|
loading...|
|
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 2, Number 51. 23 March 1899 |
|
|
1 cover |
▲back to top |
THE JUBILEE TE TIUPIRI MAORI NEWSPAPER NO. 51Vol. 2 WHANGANUI, 23rd MAEHE, 1899. TATINI KEI RAWAHI MAI O TE WHARE PUREI E mahi ana e au i konei nga Toroa, nga Kapata, nga Tuuru, nga Peeti nga Whariki, me nga mahi katoa e tika ana, mo nga whakapaipai Whare. Me nga hanga Kawena tupapuku ka mahia paita e au i runga i nga tohutohu. Haere mai tirohia nga rawa o taku haapu. HEMI TEINA ME TE KAMUPANE. Noku tonu te Haapu Hokoho Rino i te pita o Whanganui Piriti. Kei au nga pu o ia ahua me ona paura, me nga hae ana hanga whare, nga waea hanga taiepa, nga rongoa hipi, nga tuuru mahi. Kamura NGA TUURU MAHI WHAKAIRO. Otira i te tinitini o aku rawa e hokona ana mo te moni iti nei te utu. Ata haere mai koutou te Iwi Maori ki te titiro i ta te kanohi i pai ai.
|
|
2 contents |
▲back to top |
|
|
3 1 |
▲back to top |
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
APIRAHAMA KUME: E mea ana ia kaore te kotahi-
tanga i pakaru, kua oti tena te haina, e ia tangita
tona ingoa ki te kirihipi. Engari, anga whakahaere o
roto kati ko ia, no te taha tautoko i te Poari, e tiki
ana, kua pau ona whakamarama.
I konei ka mea a Mohi raua Kote Teira, e koro e
tika, kia whakamarama kote taha kotahi anake; en-
gari me whakamarama tonu nga taha e rua, a ko te
nuinga o nga kupu he kupu taupatupatu i waenga
ia te Teira ma, me Tomoana.
Koia enei ko nga korero a IHAIA HUTAUA: Kei te
whakaae ahau ki tenei kaore te kotahitanga i pakaru.
Engari, ko nga kai whakahaere, kua raruraru noa
iho, hui tahi ki nga tikanga, kua Pahitia hei ture.
Na te mea, e rite ana to tatou kotahitanga ki te pa
kohatu, otira ko nga kai i whaona mo roto kua
Purua, ara, ko nga tikanga me ana whakahaere o
roto kua rukea, kua takahia rawatia atu; haunga ia
nga tikanga e whakahaerea ana mo te ahu ki waho,
he rapu ke hoki tena i nga huarahi e tere
tonu ai, te whiwhi. Engari ko taku e mea nei ko
nga tikanga a te kotahitanga mo ona ake ano.
Ko tenei kotahitanga me tona ngako o roto kua
pan te whakamarama ki waenga o nga iwi o nga
motu e rua. Kati ka whakamarama ahau i te ahua
o nga tikanga i whakahaerea ai. hei tautoko, i te ko-
tahi tanga kia tu, me te kaha, kia rite.
Koia tenei e kiia nei, e ahau, kua hinga rawa atu
ana tikanga me ona whakahaere katoa kore rawa, e
taea te whakaaramai ano a muri ake nei, ina hoki ko
te tikanga matamua tonu kihai rawa i whai hua.
Ko te whakatuputupu a te kotahitanga i te moni, I
mahara hoki ahau kua eke tenei ki runga ki te raina
a nga iwi nunui o te ao, i puta ai ana tikanga, me
tona ora. Koia hoki, te hari, mo te koa. o toku nga-
kau. Mehemea hoki kei te mana taua tikanga, ina-
ianei, kua eke te maha o nga moni ki te 259, 000
mano pauna, ina hoki kote whitu tenei o nga tau e
tu ana te kotahitanga, a, tena pea kua riro mai tetahi
whenua nui. i te hawhe o enei moni kaati, i tenei wa
kua kitea kua mate a tatou nei tikanga. E kore
rawa e manakohia a muri ake nei. Na runga i tenei
ahua ka huri nei toku aroaro inaianei ki te ture hei
tohu oranga mo a tatou tamariki. Ehara i te mea, e
whakaaroa ana o taku mahunga, hei mea mo nga wa
o haere mai ana. Engari e korero ana ahau i nga
tinana tonu o a tatou ake whakahaere mo tatou aku
i roto i te kotahitanga kua mamao noa atu ki tawhiti.
Me ahu aku whakamarama i tenei wa mo te me te
taupatupatu nei te kotahitanga. No te taha tautoko
ahau i te Pire Poari. Ko taua Pire he hua no roto i
te inoi a te kotahitanga kia tohungia te toenga
oranga. Ehara i te moa puta rawaho mai.
E tino whakaae ana ahau ki taua ture; ko taku
hiahia tenei kia tautoko nga taitamariki i tenei mei.
He tino mea nui tenei hei whakaaronga ma ratou.
He pono e kore ratou e ora i a tatou Kei te pono
aku kupu mo tatou, ina hoki kua kore nei e rite ia
tatou o tatou tikanga. Me pehea e tara ai e tatou te
tohu oranga mo a tatou tamariki, me o ratou uri.
Kaore rawa he huarahi kei te toe ia tatou ake mo
tenei. Heoi te mea e toa ana, ko te ture hei tiaki i a
tatou tamariki. Kei te kahakina tonutia tatou e nga
whaka-ahuareka o tatou nei ra; wareware tonuatu te
mahara kia ratou. Aha Roa Kaore ona rarangi o
taua ture i tino eke ki te tatou hiahia, otira kote
tinana i tino rite. Heoi ma tatou he whawhai i
runga i te whakatikatika. Kei penei tonu tatou-me
tenei ahua; tera pea ka ranga tatou e a tatou
tamariki me o ratou uri, i roto i o tatou urupa. Ki
te mate ratou i te ture e kore pea tatou e ranga, a e
ratou; i mahia hoki i runga i te whakaaro mo ratou
kia ora, pera hoki i ta nga matua mo tatou i metia
nei ki Waitangai. Epenei ana ahau kaati tatou te
whakararuraru. Whakaaro kia tatou tamariki !
Kaati me mutu aku whakamarama i konei kia ora
koutou mo koutou i whakarongo pai ki aku korero.
MOHI TE ATAHIKOIA: E whakapai ana au ki
tenei kupu ara kaore to tatou kotahitanga i Pakaru.
E ngari ko nga tangata me nga tikanga i pakaru.
Ka tika tenei kupu, be pa to tatou kotahitanga, ara
te Tiriti o Waitangi, e kore e taea te pakaru, e ngari
ko nga tikanga i whakahaerea ai i roto i nga noho-
anga o te kotahitanga, na te kotahitanga ano i
takahi. Ka oti te tikanga whakamutu i te kooti
whenua ka haere ano ko nga mema o te kotahitanga
ki roto i te kooti. Kei te marama te tuke e kiia nei
kei te pakaru te kotahitanga, ara, ko te wehenga o te
Tai Hauauru i te Tairawhiti. Ko te Pire Poari nei
te take i penei ai i mahara hold tatou ko te mea
tuatahi anake te Pire, no reira haere tonu te whaka-
tikatika o nga hui nei i runga i tera. No muri ka
puta mai tetahi, km nuku atu nga rarangi i te mea
tuatahi. Ko te take tenei i puta ai au ki waho. I
hoatu hoki ana whakatikatika ki te Pirimia kaore
rawa i whakaaetia. No reira ki korero to matou
taha i a matou whakahe mo te pire i roto i to
komiti, e mau nei i roto i te Hikurangi a matou
korero kia tukua atu hoki ki te hui ka tu ki te Tiriti
o Waitangi.
|
|
5 5 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
TEIRA TIAKITAI: Mehemea he whenua kino taku
whenua, a, ka moketeria e te Poari, te rima mano
pauna, hei whakapai; a ki te kore e rite taua moni i
taku whenua ka pewhea taku whenua?
HUTANA: Kaore ho pena i roto i te ture, kia
whakahaerea e te Poari te whenua kino, engari e
penei aua, me matua titiro te Poari i te pai o te
whenua, i te momona, me te mahia, hoki tena e rite te
moni i nama e te Poari. Ma ratou e tuku atu ta
ratou Ripoata ki te kai tuku moni, a ma te kai tuku
moni e tino rapu te pono o te Ripoata me te pai o te
whenua me te rite o te moni, katahi ano ka tukua
te moni ki te Poari. Ki te kitea he kino e kore e
tukua te moni.
R. Tei, e korero ana ahau kia o tatou mahara
kia tatou tamariki, me nga tangata whakaaro
iti, kia tiakina te paku o ranga e te ture. Ko
korua ko mohi he tangata mohio, a kei te whakaae
tonu te ture kia puta korua ki waho i runga i to
korua matauranga, e ai, ki ta korua. Ki taku ia e
kore korua e ora, notemea ko te kai whakamatau
te takawaenga o korua me te kai hoko whenua.
Kia mahara ano tatou ki tenei, ia tatou ano te
whakahaere o tatou whenua, i te wa e toitu ana,
taea noatia te wa, kua metia nei, he toenga to
tatou oranga, i tenei wa. No reira kia mahara ia
ki a tatou uri me o ratou whakapapa ranga, e haere
mai nei.
I konei ka, nukukia te korero mo apopo.
No te 3 o nga ra ka noho ano te hui.
Ka whakahaerea ano ko taua take. He maha nga
korero. Mea aua a Mohi me unu taua take, heoi
unuhia ana.
He maha nga korero mo te take tua wha. Heoi
unuhia aua ano tenei take.
Ka Karerotia ko te take Pooti mema.
ARAPATA MEHA: Ka whakamarama i taua mate, i
ki te ai me nga raruraru i pa, ki taua hoa wahine, i
ahu mai ia wipere. E mea ana ia, me Pooti kia
Mohi Atahikoia, ka kaha ia ki te whakahaere i te
toru mano o te momona kia pooti kia Mohi.
RENATA PUKUTUTU: i tautoko, me tahi atu.
APERAHAMA KUME: Kei te mau tonu taua Pooti
mo Wipere. Ma te he rano e whakamutu, kaore
hoki au i to ki te he o wi e. pa ana ki te katoa o nga
iwi i raro i tona memanga.
I. HUTANA: Ka tautoko, mu tahi atu i ta Apere-
hama Te Kume.
MOHI ATAHIKOIA: Kaore ona hiahia ki te tu i te
tu unga mema, engari na nga tangata a ia i tono, i
Poneke ka tono a Numia raua ko te wakaumea o to
urewera, kia tu ia mo te tunga o wipere. Kua kitea
he tangata marama a ia mo taua tunga mema, a, tena
a tuhoe e pooti katoa kia ia. Kaati no taua hokinga
mai ki to kainga nei, ka korerotia e ia te kupu a
tahoe mo ona, katahi ka whakaaetia e ona hapu.
No tona taenga kite Wairoa ratou ko Peni te ua,
ka korero a Iehu o Mehaka, ka mea mai kia tono
pooti a ia mo na, me nga reta mai ano a te Arawa.
No reira ia ka whakaae.
Kei te whakatika ahau ki te kaha o Wipere. He
nui nga tangata kua ora i runga i tona kaha ia
matou i poneke, i te tau ka hori nei, he nui ano nga
Pitihana i oti ia Wipere.
Kaore au e mohio ki nga pai o tenei Kawanatanga
ina hoki te mana motuhake o Tuhoe, hoatu ana ano
tona mana ki roto a kaore au e mohio ka ora tena
iwi, i tena ture. Penei ano hoki te pire poari, e
mau na aku korero i te Hikurangi mo tena.
RAWAHO No TUKOE: Ka mea ko wipere te tangata a
Tuhoe i mua, Ko nga moni i pau ia Tuhoe, i kiia
aua moni no te koroani.
No muri ka tae te pire kia Tuhoe, kia wha rau eka
o te whenua hei utu. Kua mate a Tuhore i taua
ture. No reira taku kupu, me mutu a wi me tuku
kia Mohi te tunga, me whakaae mai a Puhara ki
taku a ma maua ko Puhara e pupuri nga reina.
PARAIRE TOMOANA: Kua whakaotia i roto i te hui o
nga tamariki o te kareti i Te Aute, ko Apirana
Ngata, hei mema, mo tatou ki te Paremata, he
tangata pai tenei, ma tenei tangata, ka kore ai te
turi, te Whanga i kiia ki runga ia tatou, kei tetaha
Kawanatanga a ia.
He tokomaha ano i korero, mo tenei take.
I te ahiahi ka noho ano te hui.
I. HUTANA: Ka whakamarama ano ki te hui i te
ahua o te pire poari, roe te kotahitanga, ka mutu,
ka mea ia.
Taku pouri e Mohi raua ko te Teira, mo ta korua
Pooti, e korerotia nei, e turaki na ana ta korua Pooti,
i te pire, mo te Kawanatanga. E whakahoki ana
ano i te iwi ki roto i nga mate a nga kawanatanga
tuatahi a, e whakakotahi ana hoki i te ture mo tatou
me te pakeha, kaore korua e mahara ki te mate nui
whakaharahara, mo tatou, i runga i tena tikanga.
Kaore ano tatou i tae noa ki ti wa tika mo tena
ahua, kaore ano hoki i mutu noa te takawaengatanga
o nga kai whakamaori i waenga o tatou, me nga kai
hoko whenua. Engari tukua atu kia riro te maua,
o a tatou mea ia tatou tamariki, e ako nei ki nga
matauranga o te iwi pakeha. Tetahi, kaore rawa
tatou i te tauhou ki nga pai o tenei kawanatanga e
tu nei, kua puta atu kei nga wahi katoa, e korerotia
ana.
Mo te korero, a tamati o Tuhoe, e korero nei, kei
te rereke pea nga whakaaturanga kia koe, mo te tare
motuhake, kua oti nei mo tou takiwa.
He aha koa kua korero ano ahau i aku whaka-
marama kia Taranui, me era atu o Tuhoe, i te taenga
ake ki waipawa i te tau 1898. Kaati, he tamariki
koe, kia mahara, kia mau hoki te pupuri i aku kupu.
Kokore te tamaiti kua manakitia, i roto i nga
tamariki o tou whakatupuranga, i runga i tenei motu.
Kia mau, kia u ki tou manakitanga, hei ora mou, me
tou iwi. He mea tenei i puta noa mai i raro i nga
tikanga taupatupatu, i pa ai te mate ki nga iwi i
runga i tenei motu i nga ra kua pahure, ara, he
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
tikanga waimarie tenei mou. Ina hoki, i roto ano
a Tuhoe i nga take i Raupatutia ai te whenua o e-
tahi tamariki. Na te waimarie tena. Ahakoa i
roto a Tuhore i nga rara o te kooti whenua maori.
Na te waimarie, ka puta tena. Otira i tena wa, i te
whakahaere te nga a kotahitanga i aua huarahi i mahara
ai ki te Kawanatanga mo taua mea. Otira i runga i
te pai me te ngawari o tenei Kawanatanga, ka puta
tena.
I te tau 1896, ko te ture, mo tuhoe, e korero mai
nei koe, i te mate. Maku e mea atu, te honore, ote
tikanga whakakotahi i raro i te Tiriti o Waitangi
tena kua riro, ia Tuhoe. Kite takahia e koe tau
honore, ka rite ki to kupu, mate mo Tuhore.
Pera i te ture Ngawha mo te Arawa, i pena ano
nga kupu, me nga whakaakoranga kia te Arawa.
No te tau 1888, ka takahia taua ture, ka mate atu
taua whenua. Kaati kia tupato ki nga whakaako-
ranga kuare, kei pera hold koe.
Mo te kupu, mo te wharau eka i kiia ki te ingoa o
to Kuini, i roto i te ture, hei whakaatu tena ko te
Kuini hei awhina i te hunga i roto i te ture, me nga
tangata e haere noa aua, ara, hei tauranga waka mo
te katoa hei moenga i nga poo, hei tu, unga kararehe
i nga POO, hei nohoanga mote hunga awhina i te
ture, e pa ana ki nga iwi katoa. Kaore hoki e
whakaae te tikanga maori kia moe noa te tira haere,
me nga kararehe i runga i to koutou whenua, a, kia
mohio ano hoki koe. Nuku noa atu i te waru rau
pauna, nga moni kua whakapaua, mo runga i nga
raruraru katoa i puta mai o te taha kia tuhoe a, me
ki kia rua pauna mo to eka o te whenua o tuhoe, ka
tahi ka ea, i taua wha rau eka te moni a te Kawana-
tanga. *
E mohio ana ahau ki nga korero a te taha pakeha
whakahe i te Kawanatanga mo taua ture. He arai i
nga painga mo te koroni ina puta mai i roto i tera
ono rau ma no eka a, mo nga iwi ano hoki e heke
mai ana, me nga uri e tupu ake aua. Hei konei pea
mutu ai aku kupu mo to korero.
He maha ano nga kupu whakautu a te Rawaho,
otira ko te tino kupu e penei ana kei te mati a tu-
hoe i taua ture, kaati ko te whakaaro tenei o tuhoe
he pooti i a Mohi te Atahikoia hei mema. Kaati ki
tana mahara ko Mohi te mema pai.
I runga i enei korero ka karangatia kia tirohia te
whakaaro o te hui mo tenei take. Ka pataitia te
hui e te tiamana mo nga mema, whakaaetia ana ko
Wipere raua ko Mohi.
I konei ka pakaru te hui.
Panuitanga a nga kai
titiro.
WHETU o TE Ao.
He nui te mihi ake o te ngakau, ki te
nui o te manaakitanga, a to tatau Atua
ora, ia tatau i te tau, kua pahure nei, me
tenei e turuki nei. Kaore he hotoke,
kaore he raumati; he orongo nui anake;
ara, he Piringi ki te Pakeha. He wa tera
e whakaahuru ai a Rangi rau a ko Papa
ia raua tamariki, me a raua mokopuna, e
pukai nei i tahua roa; koia te kai o ia
ahua o ia ahua; me te ngahuru o te ota-
ota o ia ahua o ia ahua. Na me ata
whakaaro tatau ki te titiro atu, ki te ahua
o era tau, me enei tau, e rereke haere ana,
te ahua o te Ao. Na e noho ana ano te
ngakau i runga i era whakamoemiti ai.
Ka puta mai tetahi panui a te nupepa
pakeha, kua whakaatu nga kai titiro
Whetu o te Ao; tera tetahi Whetu, i tu-
tuki ki te Ra i te 13, o te Ngahuru Mata-
hi; ara o Tihema ki ta te Popa; a ki te
tutuki taua Whetu ki te Ra, tera e mate
te Ao nei, e kore e pau te hekene o te
wati, ka mate katoa, te ao. Ka rereke
nga mea katoa o te ao. Na kia mataara
tatau ki tenei whakamahara, a nga to-
hunga o te Ao. Na tera atu ano etahi o
aua tohunga titiro whetu; e meana, he
tika taua Whetu i kia ake nei. Engari
ki te titiro a etahi o aua tohunga; he
Kapua taua Whetu, e kia ra. A kite mea
he tika he Kapua, tera ano e pa kite Ra.
Engari e kore te Ao e mate; engari, era
e kaha rawa atu te wera, era e mate te
|
|
7 7 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
kai, te otaota o te whenua, me etahi atu
kararehe, ki te wahi i tino kaha ai te pu-
tanga o te wera o taua Ra.
I panuitia ai tenei kia tatau, hei whaka-
aro ma tatau, ki nga matauranga a te iwi
nei, o te pakeha. E takoto ke ana ia te
kupu whakaari o te putea whakairo, e mea
nei, e kore taua ra e matauria, e te tanga-
ta o te ao, e nga Anahera ranei o te
Rangi; ko te Atua anake e mohio ana.
He aha koa tenei, me noho ano i runga i
te tupato, ki taua Ra kua kia ake nei, he
pai kia hipa, koi tupono; ka pera me ta
to tatau Ariki i poroporo aki iho nei, hei
konei kia mataara kei rokohina mai kou-
tou, e taua Ra, ano he tahae tona puta-
nga mai.
Heoi ano,
H. T WHATAHORO.
He Tupapaku.
RANGITATAU o WAIRARAPA,
Maehe 30th, 1899.
Kia W. W. Hipango.
Ehoa tena koe, me te aroha ki te hunga
mate, me te hunga ora i kona, kia ora koe
me te komiti o to tatau taonga o te Tiu-
piri. Kei te ora hoki matau i konei, i
roto i nga whiu a te Aitua raua ko nga
mate Uruta, e horo nei i te tangata ki te
kopu o te whenua. Heoi, hei kona ra
koutou.
He panuitanga tenei kia rongo mai nga
whanaunga, e puta ana te mahara aroha
ki ta ratau tamaiti, me ta ratau mokopuna.
No te 20, o Maehe nei, ka rongo matau,
kua mate a Roka te Hokotoki Paora, he
tamaiti wahine, ko tona whaea, ko Piki
Ngakeepa Rangitakaiwaho. Ko taua ta-
maiti, he tamaiti whangai na Niniwa Ka-
wana Ropiha o te Takurua wahi o Wai-
rarapa. No te 11 i wera ai i te Ahi, a no
te 19 i mate ai. I karangatia ano te ta-
kuta pakeha, i te kino o te weranga, kaore
i taea e te takuta te rongoa kia ora. Ite
21 ka haere atu matau nga tangata o
Rangitatau nei ki te tangi ki taua tamaiti.
I te mutunga o te tangi, ka tu mai te
Kirimate ki te maioha mai kia matau, me
te whakaatu mai, i te nui o te pouri ona o
Niniwa Kawana, mo te weranga o tona
tamaiti whangai. A me tona whakaatu
mai ano kia matau ko nga tamariki a tona
tungane, a te Hokotoki Paora i taunaha-
tia e ia hei tamaiti whangai ma raua ko
tona koroheke ko Kawana Ropiha, mate
anake. A e rapu ana ia i te take, i penei
ai, te mau o te Aitua ki nga tamariki e
taunahatia ana e ia. I runga i te kaha o
o te pouri ia ia, kia raua tamariki ko tona
tungane, e horomia nei e te mate; ka
whakaaro ia kia ata whakaarohia taua
Aitua o ona tamariki; me te nui o te
kino onga mahi kei tona kainga, tutu,
haurangi, me era atu raruraru. Ae kore
ia e pai, kia hoki atu nga tangihanga mo
tona tamaiti, ki o ratau kainga; e ngari
kia oti rano, te ata tirotiro te putake o te
mate o ona tamariki; e nga huihuinga e
tae atu ana. Kei aia ranei, kei a wai
ranei.
I te mea i te ngaro nga tangata o
Wairarapa ki te Hui a Rangitaane i te
Hawera wahi o Wairarapa; ite ra i wera
ai te tamaiti. A i reira hoki a Ngakeepa
Rangitakaiwaho raua ko H. M. Tamahau
nga tangata nana taua mokopuna a Roka
te Hokotoki, i kia ake nei, kaore i kite i te
weranga, i te matenga, i te tukunga atu
hoki kite kopu o te whenua; i te nui o te
raruraru ki nga tikanga o taua Hui, me
era atu raruraru. I tae mai ano te reta a
Ngakeepa kia Niniwa, whakaatu, mai i
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
tona pouri mo taua Aitua o Roka, kati ma
Niniwa raua ko tona tungane papa, ko te
Whatahoro e whakahaere, ko te aroha ka
mau tonu. Heoi i runga i enei kupu, ka
oti te whakaaro tera a Niniwa Kawana
me nga tangata o Kehemane o te Taku-
rua, o Moiki hoki, e haere ki te kawe i
nga mate o Roka te Hokotoki ki Papawai
kia tangi a Ngati Moe a Ngati Muretu a
Ngati kahukuranui ki ta ratau tamaiti ki
ta ratau mokopuna i nga ra timatanga o
Aperira nei. Ki te whakaputa hoki i te
kiri mate ki waho i to ratau pouri ki taua
Aitua kino.
I runga i te tono a Niniwa Kawana kia
rapua te take o te Aitua i mau ai kia raua
ko tona tungane, kua kia ake nei. Ka
mea a te Whatahoro ko te take a Niniwa
Kawana i tuku mai nei ki te aroaro o
tenei Hui tangi mate; he take ua ua rawa
atu, ina hoki, he mate uruta nana e tahi,
he wera i te ahi, nana tenei i mate ai; a
he Kikokiko Atua maori tetahi whakaaro,
nana i wera ai; a na nga mahi karakia
maori a te Ranginohota tetahi take o te
mate onga uri o te Hokotoki Paora. Na
ka mea a H. T. Whatahoro. Mehe mea
na te mahi karakia Atua maori a te
Ranginohota i mate ai nga uri o Toki.
E whakahe ana ia te take o tona whakahe;
ko te Ranginohota, he tipuna no te Hoko-
toki, e kore taua kaumatua e karakia i te
karakia, hei whakamatemate i nga uri ake
te Hokotoki, mei pera te whakaaro o taua
kaumatua, kua makututia e ia a te Hoko-
toki, kia kore ai he momo e puta kite ao
nei. A nei ra, he nui te mate nui o taua
kaumatua ki ona mokopuna, ki nga uri a
te Hokotoki; a kore rawa ia e pai kia
riro tetahi o nga uri a te Hokotoki i etahi
tangata ke atu; aha koa i ona tuahine, i
ona tamahine; kore rawa e riro. Na
mehe mea he tika na te Ranginohota
tonu ake i mahi he mate ki runga i ona
uri. Na me tiki ki tona urupa tonu ake
mahi ai, e ona uri ake, tenei ahua o te
mate penei. Na ki tana whakaaro ake,
mehe mea he Atua Maori, nana tenei
mate, e kore rawa e taea e tatau i tenei
Hui; e nga tangata ranei o "Wairarapa
nei; i te mea kua ngaro katoa atu nga
tangata mohio, ki era tu mahi Aitua
maori, kaore he morehu e ora nei, hei
whakaatu mai kia tatau. Na ki taku ake
whakaaro, mehemea he tika, he pera.
Na te noho o koutou i tenei kainga; no-
te mea, ha kainga tawhito tenei kainga;
kaore tatau i te mohio ki nga wahi tapu,
i purea ai nga tupapaku, tamariki whanau
ranei, waihotanga ranei i nga mahi o
ratau Atua maori, makututanga ranei,
me era atu mahi katoa a nga tohunga
maori, ite mea kua matemate katoa nga
tohunga nana enei tu mahi; e kore rawa
e taea e tatau te mohio enei tu wahi.
Heoi te mea e taea e tatau, ko te whaka-
watea atu ia koutou, ki tetahi atu wahi,
kaore nei i nohoia e nga tangata o mua.
Keireira he kainga noho mo koutou, kia
hipa ai enei whakaaro a tatou mo nga
wahi penei. Na ko taku tino whakaaro
ia, he ki penei atu kia koe e Niniwa. Ko
te mate raua ko te ora, enei tae kite okio
okio kitanga o enei, e takoto ana hoki te
kupu, ko tetahi whakatipuranga e haere
atu ana. Tuarua te kupu poroporoaki, a
te Ariki ki ana apotoro, heioinei ta kou-
tou, he matemate i tenei ao, kia mana-
wanui. Te kai hiri o enei katoa, me era
atu kupu katoa a te tuaiho. Ripeneta,
kati te Hara, puritia aku Ture. Na aha
koa enei kupu katoa ana kore rawa te tuaiho i mea
mai, ko nga tangata e whakarite ana i enei kupu,
kua kia ake nei, e ora tonu, a tae noa ki te mutunga,
kaore he kupu pera. No reira, heoi ma tatau, ite ao
nei, he mate mate. Engari hei okiokitanga mo te ti-
nana, me te Wairua; no konei, me hoatu katoa e
koe, e koutou nga whakaaro katoa. kite aroaro o te
Atua ora, aha koa; he aha te raruraru; me penei,
me tu he komiti hei whakahaere ia koutou, a
ko nga raruraru katoao koutou, me hoatu
katoa ki to koutou Komiti, ma ratau
e whakamama, a ko nga mea, e kore e taea,
ma ratau e hoatu ki te aroaro o te kaiwhakaako, ma
tera e whakaatu mai te maramatanga. Na ki te
whakaae koutou ki te hoki atu kite Atua, me aua
Ture; kia tuturu tenei ia koutou katoa. Ka
whakaatu i to koutou komiti, mo tetahi kaiwhakaako,
minita ranei mo koutou.
|
|
9 9 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
A i konei ka whakaaetia e te kiri mate katoa, enei
whiriwhiri katoa, a whakaotia ana; hei a Mei e heke
iho nei, whakahaere ai he komiti, he kaiwhakaako,
he Minita ranei. Ko tau a komiti hei komiti mo o
ratau raruraru puta atu ki nga pepa e rua, ki te
Tiupiri ki ke Puke.
Heoi he nui te koa o te ngakau mehe mea ka tu-
tuki e nei whakariteritenga katoa.
Na te kai tuhi Ripoata o Rangitatou,
NA E. T. M. RANGITAKAIWAHO.
Whakaaturanga,
Waipawa, Maehe, 1899.
Kia Waata Hipango, ete Etita o tu Tiupiri.
Tena koe te kai arahi ito tatou manu ia to Tiupiri
kei kawe haere i nga korero ki era atu wahi o nga
motu e rua noi aotearoa me te Waipounamu.
Na e hoa (. • te Tiupiri mau e panui atu nga painga
o te tahi tangata, i rite nei tona aroha kite maori
motuhake he pakuha taua tangata tona kainga koi
pamutana nota tona whare he whare manuhiri mo nga
ra nga tira haere o te ao hu nui te kai me era. atu tini
kai hei whakapai i te tangata na tena ra e hoa ma e
nga tangata haere o te ao nga kotiro e nga tai
tamariki nga kuia e nga karoua haere ki pamutana
nota ki te hoko mea ma koutou ka peka atu ki taua
whare kia kite koutou i nga painga o taua pakeha o
tana wahine o ana tamariki.
Ko te ingoa o taua pakeha koia tenei Doris Hiley,
Palmerston North.
Te ingoa o tona whare koia tenei Hieg Provincial
Hotel.
RENATA RAPITOA.
Panuitanga.
Tenei kia mohio ai, nga tangata e noho ana i runga i
nga whenua ngahere, e nohoia ana e to manu, kua
tae mai a kawhe kia au ho ki mai kua tukuna o ia he
tono ki te kawanatanga, kia whaka aetia mai tenei
tau hoi puhanga i nga manu nga herehere, heoi
whakaaetia mai ana o te kawanatanga taua tono a
kawhe. Heoi kia ora koutou.
N. W. TE UMURAU,
RARO O ETITA O TE TIUPIRI.
Kua Utu
Rarangi i nga tango Tiupiri ara te Hunga kua
utu:
Kerei Rewi, Karioi...... 50
Taitei Mei, Hiruharama...... 26
Katera Te Rangihauku, Hiruharama, 2 O
Reihana Raupiwawa, Hiruharama 2 O
Amorangi Rihara, Hiruharama... 30
Karauria Materoa......... 30
Te Mite (kua utu).
Ihaka Tawehe......... 10 O
Anania, Tikokino, H. B....... 10 O
Kingi Waihi............ 10
P. K. Epiha te Au......... 1 O
P. K. Kawhera Hupata...... 10
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Whakamaharatanga.
Ki te Etita, W. W. Hipango, me te Komiti nui
o te Tiupiri.
Tena koutou i roto i te aroha o to tatau. Ariki,
kia ora, e ora aua hoki matau enei komiti o konei, i
roto i to aroha.
Kua ata whakaarotia e nga komiti e rua o
Rangitatau nei; me etahi tangata o waho atu i enei
komiti. Kia tukua atu tenei panui kia koe, me to
komiti honore, he inoi atu kiata whakaarotia e korua,
e nga Etita o te Tiupiri o te puke hoki, me nga
komiti o aua pepa e rua; kia ata wehe a te wiki tika,
hei putanga mo to pepa o te Tiupiri, me te puke.
Tetake i penei ai te inoi atu a enei komiti e rua kia
korua ki nga Etita o aua pepa, me o korua komiti,
he kotahi tonu no te putanga onga pepa o aua taonga
a, tatau. Ne konei i whakaaro ai nga komiti kia
peratia, me to ranga ake nei kia pau ai nga wiki e
4 o te marama, kotahi, i aua pepa, e rua wiki ma te
Tiupiri, ko tetahi rua wiki ma te Puke, kia pau ai
nga korero o to marama ia raua tahi te panui haere,
Heoi tenei hold nga hereni ka tukuatu mo nga pane
Kuini e rite ana mo nga popa ma ia tangata, o nga
tangata i tono pepa atu na ma ratau, ara koia tenei
o ratau ingoa: —
Punua II. te Whakatatare o te Rangi s. d.
Tiamana......... 1 O
Katerina A. Rangitakaiwaho Tiamana 1 O
U. T. Whatahoro Hekeretari o nga
Komiti......... 1 O
K. T. Rangitakaiwaho...... 10
Ahitana Matenga........... 10
Tauria te Papanui......... 10
Maihi Meri Tarei......... 10
Mata te Rautahi Whatahoro...... 10
Tini te Aoparera Matenga...... 10
Ropata Turei............ 1 O
Apihai Turei............ 1 O
Hariata Ropata Turei...... 10
Materoa H. te Ua......... 10
Hori T. Manihera......... 1 O
Na koia tena nga moni ka oti te kohi mo nga
pane Kuini o nga pepa e 24, e puta ana ki te tangata
kotahi i te tau; a e too ana mai ki ia tangata, mo
tana pepa, e 9s herengi hei tuku atu a te mutunga o
to tau o te pepa o ia tangata o ia tangata, ma nga
Tiamana o rua, me to Hekeretari e tuku atu, a tona
wa, e tonoa mai ai, kia koe ki to Etita o te pepa
Tiupiri.
Na ko te ingoa o te Aopareroa Matenga i te rarangi
tono pepa o to Tiupiri; rae whakakore atu, i runga
o to rarangi he kapo no nga whatu. Engari me
whakawhiti taua pepa, ki tona wahine; kia tini te
Aoparera, e mauna te ingoa, i te rarangi kohi moni
utu pane Kuini.
E tino whakamoemiti atu ana, enei komiti e rua,
puta atu ki etahi tangata o waho i enei; kia koe,
me to komiti, mo ta koutou whakaatu i te panui inoi
atu, te komiti, mo te ture rarangi 5, i te Nama 49
nei, o te Tiupiri, pai rawa, koia toua kia tau te
Rangimarie, te ata whakahaere kia koutou i roto i te
aroha.
Hemeatu tena kia tu ko E. T. Manihera he ripoata
mo a matau komiti o Rangitatau nei, me nga kore-
ro e rangona ana o etahi Hui, o etahi kainga ranei,
mana e tuku atu ki te Tiupiri ki te Puke hold.
H. WHATAHORO.
Ehoa tena koe me to panui tenei kua panuitia. I
runga ake nei kati i te mea kai te ngaro to taua hou
a W. W. Hipango, ma ana ano e whakautu to panui.
N. W. TE UMURAU,
Raro Etita o te Tiupiri.
Purangi,
WAHI o TARANAKI,
Kite Etita o te Tiupiri.
Tukua atu enei kupu ruarua kito tatou kuia ki te
Tiupiri mana epi kau atu hei ma takitaki iho mao
tatou hoa inga motu eru a i aotearoa mete waipou-
namu No 22 o Maehe ka tae mai te i wi o tohu kaka
hi ki purangi nei nga Rangatira, nana i hari mai
tau a i Wi; kote Horonuku. Heke nui kite Po, ko
te ka pua ranga taua, ko te whare Pouri Taranaki,
ko wi tekorohiti.
Ko Tutara
Tepokaiatua
Tamaitea
Te Whaori
Mete tamaiti a tohu kakahi, me rangi ko tuku, ka
mutu nga rangatira, ko to ratou kaute ko 100 henu-
atu nga take aua i Wi itae mai ai ki ko nei tetinanui
atu ko tara tou mahi Poi.
Henui atu nga hua i roto i tau a mahi, me nga
korero anga kau matua, inenga waka i haere mai ai
irawahi me nga u tanga o runga i nga waka, kaore
heme a ingaro o te kara ipi ture ipou ka toa e ai ki
te whaka rongo ate taringa reka ana hoki e 3 ngara
e 3 ngapo emahi ana tau a i Wi Kamutu, katahi
kako hia temoni anga morehu o nga timaru ma tau
a i Wi Poi, tako to ake taratou moni, £8. E rua
nga kau o ra, ko tahi tekau mate, tekau ma whitu
nga ku ihi, ko tahi te poha titii.
Heoi ano, ehoa matena koutou,
NA TUTANUKU TUME.
|
|
11 11 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Whakaaturanga.
Ehoa e Heremaia, kaore kau ana ra
ona tikanga, waiho te iwi i runga i ta
ratou i whakaaro ai he mea pai. Ma te
wa e hoatu kia ratou he ngakau mahaki,
he pena ano hoki i roto i nga ra o nga
tamariki o Iharaira, ka whakarere i to
ratou Atua, a ka hoki ano, a ko koe rawa
te tamariki o Ngapuhi kua tu ki mua i te
aroaro o nga kaumatua i tenei ra, ina
ko Mohi kua riro atu i te Atua, waihotia
ake ko Hohua hei kai whakahaere i kite
ai nga tamariki a Iharaira i te whenua i
oatitia ki to ratou tupuna kia Aperahama
waihoki me koe, kua tiaho mai tou ma-
ramatanga ki te taha hauraro o to tatou
motu, mau te iwi e arahi. Ina hoki e hoa
tera te tahi tamaiti matau o roto o Nga-
puhi ko Aperahama Taonui i kitea e ia
nga whika o te rangi ote whenua me te
tangata me te kararehe, me nga ako kia
Ngapuhi. I whakarongo koia te iwi ?
Kaore, engari no tona matenga kotahi
nga kaumatua ka anga nui ki te rapu i
ona whakaaro, kihai katoa i mohio, e tika-
ana tena hapa. Haere mai i runga i nga
whakaaro a tenei tangata matau. —NA TE
ETITA.
Panuitanga.
PARIROA, PATEA, Maehe 20th. 1899.
Kia Waata Hipango, Etita o te Tiupiri, kei
Whanganui.
Mau e tuku atu ki te taonga o ote motu ki te
Tiupiri.
Hei waha atu mana kinga marae nunui o Aotearoa
me te Waipounamu.
Kinga iwi, kinga hapu, kinga reo kinga huihuinga
tangata, me nga rangatira tanga, e nga iwi tona
koutou, tena koutou, nga morehu, waihotanga ake,
a o koutou Tipuna matua.
Tenei kua ote a Taiporowhenua. Ka Tuwhera a to
tekau maono o nga ra o Mei 16th, 1899. Ko te ru
tena hei taenga mai mo koutou, e nga iwi. " O runga
o raro, o uta o tai.
Ko te teihana, hei hekenga iho mo koutou ko
hukatere, teihana.
Na Tutango Waionui Te Autoroa
Na Ngarangi Katitia Ohia
Tumahu ki Rongonui Kookootaua
Tenohoanga Puni Temanuirirangi
Tuhia Rangimourihau Tetaiuru
Tamati Tepowhakaruru Pepamua Wharekakaho
Poaha W. Ratana Whakarua Tamaiparea
Neroa Tautahi Te Pohe
Te Rangihaeata Kahukakanui Amanaia
Mataao Ruanui Taipuhe
Tengaruru Te Ao Turoa
Ngahina Wharekakaho Piripa Raikauwhata
Teari Mawhaa Temakuku
Tekatoia Whitiora
Ngawini Tekei Tekura Tawhiti
Tekuku Wiremu Kauika
Maku Kaiwhare
Rangiwhaiao Puhiao Rakei
Pawhare Whanau Whaiao Hohepa
Tamahiri Urikore
Tuura Ngahoota Ramapiupiu
Kaake Tipoka Whenua
Noema Tawake Ariki Muroa e Hokinga
Manaia Tuwhare Ikimoke
Taketake Pokai Rupe
Pouwhareumu Komako
Rangiaitu Mura Hanataua
Tekahu Pukoro
Heoi kua tukua to Pohiri mo kingi mahuta Ta-
whiao Potatau Tuwherowhero me Taingakawa Tara-
pipipi Te Waharoa moo raua iwi kia taemai ki Tai-
porowhenua. Heoi ano na te hekeretari Tutewhatahi
Nirai angi katitia. Tuhia i runga ito whakahau ate
iwi nui tonu.
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
He Hahunga Tupapaku.
Kua tae mai te whakaatu a wheriko.
Poni, hikopa, o Rangitikei e whakaatu
mai ana ko nga tupapaku i tanumia ki te
reureu block. Kahurahia, kakawea ki te
urupa i toko rangi, kua whakataua nei
tena urupa hei Pari karauma, kote take
he wehi no ratau kei riro i te waipuke o
Rangitikei, ko te marama hei ha hunga
ko Aperira nei, te teku ongara kote ra tena
hei taenga mo koutou ara nga whanaunga
onga tupapaku.
Tuarua kote whare ote tikanga, e tu
inainei i te reureu kua kore e riro ki
Taupo, kua kati ano ki reira.
N. W. TE UMURAU,
Raro Etita ote Tiupiri.
No Makirika,
Aperira 8th, 1899.
Kite Etita o te Tiupiri,
Ehoa tena koe, tenoho maina i runga te
taonga ote iwi, ara ia te Tiupiri. Heoi
te mihi, ehoa tenei tetahi reta kua tae
mai kia hau: ' konga kupu tenei otaua,
reta, note tahi onga ra ote marama nei
ka rere mai ate ao mapere, i Nepia, ki
Turanga. Note tekau karaka ote po ka
tu ki kihipane tetahi tupuhi nui, i taua po,
ka mea te kapene kia whakapiria tana
tima, ki te taha ote waapu, no te whaka-
piringa atu a te kapene ki te taha ote wa-
apu ka mea mai te kai tiaki ote waapu
Nukuhia atu to tima ki waho. He tima
paku kei te taha ote waapu e tau ana,
heoi kote nuku hanga ia te aomapere ki
te horoi, ka kite mui te kai tiaki ote wa-
apu i te kapene ra, ka kata atu. Katahi
ka haere te kapene ra ka mea atu he aha
tau e kata na, e te kai tiaki waapu heoi
koto raua katanga tahi tanga; heoi kati
iho i konei kei tu ahae etahi i te kinga ote
pepa iau.
II. TE MATAKU.
Eki Rei.
——————————
He tino karaihe kaha tenei ki te titiro i
te mate o roto i te tangata, heaha koa he
mataa kihei i kitea i roto i te tangata e
takoto ana, a he iwi ranei i whati, ka taea
e taua karaihe, ena mea katoa te titiro.
Ko taua taonga kua tukua mai ma te iwi
e kohikohi pakeha maori i taua moni i
pai ai ki te homai, a ko aua moni kia eke
ki te £50, ma te Kawanatanga hoki e
apiti te. tahi £60. Ka kotahi rau pauna
ai, te utu mo taua karaihe i nui ai te
moni, e hiahiatia ana ko te mea tino pai.
Kua tuku a Teone Tokena o Whanga-
nui i taua moni te £10 Waata Hipango
mo te Tiupiri e £2. Tera atu hoki kou-
tou nga maori e aroha mai ki te kohi mai
hei hoa mo a te Tiupiri, no te mea ko
tenei taonga, mo te Whare Turoro, e pa
ana mo nga iwi e rua pakeha, maori hoki.
NATE ETITA o TE TIUPIRI.
E kore e tau te he ki te Etita, mo nga whakaaro, a
nga rangatira e tukua mai ana ia ratou reta kia panu-
itia.
WHENUAKURA, Hanuere 18th 1809.
Kite Etita ote Tiupiri.
Mau e panui atu kinga motu e rua kia rongo nga
iwi katoa.
Kua kitea tetahi ito nui kite kaharoa he tangata
kai roto ito wai, he roto, kai te piri kite pari kai tu
tuhera te ana ote pari he whare, kai te po ka tu te
hui. He nui te tangata me ka korero ana,
kai reira nga manu katoa kai reira ngangarara katoa.
He pakeha wa nana i kite te taenga atu onga
pakeha nei kite roto ra. He tangata tera e noho
mai anai Waenga nui ote wai ra ka matakitaki ata
nga pakeha ra ka ara nga ring iringa ki runga mete
titiro tona atu nga pakeha ara ki te Ruahine e noho
mai ra, ko nga mata, i roroa, kote waha i roa i tona
nui ano, te ahua he tangata, kua pirangi nga pakeha
nei kite pupuhi atu kite pu, takoto rawa te pun, ana
|
|
13 13 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
mate kau, ka ruru mai te mahunga ka tete mai nga
niho, ka kite atu nga pakeha inga niho e toru,
kotahi to runga, e rua o raro, kai te pupuhi tonu te
ra te pakeha a mataku iho, ite po ka rongo nga
pakeha nei kite tini ote tangata e korero ana he
mano, hemano.
E hara ite mea kai te kuare matou nga uri e noho
atu nei i konei kai te mohio rawa atu matou ko Hine-
nui tepo he mea tu tohu mai no Ngarauru he taonga
no tawahi mai ano.
Ko te Rangiotu ko mea he mea ko Huru kau ena
he penei meia e kohuru whenua nei, ina e kore e tau
te whakamarama i nga tikanga.
E hiahia aua tenei hia panuitia kite Kawanatanga
kia kahuitia taua wahi mo aua taonga.
Kia mutu hoki te pupuhi kite puu, engari te haere
kia kite kapai.
To koutou hoa.
Na Raumati pomakariri.
Kaore ano i tae mai taku pepa kaua e tuhia kite
kawa a Patea ko Whenuakura a nake mote kawa he
poutapeta nui hoki tenei.
Kia W. W. Hipango, Etita o te Tiupiri
Ehoa mau e tuku atu taku aroha, kia kite aku hoa
aroha. Kai te koa ahau mo te hui katu, ki Wai-
tangi a te 15 onga ra o Maehe tata nei, ko te take o
taku koa. Kote hui tena e tino hokoa, atu ai te toe-
nga onga eka, whenua o nga mema o te kotahitanga
o te tai Rawhiti, i haere nei ki te hai ki papawai i
tera atu tau, note kitenga i nga mea atahua, noho
aua, kore rawa aua mema o te kotahitanga i tae ki te
hui ki Papawa i te wa i korerotia nei te pire, poari a
a te pirimia, Ko te take, kai hoki ano ratau ki te
wahi kua kitea ona ahua reka, a pau noa iho tona o
oranga. Engari ano te hui a ngapuhi, ka tino pau
nga eka whenua hai o mona e tae ai ki taua hui kia,
ki e i nga mea atahua. '.
Puketii, Hanuere 14th 1899. II. MAKUWHARA.
KORINITI, 24 Maehe 1899.
Ki te Etita o te Tiupiri.
Tena koe, e whakaatu nei kia rongo mai nga hoa
i te motu nei ki te ahua onga Tamariki o te kura o
Koriniti nei, Ko tenei kura no te 10, ongara o Pep-
uere 1898. Ka whakatuheratia e Te Kerehi Mahita.
Nga tamariki katoa kai tenei kura e 71 kaati. Hemea
whakamiharo rawa ki nga tamariki o tenet kura te
taenga mai o te popa ki te ui ui i to ratou matau-
ranga. I te 23 ongara o Maehe, nei katae mai te
Popa i tino whakanuia e nga tamariki me o ratou
matua tera i tae mai ai te Popa. Ko roto i te whare
kura hemea putiputi katoa ki te rakau me era atu
rakau o te puihi to ahua onga tamariki me to mea
ano e haere ana kia kite i te Taane Marena hou.
Ko Pamoana haki e ta reparepa ana i waho ote
whare kura. Ite taenga mai o te popa e noho katoa
ana nga tamariki i roto i te whare kura te mahi tua-
tahi i whakahaua e te Popa he waiata e rua nga
waiata a nga tamariki kamutu. Kamea te Popa me
whakatutu hoia nga tamariki a pera ana, me te
whakamoemiti o te Popa ki enei mahi a nga tama-
riki i te 24 onga ra kaui uia te matauranga o nga
tamariki e te Popa, e 54 nga tamariki i paahitia e te
Popa te 17 kaore i paahitia to korua nga tamariki i
hoatu whetu ara (star) mo te nekenga oho raua
matauranga ki te pahitanga tuarua ara. Ko Tuka
raua ko Mereana Kerei i te ahiahi ka korero te Popa
ki nga tamariki me te iwi o Ngatipa Moana, henui
ana korero whakamiharo mo nga tamariki me tona
whakapai kite iwi Ngatipa moana te kaha ki te awhina i
i nga tamariki te tino kupa a te Popa. Ki te mau
tonu tenei 71 tamariki tae noa ki nga tau e 5 tera e
kiia tenei kura he kareti.
Heoi ano na
POKIHA TE WHAKAHI.
Panuitanga.
Erima pauna £5 kua utua kia Waina
kai ta ote Tiupiri, Whanganui.
No Heretaunga.
No te 7 o nga ra o Pepuere nei ka
marenatia a Kino Chadwick kia Neri
Kemara. Na te Atirikona Hamuera
Wiremu i marena ki roto i te whare
karakia i te Ratatu.
I muri i te marena ka haere ki Mata-
hiwi ki te kainga o te tane. I reira te
Hakari. I tae pea ki te 500 nga tangata
i hui. 2 I te whakapuaretanga o te Hakari
ka noho ko te hunga marena hou i te
upoko o te teepu. Ko te Atirikona
Wiremu i te taha katau; ko Rev. Katene
Kawerua i te taho maui. Ko te roa o te
teepu e rua tiini me te hawhe.
Nui atu tenei mea te kai. Ano taua
Hakari na te pakeha. Kaore he turituri
|
|
14 14 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
kaore he aha. Nga ahua kai katoa i
reira. Heoi ano tau ko te titiro iho ki te
tikiti o nga kai, kua tohu ake koe ki nga
weita, ina tata kua tae mai tau i hiahia
ai. He tikanga tino pai rawa tenei, a, e
tino pakeha ana hoki. He tohu hoki
tenei ka tino tata te wa e rite ai ta te
Maori whakahaere i ana hakari ki ta te
pakeha. Ko Kemara me Raihania ki te
marae me era i raro i a raua kaore e taea.
Nga painga katoa o taua hakari na runga
i te marama o te whakahaere i te marae
a enei tangata i enei tu tikanga e kitea
ana ano te tamariki e tangi kai ana, otira
i tenei kaore i warewaretia nga mea ririki.
Pera ano te tiaki a nga kai whakahaere
me a raua weita i enei me nga kaumatua.
Ko te tino kai o taua hakari ki taku titiro
ko te Karaka KAHUI. Ngau noa ake te
iti te rahi, te tama te tamahine. Puta
atu ana te mahara i roto i enei painga
katoa, ki te whakatirohanga i nga kanohi
o tatou tupuna o Iwi raua ko Arama, i
mohio ai raua kia raua.
Otira pai tonu tenei homaitanga i tenei
kai i te ra marenatanga hei tohu kua
mohia rawa tetahi ki tetahi, ina hoki kua
kai tahi.
I tu ano te Atirokone Wiremu ki te
whaka mihi ki te hunga marena hou.
Ko tana tino kupu he whakaatu na ana i
te aroha i puta mai kia ia i taua ra mo te
moananui kaumatua, ano kei reira pu.
I tu ano a Reo Katene Kawerua ki te
mihi. Pera ano a Henare Tomoana Peni
Te Ua, Mohi Te Atahikoia, Te Hapuku,
Teira Tiakitai me a ratou wahine ano.
No te po ka tu te kanikani ki te Hau i
Karaiwa. Nui atu te pai. He piana te
mea whakatangi; ko Areta raua ko
Mitara nga mea purei. Nui atu te pai,
te rite o te taima o te whakatangi. Rere
ana te waewae o te tamariki, ote kuia, o
te takakau o te maronui, o te pouaru
tamariki o te pouaru kaumatua. Heoi nei
nga kupu o te marena. Kia ora tonu te
hunga marena hou. Kia hua, kia tini
kia ora korua me o koma uri.
H. Tomoana.
Ehoa tena koe, tenei kua tae mai to
Manuscript kia hau whakaatu mai i nga
korero o te hui a te Kawana, rana ko Ma-
huta me ona Rangatira. I raro ia ia,
tenei ka tukuna atu. I tenei Putanga
ote pepa.
N. W. TE UMURAU.
Nga Rongo Korero o
Otaki,
O TE RANGO KAI HOIHO
Hanuere 23rd, 1890.
Tumuaki o te Tiupiri Nupepa, Whanganui.
E hoa, tena koe. No te 21 onga ka ote marama
nei ka haria mai ki au e toku hoa pakeha, te nupepa
nei a te Tiupiri ka kite iho au i tooku ingoa i roto,
me nga korero ote kitea tanga o te rongoa hei arai
ite patu ate ngaro nei ate hot fly. Ite hoiho, kei te
tika taua korero na ae kua kitea te rongoa tino tika
mete hoiho e pangia aua ete mate, i runga ite pa-
tunga a te bot fly.
A kua tonoa kite apiha ate kawanatanga e rite ana
mo era mea, kia whakatapua taua rongoa kia ma nga
tangata anake nana i kite te rongoa e whakahaere
ona tikanga a kua whakaaetia mai, kaati e hoa he tini
nga hoiho kua mate ite takiwa nei, a i runga ito
kuare o te tangata, kaore e mohio kite take i mate ai,
rokohanga ano e mahi ana kau hinga kua mato, ka
kia he mea te take a he aha atu ranei, ko au e ki
ana kote ngaro nei kote bot fly. Te take o te mate,
mau ia na e titiro iho kite ahua a, ka pan ano hold
te whakakahu o te puku kote aha ano ote kararehe e
ora i muri o teena, tena ia na mahara tia iho, ka
timata te piri onga kuao ngaro ki roto i te puku o te
hoiho ka timata tonu i kona te kai ite whakakahu o
te puku, kei waenganui rawa o te Raumati katahi ka
puta aua ngaro ki waho kua rarahi hoki ite kainga i
i roto ite hoiho, ite wa o te makariri tae noa ano kite
Raumati, a e puta kau atu ana enei kua timata ano
kite whakanoho i o ratou riha ki runga ano ito hoiho,
kei hea he taanga manawa moto hoiho i runga i
tenei tu ahuatanga, mehemea ho hoiho kuao momo
pai ta te tangata kei te paamu o haere ana kite tu-
tuki ona tau kite toru e ora ana tae noake, ki reira
kua kino kua iwi ngohe te puku ite kainga a enei
taru kino, a te bot fly.
|
|
15 15 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
He tini nga mate e pa mai ana kite hoihe i runga
ite ngaro nei he tokoroa he aha atu a ka mahara-
hara noiho te nga kau o te tangata he aha ra te take
mate o taana kararehe.
Tenei te ahua me aku tuhinga whakamarama o te
puku o tetahi hoiho i mate ite bot fly ka tukuna atu
nei e au i roto i tenei reta hei matakitaki mau, a ka
mutu ka whakahoki mai ite ahua ki au.
Otaki, Hanuere 24, 1899.
Kia Waata W. Hipango, Tumuaki o te Tiupiri
Nupepa, Whanganui.
E hoa, tena koe. Tenei ka tukuna atu e au kia
koe he kape kua oti te whakamaori e au no roto i te
New Zealand Times o te mane 23 enga ra o Hanu-
ere 1899. He mea kape hoki na tenei nupepa no
roto i te nupepa o Rangitikei ko te ingoa ko te Ran-
gitikei Advocate. Na koinei nga korero e whaiake
nei.
A Mr. Scott (Koti) o Willow-Bank e ki ana (Te
Rangitikei Advocate( i pa he aitua ki aia koia tenei i
mate tooua hoiho ite Patunga ate Bot Fly (Ngaro
Patu hoiho) ara i roto ite Puku, ite haringa mai ki
roto ite teepara ka hinga oho rere taua hoiho pai, kite
whenua hemo tonu atu kaore heaha, note tuakanga
ite puku kitea ana ki tonu ite Bots (kuao ngaro patu
hoiho) a kua pau ia ratou te kai te whakakahu ote
Puku.
Na ehoa e Waata te take i ata tahuri ai au kite
whakamaori i tenei korero mo roto ito Nupepa, hei
whakaatu kia hoe koia ana he pono pu nga korero,
me nga tikanga ete ahua ote puku hoiho i tukuna atu
na e au hei matakitaki iho mau, inahoki nga korero
ote nupepa mote hoiho o tenei tangata i mato nei ki
Rangitikei, ina tata tonu nei. e tautoko aua i nga
nga ritenga ote ahua i tukunga atu na kia
koe. E mea ana au me tuku mai hoki e koe tau nu-
pepa ki au, e kore pea e roa ka kite au ia koe ka a
ata korero ai taua, mehemea e kore ranei e rite ko
koe hei whakahaere, mo te rongoa patu iana ngaro
kino nei i roto ite hoiho, mote takiwa ki nga maori o
kona.
Ka mutu na to hoa pono,
ARAPATA NOKI.
P. S. Kei roto ite Supplement ote New Zealand
Gazette ote Taite te 5 onga ra o Hanuere 1899 te
whakamaramanga mete Whakatapunga o taua rongoa
ate apiha Kawanatanga mo nga ritenga peera. —A. K.
Tenei kua tae mai nga ahua o taua rango i roto i
te puku ote waiho, otira e matau ana te Etita ki
tana rango, engari ko tu rongoa kaore a heoi kua
kitea mai net ki Otaki, he nui rawa te ngakau ora.
engari e penei ana te whakaatu kia tukua, ana rongoa
patu rango nei ki nga taone kia tata ai nga maori te
haere atu ki te hoko kia ora ai a ratou hoiho.
NA W. W. If.
Panuitanga.
Ko te hui ki te Tiriti o Waitangi kua
tuturu ki te 15 onga ra o Maehe 1899. I
runga i te whakaaetanga a Tamahau
Mahupuku, me nga rangatira, me tuturu
kitaua ra, ka puare i taua ra, i te 2 onga
haora i te awatea.
Nga Apiha mo te Tiupiri.
Nga Mema mo te Tiupiri:
TOPIA TUROA
POROKORU PATAPU APERA TE KEUNGA
HORI PUKEHIKA RAIHANIA TAKAPA
TE HIRA MATIU, KAIPARA.
Raro Etita, Hekeretari and Ripoata: NIMERATA W. UMURAU, Putiki
KOMITI O TE AUPOURI, TEKAO MURIWHENUA.
HEREMAIA HIKU, Tiamana. WIREMU HEREMAIA, Etita.
KOMITI O NGATIKURA, PIPIRIKI.
IHAKA REREKURA, Tiamana.
KOMITI O TE HAUKE, HERETAUNGA.
KEREAMA HUPITA, Tiamana. AREPA MAKI, Etita.
KOMITI O RAETIHI. WINIATA TE KAKAHI, Tiamana.
TE KORONEHO, WAIRARAPA
He Raro Etita mo tera takiwa katoa, o Moawhango
me Taupo:
HENARE PENETI.
Nga Etita o te Reiri Karamu:
NINIWA I TE RANGI, MARTINBOROUGH
MERI H. MANGAKAHIA, WHANGAPOUA.
He Etita mo nga tikanga katoa • pa ana ki nga
whakahaere tupuna;
HAAMI TE RIAKI, WHANGANUI.
Raro Etita mo nga Takiwa ki Raetihi Manganuioteao
MARAEA TAMATEA..
Koia te Kai whakahaere mo te Tiupiri me nga
Takiwa ki Heretaunga:
MOHI TE ATAHIKOIA, WAIMARAMA.
Haro Etita mo nga Takiwa kia Ngatiapa:
EPARAIMA PAKI, TURAKINA.
Hei Raro Etita mo te Tiupiri mo te Takiwa o
Ngatiraukawa:
WIREMU KIRIWEHI, OTAKI
|
|
16 16 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Hei Raro Etita mo Ranana:
PERETINI REWI,. RANANA WHANGANUI.
Raro Etita me Heretaunga, Waipatu:
. PARAIRE HENARE TOMOANA.
Raro Etita me Tokaanu:
RENATA NGAHANA.
Etita mo nga Rongoa Homiopatiki:
TE MIRATANA (MILSON), FEILDING.
Raro Etita mo to takiwa ki Kaikohe:
WIREMU HEREMAIA.
Raro Etita mo Kai taia:
EREPETI RAPIHANA.
Te Rarangi tangata.
Te Rarangi o nga tangata tango Pepa mai o te tau
1898 ki te tau 1899.
Hei Whakamarama i nga Komiti.
• Enei Rarangi, i raro iho nei no nga Takiwa ki
Kihipane.
Tolaga Bay 1898.
Himiona Te Kani Hoaniana Tautau
Tanatiu te Kani. Temoana Tautau
Paratene Kamura Haare Hautapu
Whataranihi Rangi Heremaia Taurewa
Wiremu te Aau Mahia.
Rangi te Ngaio Hirini Kereru
Piripi Purupuru (pei) Rewi Toheriri (pei)
Whakangaro Makahua (pei)Pita Mete (pei)
• Wai Whara.
Te Rua Tiatimana...... 2 7 P. K
Paekoti te Aho •...... 2 7 P. K
Utiku Taurima..... 2 7 P. K
Moka Makarena...... 2 7 P. K
Hori te Ihu...... 2 7 P. K
Eparaima Wharekura
Nuhaka 1808.
Tiemi Mote (pei) Ihaka Whanga (pei)
Hori Mete (pei),.. Heromi to Rua (pei)
Muriwai 1898.
Tu Rewini P. H. Waaka
Keepa U. H. Wirihana
No Ngatiapa me ona Takiwa.
R, Ngahina (pei) W. Ratana (pei)
P. Ranginui Tahaho Pikia (pei)
M. Tekiore(W) T. H. Waitere
H. Waitere R. Tohikura (pei)
H. Mohina P. Maihi
M. Terangihauku T. Utiku (½ tau pei)
T. W. Ratana Maua o Tawhaki.
H. Te Tua
No nga takiwa ki Rangitikei katoa.
K. Te Rotu H. Paranihi
R. Karatea K. Paranihi
K. Te Whitu I. Heuheu
T, Paranihi P. Ce Momo
P. Tawhi H. Paioneone (½ tau pei)
A. Hokahuri T. Rangi
H. Wharetawhiri P. Pirere (pei)
K. Pawhara (pei 5) P. Te Horu
W. Paranihi U. Potaka (pei)
W. To Wharo I Roru
T. Turoa T. Te Rango
R. M. Kingi Teoti Paetaha
No Moawhango.
Hakopa Kahuhunu (pei) Tukino Hakopa
No Taupo.
H. Te Hata (pei) W. Pamaira
K. Puataata Terangitahu
K. Tekuru W. Tearakai (pei)
H. Teakau H. Terahui
H. Kumeroa (pei) H. Rangimatini
P. Toki H. R. Hemopo (pei)
H. Haukino W. Rihia
Tau tahanga (pei) H. Oneone
P. Tewhataaiwi (pei) R. Keeni
W. Tutunui H. Tamaiwhana (pei)
T. Wirihana T. Turoa
H. Tukino (pei) K. Teahuru
Kati nga mea hei whakamarama atu maku kia
koutou. E aku hoa aroha.
Raro Etita
Ote Tiupiri, Box 93.
He mea Perehi e Waina me Waina, a he mea panui e
Waata Wiremu Hipango. I raro i te mana o te Komiti
Nui o Whanganui.
MAEHE 23, 1899.
Printed by Vine and Vine at their Registered Printing Office,
Wicksteed Place, Wanganui, and published by Waata
Wiremu Hipango, under the authority of the General
Maori Committee of Wanganui.
|
|
17 17 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Paora rae Ona Hoa
(PAUL & Co. )
HAAPU KAKAHU I TE PITO
O TE PIRITI.
Kei au nga tino kakahu mo
ia ahua mo ia alma, Te Hu-
ru Kaingaru, Paraikete, Ho-
ro, nga hutu kakahu, nga
haate.
Nga kakahu Wahine, o ia
ahua. E meiha ana au i nga
hutu tino pai rawa.
Haeremai ko nga po tenei o
te Kakarua me te powhiri-
whiri ano ki te ringaringa
kia whiwhi ai koe.