.

 Mo  te hoio tu i reira 6d.

              Kainga o te hoiho 1s.





      Penimana  Mekoro,

  TANGATA WHAKAHAERE.

TE TIUPIRI    Maehe 9th, 1899.



 Paora  me  Ona Hoa



     (PAUL & Co. )

HAAPU KAKAHU I TE PITO

         O TE PIRITI.



Kei au nga tino kakahu mo

ia ahua mo ia ahua, Te Hu-

ru Kaingaru, Paraikete, Ho-

ro, nga hutu kakahu, nga

          haate.

Nga  kakahu Wahine, o ia

ahua. E meiha ana au i nga

    hutu tino pai rawa.

Haeremai ko nga po tenei o

te Takarua me te powhiri-

 whiri ano ki te ringaringa

     kia whiwhi ai koe.





  Hui Paraki,

    KAI HANGA  WATI.

E hoko ana i nga Rini Taimana, me

era ata ringi, nga wati koura me

nga wati hiriwha, mo te moni 

                  rawa.

Toku haapu kei runga rawa atu o te 

            Poutapeta,.







 Kurumupiriti,

KAI HANGA ROHI, KEKE.

 E mohio ana  nga Maori ki toku

   haapu  kei te taha ki Putiki.







  Timi Huru,

       PARAKUMETE.

 Kai hanga Kaata, Paki tino pai

kaka, Kai Haeana Hoiho Mahi

 Parau. I rawahi atu o TE TIUPIRI

  F. W. Iua,

ME ONA HOA.

 KAI WHAKAEMI TAONGA

He hutu mo nga tane me nga tama-

riki. He nui te paraikete o ia ahua.

Nga  hooro papai. Nga piwhi, me

nga  hiraka, nga Kakahu mo nga

wahine, me  nga  Kotiro o  ia

ahua. nga potae o ia ahua. 

  Haere  mai, he iti noa iho te utu

Pataia, He tino pono tenei korero ?





  KARAITIANA ME NUMANA,

Kite  hiahia koe kite hikoi ki a rite

kite haere o tenei wa, me tango koe

           i nga hu o.



    KARAITIANA ME NUMANA,

   Awanui  Tiriti o Whanganui.

If you  want to march  with  the

            times wear



  CRICHTON & NEWMAN'S

         BOOTS.



       Avenue Wanganui.

 Tamarana Me  Te Tama,

TE WHARE RINO I RARO

  MAI O TE POUTAPETA.



 Ki  te hanga Whare koe! Tenei

        nga mea e rite ana.



  Ki te hanga taiepa koe ! Tenei

        nga mea e rite ana.

 Ki te pupuhi manu Kararehe koe!

     Tenei nga mea e rite ana.

 He tangata he wahine marae koe!

 Tenei nga tini tini mea e rite ana.

Hopukia  te taima! I te wa e iti

ana te utu mo te moni.





 J. H. Tenetini,

 KAI KATIKATI MAHUNGA.

 E hoko ana ahau i nga paipa mo te

 utu iti rawa, he pena ano hoki mo

 te tupeka He  Tikareti te 15 mo te

       6d. naku ano i mahi.

 SPECIAL NOTICE



           TO

     ADVERTISERS.





  On and after 1st Decem-

ber, 1898, the Advertising

Rights in this Paper are the

Property of Messrs. Vine &

Vine, from whom  all infor-

mation regarding rates, etc.,

may  be obtained, and to

whom  payment for all Ad-

vertisements now  running

must be made.



    W. W. HIPANGO,

                 Editor.

On behalf of the Committee