|
loading...|
|
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 2, Number 53. 27 April 1899 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
VOL. 2. ] TAITE, 27th APERIRA, 1899. [ No. 53.
Panuitanga.
Ki te tutuki te tau o te rere a te pepa ki a tangata,
ki a wahine ranei, ka takaia ki te takai whero.
Kia noho marama ai, kua tutuki te tau.
Ko te utu mo te Pepa nei, te 10 hereni, mo te tau
anake; kaore e hawhe tau.
Ki te kore he moni mo a taihoa utu ai tukua mai he
pane kuini kia taea ai te poohi atu. Mo te tau e
30 kapa; taihoa ia e utu mai te toenga.
Me tuku mai ma te Poutapeta, ko te tuhi me penei.
WAATA HIPANGO,
Etita o te Tiupiri.
Box 93, Wanganui.
Panuitanga.
Ko Hoori Pukehika te tino kai whaka-
haere ote pepa mo tenei iwi mo Whanga-
nui puta noa i ona rohe katoa.
• NA Te ETITA.
Te Haerenga o te
Kawana,
HE nui te hari o te Kawana, mo
runga i nga iwi Maori, e tae atu
ana ia kia kite ia ratou; me te
nui hoki o te koa o nga iwi maori ka
torona atu ratou kia kite kia rongo i o
ratou whakaaro mo to ratou piri pono ki
raro i te mana o Kuini Wikitoria, me to
ratou hiahia tonu kia piri pono tonu ratou
ki raro ki taua mana atawhai hei kai tiaki
mo ratou. I tae tonu a te Kawana, te
Pirimia me Timi Kara ki te hui a Nga-
puhi, i tu nei ki te Tiriti o Waitangi, a i
kite hoki te Kawana i te kohatu maipere i
poua ai e Ngapuhi hei tohu whakamaha-
ratanga mo te Tiriti o Waitangi, a e mau
ana nga tuhituhi o taua Tiriti ki taua
kohatu.
He pera hoki me nga papa kohatu i
tuhi tuhia ra e mohi nga ture kotahi tekau,
a e korerotia nei inaianei i nga wahi
katoa o te ao.
A, i whai koha te Kawawa ki te tohu i
nga maori o Ngapuhi, i mau nei ki te
herehere mo te mau pu, kua whaka-
putaina atu ratou ki waho o te here here
tanga, a he tohu nui ano tenei kia tatou
ki te iwi maori, te ata aroha, te ata ata-
whai o te Kawana me tona kawanatanga
kia tatou ki te tangata maori, mehemea
hoki ko ratou i mau nei he pakeha e kore
e whakaarohia e te Kawana, i runga i te
mea i hapai pu ratou.
I puaki hoki i te mangai o te Kawana
ki te iwi maori, mo runga i nga tono a te
iwi, kia whakaorangia ratou i runga i o
ratou mate, ara, nga reiti whenua, nga
taaka kuri me era atu mate, e pa ana ki te
maori, te kupu a te Kawana mo nga mate
e pa ana ki te iwi maori, ma aku minita,
me te Paramata o koutou mate e whaka-
ora, no te mea ko aku minita e tino nui
ana te whakaaro ki te iwi maori. He
tohu nui tena kia tatou ki te tangata maori,
kaore a tatou kotiti ki waho o te ture,
engari haere i runga i te ture, mahia nga
mahi, nga mate i runga i te ture.
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Te Kitenga o te Kawana ia Mahuta.
He nui tenei tohu, katahi te Kawana i
tino korero i ta tona pu manawa, i mea
ai, " he nui te whakaaro nui o te Kuini ki
tona iwi maori, a me tona hiahia kia rongo
katoa i nga mahi e pa ana kia koutou, "
engari ko nga raruraru katoa a koutou a
te iwi maori, me whakatakoto ki taku
Pirimia, ki taku mohio ki te titiro ia ki te
tika, ano he ture ki nga maori. I runga i
i te whakatakotoranga a Waikato i ana
take, a tae noa ki te Pire Kaunihera a te
Kingi. Te kupu a te Pirimia, me tu a
Mahuta mo te Whare Ariki kia mahi tahi
ai raua i nga mate mo te iwi maori, kaati
kua tika rawa te whakaro a te kawana-
tanga mo Mahuta kia noho ki te Whare
Ariki, ki tona hiahia hoki ko raua tahi ko
te Kawana hei whakahaere i te Kaunihera
i roto i tona Pire. He tino pai te whaka-
aro o te Pirimia ki te whakangawari whaka-
haere i etahi tikanga e whakananatia ana
e te ngakau o te iwi maori, ara kua mea
ia, ko nga taaka kuri, e tika ana kia kaua
e pa ki nga takiwa kaore kau he hipi i te
haere, he nui ano te pai o tena, i runga
hoki i te hiahia nui o te maori ki te wha-
ngai kuri, kaore ki te whangai poaka, a
hipi ranei. Ko nga kupu i tino whaka-
takotoria e te Pirimia kia Mahuta koia
tenei: —
Tuatahi: —Ko Kingi Mahuta mo te
Whare Ariki.
Tuarua: —He tikanga whakahaere
nga whenua.
Tuatoru: —Nga whenua Rahui me te
whakahaerenga i aua Rahui i whakaritea
nei e nga tupuna, hei painga mo a ratou
tamariki.
Tuawha: —He whenua mo te Hunga
kore whenua.
Tuarima: —Te Reitinga i nga whenua,
mo te whakatikatika i te Ture kia kore ai
e mate te hunga nona te whenua, kaore
nei e puta mai be painga kia ratou, engari
ia kei te pa te utu reiti.
Tuaono: —Konga Reiti Kuri. He take
nunui katoa enei, e hara i te mea, mo
Waikato anake enei take, kao, engari me
te motu katoa, hei whakaaro ma nga iwi
pewhea ta ratou whakaaro, mo nga take
e rima, haunga te taha kia Mahuta.
Te Tiupiri.
Na tenei ahau te Tiupiri ka hoki iho te
whakaaro mo enei take.
Tuatahi: —Ma nga mema kua tu nei
hei mangai mo te Iwi ki roto ki te Pare-
mata, e titiro iho o ratou takiwa i tu ai
ratou, mehemea pewhea te ahua tanga o
a ratou whenua ara e whia mano eka kei
nga maori, a e whia mano kei te noho
puihi, e whia mano kei te noho pai, a e
whia mano eka, kei te uru a Iwi, a e whia
mano eka kei te purutia e nga tangata
torutoru hei kona pea mohiotia ai, etahi o
tatou e tika ana mo te tahi huarahi ki te
Poari, ko etahi e tika ana ki a te kai tiaki
o te katoa, te take i kiia ai i konei te kai-
tiaki, e kore hoki e hokona nga whenua e
taka ana ki raro i tona ringa; he kotahi
nona, he kore puhaehae e puta i te kore
maori i piri atu ki a ia. Koia au i ki ai
kia rua take hei titiro. Ko te Poari, raua
ko te kai tiaki. Engari ki a te Tiupiri ko
te kaitiaki te tangata pai mo nga whenua
o te Tai Hauauru ahu atu kia Waikato.
NA TE ETITA o TE TIUPIRI.
|
|
3 4 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. Ko Tenei Panui. E whakaatu ana mote pire poari kotaua pire heutu mai mote reta mihi aroha kia te kuini irunga ite whakahau mai ate kuini kite kawana tanga o Nui Tireni kia whakaarohia e tenei kawana- tanga ngakupu mote taha epa ana kinga whenua maori i roto i taua reta mihi aroha kia te kuini no reira kamahia ete Pirimia tanapire na koana kupu tenei i tana whakatakotoranga kite aroaro ote hui ite Waipatu i Waikato i Whanganui i papawai ipenei kotaku pire tenei katukua atu kia koutou makoutou e titiro kite kitea e koutou e heana etahi makoutou e whakatikatika na kote take tenei i tahuri ai te ko- miti ote tai rawhiti kite whakatikatika i taua pire a kote take tenei i pakaruai nga tangata ote kotahitanga ara te tairawhiti kite whakatikatika ko taihauauru kite patu ite pire mete ki au kote pire ate kingi he pire mote motu ko etahi ote kotahitanga kote haere ki Ingarangi kite tiki ite mana motuhake katoru waha- nga ote hui maori i papawai tae noa ki Poneke ko taua ahua tonu, kati ko ta te tairawhiti i pai ai he whakatikatika a tahuri aua kite mahi a oti ana ta ratau whakatikatika te taenga atu kite Paremata ka araitia e te taihauauru a kore noa aua whakatika- tika i uru ki roto ite pire na ko te he tena o te komiti o te taihauauru mehemea i tukua e ratau nga whakatikatika a te tairawhiti kia whakaurua ki roto o te pire a te Pirimia pai atu taua komiti o te taihauauru, ara kitea ai te korenga o te Pirimia e pai ki aua whakatikatika na katahi ratau ka tika kia takahi i tana pire a tera te tairawhiti ata titiro he kanohi ano hoki o te komiti o te tairawhiti me te iwi o te tairawhiti notemea ki ta te tairawhiti titiro he tino paina tika tenei ma nga tangata e tika nei nga kupu kite haere ki ingarangi ara mehemea kore te Pirimia e pai kia uru atu he whakatikatika ki roto o tana pire. Natemea ko ta te tairawhiti hiahia ko te kati hohoro i te rima miriona eka e toe nei ki nga maori he wehi i te huarahi awhio, hoki rawa mai i nga rangi kua ngaro te haunga ahi, o tetahi wahi o taua rima miriona eka kaati i naia nei kua tu te komiti o te tairawhiti hei arai atu i nga hoko o te tairawhiti na kua pai, ua, he kupu atu tenei me haere nga tangata haere ki ingarangi kia wawe te tutuki kati te whakamanioro noa i nga taringa kia wawe te ora te motu nei na ka whakaatu ano i nga kupu pai kia kitea i roto i te pire a te Pirimia koia enei e whai ake i raro nei. 1 to katinga i te hoko i nga whenua maori tirohia keiteupoko o te pire e umu ana mehemea kaore iaraitia te whakatikatika tera eo tikai nga kupu mataua rahui inga taenga whenua.'•
|
|
4 5 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
tau e 42 katahi kautua taua moni ete poari kinga
tangata nana taua moni ma.
Kate utu manga mahi, rori manga reiti e utu mate
Kawana ara mate poari e utu i roto i aua moni reiti
mera atu tuahua moni e tika ana manga rori heoi
kaua manga maori konga moni i pau ite ruri rori,
whenua roherohe mate riihi komuri atu mate
Kawana, tona uinga mahi kote poari engari nga moni
inama ete maori mate maori ano e utu iriro inga hua
ote whenua nakonga whenua tupuhi pungapunga
e kore nei e tipuna ete tarutaru heaha tetake kia ho-
atu kite poari era ranei te poari e hoatu moni ki
runga i ena tu whenua kaore e porangi te poari kai
whea he moni hei utu iaua moni i hoatura ki aua
maori a tetahi kua herea aua tu whenua ete ture e
kore etaea te hoko ete poari tenei ture manga whenua
pai ngahere e takoto noaiho ana kaore nei ite mahi
e kore ano hoki nga whenua enohia ana ete maori
mea ratau kararehe e riro ite poari menga whenua
ngahere e hiahiatia ana nga maori hei paamu ma
ratau.
Tetahi take otenei ture he whakamahara ite mahi
riihi mete mahi paamu inga whenua takoto noa ka-
hore nei ite mahi moni e taea ai teutu inga reiti me-
hemea kataraitia aua whenua kaua e mahia e rihitiu
ranei kapa hemate kinga tangata nana taua whenua
kananao kiroto io ratau pakete he moni heutu ia na
reiti ata titiro marire kinga mate na ehoa ma tetino
take ote tairawhiti i tino hiahia ai kia hohoro tia te-
mahi o taua pire kia wawe tekati tehoko kia whaka-
mahia nga whenua titiro atu kite tau 1886 i oti ia
teparanihi te ture kati ana tehoko e rua rawa ngatau
i kati ai te hoko na note tau e waru tekau ma waru
ka tukituki tia taua ture ete tai hauauru itu ki
Whanganui te hui nana itukituki pakaruana nga-
eka ote motu nei e toe ana i taua wa te 15 miriona no
reira tae mai kinaianei e o ano mi riana eto enei na
titiro nate katinga inaia nei karere mai ano te tai
hauru ki tearai morunga Itenei tuahua anga mahi ate
tai hauauru i tino pouri ai tekomiti ote tairawhiti a
a mete puta mai hoki onga kupu kuare porangi rori-
rori moto tairawhiti he whakaaroiho arm hoki ahau ka-
ore ano he mate ate tairawhiti iha nga kirunga ite
motu nei ahakoa take pakanga take whakapuare
ranei ite hoko nanga pakanga i puta mai ai ngature
ate pakeha ki runga i tenei motu ahakoa heaha teture
kua riro hoki temana ote toa ite pakeha mate tangata
mate whenua kuariro ano hold temana onga Atua
maori ite Atua ote pakeha ara ia Ihu Karaiti korura
ko riki mera Atua ote maori ara konga turi e wha,
kote paomiare, kote ohaoha, ko tawhiao mera atu
Atua ote tai hauauru kua whakahume katoa te waero
na ehoa ma noko nei noninga i ena tumahi ate tai-
hauauru i ai to tai rawhiti mate tangata, mato
whenua kaati no reira kawhakaaro nga kaumatua
mete komiti ote tairawhiti mu ratau ano e hanga, he
ture mo te toenga ote tairawhiti no runga ito wehe-
nga ate tai rawhiti me tau te ture poari kite rawhiti
karere mai ano to taihauauru ki runga, ataiai.
Na hemea whakapouri tenei tuahua na he kupu
atu tenei naku kite tai hauauru putanoa kite tai
hauauru putanoa kite tai tokerau ahakoa nui nga
taumaha atetaihauauru epehi nei i te tairawhiti e
kore matau e maua hara engari naku ake tenei kupu
ka mutu te hui ia Maehe me haere ki ingarangi kia
wawe tetutuki tena hiahia kite kore e haere ka noho
tonu ikonei a taenoa kite paremata e haere ake nei
ehoa ma katino ngarurua aku taringa e kore rawa etu
whera kei rongo inga rupahu e panui nei iro nupepa.
Kaore epauatu te whaka marama heoi na tokoutou
hoa pono iroto o te kotahitanga.
WI PERE.
No Waimarama.
Ki te Etita o te Tiupiri.
Tena koe rae ton whare katoa me tau komiti hoki
ma te atua koutou e tiaki i kona mana hoki koutou e
whakakaha ki te mahi i to tatou taonga, kati enei
mihi, e whakapai atu ana ahau mo nga korero o te
hui i tu ki pariroa, tutanga Waionui te tiamana o
taua hui, te take o te whakapai ko te kokinga ki te
kupu o te ora i roto ia taiporohenui, te kupu o te
karaipiture ahakoa e whitu hinganga o te tangata
tika kaora ano i a, ia tona wairua wai hoki ko koe e
tutange Waionui me au iwi katoa e whitu tau e noho
aua i roto i te pouri kua ora ano i a koe tou wairua,
ara kua hoki nei koe me ou iwi katoa ki te oha kii a
te karaiti me o koutou matua kua ngaro atu nei ratou
ki te poo, ara ki te whakapono, kia ora koe me ou iwi
katoa, ko te karaiti te ara whata ki te ora, kati enei
kupu, e nga hoa aroha i nga motu erua nei, e titiro
nei i a tatau pepa i a te puke kihikurangi raua ko
te Tiupiri, i kite ahau i te tahi kupu korero i te puke
nama, 3, o to tau tuarua wharangi No. 3 o kii ana a
penei te ua kua hiki te pire mo tera tau, e kii ana a
Henare Tomoana i to hui a mohi raua ko te teira ti-
akitai i awheraka kua hinga te piro poari kua ara ko
to komiti i nai anei kei pupuri i nga whenua kai riro
i te hoko, e kii ana tetahi kupu i te Tiupiri nama U
|
|
5 6 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
wharangi 5 ma taua komiti rawa e whakaae te hoko
ka tika ai ki te hoko ehoa ma e mahara ana an hei
pupuri, whenua anake taua komiti kaore hoki taua
komiti e whakaae ki te hoko whenua, i tenei he kai
whakaae ano ia taua komiti i te hoko whenua
ka titiro pouriuri te whakaaro ki tenei mahi a te
matauranga, e kii ana tetahi kupu i roto i te puke
nama 3 o te tau 2, wharangi 3, ko te komiti nei te
tipoko tonu o te pire poari nei, ko te tinana me nga
ringaringa me nga waewae me te waero kai roto i te
paaremata e heke iho nei whakaoti ai ona whaka-
tikatikanga, na ka kimi ano te whakaaro kuare ko
tehea kupu ra te kupu tika pai hoki o enei tu takoto
o te kupu hei taunga mo te whakaaro i te tuarua
haere o nga kupu a nga tangata matau, no reira i
tika ai te kupu a hera tiamana a te komiti o te kura
amahaki e kii nei kai Poneke te rerenga o nga wai-
rua tangata kararehe whenua hoki heoi te mea tika
ki taku whakaaro ko te whakakotahi a nga tangata
matau i te kupu pai hei oranga mo te iwi katoa, kati
enei, mo te kupu a te ua e kii nei i roto i te puke kua
whakaatu ria i runga ake nei te nama, e penei ana
taua kupu ko te rarangi ingoa o te hika o papauma
na mohi te mahi kino me tahi atu kupu a te ua i
taua puke, e kii nei na mohi katoa te mahi kino, me
penei taku kupu ua, ko paura tamaiwaea ko to
katene nga tangata i tae mai ki Waimarama noi i hoki
mai i te hui e korero noi a te ua, kaore enei tangata i
korero koinei nga korero a mohi raua ko
hui heoi te kupu na mohi anake na taare mete na
hoani ruru nga korero whakamarama mo te pire pouri
me te komiti poari, heoi ta tena kupu i reira he
whakaae ki nga koiero a mohi, kati me korero au mo
te rarangi ingoa o te hika o papauma i Porangahau
ahau ka tae mai a renata taii ko te tangata tena nana
i i mau te rarangi ingoa o te hika o papauma ki
Poneke, ko raua ko heta matua i hoki mai. tae mai ki
Porangahau, ka korero kia ngati mate haere ko ta koutou
whakatikatika i te pire poari a te Pirimia kaore i uru
ki te whakatikatikanga o te pire poari i Papawai,
kati ko taua whakatikatika o Papawai kua tapatapahia
e te Pirimia ina taua whakatikatika ka panui tia, e au
. kia ngati matehaere, i reira ka korero e tahi o te
hika o papauma kia renata kai te tuhituhi rarangi
ingoa ano a te hika o papauma hei tuku kia toimahau
mo te whakatu i te whakatikatika i Papawai, ka korero
a renata ki aua tangata o te hika o papauma, ko ta
koutou rarangi i riro nei i au kua tukua e au hei
turaki i te Pire a te Pirimia, ko te take ko te kupu a
te hika o papauma i kii mai ai kiau ko te taha e
kitea ai e koe hei takoto tanga, mo to matau rarangi
ingoa koia tena, kati no taku kitenga kua hinga te
whakatikatika ite pire poari kua tapatapahia e te
Pirimia kua puta mui he pire ke na te Pirimia na
reira i tuku a ai e au to koutou rarangi ingoa ki te
taha turaki i te pire poari e whakahe ana au ki tenei
mahi a te hika o papauma kaore e tatari mai kia tae
atu ahau kia mohio ai koutou ki te tuke i tukua ai e
au to koutou rarangi ingoa ki te taha turaki i te pire
a te Pirimia ko au hoki ta koutou tangata i pooti ai
hei mau ia koutou tikanga ki roto ki nga tikanga nui,
ka mutu nga kupu a renata toii, no reira e kore. e
tau te he o tena rarangi ingoa kia mohi i te mea kua
marama ia renata te take i tukua ai e ia taua rarangi
ingoa ki te taha turaki i te pire poari, kati enei kupu,
mo te pooti mema e whakaatu tianei e te puke kua
whakaatu tia i runga ake nei, i korero a mohi kua
pooti katoa a ngati kahungunu kia ia. Kaore he
korero penei a mohi, kaore ano hoki a mohi i korero
kia pooti tia ia hei mema mo te Paremata o te
Koroni e tika ai tenei korero na mohi tena korero
mo ngati kahungunu kua pooti katoa kia mohi kati
ko tenei tangata ko mohi e hara i te mea nona ake
tona hiahia ki a tu ia hei mema e ngari no nga iwi te
hiahia mat kia tu ia hei mema ko aua iwi nona taua
hiahia ra ko ngati kahungunu ko te urewera, tuhoe
ko te arawa, no reira i whakaaro ai a mohi me
whakaae e ia te hiahia o aua iwi kaore hoki ia o
pouri me hemea ka hinga ia i te pooti e hara hoki u
ia te hiahia no nga iwi ke, ko te tahi hoki i whakaae
ai a mohi he whaaro nona tora pea kai te kite ratou
i o ratou mate i te Kawana tanga no reira ratou i
mea ai kia tu ia hei kawe i o ratou mate ki te paare
mata, kati ko tona whakaaro ki te tu ia hei mema ko
ana e mau ai ki te whare ko a nga iwi e homai ai
kia ia, kati enei kupu, i tu te tahi hui marena ki te
takiwa o tamaki ko tamahau i tae mai ki taua marena,
ka tae atu te reta a peni te ua ka panui tia ki taua
hui te tahi kupu i roto i taua reta e penei ana, ko
ngati kahungunu ki te rawhiti ta ratou tangata e
pooti ai ko wipere, ka korero a raniera tamaiwaea no
ngati kahungunu ahau kite wairoa kaore au e mohio
ki tena kupu, e ngari konga tangata o te wai roa kai
a mohi e tahi kai a wi e tahi kai te tamaiti a paratene
ngata e tahi, kati aku kupu mo enei mo te panui a
Wi Pere i roto i te puke nama, (1) wharangi (2) tau
(2), e whakaatu ana i ona whakaaro e pai ana tana
whakaatu i ona whakaaro, kati me penei taku nei
kupu mo taua panui a Wi Pere, i kite ahau i te puru
puka o nga korero o te Paremata i mutu ake nei i te
tahi kupu e penei ana ko nga whenua o te tairawhiti
i riro i te kamupene o Wi Pere kua whakataua e te
tiamana o te kaunihera o te Kawana tanga kia
hokona katoa tia aua whenua hei utu mo nga moni o
te Peeke o Nui Tireni i namangia e te kamupene o
Wi Pere, i whakautu ano a wi, penei e hara ia rana
ko timikara aua whenua no nga maori ke he kai
tiaki ma iho raua, kaore i whakaae tia, ana na wi
tena mahi.
Kati nga kupu nei e nga hoa, ana te iti.
Na to koutou hoa pono,
H. TE WHERO PONI.
|
|
6 7 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
He Tupapaku.
HARURUKITERANGI.
Ko Harurukiterangi, he tama na
Rora Hakaraia (tuahine o Meiha
Keepa) me Hakaraia Korako, kua
mate ki Putiki Whanganui i te 25
onga ra o Aperira 1899. I uru ia ki
nga mahi hoia o te Kuini, a koia te-
tahi i kowhiria e te Kawanatanga
hei hoia haere ki Ingarangi i te ra
Tiamana Tiupiri o Kuini Wikitoria,
na runga i te ahua mate o tona
tinana ka kore e paahitia kia haere.
He tangata i uru ki nga mahi
Whutupooro, a he toa ano ia ki te ra
mahi.
Na ehoa ma he nui te pouri, mo
tenei hekenga kua ngaro nei ki te po,
ki te po nui, ki te poroa kite po i oti atu,
oti tonu atu ki te korekore; ara ko
J tenei hekenga tino uriuri, kua kore
I atu i te kawai tangata, kua kore he
I morehu oranga, o te hekenga o Hora
I me Hakaraia korako ka mutu nei ta
B raua uri, waihoki e nga iwi, kotahi
i ano ta Meiha Keepa, ko Wiki Keepa
kaore he uri, koia nei ra te tumata-
tenga o te ngakau ko nga momo
tangata ka ngaro ki te korekore. A
heoi ma Ihowa o nga mano e riringi
iho tona aroha mo tenei wha wharua
i tuwhera, ka kore nei he kai whaka-
kapi. Mihi mai tangi mai.
Te Rakautao Kaikohe.
Aperira 24th, 1899.
Kia W. E Kaawne,
Tena koe tenei ete hoa te mihi noa iho
nei te ngakau mamae ki runga ki o taua
matua nunui i roto i o raua ra i te hau
oratanga o nga tangata hui puranga i nga
kupu hei ako i nga tamariki kia tahuri
kite whakaaro nui koia nei te nui o toku
mihi mai ki o iwi matua whanaunga kua
hui nei kite Tiriti o Waitangi ka tika o
mihi kia pene taui me nga kaumatua rua-
rua i tae ki Waitangi. Ko te nuinga o
nga kaumatua i o ratou kainga koia na i
puta ai aku kupu i taku hokinga mai ite
hui o te Tiriti tae noa mai ki au nei ano
koia ahau i ki ai he whakaparahako na
nga kaumatua o ngapuhi kite hui i tu nei
kite Tiriti i kore ai. e tae kite hui oti ra he
tika tonu taaku korero i tae a tinana ano
ahau ki etahi paenga kainga me te rongo
nui o aku taringa ki a ratou e korero ana
ko te hui koe ? ka utua e au. Ae, ka ki
tera ko au e kore e tae kite hui ka hia nga
tunga hui kite Tititi kahore au e kite ana
he aha te mea kua oti ite Tiriti, i roto i
tena raina korero he nui te pouri i pa ki
roto i au no reira e taku hoa ka peke a ro-
roa atu nei ahau ki runga kite taonga a
koutou ko matua kite awhina ia te Tiu-
piri. Kei te hahi momona ka rua ai aku
taonga i peke atu ai maua ko taku Tua-
kana ko te Pere W. Hongi i roto ite iwi
ite kite nui o maua ngakau ite rereke o
nga whakaaro a nga kaumatua me nga
taitamariki o Ngapuhi kaati e te hoa e
taea te aha. No reira mihi mai kinga
marae o taua kaumatua e poipoia haeretia
nei e ana iwi ki runga na a i tenei tau ki
au.
Kaati ra hei kona ka hore aku kupu
mihi ki a koe ara kia koutou ki nga iwi o
runga na e Hapai maina ia te Tiupiri koia
ra tena ko nga kupu.
Na to hoa Mokai,
WIREMU HEREMAIA, Etita.
|
|
7 8 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
Panuitanga,
Ko te Pitihana a nga tangata o Pipi-
riki i tuku nei ki te Kawanatanga kia
whakaputai na mai a Peneti ki waho
ote whareherehere mote whakapae tanga
nana i mate ai te tamaiti a Hape Chase
Raua ko Ruingarangi mokopuna a Topia
Turoa. Kati henui te roa ote Kawana-
tanga e hurihuri ana motenei take heoi
kaore i taea e te Kawanatanga taua
whakaaro anga Maori.
Heoi e hea ma no te 26 onga ra o te
marama nei i puta mai ai taua inia, ki
waho o te whare, herehere kei Whanga-
nui nei ia inaianei. Heoi tena koutou.
TURAKINA, Mei 1st, 1899.
W. Hipanga, Etita o te Tiupiri Niupepa,
Whanganui.
Ehoa mau e tuku atu enei kupu Rua-
rua kia haria atu e te Tiupiri ara e whaka-
atu kinga iwi kinga Hapu Kingareo o te-
taha ki te Hauauru ka whakaaturia a.
Eruera whakaahu hei mema mote
Paaremata e heke iho nei a ka whakaatu
hoki Kinga iwi ina tae mai ki te Hui.
Ki Pariroa Patea a te 15 o tenei mara-
ma, ehoa ete Etita, tena koe kia ora tonu
koe.
REREMOANA TOHIKURA.
No Te Takurua.
Martinborough.
Ki te Etita o te Tiupiri.
Tena koe me te Komiti whakahaere i tena taonga
o tatou kia ora ma te atua koutou e tiaki.
Kaati te inihi Utaina atu aku kupu ruarua noa hei
titiro iho ma te kanohi hei whakahawea ake ma te
ngakau.
E ki ana te nupepa pakeha ko te Pirimia kai te
tono ki to tatou Kingi Maori e huaina nei toua ingoa-
ko Kingi Mahuta kia uru ki roto ki te Paremata o te
Koroni " Ara" ki te Whare Ariki (Legislative
Council) mehemea ka uru ia ki taua wharetera eputa
he painga ki te Iwi Maori " Ara" e oti pai etahi
tikanga mo te Iwi Maori.
Kaati hei konei taaku kupu. Ki te whakaae a
Mahuta ki te tono a te Pirimia o te Koroni o Nui
Tireni. Kua taka toona ingoa Kiingi i runga ia ia.
Ka uru ia ki roto ki te Whare Ariki ka
Iriiritia he ingoa moona i kona he tangata rangatira
ia no te Iwi Maori.
Kaore he take ke atu kamutu tonu te take.
E penei ana tetahi kupu a te Pirimia mo Mahuta
mehemea ka uru ia ki roto ki taua whare ka oti
tetahi tikanga pai mo te Iwi Maori ka puta mai ano
ia ki waho " Ara " a Mahuta.
Me ki ake e au tenei kupu kaore hoki he putanga
mai ki waho. Ko te tikanga o taua whare ko te
tangata e uru ana ki taua whare kaore e puta mai ki
waho.
Mo te kupu a te Pirimia ki to tae a Mahuta ki
roto ki te Paremata tera ka takoto pai he tikanga mo
te Iwi Maori. E tika ana pea mo nga whenua
Papatipu.
Engari ki te whakaaro iho a te ngakau ko te nuinga
o nga whenua kei te Iwi Maori e pupuri ana kua
karauna karaati katoa ko nga hua e puta mai ana i
roto ki te tangata nona te whenua ko nga Reiti. Ko
nga Taaka. Ko nga Tiuti, me te Pane Kuini.
Heoi aho te mahi a te tangata nona te whenua he
utu i ena moni ki te kawanatanga.
Kaati ma te urunga ranei o Mahuta ki roto ki te
whare e murua ai enei mate katoa i runga i te Iwi
Maori. Ko te whakaaro iho a te ngakau kua kotahi
tonu to tatou rangatira ko te kawanatanga. Koia
ano te rangatira o ana ture ahakoa pai akakoa kino.
I puta atu ano i ahau tenei kupu kia Tainga-a-
kawa i tooku tutakinga atu kia ia i Poneke ite tau
kua hori ake nei kia puritia tona tamaiti ara mo
runga i te kupu a te Pirimia (Hetana) kia tae mai a
Mahuta ki te Paremata i Poneke he mea titiro naaku
ko te hiahia nui o te Pirimia kaua tenei ingoa a te
Kiingi e whakahuatia ki runga ki te Maori. Ko nga
iwi ia kei te taha Kawanatanga, e tu ana e koa ana
te ngakau mo taua hiahia o te Pirimia
Ara ki au nei ma te iwi te pakanga ki nga Ture e
homai nei e te Kawanatanga mo te iwi maori ka
waiho mai ano a Mahuta hei punga mo nga whaka-
aro o te iwi maori.
Kaati kei te kite iho ano ahau i tetahi waahi raru-
raru ia Mahuta.
Ko te rironga maana e hanga he Pire Kaunihera
kei kona te take o te whai a te Pirimia e whai na kia
ia he kore kaore e pai ki tana Pire Kaunihera. En-
gari te Tiriti o Waitangi. I tukua noi e Wi Pere me
ona iwi ko te mihi kia te Kuini i te ra o tona Tiamana
Tiupiri ite tau 1897.
|
|
8 9 |
▲back to top |
TE TlUPIRI.
Te whakaputanga mai nei ko te Pire Poari heoi
kihai i whakaaetia e etahi o nga iwi o nga motu e
rua nei.
E penei ana tetahi kupu i roto i te Tiupiri o te 23
onga ra o Pepuere 1899 nama 49. Na te Heuheu
Tukino taua kupu kua hinga te Pire Poari nei e
kore e ara mai i tera tau. Ki te ara mai ka rereke
i tenei.
Ki te tika taua kupu te rereketanga ae ka neke atu
hoki engari ia ki te whakaaro iho a te ngakau e kore
e taea e te Pirimia te whakarere noatu tona Pire
Poari.
Kaati kia Te Heuheu kaore aku kupu mo o kupu
mooku no te mea ko a tatau korero katoa i korero ai
i roto i te komiti mo nga mea maori kua kite nga
iwi o nga motu e rua nei na te Puke-ki-Hikurangi
me te Tiupiri i whakaatu ka kite te rahi te iti. A
ka kite hoki io korero e rite tonu aua ki runga ki
nga kupu i tukua ai e ahau ki roto ki te panui haere
ai mo te Pire a Henare Kaihau. Engari e tika ai to
kupu e ki nei koe he whakakino ingoa taaku kia
haere noa i te takiwa taku panui mou ko tenei kaore
kai te haere tonu i runga io korero i korero ai i te
aroaro o te komiti mo nga mea maori engari koe nui
atu to hiahia kia tuku panui au whakahe mo aku
korero tuatahi hei peneitanga iho pea ma te tangata
katahi te wahine korero parau rawa atu ua kona ka-
ore au e whakaae ki to kupu i taku mohio tonu iho
ki o kupu i korero ai.
Kaati aua aku hoa tautoko i aku kupu i panui ai io
korero. Ko te Tiupiri me te Puke-ki-Hikurangi.
Kaati aku kupu tena koe.
Na to koutou hoa
NINIWA KI TE RANGI.
Te Rakautao Hai kohe.
Aperira 24th, 1899.
He panuitanga tenei kia mohio ai nga
tangata taane wahine ko ahau ko Wiremu
Heremaia te Etita o te Tiupiri kua
whakaaro nui kia tahuri te maori kite ti-
tiro nui ki nga taonga nunui ate pakeha
i homai nei hei ao marama ki roto ki o
tatou ngakau pouri ara e wha rawa nga
take marama i kitea iho e tooku whaka-
aro.
1: Ko te karakia kite Atua ora ite
Rangi.
2: Ko te Tiriti o Waitangi i homai
tena hei arai i nga Ture Kawana kei e ke
ki runga ite iwi maori.
3: Ko te tuku i nga tamariki kite kura
kia mohio ai ki nga heenga me nga mate
e puta mai ana kite iwi maori i raro ite
mana karakia nana nei te Tiriti o
Waitangi.
4: Ko te Tautoko niu pepa hei tiro-
hanga ma aua tamariki ina whai whaka-
aro o ratou ngakau a ka kite ka mohio
ratou kite tikanga a tetahi iwi Kawana-
tanga ranei e tuku mai ana ki runga ki a
ia me toona iwi tena ia e kakama ki te
titiro i ana patu hei karo ite matia mura
ate hoa riri na reira ka eke nui ahau i
te kupu wi waenganui i nga kaumatua me
o ratou whanau kia tupu e nei kakano e
wha kia ora kia nui kia kapi te whenua
ara kia tahuri kite awhina i enei take e
wha hei oranga mo te wairua hei painga
hoki mo te tinana me. taua wairua ra ano
i a ia e ora ana me te whakamahara ki
nga iwi puta noa ite motu kia awhina mai
ia te Tiupiri niu pepa reo maori o nga
motu e rua nei ara o Aotearoa me te
Waipounamu ki a rongo ai kia kite i nga
korero ote ao i nga marama katoa a taka
noa te tau. Ko te utu o te pepa nei tekau
hereni io/- ite tau kia mahara hei te 20 o
ngara o te marama mutunga ara o Tihema
ka tae mai nga tono ki au ko te 5 o nga
ra o Hanuere ka tukua atu nga pepa mate
taane ma te wahine e tono mai ana kaati
hei kona ra kia mau ki enei kupu.
WIREMU HEREMAIA,
Etita o te Tiupiri.
Kaikohe.
Nga Tangata Tono Pepa.
————
Na H. Ngawikatea, Hiruharama.. 4 O P K.
Na H. Waipapa o Waipou Bay.. o O P. K.
Tono pepa wire pere o tuhiariki wahi o Raetihi.
|
|
9 10 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
No Tahaenui.
Aperira, 19th, 1899.
Wata Hipango, tena koe mete komiti.
Mau epanui atu enei kupu ruarua hei whakautu
maku ite panui whakakino ataku hoa aroha ohere.
taunga whakakino itaku ingoa ahakoa kaore koe
etaku hoa ituhi ito ingoa kei te mohio au kia koe na
whakarongo mai enga iwi enga hapu menga huihui
nga tangata inga motu erua nei kaua koutou e
whakarongo kite panui korero parau atenei tangata
i panui nei motaku hi nganga ia wipere ite hui ki
pakirikiri morunga mote pire poari na ehoa ka patai
au kia koe heaha te take i kore ai koe etuhi ito ingoa
he mataku pea nohou kei mohio an kia koe a ka mau
koe iau na ete Etita me mutu totuku inga panui
penei kaore te tangata ituhi i tona ingoa ki roto i tana
panui na whakarongo mai koutou kinga korero tika
itu akei kite whaka marama ite pai onga take ote
pire poari imuri katu au kite whaka marama inga, he
ote pire itimataia taku korero ite mihi kia te Kuini te
Kupu nui o taua mihi he tono kia herea nga whenua
hei waiu motona iwi maori te whakahoki ate Kuini
maona minita ehomai heture pai hei oranga motona
iwi maori pai tonu te whakahoki ate Kuini kote
homaitanga aona minita ite ora mote iwi maori rereke
ite mihi mete tono kia herea nga whenua homai ana
kote pire poari na ka korero tia eau nga rarangi tino
kino ote pire rarangi 8 mete 13 14 mete 47 koia nei
ngararangi tino kino o tana pire ma koutou i ana e
titiro aua rarangi note putanga oenei take iau ka ki
awi kaore ona hiahia kite nei pire engari te pire
iwhakatikatikatia ipapawai ite mea nate iwi tera pire
i mahi noreira ka patai au kia wi tena e wi kite whaka
hengia ete Pirimia tetahi ongararangi o te pire iwhaka
tikatika ia i papawai kapewhea koe ite mea Utaina
nga rangatira ioratau ingoa ki taua pire hei whaka
mana mote hoatutanga kite Pirimia te whakahoki
awi kite kite ia he tika te whakahe o te Pirimia ka
whakaae ia ka whakahokia eau ka whaka he rapea
koe kite whiriwhiringa ate iwi mete haina tanga
onga rangatira kitaua pire whakahokia mai ewi kamu
tu tonu taku whakahoki ito patai ahakoa wiki koe
e patai ana kotahi tonu toku whakahoki na makou
tou e titiro tenei whakahoki kua tahuri ano awi kite
wha whakahe itaua pire ina hokira kite whakahe te
Pirimia kakite ia ite tika ote whakahe ka whakaae ia
na ka patu ia ite whakatikatika ote iwi kati tena ka
whakaatu ano au kite hui mote pire imahia ete roia
owi ara kote te karanga nawi taua pire koraua ingoa
hoki kotimi kei roto kote tikanga imahia ai taua
pire mote turakanga ate apitihana ito raua poari
irunga itoraua noho hei kai tiaki monga whenua kore
ana ewhai mana toratau kai tiaki tango kite whaka-
haere me te mokete ietahi moni irunga iaua whenua
kati kotaua pire kei te paaremata e takoto ana kaore
ano kia whakahaere hei tenei puaretanga o te paare
mata whakahaerea ai na ehoa ma koia nei aku take i
korero ai itaua hui kaore maua kowi itau tohe te
Kupu awi kaore an etau tohe ana kia taare engari
e kino ana ia kinga iwi o te tai hauauru mo te tahuri
kite turaki ite pire koia nei o maua korero kawi
kaore he kupu ate hui iwhaka tauai i hinga pohehe
ataare mete ia wi i pera me to koma hinganga ko-
hoani ruru iwhakatauara enga tiamana ite hui ia
tatau ite wairoa monga take ano o te pire poari
kote orua hoki nga kai whakahaere owi kia pera
tohinga katika koe kite panui ko tenei me
mutu to tuhi panui korero parau ki roto ite
Tiupiri kaore angati kahungunu kite wairoa ite
tautoko inga korero awi engari tanga ati kahungunu
i korero ai kote katinga owi ia heni he wahine aheni
ito raua tau tohetanga monga mahi kino awi kioratau
whenua ara kinukutaurua irunga inga mahi kamu-
pene awi na mohio katoa nga tangata kite katinga
owi na ehoa e kore e taea e koe te whakahe tenei
korero kite whakahe koe me hara mai tinana koe
kiau maku ehuihui ngatangata kia kitea ai tetika
otau mahi panui whakakino ingoa na ehoa ehara au
ite tangata whehi kite tautohe kite tahi tangata ka
tautohe au kinga mea tika kaore au epirangi kite
korero inga meahe me nga mahi kino he tangata
tina wehi au moena mahi kaore rawa au epai kia
kino taku ingoa kite tonoa au e taku iwi kia haere
kinga hui nunui kahomai inga take hei korero tango-
maku, ehoa e kore tetahi o aua toke e makere iau
etapahia ranei eau kanui toka wehi monga mahi kino
heoi mate Atua taua etiaki nato hoa aroha Taare
Mete.
Ehoa Hipango kei tetahi taha oena pukapuka
etahi onga korero.
Ehoa kia kotahi tonu tepanui tanga oena kapu
katoa.
Panuitanga.
April 26th.
Tenei e nga hoa aroha ka tuarutia ake
ano te Panui i te No. 52. I te 10 onga
wharangi o te Tiupiri mo te Panui o te
hui ka tu nei ki Parikino wahi o Whang-
anui kati kote ra tenei hei taenga mo
koutou ko te 12 onga ra o Mei, 1899, a
kua tino tuturu taua ra inga tangata o
Parikino.
Na to koutou hoa,
N. W. TE UMURAU.
|
|
10 11 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Panuitanga.
AWAPUNI, PAMUTANA,
Aperira 17th, 1899.
Kia Waata Hipango, Etita o te Tiupiri,
Wanganui.
Ehoa tena koe. He pukapuka whaka-
atu tenei naku kia koe inaa tangata ote
komiti o Tanenuiarangi mote Tiupiri.
Mau e tuku atu kite panui.
ETITA.
Rangi Mawhete
TIAMANA.
Hanea Hawana
KOMITI.
Wi Mahuri
Kerei te Panau
Whitirea te Panau
Horomona Paro
Roto te Rangi
He Tupapaku.
Kua tae mai te Rongo kua mate tetehi
wahine Rangatira no te arawa korangitu
haere huka ona hapu kongaati Whakaue
kongaati rangi wewehi kowaitaha hetua-
hine note kanapu haere huka nopetera te-
puku Atua no paora te amohau no pere-
rika nga huruhuru no te pokiha taranui.
No hoone kiingi tehihiko he tamahine na
haere huka taiki natepuku Atua, Na te
matapihi orehua nate mumuhu oterangi
na hikairo hukiki i mate ki maketu inga-
ra ti matanga omaehe nei koona tau ka
53. Henui nga iwi i eke otearawa ki te
riringa ite wai roimata kite ruke atu ite
aroha kirunga ia Aitua. He wahine ingoa
hoki ia he pera me tona tupuna mete ka-
hu reremoa i moera iataka kopiri e mau
na ite pukapuka onga mahi anga tupuna
a tekahurere moa raua.
Ko Hinemoa i moera ia Tutanekai.
I kau nei i Rotorua.
Kia te Honore Etita ote Tiupiri.
Tena koe e W. W. Hipango. Me tou
whare katoa heinoi atu kite Honore kiataia
atu nga kupu mihi nei. E kui, e kui
haere, haere, haere atu taku whaea haere
kio tupuna kiona matua kio tuakana taina
hoki haere kiotu ngaane e kui korua ko to
hunaonga. Aku taina etu emoko e riri
tena koutou ko to tatau tuahine ko te pae
rakau i waiho ake ai eto tatau whaea taku
taina wahine haere e whau korua koto ku
ia hungawai. I te ara i poroporo akina
mai e hou mai tawhiti ite ma nutanga
mai. Otea rawa raua ko tai nui i hawa-
iki. Nga toroirangi tama te kapua e tia
e hei e oromaka e nau mai, haere etae
kiuta kia otea kei mau ki taiki ta hepuia
heangina hekotuku mataka ra e mau ki
tai ki noho hehuhu, he popo, he hanehane.
A kaore i mata whati teara otupuna
wahine o haungaroa raua kokuiwa
i itorona mai ai ite ara Atua i whiti
mai ai raua koia ka hapainga a kenei
toroona ki whea toroono kiuta ara taki-
wa tekawa ete tapairu wahine tekawa ia
nga toroirangi te ara o te tupua hapainga
tekawa takina tekawa tekawa i whea teka-
wa kotu hangaia teharoharo kohine kitua
kua riria kitahi tangi tuairupe irau tekawa
kawa te angiangi pu kihawaiki, kataua
terangi kitekohu kotaua terangi kitehiapa
|
|
11 12 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
inga ririwai tangaroa whatu tata ia teka-
wa i taua araia whatu miru ia tekawa a
whatu tataia tekawa whatitiri takataka
whangainga temarama papamai kawa tiki
aotea koinei. E kui teara otupuna i
whiti maiai i hawaiki i ha painga ai ta-
raua mata toetoe a torona mai nei kinga-
tua kaore etuhia eau te ingoa onga tua
menga ingoa onga kawai e toru kotu
hangaia te mea i tuhia iau kei mua hoki
ia otewaka oenei kawai e toru. Haere
taku whaea kaore e tuhia e au, o tahu
whakapapa kaikapi te waka ote Kuini, ka
ati ienei kia paingia i hoai e te rangatira
ote Tiupiri. Heoi ano aku mihi e aku ta-
ina kito tatau whaea.
Na to koutou tuakana
N. T. H. TEIPUTUTU
Tarakawa
Army Grand Band.
Whanganui, April 26th, 1899.
Note 21 onga ra o te marama nei ara i
te rahoroi i mahue ake nei ka tae mai te
peene nui ate Taraweihara ki Whanganui
nei i te taenga mai ki Kuini Tiriti ka tu i
reira ka whakatangi whakanui mo to ratou
taenga mai ki konei heoi e hoa ma puta
ana te a aroha me te whakapai hoki
onga tangata Pakeha Maori mo runga i
nga whakatangi a taua peene otira i puta
ano te kupu anga Pakeha whapai mo taua
peene i ki ia e ratou kote Army Grand
Band. Ehoa ma be tino tika tenei kupu
ki taku titiro hoki ara ki tamatau ki ta
nga Maori titiro koia tenei tetahi tino
peene i te ao nei, heoi e toru o ratou tino
ra ki konei note turei i te 26 onga ra o te
marama nei ka haere ki niu Paremata.
Ko to ratou kaute tenei e rua tekau.
Heoi ano na to koutou hoa,
Raro Etita o te Tiupiri.
Panuitanga.
E koa ana te Komiti o te Tiupiri, ma
ia iwi, ma ia iwi, o te motu e whakarite
mai o ratou Komiti, nga Mema, nga Etita,
nga Tiamana, ki te rite mai ia koutou
ena, o nga wahi katoa nei, hei reira ka
tutakina atu e te Komiti o te pepa te
hunga e tuku mai ana ia ratou moni ki
konei, ko te tikanga ia me tuku atu ki nga
Komiti kua tu mo o ratou Takiwa, na
enga iwi kia tau mai te rangimarie i runga
i te whakaaro pai koia nei e huarahi mo
tatou, e puta ai he painga ki nga iwi, tae
mai hoki ki to tatou nupepa.
He Rongo pai ki nga
Iwi Maori.
Kia rongo mai koutou tenei kei a matou
e whakaemi ana te whanau a Taane, o ia
ahau, ara kei te mira mahi rakau o
Whanganui i te oneheke nei, he iti te utu
mote rakau nga tikanga mahi whare.
He Rongo Korero.
———
He Tangata Teitei.
E kiia ana ko te tangata teitei o te Ao
nei, kei Ranana e whakakitekitea ana, ko
te roa o te tangata nei, e waru putu e rua
inihi, ko te roroa o ona waewae 17½ inihi,
ko nga tau o te tangata nei 19, kaore ano
hoki i mutu tona tipu haere.
Te whakatuwheratanga o te Paremata.
Ko te 16 o nga ra o Mei, te ra kua whaka-
ritetia hei whakatuheratanga mo te Pare-
mata o tenei Koroni.
|
|
12 13 |
▲back to top |
TE TlUPIRI,
No Takapau, H. B.
——————————
Kite Honore Etita.
Ote kuia nei ote Tiupiri e kui tena koe
koutou koa piha whaka haere iakoe ki
omotu erua kiaotearoa me te Waipou-
namu. Hooi tena e kui tenei kua kite
iho i o kupu e whakaatu a kenei emea
ake nei e kia mata tu tahi kirunga kai te
korero whakatu teapitihana kei te hoa
hoa ia ia mo te Apiti tanga ki te Kawana-
tanga kia kitea ai nga tohu ote kore kora
pa. A koia katika tokupu e kui eki mai
nei ki to iwi e kia matatu te tinana kia
hihiko te Wairua koia i tika ai tokupu
me whawhai nga korero oia takiwa oia
takiwa ki roto i o tatau pepa kia rongo
rongo tahi ai no temea toko wha o tatau
mema aka whakahoutia ete ture ratau
ate Tihema e heke i honei etika ana tou
iui kei nga pukenga ano ra nei te tema-
hara ote katoa kei tetehi mea hou ranei
onga iwi onga wa wahanga e toru nei te
tai ra whiti te tai hauauru a tae atu kite
tai tokerau e rangi ki taku rongo tuturu
kote nuinga ote tairawhiti nei kaite ki
ma ie me korero hoki te ate kua ma totoru
tia terae kua ma totoru tia ite ngau nga a
te patu koia ra tenei ite tau, tahi a tame
poto, a whaka rongo mai, e kore a Wi
Pere e waiho e nga iwi ote tai rawhiti ka
whaka hokia ano ia ki tona mahi enga
iwi o nga takiwa nunui, me whaka aro
karua turanga pooti kai te tuturu tonu
tona pooti ki te rua mano me nga rau me
nga tekau retake kia marama mai ano
kaore a no ana he ki nga iwi tea rawa ngati
awa Whakatohea, ngaitai whanau a
panui, ngati porou hanga hoki arunga
atu noona era marae naka ma raina mai
kite nei koi nei nga iwi kei te herehere ite
nei rua mano na e whakaatu pono ana a
hau i ena kupu kito aroaro e kui koau
nekai whaka haere tonu hoe na kupu i tenei
wa kua mahue ake nei a taenoa mai ki
naia nei a whanake nei. A ko Wi Pere
ku a riro noa atu i tika na te taku tai oma
ketu raua Waihi Keepa i whareka
hika ka whakaatu mai kaore kau he kupu
ke ona iwi he whaka hoki tonu ia ia a
kua tae atu nga reta o Whakataane tae
atu kia tu hoe kia tae aia ki reira kia kite
onaiwi ia ia a mete ki mai kaore he a
wangawangatanga ate nga kau aka tae
ano ia kia tearawa kei Whakataane a timi
waata rimini e tatari ana ia ia tena koe e
hoa e W. W. Hipango koutou ko hoa
mahi ito tatou taonga kiaora kia ora.
Heoi kei tau maha tekuia nei.
Na to koutou pononga i roto i teariki.
T. HI TEIPUTUTU,
Tarakawa.
Whakamaharatanga.
————
April 27th, 1899.
Ka tae mai to tatou hoa a W. W.
Hipango ki Whanganui nei ara ki runga
ki tona turanga Etita ka ki ake nei ia
kote kai arahi o to tatou taonga; ara o te
Tiupiri; Heoi ehoa ma i runga ia inga
raruraru o te iwi e haere ana, a kua hoki
mai ia kia tatou inaianei. Heoi kia ora
koutou katoa i runga inga manaaki tanga
a totau ariki a Ihukaraiti Amene.
N. W. TE UMURAU.
E kore e tau te he ki te Etita, mo nga whakaaro, a
nga rangatira e tukua mai ana ia ratou reta kia panu-
itia.
To Reureu. Rangitikei, Aperira 21st, 1899.
Ki te Etita o te Tiupiri.
Te nei nga kupu ruarua nei maau e tuku atu kia
kite iho ngaati rua nui, me te atiawa hoki, Kia
Tutange, Kia Ngarangikatitia, Kia Tumahuki, oti ra
kia koutou katoa e tau ake iroto i te rarangi nei, te na
koutou, kua kite iho au ita koutou reta, ote, ruatekau
• ma whitu o Maehe, karanga e te iwi, Uranga nga
tumu whakamowai, oroto o Waitara, karanga e te
|
|
13 14 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
puhera witi imaringi nei i te 6/-, a a rauna noa te
motu nei, kote wa tenei o te kohikohi nga, o taua
puhera witi, e hoki ranei kitoona taimaha tuatahi e
kore ranei ina hoki e uru atu ana ki roto i te ture e
kiia maiana he parakinika e kore e tika te nika hei
rangatira monga whenua, ha i tika mai rahoki ia
irunga inga poutoko otamatekapua, a kai ana inga
hua o te poporo whakamarumaru ouwenuku, e hoa
ma utaina atu tatau me a tatau tamariki me nga
morehu whenua kirunga kite ture whakapono apiti
mai kite Tiriti o Waitangi, kite ture ihaina tia e o
tatou koeke, hei aha koa e te iwi to he ai korapa tu
kirunga, kia ora koutou.
NA PARANIHI TE TAU.
Kia Waata Hipango, Etita o te Tiupiri.
Ehoa tena Koe, menga tangata ke i roto i ou tatau
tena i nga mate 8 kona me matou hoki i nga mate o
konei. Tenei ahau kai te Pawhiri a tu I tatahou
manu i te koukou kia rere mat kia hau i ki ia ai e
ahau. He koukou kei te wahi pouri ia e noho ana
kua tae atu te pata weti hei kai maua na ru Reweti
i mau atu hoi ko nga toenga o aua kai maku e tatari
ki nga hua o te rengarenga maku e whakapakari ki
nga hua o te Kawariki; hoi haere mai e manu,
haere mai ki ao Tearoa Motu i roto i nga tau pakiki.
Koia te reo powhiri haere mai, haria mai nga
rongo ki no nga rongo pai o e na takiwa kia rongo
kia matau ko nga kupu enga horo iho ana i te Ma-
ngai o te manu hoi te reo powhiri.
Kua mutu te hui i tu nei ki to Tiriti o Waitangi i
te 15 ongara o Maehe 1899. Henui nga tangata i
tae mai ki tenei hui me to rangimarie hoki o nga
mahi i mahia i taua hui hoi te kupu nui i oti i taua
hui ko te whakawhiti i te pire tono mana ki Ingara-
ngi me te pire poari i oti ite nei hui i oti iroto ite
rangimarie enei take ia ngapuhi menga rangatira o
te tai whakarunga.
Hoi ano kia ora koutou mate Atua tatou e Tiaki.
NA HOHAIA HIKUWAI.
Rawhiti, Russell, Bay of Islands.
Panuitia atu enei korero e ta tatou manu.
Te Kao, Aperira 5th, 1899.
Ki te Etita o to Tiupiri, me te Komiti.
Ehoa ma, tona koutou, nga kai hautu i to taonga a
to iwi Maori, puta noa nga motu e rua, Aotearoa
me te Waipounamu, kia ora i taua wa nei ano. Na ta
koutou whakahaere, tika, pono, i waiho ai tenei taonga,
ara a te Tiupiri, hei kanohi kite matapo, hei taringa
rongo, kite taringa turi, ara na te Tiupiri, nei hoki, i
kite iho ai inga kanohi, inga korero o Aotearoa, me
te Waipounamu, menga whenua o tawhiu, o te rataha
o te moana, onga iwi nunui o te ao, i rongo. ai huki
nga taringa, na reira tenei kupu, hei kanohi kitekite
matapo, hei taringa rongo kite turi. Kia ora te Etita me
te Tiamana, te Komiti hoki, o te Tiupiri, menga
Komiti takiwa, kia ora koutou katoa, me taku hoa
hoki me W. Heremaia, o Kaikohe, kia ora koe, me
era atu hoki e awhina ana i a te Tiupiri kia ora
koutou katoa. Kati iho enei kupu.
Tenei e te Etita, ka whakamaramatia atu, te tika-
nga o te Panui a M. T. Taurere o te 3rd o Tihema,
1898, i ki taua Panui, kua tu, te Komiti whiriwhiri o
te Aupouri, kati koia enei nga ingoa onga mema o
taua Komiti.
E. M. Kapa, Tiamana; M. T. Taurei e, Raro
Etita; Komiti: —Keepa Hora, Matiu Tupuni,
Hohepa Kapa, Manuera Waata, Takimoana Hara-
wira, Ereatara Takimoana, Wiki Te Whai, Paneero
Tamihana, Hone Wiki, Rapata Waaka, Henare
Popata, Wiremu Mete, Eparaima Waaka, Etana
Heka.
Te Whakaaro o tenei Komiti, me eke nga mema o
tenei Komiti kite 20, mo a taihoa ka whakaaturia
atu tenei hiahia o te Komiti, tona peheatanga, ekenga
ranei kite 20, kahore ranei, nga moni kua tukua atu
i roto i tenei reta, monga Tiupiri 15, i waeatia,
£1 1 2.
Kati e te Etita e kore e pau nga whakamarama-
tanga ote komiti, ote Aupouri, Te Kao, Muriwhenua,
i roto i tenei reta. Engari he wahi iti kau nei,
tenei i runga ake nei taihoa ka whakamaramatia
rawatia. He wahi kupu ruarua. E hara e te Etita,
tenei i te tikanga tuturu pea, ara te tu tonu o tenet
komiti, e ai ta te whakaaro ake, tena ano tona huhu
he kai e kore, atu ai i runga ano ia i to te maori
ahua ngoikore noa iho kia ana mea nunui, na reira
tenei tangi ote kupu huhu, hei kai e kore atu ai, na-
tenei huhu hoki, te raru o era atu pepa a tatou ate
iwi maori, ara Hokioi, Wananga, me era atu kua
hingahinga nei. Mo reira ka noho te whakaaro i
runga i tenei, e hara pea, te tu, o tenei komiti, i te
mea mo a mua tonu atu, kei te huhu ra te tikanga,
ara, kei te ngoikore kei te whakaaro kore, ma reira
. hoki e utua ai, tenei kupu ra, e hara i te mea mo
tenei komiti anake, mo era atu komiti ano hoki, kai
te tango pepa ano hoki, Kati iho nga whakamarama
menga kupu, ruarua.
E te E ita he puku korero to te komiti ote Aupouri
tena kei te haere atu. Mehemea e te Etita, he pohe
he, he kore ranei i marama, hapa, aha ranei, kei roto
i tenei reta, ara ia, mote pohehe, pataia mote
marama.
Me uta atu kia te Tupiri tenei reta, kia ora a
Wata Hipango, me te komiti.
NA E. M. KAPA, Tiamana,
Te Komiti ote Aupouri,
Te Kao Muriwhenua.
Kai tuhi M. T. Taurere, Raro Etita.
|
|
14 15 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Kite Etita.
Ehoa tena koe tenei nga kupu torutoru ka tukua
atu eau kia koe mau e tuku atu ki nga takiwa katoa
e rere nei to tatau manu hei titiro iho mao tatou hoa
aroha no te G onga ra o tenei marama ka ta to hui I
tau ate momona ki Uawa i ranga ite powhiri ato
Hata.
Te kaniatakirau kia, ia te hui tau a henui atu te
tangata i tae ki taua hui tau i tu ki Uawa ko nga
hapu i tae ki taua hui no Porirua, Wairarapa, Ta-
maki, Te Hauke, Waipawa, Korongata, Wairoa,:
Mahia, Turanga, Whangara, Waiapu, nga takiwa:
katoa ote hunga Tapu tae noa ki Hauraki ko nga
takiwa tenei i tae ki taua hui te hunga Tapu mete
hunga o waho a kote ahua onga tangata o taua hui
mete mea he momona anake nga tangata he nui
hoki te manaaki a taua hunga o waho i taua hui ara
a Ngati hauiti hapu he nui te atawhai ao ratau ranga-
tira i taua hui tau, mo nga mahi katoa ote hui tau,
tae noa ki ta ratau manaaki tanga kinga karakia
mete "mea nei kotahi ano te Wairua i roto inga taane,
i nga wahine, inga tamariki, ehoa ma he nui to
whakamoemiti ote hunga Tapu ki o tatau whanau-
nga me o ratou hapu ara ko nga rangatira ko Karaiti-
ana Tukete nui kote Ropiha Taina ram Arapeta
Rangiuia ko Wi Kingi, Hori Menga Taane wahine
tamariki ete hunga o waho ote Hahi Henui rawa atu
te pai o tenei iwi te atawhai ite tangata ite taonga
hold koi anei hoki te ahua o to tatau tipuna ara o
tatau tipuna a henui te hari ote hunga tapu mo tenei
ahua a he mea tenei mote ngakau ote tangata heoi
tena. • He nui te pai o nga karakia ote hunga tapu
henui te pai onga nga kauwhau ote hunga tapu ara
a nga kau matua inga tikanga ote rongo pai kaore
he wahi onga karaipiture i toe te whakamarama ki
nga iwi i tae mai ki tenei hui tau a kite ana i roto i
tenei ahua te tinana ote rongopai o Ihu Karaiti ara
koia tenei kote hahi momona i te mutunga ote hui
katahuri nga tangata kite poroporoaki kia Hirini.
E hoki ana hoki aia ki Hiona heoi te whakahoki a
hirini hei konei koutou e haere ana au kite wahi e
whakaatutia nei enga karaipiture hei hui hui nga
monga iwi ote ao, nei ki te aroha koutou kia au kia
mau ki aku ture ara kite atawhai inga kaumatua ote
hahi me pera hoki koutou me manaaki inga kau-
. matua te hunga tapu katoa kia u kiroto kite hahi ka
mutu nga korero a Herini. E whai kupu aua au
kinga tangata e tuku korero nei kite Tiupiri kia tika
te korero ka tuku ai ki te Tiupiri ina hoki i whaka-
wawa matau mote hinga o Taare ia Wi eki ana nga
tangata kaore a Taare i hinga ko Wi ke i hinga ia
tamahine mo nuku taurua e noho mato mai na ratau
ito ratou whenua mo nukutaurua ka tuhia, e au
tooku ingoa ki raro iho nei kia ora e te Tiupiri.
Naku e nei korero i tuku kiroto kite Tiupiri mote ki
te tangata hehe ka hamene ia au
Nga Apiha mo te Tiupiri.
Nga Mema mo te Tiupiri:
TOPIA TUROA
POROKORU PATAPU APERA TE KEUNGA
HORI PUKEHIKA RAIHANIA TAKAPA
RU REWETI TE HIRA MATIU, KAIPARA.
Raro Etita, Hekeretari and Ripoata: NIMERATA W. UMURAU, Putiki
KOMITI O TE AUPOURI, TEKAO MURIWHENUA.
HEREMAIA HIKU, Tiamana. WIREMU HEREMAIA, Etita.
KOMITI O NGATIKURA, PIPIRIKI.
IHAKA REREKURA, Tiamana.
KOMITI O TE HAUKE, HERETAUNGA.
KEREAMA HUPITA, Tiamana. AREPA MAKI, Etita.
KOMITI O RAETIHI. WINIATA TE KAKAHI, Tiamana.
Te Ripoata mo te Tiupiri:
TE KORONEHO, WAIRARAPA.
He Raro Etita mo tera takiwa katoa, o Moawhango
me Taupo:
HENARE PENETI.
Nga Etita o te Reiri Karamu:
NINIWA I TE RANGI, MARTINBOROUGH
MERI H. MANGAKAHIA, WHANGAPOUA.
He Etita mo nga tikanga katoa e pa ana ki nga.
whakahaere tupana:
HAAMI TE RIAKI, WHANGANUI.
Raro Etita mo nga, Takiwa ki Raetihi Manganuiotea e
MARAEA TAMATEA.
Koia te Kai whakahaere mo te Tiupiri mo nga
Takiwa ki Herataunga:
MOHI TE ATAHIKOIA, WAIMARAMA.
Raro E ta mo nga Takiwa kia Ngatiapa
EPARAIMA PAKI, TURAKINA.
Hei Raro Etita mo te Tiupiri mo te Takiwa o
Ngatiraukawa:
WIREMU KIRIWEHI, OTAKI.
Hei Raro Etita mo Ranana:
PERETINI REWI, RANANA, WHANGANUI.
Raro Etita mo Heretaunga, Waipatu:
PARAIRE HENARE TOMOANA.
Raro Etita mo Tokaanu:
RENATA NGAHANA.
Etita mo nga Rongoa Homiopatiki
. TE MIRATANA (MILSON), FEILDING.
Raro Etita mo te takiwa ki Kaikohe
WIRE U HEREMAIA
Raro Etita mo Kai taia:
|
|
15 16 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Te Rarangi Tangata.
Te Rarangi o nga tangata tango Pepa mai o te tau
1898 ki te tau 1899.
Hei Whakamarama i nga Komiti.
Enei Rarangi i raro iho nui no nga Takiwa ki
Kihipane.
Tologa Bay 1898.
Himiona Te Kani Hoaniana Tautau
Tanatiu te Kaui Temoana Tautau
Paratene Kamura Haare Hautapu
Whatarangi Rangi Heremaia Taurewa
Wiremu te Aau
Mahia.
Rangi te Ngaio Hirini Kereru
Piripi Purupuru (pei) Rewi Toheriri (pei)
Whakangaro Makahua (pei)Pita Mete (pei)
Wai Whara.
Te Rua Tiatimana...... 2 7 P K
Paekoti te Aho...... 2 7 P. K
Utiku...... 2 7 P. K
Moka Makarena...... '2 7 P. K
Hori te Ihu...... 2 7 P. K
Eparaima Wharekura
Nuhaka 1898.
Tiemi Mete (pei) Ihaka Whanga (pei)
Hori Mete (pei) Heromi te Rua (pei)
Muriwai 1898.
Tu Rewini P. H. Waaka
Keepa U. H. Wirihana
No Ngatiapa me ona Takiwa.
R. Ngahina (pei) W. Ratana (poi)
P. Ranginui Tahaho Pikia (pei)
M. Tekiore (W) T. H. Waitere
H. Waitere R. Tohikura (pei)
H. Mohina T. Maihi
M. Terangihauku T. Utiku (½ tau poi)
T. W. Ratana Maua o Tawhaki.
H. To Tua
No nga takiwa ki Rangitikei katoa.
F. Te Rotu H. Paranihi
E. Karatea K. Paranihi
K. Te Whitu I. Heuheu
T, Paranihi P. Te Momo
P. Tawhi H. Paioneone (½ tau pei)
A. Hokahuri T. Rangi
If. Wharetawhiri P. Pirere (pei)
K. Pawhara (pei 5/) P. Te Horu
W. Paranihi U. Potaka (pei)
W. Te Wharo I Roru
T. Turoa T. Te Rango
R. M. Kingi Teoti Paetaha
No Moawhango.
Hakopa Kahuhunu (pei) Tukino Hakopa
No Taupo.
U. Te Hata (pei) W. Pamaira
K. Puataata Terangitahu
K. Tekuru W. Tearakai (pei)
H. Teakau H. Terahui
H. Kumeroa (pei) H. Rangimatini
P. Toki H. R. Hemopo (pei)
H. Haukino W. Rihia
Tautahanga (pei) H. Oneone
P. Tewhataaiwi (pei) R. Keeni
W. Tutunui H. Tamaiwhana (pei)
T. Wirihana T. Turoa
H. Tukino (pei) K. Teahuru
Kati nga mea hei whakamarama atu maku kia
koutou. E aku hoa aroha.
No Pipiriki.
Tuatini Te Waiho. Perenara Tutawera
Keepa Tahukumutia
Kopa Karaati, Hiruharama, 3/
Matiu Ngiwikatea, Hiruharama
Aterea Te Whetu Raorikia
Wi Paki, Waitotara
Waiata Te Koro, Moawhango, 3/6
Wiari Paparua Ruanui Moawhango, 2/6
Raro Etita
Ote Tiupiri, Box 93.
He mea Perehi e Waina me Waina, a he mea panui e
Waata Wiremu Hipango. I raro i te mana o te Komiti
Nui o Whanganui.
APERIRA 27, 1899.
Printed by Vine and Vine at their Registered Printing Office
Wicksteed Place, Wanganui, and published by Waata
Wiremu Hipango, under the authority of the General
Maori Committee of Wanganui.