THE JUBILEE

TE TIUPIRI

MAORI NEWSPAPER

NO. 54  VOL 2









       WANGANUI, 11TH MEI, 1899.

   

 —  TATINI, —



 KEI RAWAHI MAI O TE WHARE

            PUREI.





E mohio ana e au i konei nga Toroa, nga

Kapata, nga Tuuru, nga Peeti nga Whariki,

me  nga mahi katoa e tika ana, mo nga

          whakapaipai Whare.





Me nga hanga Kawhena tupapuku ka mahia

paitia e au i runga i nga tohutohu. Haere

    mai tirohia nga rawa o taku haapu.

 HEMI TEINA me te KAMUPENE.



 NOKU tonu te HAAPU HOKOHO RINO i te

         pito o Whanganui Piriti. 

                                                     

Kei au nga pu o ia ahua me ona paura, me

nga hae ana hanga whare, nga waea hanga

taiepa, nga rongoa  hipi, nga tuuru mahi

 Kamura—NGA  TUURU MAHI WHAKAIRO



Otira i te tinitini o aku rawa e hokona ana

         mo te moni iti nei te utu.

                       TE TIUPIRI.

ki nga mema i whakahuangia nei e te hui,

kei te pai ta te Hui, otira e kore e taea te

peehi iho te matia muramura i roto i te

•ngakau o te tangata te ngakau hikaka, ki

tera turanga; ko  tona  whakatauki ia

 " He oma whakataetae ana kotahi ano ia

 ma ana e tango te Wikitoria. "

   Kaati me hoatu ano e au taku mihi kia

 Ngapuhi kia ora koutou e nga iwi o te tai

 whakararo, kia tau te rangimarie i roto i

 enei ra i te mea kua whakaae o koutou

 mangai, ka piri pono koutou ki raro i te

 maru o te Kuini me ona ture "he iwi

 matau koutou no te orokohanganga mai

 ra ano o te Ture Atua, me te Ture tan-

 gata, rapua ko te mea pai, whaia te mea

 e tumanakohia nei. He nui te koa mo

 te whakaaro o te Pirimia mo Mahuta kia

 noho ki te Whare  Ariki hei reira raua

 mahi tahi ai i nga whenua me nga Ture

 mo te iwi maori, ki te kore tenei kupu e

 whakaritea, he tikanga a Mahuta a muri

 ake nei heaha. Ka pai ta toku kawana-

 tanga he hoatu; tena ia Mahuta kia noho

 ia he i mahi inga tikanga oroto o te Whare

 Ariki kaati whakaaetia, kia wawe te kitea,

 kei waiho hei mahinga roa, a ka kore koe

 e whiwhi. Otira, ko te ra ano tenei e ai

 ta te tuhituhi " Mene  Mene"   tekere,

 " Uparahine " ahakoa pewhea te whaka-

 taha ki waho o te mangoroa a Waiata,

 he mea  kua titi te weeti -iti, ko te wa ano

 tena o te pakarutanga o te rakau, waihoki

 me  Mahuta  i roto i tenei ra, kua takoto

  te weeti iti a te Pirimia, ahakoa whaka-

  taha ki waho, ko tona tutukitanga ko te

  Ture ko te Paremata. Ahakoa tetahi

  atu matauranga  poropititanga ranei, ko

  tona kai whakamarie ko te Ture, hei

  konei katahi nga mahi ka tutuki.

  Te Kotahitanga o nga

    tai tama Maori.

                   

    He  nui te koa o te ngakau kua tino

  hikaka te ngakau o nga taitama o te iwi

maori, i roto i Ngakareti nunui e ako nei

i te matauranga o te iwi pakeha, ki te

whakahaere  tikanga hei whakakotahi, ia

ratou, me o ratou mataurangi, ki te kimi

ki te rapu i te oranga mo te iwi maori, e

rua nga tino take kei te whakahaerea e

ratoa. Tuatahi: —Ko  te whakapono.

Tuarua: —Ko nga mahi.

  Kua taea e ratou nga mahi o te whaka-

pono, ara, ki te tono tuturutanga o te

mohiotanga me te matauranga ki nga tino

huarahi e tae atu ai ki te tino hohonu-

tanga o nga kupu a te Atua i roto i tana

Pukapuka  Tapu, e kiia nei e to ratou reo

He  Paipera Tapu, ki te reo ia o tatou o

te maori, " Ko te Putea-Whakairo " ina

hoki  kua tino paahi rawa ratou i nga

 matauranga, a kua tu etahi hei minita reo

 rua, pakeha, maori, koia to tatou hoa a

 Peneti e korokii mai ra, i te Waipounamu,

 e tangi nei tona manu, ara, te oha a ona

 tupuna  te Pipiwharauroa  e tangi nei

 hoki " Kuui; Kuui. "  Whitiwhiti oora;

 ko manu  tenei na o tatou tupuna, otira,

 he tona whakamaoritanga, " Ko te kukupa

 i heke iho i te rangi, a tau marumaru iho

 ana ki runga ki te tama a te Atua " koia

 i tika ai ta ratou whakakotahi i to ratou

 matauranga, he mea whakahuihui ha te

 Wairua  Tapu, e kore ai to ratou kotahi-

 tanga e mutu  i te ra kotahi, engari ka-

 pumau hei toka tu moana, ahakoa papaki

 nga roma, e kore e whati, ake, ake, " a

 ko  taua Toka   ko  te karaiti. "  Koia

 toku whakatika, whakatautoko, whaka-

 mihi, mo  to ratou whakakotahitanga i

 raro te Ariki, hei whakatika  hei  tau-

 toko ia ratou mahi.

   Te tahi o ratou whakaaro ko nga mahi,

 hei mahi  ma ratou hei whakaora i te

 tinana, me nga  mate e  pa ana ki te

  tinana, a, e korero ana ratou me te tohu-

  tohu i nga tikanga hei araitanga, i te mea

  kua taea  e ratou ano te tiki atu taua

  matauranga, a kua  whiwhi kia ratou

  taua matauranga, e hara i te mea, he

  matauranga wawata, engari ko nga tino

  matauranga tonu e ingoatia ai tenei iwi te

                       TE  TIUPIRI.

pakeha he  tangata matau, a ko  taua

matauranga, me uru rawa ki nga Kareti,

e whiwhi ai ki taua tohu; a tenei kua

riro mai ia ratou taua tohu. Kei Apirana

Ngata, e rua tahi nga tohu ko enei nga

reta M. A. Ua, ko tona mutunga mai

tena o te tino matauranga o te taha pake-

ha, e tu ai hei pihopa, a hei tumuaki mo

nga  tino Kareti Nunui a hei tino  roia

ranei tona whakamaoritanga " Kaiwhaka-

ako o te Matauranga. " Tuarua: "He

Takuta no Nga  Ture, " a tera atu hoki e-

tahi o aua tamariki kua whiwhi i etahi

 tohu nui, hei mohiotanga tena mo tatou,

 kua eke pai ratou ki te tino puna o te

 matauranga o te iwi pakeha, a ko etahi o

 ratou kei te ako ki nga mahi Takuta. Na

 reira ka tika to ratou whakaaro kia kimi

 ratou i nga huarahi e ora ai tatou; aha-

 koa kore o tatou taringa me o tatou nga-

 kau e tumanako ki aua tohutohu a ratou,

 ki te pahemo atu tenei whakatupuranga e

 piki mai ana tera whakatupuranga  hei

 whakatutuki i aua tohutohu. He mea

 penei ano te taha ki te iwi pakeha, he mea

 whakatakoto e nga tangata matau o ratou

 whakaaro, no te mea ko aua tikanga he

 mea  tuhituhi, perehi rawa; na tena ka

 waiho ake ki nga whakatupuranga, ma

 ena  e titiro, e!  he pono   enei korero.

 Na  konei ka mohiotia nga tu mate, me

 nga  tikanga o te araitanga. Engari  te

 mea pai ma tatou he whakapai ki to ratou

 matauranga, me a ratou whakaaro, te tika

 i au ka awhina ratou i nga tamariki kei te

  piki atu ki taua matauranga, ara  ma

  ratou e tohutohu te huarahi e tae ai ki

  taua matauranga, a  ma taua  hiahia e

  whakangaro iho nga hiahia whakamaori

  ki nga mahi maori, ara ki nga Atua maori.

  Ka tuarua ano te whakaaro o te Tiupiri

  mo a tatou tamariki e kimi nei i te ma-

  tauranga, kaati ko te kaupapa mo   to

  ratou matauranga he whenua, kaati me

  penei he huarahi e mau ai ia ratou tenei

  kupu me kati nga hoko, me tuku mo te

  riihi anake, kua ngaro to tatou whaka-

tupuranga, e piki mai ana ratou me to

ratou matauranga, hei reira ma ratou e

kimi atu te nekehanga atu o te painga o

te whenua, i runga i to ratou matauranga.

He  Reta  Na  Apirana



        Ngata.

        ——————————



             (He mea whakamaori)

                   AKARANA, Maehe 14th, 1899.

                  Kia te Reweti,

   E hika tena koe, no te atu tonu nei i tae mai ai to

 reta ki au o te 10 o nga ra; tena koe, me to raihi mai

 ki au mo tenei mahi ka timataria nei e au. I whaka-

 aro ano au ki te tuhi atu kiu korua ko Peneti mo

 taku hiahia ki te tuku korero atu kia " Te Pipiwhara-

 uroa, " ara he kupu ruarua nei o taku haere. Me

 penei taku tuku atu i taku reta; me tuhi maori atu e

 au kia koe, a mau e whakariterite atu mo " Te Pipi-

 wharauroa"  na tenei koe, me o hoa hoki i Turanga e

 matau  ai ki taku haere, a hei ona wa ra pea ka tino

 panui ai—"e rua nga manu e patua aua ki te kohatu

 kotahi: ara e wha rawa mehemea ka whakaritea e

 korua ko Peneti kia " Te Tiupiri" me " Te Puke-ki

 Hikuragi" kia kapea aku reta i te wa e perehitia

 ai i roto i a "Te Pipi. "

   B hari ana au i te whakanukuhanga a te Kawana-

  tanga i te moni whangai (scholarship).., 

  Mehemea ana kaore ano koe kia tau noa ki raro kua

  tohea e au te komiti o te Kareti o Hoani kia hoatu

  kia koe te moni. I rongo au kiu Tukuta Mackellar

  e tuwhera ana tetahi o nga moni a Hune nei), ae hia-

  hia ana ia kia riro ia koe, engari i whakaaro ano ia

  kei whakararuraru noaiho i a koe, a i te kaha, o to

  hikihiki haere i tenei tau e kore pea koe e puta. Me

  tuhi koe ki te komiti o te Kareti o Hoani, he tono i

  taua moni kia homai mau... Mehemea  ana

  tokoono tamariki Maori mohio tera noa atu e ora i te

  Kawanatanga i o tatou hoa hoki. Kua kaha rawa te

  tono i nga tamariki Maori kia haere ki nga kareti

  nunui.

    Kia  mataara tonu koe mo te whakawakanga ei te

  Hupirimi Kooti i Poneke o te whenua i herea hei

  turanga kura i Porirua; kua tukua atu e au tetahi waea

  he waea mai no Poneke no roto ite "Star"; me whaka-

  maori mo te Pipi me era atu pepa huki. (Kua kapea

   mai e matou  enei korero i te " Evening Post" o

   Poneke, a  kia  taia ki te Pipiwharauroa—Etita).

   Kua  timataria e tatou tenei mahi nui, a kaati me

   whakaoti. Koia nei te wa hei whakaoranga i to taua

   iwi, i te tai e ki ana, a tena ra i te mea ano e ki ana

   te tai kokiringia te waka.

                       TE  TIUPIRI.

  A  te turei nei au haere ai ki Opotiki kia kite i a

Tataikoko raua ko Timutimu. Ka  hoki mai i reira

ki whakatane ki te hui a te 24 o nga ra. 1 muri iho,

ka ruku au ki roto o te whenua o te Urewera mo te

wiki kotahi, ka hoki mai ano i reira ki Opotiki, mai i

Opotiki ka maaro taku haere roa uta. E pan pea te

rua marama. Tera pea au e tae atu ki Turanga na

 a te wiki whakamutunga o Mei, e pai ana te hua-

 rahi mo te haere. Kei te whiriwhiri taku ngakau

 mo tetahi wahi ataahua kei turanga mo  te "Pa

 Tauira"; a kaati e toru ano nga kainga e mohio ana

au, ara ko "Te  Kaha, " ko Te  Kawa  Kawa  (i

 Waiapu), ko Kakariki, ko Taumata-o-Mihi ranei.

   Kei te whakariterite au ki te Etita o te " Poverty

 Bay Herald, " mo etahi korero e tukua atu ana e au.

 Kua rite i au ki nga Etita o konei, o Nepia, o Poneke,

 roe Otautahi (Christchurch); kanui te mahi tuhituhi

 i au...

   Hei kona i au mahi. Ma te Ariki tatau e awhina

 e whakapakari.

                    Na  to tuakana aroha,

                          APIRANA T. NGATA.



. (E te Tiupiri, e te Puke-ki-Hikurangi, me te Paki-

  o-Matariki kapea tenei reta, me era atu reta hoki a to

  tatou hoa a Apirana Ngata, e rapu nei i te ora mo te

  Maori. E kore e taea te tuhi a runga atu, i te nui o

  te raruraru ki a Apirana ki au hoki. Na to koutou

  hoa aroha.

                         REWETI T. KOHIERE.

       He Tangi.

             

   Takina  mai ra nga huihui o Matariki,

  Puanga, tautoru, ka ngaro Atutahi mana

  e whakarewa  te tini whetu riki ka rewa

  kei runga. Puhia e te hau ki runga o

  Pukekahu  ka ngaro ia i te rehu tai, tena e

  te rehu tai, tena e te iwi taku kura tangi

  whakaingoingo te whakaangi atu na waiho

  kia haere he toroa awe nui e kopa ana ia

  ki te muri. I hokia mai ra taku hou ko-

  tuku no runga rawa ia no te pae tau arai

  ki Poutini, He kara tonga-rerewa, katahi

  ka unuhia i roto ire whare o Paekawa.

  I tirohia ano ka hoki te uira o Tongariro

  ke to tini ra te takamai ra i te mania ki

  Okahukura  ra ko te matamata i torona

  atu mo koutou ko o potiki e moe mai na

   e Tere, i.

     He Mema,





  Tenei ahau a Waata Wiremu Hipango

ka whakaae i runga i te tono a toku iwi a

Whanganui   kia karangatia ahau  hei

mema  mo te Paremata o te Koroni mo

te Tai-Hauauru. A tera hoki ahau ka

whakaputa atu i oku whakaaro a te wa e

rite ana hei tukunga atu i oku mahara

 hei whakaritenga mo tenei turanga, e kiia

 nei hei mema.

Nga  Niu o nga Takiwa





         maori.

                       



           No Whanganui.

   No te 5 onga ra o tenei marama i tuwhera ai te

 kooti whenua Maori ki Whanganui, he  nui nga

  keehi hei whakawa. '

    No te 4 onga ra i nehua ai a Harurukiterangi, kei

 te taha tonu o te urupa o te papa o Taitoko.

    Tenei te reta mai o Pipiriki na Henare Keremeneta,

  he tono mai kia whakaaturua atu te utu mo  nga

  rongoa patu rango (bot fly) he nui tona hiahia ki aua

  rongoa.

        Te Paremata o te Koroni.

    E kii ana te Weringitana Taima. Ko  te 22, a,

  kote 23 ranei o Hune, tuwhera ai te Paremata,

    I te taenga o Makei, he tangata na te Kawana-

  tanga, ki Tangarakau i uta o Whanganui he nui atu

  toua whakapai ki tera whenua hei haerenga kararehe.

    Kote whare Karakia o te Katorika i Poneke i wera

  nei i te  ahi, kua tukua  i runga i nga  tikanga,

  kanataraka, konga moni e, £7170, hei mahinga, ka

  perekitia te mahinga.

                       TE  TIUPIRI.

         Te Makete Wuuru.

  Kua tae mai te whakaata o Ranana i neke te utu

wuuru  ki reira.

            Ko Maea.

  Ko Maea ko te tangata o Poneke i o ma ra i mua ki

moniti whirio, tenei kua mau mai, a kua tae mai ki

Poneke. E  ki ana taua  tangata nei, he  tito te

whakapae mona, na ana i tahae nga moni.

  E ono nga hara i whakapaea ai ia, mo tana tuhi

tuhinga i nga ingoa o etahi pakeha ki te Parati Notii.

Ko  Teriko tona roia.

  Te maha  o nga roia kei te tu a Tari i Poneke 141,

 kei te takiwa e 76.

   Kaore ano kia rato noa nga maori o te Waipou-

 namu kore whenua, i runga i nga tikanga hoatu

 whenua nei mo ratou. Ko te maha o nga tangata

 kore whenua 1068; i runga hoki i te ripoata a te

 Komihana kia 36, 084 nga eka hei tuha ki a ratou.

 Ko te maha o te taha whiwhi ki te whenua 2415, i

 hoatu he whenua mo  ratou i roto i nga eka 69, 178.

 Konga maori i te taha ki Waiau, kua whiwhi ki te

 80 ki te 460 nga eka i te mea kotahi.

     Shakespeare.





   The accompanying extracts were trans-

 mitted to me  for translation by R. W.

 Woon, Esq., R. M., of Whanganui, in

 March 1881, and handed by him to Mr.

 W. Gordon, then of Whanganui, but now

 of the Survey Department, Taranaki, by

 whom  they  were forwarded in March,

 1884, for insertion in The Korimako.

 Various  emendations   are, doubtless,

 necessary, but  I must  place this feeble

 rendering before critical Maori readers

  for what it is worth: —

            Othello. —ACT II. —Scene 3.

                 WINE.

     O  thou invisible spirit of wine, if thou hast no

  name  to be known by, let us call thee devil!

     O God, that men should put an enemy in their

   mouths to steal away their brains!



            Othello —ACT    III—Scene 3.

            GOOD NAME.

   Who   steals my purse, steals trash;

   'Tis something, nothing: 'twas mine.

'Tis his, and has been slave to thousands;

But he that filches from me my good name

Robs me of that which hot enriches him,

And makes rae poor indeed;

            JEALOUSY.

O, beware, my Lord, of jealousy;

It is the green-eyed monster which doth mock

The  meat it feeds on.



        Twelfth Night. -Act II, —Scene 5.

            GREATNESS.

   Some are born great, some achieve greatness, and

some have greatness thrust upon them.



  The Two Gentlemen of Verona. —ACT I. —Scene  2.

         WOMAN'S REASON.

 I have no other hut a woman's reason;

 I think him so, because I think him so.





    Merchant of Venice. —ACT. IV. —Scene: First

                  Council of Justice.

              MERCY.

 The quality of mercy is not strained;

 It droppeth as the gentle raiti from heaven

 Upon the place beneath: it is twice blessed;

 It blesseth him that gives, and him that takes;

 'Tis mightiest in the mightiest; it becomes

 The throne I monarch bettor than his crown;

 His sceptre shows the force of temporal power,

 The attribute to awe and majesty,

  Wherein doth sit the dread and fear of kings;

  But mercy is above this sceptred sway, —

  It is enthroned in the hearts of kings,

  It is an attribute to God himself;

 And  earthly power doth then show likest God's

  When  mercy seasons justice.





            Macbeth. —ACT. V. —Scene  o.

                  LIFE.

           Out, nut, brief candle !

  Life's but a walking shadow, a poor player

  That struts and frets his hour upon the stage,

  And  then is heard no more: it is a tale

  Told  by an idiot, full of sound and fury,

  Signifying nothing.





         Julius Caesar. —ACT IV. —Scene 3.

                LIFE-TIDE.

  There is a tide in the affairs of men,

   Which, taken at the flood, leads on to fortune;

   Omitted, all the voyage of their life

   Is bound in shallows and in miseries.

TE   TIUPIRI.

NA HAKEPEARE (SHAKESPEARE).

 TRANSLATION.

Othello,—Act I}.—Scene 3.

WAINA-(WINE).
Te kitea koe, wairua' o te waina e!
No ka kore no he ingoa mou,
E mohitia ai koe; tukua ra mata,
Ma konei e tapa koe; ko koe, ko rewera.
Aue! e te Atua, ha!   :
Kuhua iho ki te waha he wheia,
E tenei hanga, e te tangata,
Hei kaia i o ratou roro.

Othello.—ACT III—Scene 3.
GOOD NAME (INGOA PAI).
Ko ia e keia ana i toku rawa,
E tango ana i te korekore noa;
He rawa nei ano, he kore hoki ra.
I a au ano ra hoki, kua riro atu mana;
A, kua roratia ki te mano
Engari ra, ko ia kei te whanako
I toku ingoa pai, e muru aua
I te rawa kaore nei e riro ata
Hei nui mona; ko ahua ia
E, ka rawa kore noa.

HAE (JEALOUSY).
Kia mohio koe, e toku ariki,
Ki tenei taru, ki te hae.
Koinaka te karu karerarera
O te taniwha e taunu nei,
Kia hua ai he kikokiko,
Hei apu ano mana,

Twelfth Night,—ACT II—Scene 5.

HIRA, Nui (GREATNESS).
Whanau ai etahi, ko nui tonu;
Whai atu i a nui, ehinu, ka whiwhi noa;
Rere aurara, mai a nui ki
Etahi tu tangata.

The Two Gentlemen of Verona.—ACT I,—Scene 2.
TA    TE  WAHINE    PUTAKE    (WOMAN'S

REASON).

Kaore atu aku take i ta te wahine
Mea ai ahau, he pena ano a ia,
Na te mea, he pena a ia,
Ta te whakaaro i kite iho ai.

Merchant of Venice.—ACT IV.—Scene : First Court of

Justice.
MAHI TOHU (MERCY).

Te ai he tikanga e taataria ai te mahi i tohu.

                       TE  TIUPIRI.





 He tangata whai Moni.

  Ko Rootiwhera, he Marikena tetahi tangata nui te

moni  kei te ao inei, i runga i te whakaaturanga e

£50, 000, 000; i puta ki a ia i roto i nga tau e wha

tekau ko tenei rangatiratanga he mea puta mai i

roto i te hinu whenua. I te tau 1855 kore atu ana

rawa, i te tau 1865, ka puta ki a ia, £1, 000; i te tau

1875, £20, 000; i te tau 1885, £10, 000, 000; i te tau

1890, £20, 000, 000; i te tau i mahue ake nei neke

atu ana i te £50, 000, 000. E 75, 000 nga tangata kei

raro kei a ia; ko ana tinia e 200, e 40, 000 nga taaka

hinu, e 85, 000  nga taaka tereina, e 7, 000 wakena

hei pikau, ki nga taone ririki o te iwi kaati te titiro

ki runga titiro iho ki raro ki te whenua, ina tenei

hanga e mau ake nei,

             He Tupua.

   E korerotia ana e te niu pepa, tera tetahi tupua i

 kitea i roto i te whenua, e pukai tonu ana nga wheua,

 kua kohatutia, a e kiia ana ko taua ngarara tipua

nei, no nga mano tau o nga whakatupuranga, ko te

 roa 130 putu, ko  te teitei e 35 putu, a ki te tahi

 kararehe nui whakaharahara tenei e wa ana i te wai

 o nga manomano  tau, a ko te whakaaro tera pea i

 tae ona taimaha kite 40, 000 pauna. He penei te

 mahi a te iwi nei a te pakeha he kimi i nga tohu nui

 i raro i te whenua, hei whakahaere ma te hanga ma

 tauranga ki nga tu ahua o nga kararehe, me nga

 whakatupuranga o mua. E ki ana hoki te whakaaro,

 i taua ngarara e wa ana, tera pea ko ana taimaha e

 CO nga tana, ko te roa o tona kaki, e 36 putu, ko te

 whiore e 60 putu ko roto i te tinana ina tangohia te

 puku ki waho, tera ka rite ki tetahi whare nui e 34

 putu te roa te 16 putu te whaniu.

           He taonga Hou.

   Tenei kua kitea tetahi taonga hou, ara he waea

 nei, ko tenei waea kawe korero nei, kaore i penei, me

 a tatou tarikarawhe nei, ko tenei ma te ha e kawe te

 korero ki te tahi wahi, na ka maha nga mahi whaka-

 miharo ka kitea i roto i tenei whakatupuranga.

 E  kore e tau te he ki te etita mo nga

     whakaaro e tukua mai ana e nga

     rangatira kia panuitia.





                 Greytown North, Mei 5th, 1899.

                 Kite Etita o te Tiupiri,

    Tena  koe, tenei kua kitea iho i roto i te Tiupiri,

  nga kupu whakaotinga a te Hui i Waitangi, ara

  whakatuturu inga kupu i pahitia e taua Hui, ara koia

  en ei.

  Ko Heke, ko  Mohi, ko te Heuheu e haere kite

Tairawhiti nga mahi, ma ratau kite Tairawhiti.

  (1). He whakaatu i te haina i nga kirihipi.

  (2). He tono moni mote haere ki Ingarangi.

  (3). He tono kite Tairawhiti, ko Mohi Te Atahikoia

he mema mo te Tairawhiti, na Ngapuhi taua whaka-

aro, kia tutuki ai nga ritenga i runga ake nei e aia,

ki nga kupu a taua panui, na e hoama o Ngapuki he

kupu  tenei ua matau kia koutou, kahore ano he

Teitarawhiti me matau i whakahe kite take tuatahi,

mete take tuarua i runga ake nei, engari koutou kua

whakahe  kia Wi Pere, ko matau kahore ano i kite i

te he o Wi Pere irunga i tana mahi mema mote

Tairawhiti, hui atu kite motu, e kite aua matau koia

te mema kaha, he maha nga tangata, nga Hapu i

 ora i a Wi Pere i runga i a ratau Pitihana, ahakoa

 nga Pitihana kahore i taea e nga mema o mua kei a

 Wi Pere ka taea, ua, e hoa ma he tangata kakama

 kite mahi, he tangata aroha ki nga tangata iti, he

 rite tonu te rangatira  kite tangata  iti ki aia, he

 tangata what maua ana kupu kite kawanatanga, ki e

 tahi atu Pakeha ano, ki nga maori ano e tae mai

 ana kite Paremata nei, he maha aua huarahi e taea

 ai eia nga mate e kawea mai ana ki a ia he maha

 nga ture e takahia ana e  ia, kati ko ana korero e

 rongo ana matau, e haere ana i runga ite arahi i te

 kotahitanga, ki runga i nga huarahi e puta mai ai he

 kiko kite iwi maori, kaore ia e pai kia arahina e ia te

 kotahitanga ki nga huarahi kikokore, kite pera tana

 arahi, te mutunga ka pakaru te kotahitanga, e kore e

 taea te whakawhaiti, tona hiahia, kia mau tonu te

 kotahitanga mo ake tonu atu, mote  pa mai etahi

 mate e kotahi ana te iwi maori, tenei aua kupu e

 mau  nei ia matau i roto i aua whai korero i nga hui.

   Ko te mana  motuhake kua kore e kaha hei take

 haere he maha nga take e kore ai, kote Pire Poari

 he tino take tenei, no te mea na te Kuini tenei i tono

 ki ana minita, mo nga kupu e pa ana ki nga whenua

  i roto o taua mihi ua, kite kore e tukua atu e tahi o

  nga whakatikatika a te Tairawhiti  katahi ano tu

  Tairawhiti ka awhina i taua haere, otira kei taua

  takiwa te puta ai te kupu, na mo ta koutou kupu

  mo te pooti e kore te Tairawhiti e pakaru ki waho ia

  Wi Pere, kore rawa, e tino mohiotia ana ka puta

  mai he pai ino te Tairawhiti i a ia ina hoki kua ta to

  manawa  o te Tairawhiti inaianei, ara kua kore te

  hoko, mehemea i whakarongo a Wi Pere ki nga

  korero a tena taha tera pea e toru rau mano eka e

  ngaro o te Tairawhiti a tenei tau. ara i pa atu ano

  tetahi wahi o taua ora nei ki ena takiwa, e hara hoki

  i nga mema katoa tenei ora, ara, tanga mawa, kati

  ko matau kote nuinga o nga kaumatua, me  nga

  rangatira taitamariki, me te iwi katoa e hiahia ana

  kia noho tonu a Wi Pere i te Paremata a mana noa

  ia e puta ki waho a maua ano e whakaatu kia matau,

  hei reira matau nga kaumatua whiriwhiri ai i tetahi

  tangata me Wi Pere ano, kawhaimana kite whakaatu

   i te tangata e pai ana ia, engari kaa puta tana kupu kite

   oti i a ia nga take nunui i hiahiatia mai nei e ia i te

Te  Rarangi tono Pepa.

                 





Ingara timatanga timata mai o Aperira

               te tau 1899.

Kingi Topia, Kaiapoi, Canterbury, 6s. 6d.

Rauihi Tupotahi o Poutu, Moutoa, 2s. 6 1. P. K.

Haare Keepa  o Wairewa, Little River, Canterbury

H. Ngaiwikatea o Hiruharama, 4s. P. K.

H. Te Hore Ngaiwikatoa o Hiruharama 4s. P. K.

Hone Paerata o Waipiro Bay

Renata Tamepo o Waipiro Bay, 2s. 6d.

. Rawaho Terioanitana o Waimarama

Henare Pumiki o Ranana, 2s. 6d. P. K.

Tahokairangi Hurunuiorangi Karatitone, Waira-

     rapa, 2s. 6d.

II. Waipapa o Waipiro Bay, 5s. P. K.

Timetu, Raorikia, 2s 6d.

Rohana Wharepaki o Raorikia, 2s. 61 P. K.

 Te  Hui a te Iharaira.





  I  te 18 onga  ra o Aperira nei, ka  huihui to

Iharaira ki Te Aohou, (Arahomo), ko te take i oti i

taua huihuinga: —Tuatahi: —Ko   te haere ki Pari-

haka.

  Tuarua: —Ka  noho te Iwi Iharaira ki te Aohou ki

to tatari ki nga iwi o te tonga, o te Tai Rawhiti, e

heke mai ana ki Parihaka.

  Tuatoru: —Ko   te 18 o Hune; he tino ra nui ki

 Parihaka

  E  te Iharaira kia mana rawa,

                       TE  TIUPIRI.

He Karanga  Whakaatu





      mema.

      ———————

               KARIOI, Mei 8th, 1899.

    Kia Waata Wiremu  Hipango.

  Ehoa  tena koe. He inoi atu tenei na

matou. Na tenei iwi me enei Hapu o

ngati Rangi raua ko Taiwiri Tane wahine

kia whakaingoatia • koe hei mema mo te

Paremata  o te Koroni o  Niu  Tireni i

Poneke, mo tenei tau e heke iho nei no te

mea  ko koe te tamaiti a Meiha Keepa,

Terangihiwinui. E  mohio  ana  kinga

tikanga o tera Marae, kua, tupu koe hei

tangata  iroto i enei, ra kua mohio  kite

haere atu, ki te haere mai ki te wehe i te

 pai raua ko te kino ite tika raua, ko te,

 he, koia, matou ka tino inoi atu nei ki a

 tu koe, hei mema kaua rawa ta matau

 tono e whakakahoretia e koe.

   Koia ka tuhia o matou ingoa ki raro iho

 nei,

    Ko te Rarangi ingoa o nga Taane.



         Paroto Whakaheirangi

         Te Hira Akapita

         Keina Tao

          Peehi Akapita

         Nikora Marupoho

         Tamehana Pinato

         Temareikura Hori

         Werahiko Kanuta

         Tapa  Paroto

         Tukino Pauro

         Taimona Tamaihukia

        Tenei Romi

         Terei Rewi

         Rangi Whakaputaia

         Meka  Tepoari



    Ko te (Rarangi ingoa onga Wahine.

          Rauangina Mereaina

         Harimate Patapa

          Matarena Paroto

          Ngakete Parehounuku

. Ruhia Wiripo

          Pare Matau Te Hira

          Teri Hiromena

          Erina Tepiki Kotuku

       Rangiwhiua Oriwia

       Hiromena Tuakana

       Pare Temareikura

       Anaera Hori

       Ripeka Tamehana

       Ngahoari Peehi

       Tuku Hariata

       Kaari Tapa

       Ngahuia Tahana

        Pukaikura Tahana

       Mangu Tahana

       Peti Remana

        Rongaatu Tepikiunuunu

        Monika Kereti

        Ngarori te Ahitoro





  Komiti ote Tiupiri.

                  HIRUHARAMA, Mei 9th 1899.

Kia W. W. Hipango, Etita ote Tiupiri, rue to komiti.

  Tena  koutou te hau tu mai na i te taonga a to

tatou papa i waiho ake nei e ia hei maramatanga

kite ao ko ia tena e tohatoha i na haere tia ana e koe

kia kite te ao kia rongo ano hoki i nga kupu o ia

takiwa o ia takiwa o nga motu e rua nei ara o Aotea-

roa me te Waipounamu ehoa kia ora koe mate tanga-

ta kei te ngaro koe e tino whakakaha i runga i o

mahi mo  te Tiupiri. Ehoa e whakaatu tenei naaku

kia koe ko nga tangata o te komiti o Hiruharama wi

mo  te Tiupiri mau e panui me to ratou Tiamana mo

ratou etita koia tenei ka tuhia o ratou i ingoa ki raro

 iho nei.

   Ko te Etita: Neri Poutini. Tiamana Reihana

Rangiwawa. Komiti: Piripi Pauro, Tohiora Pirato,

 Menehira Te  Kooro. Hira  Rewiri, Taia Toheriri,

 Aterea Taiwhati.

 i Me e tahi atu.





I  roto ite Herora Nupepa o Akarana  ite

       28 o nga ra o Aperira 1899.





   / tuhia atu eau i Waima Hokianga.

              WAIMA, Mei 5th, 1899

          Kite Etita o te Tiupiri.

   Tena  koe. Ehoa whakaatutia e koe

 tenei ki roto ite Tiupiri.

   I roto i taua nupepa e whakaatu ana

 kua tono mai nga tangata o tetahi taha o

 Hamoa  kia tukua atu etahi maori o Nui

 Tireni kia rima rau hei whawhai ki tetahi

 taha ote iwi maori o Hamoa  ara  kia

 Matawha.

                       TE  TIUPIRI.

  Na  runga i tenei i whai kupu, ai ahau

kia korero i tenei kupu kinga iwi maori i

roto i te kotahitanga me  takoto rawa

tenei take kite aroaro onga runanga e rua

ote kotahitanga me tuku mai e Hamoa

nga take i tupu ai taratou whawhai ina mai

aua take e whakaatu ki nga Runanga ote

kotahitanga he  mea tika ranei kia haere

te iwi maori kaore ranei kota toku whaka-

aro e ki tuturu ana kaore e tika kia haere

 kaore ano i roa e titiro ana ki tenei take

kotewhea  taha tetaha tika kotewhea te

taha he.

  Manga  take katoa kia kitea kite aroaro

 onga Runanga  erua ote kotahitanga ka-

 marama te kupu whakatau motenei tono.

  Hemea nui e whakahekeana i te toto, te-

 tahi i kite ahau i roto i taua pepa e toru

 koata onga maori o Hamoa kei te taha

 kia Matawha kotahi koata keia maritoa

 hemea  nui tenei hei kai whakaatu kia

 tatou.

               H, MANGAKAHIA,

                               Pirimia.

     He Whakapai.

                          



   He  kape tenei no tetahi pukapuka i

 tukuna atu e te tino tumuaki o nga kura

 kia C. W. Kerehi te kaiwhakaako kura o

  Koroniti.



       Te Tari Nui mo nga Kura,

             Poneke, Aperira 13, 1899.

        Kia C. W. Kerehi, Koriniti.



   Tena  koe. Nui atu te koa o toku nga-

 kau mo  toku kiteanga iho i te ripoata o te

  Kaitiroriro kura mou, ara mo tou kaha ki

 te whakahaere i nga mahi o te kura i

  penei ai ki te whakaaro iho o te ngakau,

  he mohio a he kaha hoki no nga matua

  me te  komiti ki te whakahaere i nga

  tamariki ki nga tikanga o te mahi kura,

  Apiti atu hoki ki te ngakau marama ki te

  ngakau aroha o nga kaiwhakako.

       NA  HORI HOOKAPENE

             (GEORGE HOGBEN).

Tumuako

Mo  nga kura o te Koroni o Niu Tireni.

     He  Honore.





        W. W. Hipango.

  Taku aroha nui tenei kia koe amate noa

koe mote ui mai nga reiri kia koe  ka

ki atu note Mahia tena aroha; hepare

pai hoki- tenei kirunga i te potae mau ai,

 Henui-note aroha kia koe tae atu hoki ki-

 ta taua, moku kite pepa; kawehe nei iau

 ara i runga iaku ringa. Ka hoatu e au

 tenei Pare moto potae engari kai penei to

 whaereere he whaiaipo nau ki etahi wa-

 hine kahua riri kia koe e hara ite pena,

 engari he aroha tonu atu kioi koe tenei

 pare he pai hoki ona kirunga potae mau

 ai heoi ano.

                TUHANARETU  MAHIA.





          Ehoa e Tuhanareti.

   Tena  koe, te manu koroki o te Ata, e

 whakatiori mai na i te uranga ote ra tenei

 ahau te mihi te tangi atu nei i tua o nga

 pare maunga ahakoa ra aua maunga na

 ana i arai, he mea papaku noaiho kia te

 aroha "tona  whakatauki Hakahaka  i

 manga   Tiketike tangata" kia  ra tenei

 i te hoa ano o taua wairua e moe tahi ana

 e kai tahi ana e korero tahi ana.

   Tenei kua tae mai to rau kura i tukua

 mai nei e koe, hei pare mo taka potae hei

 tohu mo te piri pono me te aroha. Mo

  te tahi o au kupu mo ta taua pepa me

  unu e koe tena whakaaro, e hara hoki i te

  taonga tangata e awangawangatia ai e te

  ngakau kia ora koe me nga iwi. —W. W. H.

                      TE  TIUPIRI

         ————

E kore e tau te he ki nga Etita, mo nga whakaaro anga

  Wahine e tuku mai ana ia ratou reta kia panuitia



        NINIWA I TE RANGI   

        MERI H. MANGAKAHIA NGA ETITA





         MATENEPARA, Mei 4th, 1899.

         Kia Waata  Hipango,

  Ana te moni mote pepa mo oku £3

pauna ko te tahi waahi Hei Awhina atu i

to tatau pepa; ko to oku komiti kaore

ano i tu kei te 16 o tenei marama whaka-

haeretia  ai.

  Tena koe mete komiti.

                NINIWA ITE RANGI.





          Whakamihi  ake.

   E Hine e Niniwa i te Rangi koutou ko

 te iwi morehu. Tena  koutou me nga

 aitua. Tenei katahi kahoki mai i roto o

 Whanganui   i haere ki a  kite i te iwi.

 Tenei kua tae mai te toru pauna i tukua

 mai nei e koe hei awhina i to taonga;

 me te tino mihi iho ki o mahara e awhina

 nei koe, i enei taonga (Nupepa) hei pai-

 nga mo  o iwi maori, kia rongo ai i nga

 whakatuatea e papaki rua mai nei i waho

 i te moana, e tangi nei te hau tu whenua.

 Kia ora koutou, te iwi, ma te Atua kou-

 tou e atawhai. —W. W. H.

WHAKAHOKI MO MA KUPU E TUKUA



            MAI ANA.

      



  E  pa e te whatahoro, koutou ko nga uri uri ranga-

o tena takiwa, tenei ano to kupu e takoto nei i roto i

te Tiupiri, Nama 51 wharangi 2 'peiti 10. He mea

mai ua koutou mehemea e kore e taea e maua ko te

" Puke " te whakahipahipa te putanga o nga pepa ia

putanga?   He  nui toku koa mo tenei ui, he pai

hoki i 'runga i te mea ano kei te ahua whakatete

maua, ina hoki ko tahi tonu to raua putanga, na kia

rongo mai koutou, a kia pai mai hoki te whakaaro,

 ko tenei pepa ka puta i te wiki timatatanga o te

marama, me  te wiki whakamutunga ko te ture tena.

   Ko te mahinga i tenei pepa he mea kirimina ki to

 kai perehi, e kore ai e whiti ke i te ture, engari pea a

•te puke e kaha ki te whakawhiti, notemea ko ratou

ake nga tangata mahi.

   Ehoa e W. Heremaia, Etita e tika ana to reta mai

 mo  runga i to poohi paihore atu i o Tiupiri mo

 koutou, a ka maua hoki to poohi haere ki te iwi tenei

 ko ia ma konei tena mahi, ae. e hou no te Hekeretari

 tena pohehe, tenei kua whakatikaina, mo era atu take

 i whakaaturia mai nei.

                      TE  TIUPIRI,

                           



        Ingarangi me Ruhia.

  I runga ite whai korero a Raiti Honore

Kohena, tumuaki minita mo nga manuao

whawhai o  Ingarangi. E kii ana kei te

tau ritenga whakaaro o Ingarangi raua

ko Ruhia, ara kei te hoa raua, i runga i

nga raruraru e pa ana ki a raua, a, e oti

ana ia raua te whakariterite.



     Hoko i nga Hipi o Nui Tireni.

   Kua whainatia tetahi Kamupane mahi

 Paamu o Ingarangi ki nga moni e /40;

 mo ta ratou hokonga i nga hiki o Nui

 Tireni, he hipi no Weera.



               Piripaina.

   Kei te haere tonu te whawhai. Ko nga

 Piripaina kei te whati haere.



       He maori no Nui Tireni.

   Tera  te tahi maori no Nui Tireni nei

 (no te whea iwi ra. ) Ko Paura te ingoa,

 i runga i etahi kaipuke e mahi ana, a tae

 atu ki Poihakena, i reira ka haereere no-

 atu ki tana mahara he kimi mahi ma

 ana, heoi hopukia ana ia e te Pirihimana,

 i runga i nga tikanga noho kaewaewa noa-

 iho. Heoi i runga i tona whakamarama

 ki te kai whakawa e kimi mahi ana ia ma

 ana. Heoi whakaritea ana te kai whaka-

 wa kia whitu nga ra hei kimihanga mahi

 ma  ana. Na  ki runga pea ki te Ture e

  kore e tae ki era nga ra, engari i penei ki

  te whakaaro o te kai whakawa, tenei iwi

  te maori e hara i te iwi haere, he mea tu-

  pono noa tenei ahua o te maori ki taua

  tangata.

   No Horowhenua.



                   

                  Aperira 29th, 1899.



  Kua  tae mai te reta a E. Paki raro

Etita whakaatu  mai  i tu tetahi Purei

Puutu Pooro ki  Horowhenua, ko taua

purei, nate Horowhenua raua kote Levin

kotaua purei he purei mote kapumaati.

Kati i te timatanga ote purei he nui te

tarai onga tiima nei. Kia huri ki tua ote

tahi mete tahi a tae noa kite taima tanga

kaore a tetahi kaore a tetahi te Hawhe

taima whakamutanga ka purei ano he ka-

ha to tetahi a riro ana ia te Levin, tiimi

pakeha  te wiini o taraua pakanga ko te

maori  kote wini tenei e rua tarai kotahi

te koura ki te tarai a Horowhenua.













   E  kore e tau te he ki te Etita, mo nga whakaaro, a

 nga rangatira e tukua mai ana ia ratou reta Ma paau

 itia.

                          Waipiro Bay,

                                 Mei 1st, 1899.

                Waata Hipango.

   Ehoa  tena koe me to ropu komiti i raro i a koe kia

 ora tonu koe mate ariki korua ko to Tiupiri e awhina.

   Hetono  atu tenei kia koe kia tukua mai te tahi

 pepa kia hau tenei Heawangawanga noake note nga-

 kau ki nga whakamaunga kupu a nga kau matua mo

  runga ite rongo korero.

    Na  reira kahikirangi te whakaaro peneina mate

  Tiupiri pea karengo ai ite korero.

    Heoi ano na tohoa papaku noaiho ki raro ia koe,

                               RENATA TAMEPO.





                       Waipiro Bay,

                                May, 1st, 1899.

        Kia Waata  Hipango, Etita o te Tiupiri.

    Ehoa  tena koe, ehoa e kore au eki atu kia koe

  kautu toku aroha atu kia koe, notemea kaore ano au

   kia kite ia koe e ahei ai tera ki. Heoi noa ra ena

  wahanga  kupu, ehoa tenei toku whakaaro kua hiki-

                       TE  TIUPIRI.

rangi atu mo tan niu pepa; ara he penei kia tukua

mai, e koe, he pepa kia au, ara kite ngakau whakaae

mai koe, aki te kore mai ia koe kanoho kia au te

aitua mo taku whakaaro atu kia koe mo taua pepa.

Otira o kore he tangata pai koe he mea whiriwhiri

hoki koe i roto inga mano maori a kia tu koe motena

mahi; heoi ete [hoa ngaro tukua mai taua taonga

kia au  ki topononga  ara kia  Hone  Paerata kei

Waipiro nei au e noho ana. Wahi  o matau ano,

ehoa tenei taku waiata kia koe.

  Kei  Taranaki koe kei Waipiro au  ka Wiira te

te Aroha i Waenganui eia. Heoi a no na to hoa i

Tawhiti nei.

                       Hone Paerata,

                             Waipiro Bay,

                                   East Coast.



  E  hoa e Hone Paerata, ko koe kei te titiro whaka-

 ata ki roto ki te karaihe, ko ahau ia kei te titiro he

kanohi he kanohi, tena koe te kanohi onga kaumatua

 ua ana i rauhi te nei waka e karangatia nei te Kota-

hitanga, ko ahau ia kei tou taha tonu i te ao i te po.

 Ma te Atua koe e atawhai. Tena to pepa ka tukua

 atu.

                             W. W. H.





                   OROUA  PIRITI, Mei 1st 1839.

  Kiu Wata Hipango, Etita ote Tiupiri, Whanganui.

   E Pa, tena koe i roto ite pouri kito koutou Whana-

 nga, kua wehe atu nei ia ia tatou. E  taea koa  te

 aha nana ano i tango heoi te mihi.

   Ehoa tenei te £1 pauna ka tukua atu nei eau mo

 toku taha ara mote 2 tau, e takoto mai nei. Mau

 ano e whakamarama mai te mutunga ote mea tua-

 tahi. Ka huia tu ai te £1 pauna.

                      Heoi ano



                     TUTUA TE AWE AWE

                             Whanganui

                Ki te Etita o te Tiupiri.

   E hoa tena koe. He nui te mihi mete koa hoki o

 tenei iwi o koutou o Tanenuiarangi, monga korero e

 kitea iho nei iroto ito tatou Tiupiri. No runga ano

 hoki itou kaha, metou komiti itino mamao ai te

 tangonga o to pepa, a i kitea ai hoki te maramatanga,

 ara nga kupu  oia waahi o  ia waahi. Kote tino

 putake ia o te mihi, koto tatou papa tupuna hoki,

 ko Meiha Keepa nana hoki tenei taonga i whakaatu,

 a kua heke  atu ra ia kite po, waiho ake  eia tenei

 mea hei hapainga ma  tatou, ara manga morehu

 kaumatua, menga  taitamariki hoki. Ko tenei kia

 ora tonu to tatou pepa.

   Kotahi te maori e tiini ana itona moni, homai ana

 ete pakeha te tiini, ka makere tetahi ona rua herengi

 (florin) ka porotiti haere irunga ite kaute, a ka taka

 atu kinga waewae  o te pakeha nei. Ka  mea te

maori nei " a " iu purumini pakeha koroke, i whaka-

porotakatia e koe te moni nei kia hoki atu ai ano

kiroto ito pakete.

  Ko K. T. Te Aho te hoa whakatete o Hone Heke

mote turanga Paremata mo Ngapuhi. Kote Aha he

(Liberal) a e whakapumau ana hoki ia i te Pire a

 Heare Kaihau, i whakatakoto ai itera tau.



                 RARO ETITA RANGI MAWHETE.

                     Te Rau, Gisborne,

                            Aperira 5th, 1899.

              Kia Waata Hipango,

  E  hoa tena koe i au mahi i te whakaako i te tohu-

tohu i to taua iwi kua tae mai te whakaatu mai a

 Apirana Ngata ki au, e tuhi mai ana ia ki au i nga

 marama  katoa, ara he whakaatu mai i aua mahi, i

 aua korero o tona haere i nga takiwa maori. E

 haere ana ia i runga i te tono a te " Kotahitanga o

 nga Tamariki o Te Aute. " He tono atu  tenei e te

 hoa kia koe, kia panuitia e te Tiupiri ana reta mai ki

 au, kia kite ai te iwi nui. Engari e koue e taea e au

 te tuku atu he kape ke o ana reta, no te mea e tukua

 ana e au te reta kia Peneti, mo " Te Pipiwharauroa, "

 Ko taku tono atu tenei, ara ta maua tahi ko taku

 hoa Etita, ko Peneti, kia kapea mai e koe nga korero

 a Apirana he nui nga marae, e taea ana e koe, otira

 e kore e taea e " Te Pipiwharauroa, " ko tetahi tono

 aku kia koe e hoa, me he kore e kitea e koe he ruma

 i roto i a " Te Tiupiri" mo etahi o nga korero i roto

 i a " Te Pipi" ara mo " Te Kotahitanga o nga Tama-

 riki o Te Aute, " o nga tangata kareti hoki, " mo " Te

 Aute, " me " Etahi Tamariki Maori, " e era atu. Na

 to hoa aroha.

                   REWETI T. MOKENA KOHERI.



                        Whanganui,

                                Mei 8th, 1999.

          Kia Reweti T. Makena Kohere.

   Ehoa tena koe. Tenei tau Pootu  Kaari, i tuhia

 mai nei i te 5 onga ra o te marama kua hori ake, a

 he nui toku pouri i te roa rawa ou e whanga mai

 ana ki te whakaatu atu kia tere ai te ngakau tatu kia

 koe. Katahi ano ahau ka hoki mai, me te kitenga

 iho i tau reta. Kia ora koe mo to whakamaharahara

 mai ki ahau, a he nui toku koa mo koutou ka whaka-

 atuipu tikanga hei painga mo nga whakatupuranga e

 piki mai nei. Heoi e wa e tuwhera ana tenei taonga

 kia koe, a  ka tuku atu  ano ahau  i te Tiupiri ia

 putanga, ia putanga kia koe, e kore ai o whai mahara

 mai ki te utu. He taonga nui ki ahau nga mohio-

 tanga e whakaaturia mai ana e koutou hei pikau ma

 te Tiupiri. Tenei kua oti i au taku whakaaro mo

 a koutou mahi, a, e kite koe i roto i te pepa. Ehoa

 kia ora ma te atua koutou e whakakaha.



              Na te koa pono rawa,

                          WAATA W. HIPANGO.

                       TE  TIUPIRI.

    He Tupapaku.





  Tenei tetahi kupu me tuku atu e koe kia rere i runga i

totatou manu i ate Tiupiri hei whakamahara ki ona

Whanaunga  e noho maira i te taiwhakararo i te tai

whakarunga  kote tahi kaumatua ko Rihara Mahe-

mahe  tona ingoa, kua wehe atu aia ia matou ki tera

no. Kanui te pouri ona tamariki mete i iwi ki tenei

kaumatua motona wehenga atu ia matou te take inui

ai te pouri mona, heahua ngawari; he whakapono mera

atu  tohu ote rangimarie kei runga katoa iaia heoi

kua poroporoaki ano hoki te iwi ki te nei kaumatua

 penei haere atu ra e koro ki o matua ki o tipuna kei

 te po mauria atu toupai tounui a haere atua irunga

 ite huarahi kua takoto moteiti mote rahi mote nui

 mote tiketike haere atu ra, haere atu ra e koro ki To-

 hoa kia Erua Potaka te ra pea koe ekite i a ai ka-

 haere, na mauria atu nga kupu whakahau ao matua i te

 poo  heoi kanui te pouri iroto Itenei marama  no

 Aperira 15th, 1899, 6 onga, haora ote ahiahi i moeai tenei

 kaumatua ki Waipiro Bay  nei Renata tera kahuru-

 mai hamanu.

             Aitua Ano.

   Irunga  ite matenga  o tenei kaumatua  kaputa

 te tahi marangai nui kaputa katoa nga awa kahurihia

  te tahi kainga ete wai kotetahi whare etuana i te taha

  ote awa tokorua nga ruruhi kaumatua wahine iroto

  enoho ana ewhakaroana penei ekore raua e pangia ete

  tahi aitua i a raua e whakaaroaro ana i waenganui

  po ki te whakaaro note 12 karaka ote poo kahurihia

  torona whare ete Wai kawhakakia te wharenei ete

  wai e parahua katere haere nga ruruhi nei irunga ote

  wai aue noa nawai ra ka awatea noa raua karuritia

  te tiketike ote parahua, etoruputu. Kati kote wai ki

  te whakaaro  kei te tae ki te whitiiputu te hohonu

  heoi kei te ora enei ruruhi kotahi maero teroa otenei

  kaingai. ki te Whangaatu ko Waipiro te ingoa oto

   raua kainga.

                           Ko  tai harakeke

                                           R. T.

     He panui whakaatu ki oku hoa titiro i te "Puke

   Ki Hikurangi, " tenei ka kite iho i nga mahi, me nga

   tikanga, e whakahaerea ana e nga tangata matau, me

   nga tangata whakaaro  nui, e noho nei i runga o

   Aotearoa e kiia  nei he tangata Maori. No Niu

   Tireni, e kitea iho nei e au e te Harapaki, me era

   atu kanohi, e rua anake nga take kai te whakahaerea

   e aua tangata matau. Tuatahi ko te ruru i te kete,

   kia noho nga kai i roto. Tuarua ko te whakatuhera

   i taua kete, kia maringa nga kai ki waho, otira ko te

   mea nui ia o enei take, ko te whakatuhera i te keke,

    kia horo nga kai Iti te whenua. No reira e oku hoa

    tata, i roto i te aroha, e kore ai e rite te kupu a Ra-

    wiri e ki nei. Waiata: 133, Ano te pai; ano te

    ahuareka, o te nohoanga o nga teina o nga tuakana.

                       TE  TIUPIRI.

kupu aku i te tikanga, he kupu hauwarea noa iho

kore tikanga hoki, ka rua, no te whakautunga a to

taua hoa, ki ana kupu nui noa atu roa noa atu hold,

e koa ana au, a hakoa pewhea te takoto o ana kupu

e pai ana. he taonga no taua te kupu whakahe, ua

tou hoa tino pono i roto i te aroha.

  He panui whakamarama, ki a mohio nga Takiwa

Pooti Mema  o te Tai-Rawhiti, kua tino tuturu te

Pooti o nga tangata o Wairarapa, puta noa i ona

Rohe, Haumua, Tama-ki nui-arua, Te Takapau, Tukua

mai a koutou Pooti mo Wi Pere, mo te ate matotoru,

me  te Upoko kua  Pakiratia, ki roto i te Paremata,

me  nga Matauranga, hei aha koutou aua e riri, tena

koutou.

                     TAMAIWHAKAKITEAKITERANGI.







       Waipatu.

                   

                          Aperira loth, 1899.

   Kia te morehu e koro tena koe, koutou ko tuakana

 me a koutou tamariki, me a koutou mokopuna me to

 Iwi i te mate me te Iwi i te ora. hei kona koutou

 noho mai ai me o tatau Aitua, e kui ma, e tauia ma,

 e hine ma, e koro ma, haere ra ki te kainga noho

 mai ai, heoi ano taku mihi atu kia koutou haere ki

 te kainga hei oranga mo te tangata, hei matenga mo

 te tangata, haere kia ora koutou ma te Atua tatau

 tahi e tiaki ake tonu atu amine,

   E koro ma   tenei matau te noho nei i  roto o

 heretaunga, ara i te Waipatu, e whakarongo ana ki

 te hirea waha o nga tangata hautu o runga o Aote-

 aroa me te Waipounamu, ara i te tika ano o enei

 tangata e Hautu nei i runga o nga motu nei, tenei

 kei te whakarongo te taringa.



              He Poa.

   Whakarongorongo  ana te taringa, te haumi o te

 tau rua e kuku nei kaua koe, ko to taina ko to Ipu

 Raho, he taringa ka huhuri ki te kanohi ki te ahi

 Purakau, me tuku korua kia maanu ki waho, tenei

 aku  punarua  ki taku tauranga, i tikina koa kia

 Ruatehihira i katoa mai ai te mahara.

   Ma  koutou e whakamutu atu, e rua nga waka e

 hoe nei ko te "Tiupiri " raua ko tona tuakana ko te

 "Puke  Ki Hikurangi, " kai te kimi noa te tangata i

 tetahi kupu hei tuku maana ki nga pepa e rua nei,

 kua puta nga korero o te hui a te teira raua ko mohi,

  ko nga take anake te kai he kiko te whai kiko te

  whai aha. kaati ena kua hoki mai a hariata raua ko

  koka, i te " Tiriti o Waitangi, " te whai kiko te whai

  aha, otira he kiko, kanui nga korero  o te hui a

  Ngapuhi, ma tatau e whakarongo ki nga waha o nga

  waka e rua ara o nga manu nei, engari nga kupu

  kau rongo aku taringa, i mahara au i kore ai e tukua

  atu e au, tera ka puta hou mai etahi take, o reira i

  puritia ai e au te pukapuka mai a Hariata, no te

taenga mai o tona tinana ko reira tonu nga korero o

te hui, otira kua puta mai i te "Puke" kaore he

kupu o taua hui, engari te kupu nui kai te haramai

a mohi me tona Hunonga, i mahue atu i a Hariata

raua ko koka ki te mau mai i toua wahine, te kupu a

Hariata i hinga te taha turaki i te Poari, ko Ngapuhi

kai te hapai i nga mahi a te Kuini, ko Ngahuhi kai

te hapai i te Poari, ko te kupu a te taha turaki me

haere kia te Kuini, ko te kupu a H. Heke me hoki

mai taua hui me haere ki te Paremata i Poneke, me

whakatikatika te Pire Poari, ki te haere ki Ingarangi

kaore he kiko e riro mai, ko nga kiko kua hoki mai i

te Kuini, ma ona Minita e homai ki te Iwi Maori,

 koia tenei kua puta mai te Pire a nga Minita o te

 Kuini, me tahuri te taha turaki ki te whakatikatika

 kaore he Iwi o te taha turaki i te Pire, ko te korero

 tenei a Hariata kaore he Iwi kua hoki noa mai ratau

 na Ngapuhi i pupuri atu, kia inohi, kia Mangakahia,

 kia te Pokiha, te Wairama Rangiteaorere, te Heuheu,

 Takarangi, Te Mana-o Tawhaki, me hoki mai kaore

 he take e noho atu ai, kua Poari katoa a Ngapuhi,

 kua kiia mai e Heke koia te tangata hapai o ta Manu

 Motuhake, kua  kore e tae tena take, kaati kua tau

 mai te whakautu a te Kuini mo  te inoi a te Iwi

 Maori, kua puta mai i te kawanatanga ko te Pire

 Poari, me tahuri koutou ki te whakatikatika, kua

 kore tahi he take ma te taha turaki, katahi ka korero

 taua hui ki te roa o te whenua i haere atu ai, moumou

 a ratau moni, na Ngapuhi i pupuri atu irunga i te

 aroha, o ta ratau haere atu, ko  o  ratau o  te taha

 whakatu i te Poari ko Ran Reweti ko Wiki Taitoko,

 koia hoki e 3 hereni a ratau, ko nga korero tenei a

 Hariata  Kiokio ki au, no te Taite nei i tae mai ai

 raua, i mahue atu i te timu tuatahi, kaati nga korero.



              NA  P. TE UA TE MAREIKURA.

      No Opepe



                              Aperira 26th, 1899

       Kia Waata  Hipango, Etita o te Tiupiri.



    Kia ora mate Atua koe etiaki. He mango uru roa

 tenei. He ika moana kua kite te kanohi kua matau



  te ngakau  te ahua o te ika iputa akenei iroto i to

 awa  otauranga Taupo ki te a aua e nga tangata o



  reira e ahuana taua ika whakatemaunga ki te taha

  whakararo iho o kaimanawa kote Wairou teingoa ki-

  teana enga tangata o reira te nui o te mate o nga

  kararehe o reira itaua ika ka rongo te tahi tangata

  matau  no te taimoa heropu note airihi irere mai ite

  tatai o Karangaituku ka tahi kapoaina taua ika ki te

                       TE  TIUPIRI.

kiko kahikomako e tama ma kariro ra taua ika ki te

taha whakararo o  tauhara maunga ka  kitea e nga

tangata o reira e tamama koia ano he ika kino he

haere ora tonu te kau te hipi te poaka te hoiho ki

roto ite puku o tau ika kote ahua o taua ika he mea ma

tonu  heko tingotingo te kiri penei i te kiri tarauta te

 ko purapura titiro mai aua tera nga kanohi iroto i te

 kotingotingo ki te titiro atu ate kanohi ekore e whara

 ite mataa raiwhara irunga ite mohio atu ate ngakau

 mete titiro atu ate kanohi kai te 3 inihi te matotoru

 o te kiri o taua ika kai  te rapua  ano hetikanga.

 Mo taua ika e mau ai na ko tetahi tangata matau, kai

 te mahia i naia nei.

   Heoi kia ora te kamupane o te Tiupiri kote Atua

 to koutou kaha me tokoutou piringa kai a koutou ano

 nga ngaki o te rangatiratanga ote rangi me te tangata

 heoi Waaka te arakai.

 Nga Tiamu piana Purei



            Pirioti.

    I purei nga tino Tiamupiana Pirioti ara, a Hoani

  Ropata tamaiti Tiamupiana o Ingarangi, me Taare

  Totana, he purei rewara na raua. 1 purei raua ki te

  18, 000, a mate ana a Totana ia Ropata, nga paina i

  mate ai te hoa 1, 814 e kiia ana he tangata mohio a

  Totana mai o te tau 1885. I te wa i mate ai a Ku-

  ka ia  Ropata mo  te Tiamupianatanga. I  te tau

  1849 ko Hoani  Ropata pahake ara matua o tenei

  Hoani  Ropata, i riro ia ia te Tiamupiana o te ao, e

   rua tekau nga tau e mau ana ia ia taua ingoa. I te

  tau 1866 Ko  Kuka, ko Hohepa Peneti me Hoani

   Ropata, tamaiti i timata  to ratou  matauranga,

   i te tau 1869 ka neke atu nga pereki a Kuka i a

 Ropata, tamaiti; Ka tonoa e Kuka kia purei raua ko

   Kopata, i taua tau, a purei ana raua i te Hemi Hooro

   he nui te pakeha rangatira i hui ki te matakitaki, ko

   Piriniha o Weera me nga mema o te Paremata i tae,

   ki tonu tana whare i te tangata, kia kite i taua purei.

   Ka mate a Ropata, tamaiti; ko nga paina i neke ia

   Kuka 117  1 tara tau ano, ka puta te tonoa Kuka,

   kaumatua; me  Hohepa  Peneti, kia kuka, kia purei

   ma  taki tahi nei ratou; wini tahi ana raua. I te tau

   1871 ka riro ano ia Kuka, ka mau ki a ia tae noa ki

   te tau 1875 ka mate nei ia Ropata tamaiti, mai ano

    o taua tau ka mau tonu ki a ia, tae mai ki naianei.

Nga Apiha mo te Tiupiri.







            Nga Mema mo te Tiupiri:

                 TOPIA TUROA

POROKORU PATAPU       APERA TE KEUNGA

HORI PUKEHIKA          RAIHANIA TAKAPA

RU  REWETI               TE  HIRA MATIU, KAIPARA.

Karo Etita, Hekeretari and Ripoata: NIMERATA W. UMURAU, Putiki

          TE KOMITI O NGAPUHI, KAIKOHE.

  HEREMAIA  HIKU, Tiamana. WIREMU HEREMAIA, Etita.

           KOMITI O NGATIKURA, PIPIRIKI.

             IHAKA REREKURA, Tiamana.

         KOMITI O TE HAUKE, HERETAUNGA.

    KEREAMA  HUPITA, Tiamana. AREPA MAKI, Etita.

   KOMITI O RAETIHI. WINIATA TE KAKAHI, Tiamana.

             KOMITI O TANENUIARANGI.

   HANEA  KAWANA, Tiamana. RANGI MAWHETE, Etita.

     KOMITI O TE AUPOURI, TEKAO MURIWHENUA.

     E. M. KAPA, Tiamana. M. T. TAURERE, Raro Etita.



              Te Ripoata mo te Tiupiri:

              TE  KORONEHO, WAIRARAPA.



  He Raro Etita mo tera takiwa katoa, o Moawhango

                  me Taupo:

                HENARE  PENETI.



           Nga Etita o te Reiri Karamu:

          NINIWA  I TE  RANGI, MARTINBOROUGH

         MERI  H. MANGAKAHIA, WHANGAPOUA.



    He Etita mo nga tikanga katoa e pa ana ki nga,

               whakahaere tupuna:

             HAAMI  TE  RIAKI, WHANGANUI.



 Raro Etita mo nga Takiwa ki Raetihi Manganuiotea o

               MARAEA TAMATEA.



    Koia te Kai whakahaere mo te Tiupiri mo nga

              Takiwa ki Herataunga:

             MOHI TE ATAHIKOIA, WAIMARAMA.

       Raro Etita mo nga Takiwa kia Ngatiapa

               EPARAIMA  PAKI, TURAKINA.



     Hei Raro Etita mo te Tiupiri mo te Takiwa o

                  Ngatiraukawa:

               WIREMU  KIRIWEHI, OTAKI.

             Hei Raro Etita mo Ranana:

           PERETINI  REWI, RANANA, WHANGANUI.

          Raro Etita mo Heretaunga, Waipatu:

            PARAIRE HENARE  TOMOANA.

              Raro Etita mo Tokaanu:

                RENATA NGAHANA.

          Etita mo nga Rongoa Homiopatiki

             TE MIRATANA   (MILSON), FEILDING.

                Raro Etita mo Kai taia:

                 EREPETI RAPIHANA.







  He  mea  Perehi e Waina me Waina, a he mea panui e

      Waata  Wiremu Hipango. I raro i te mana o te Komiti

      Nui o Whanganui.

                       MEI  11, 1899.







   Printed by. Vine and Vine at their Registered Printing Office

       Wicksteed Place, Wanganui, and published by Waata

       Wiremu  Hipango, under the authority of the General

       Maori Committee oi Wanganui

                       TE  TIUPIRI.

 TAUTOKONA NGA MAHI O

     TOU TAKIWA.



  E mahia anaki toku Whare i

        Whanganui.

HE TATANA KOROHI (Southern

 Cross) PIHIKETE, ME NGA

BARE ME ERA ATU KAI REKA



  Koutou katoa e hiahia Pihikete,

Kohi me era atu kai whakanuia mai

 ahau a Tutini. He aha te take ?

Notemea koia e hoko ana mo te utu

iti e rite ana mo au moni. Tuhia

        mai ki ahau kia.



 W. S. DUSTIN  (Tutini),

         Whanganui.





PIRIHITARA ME KORUMANA

 POIHA Monga Whanau  Kotoa,

  Wikitoria Awiniu, Whanganui





   BRISTOL & COLEMAN,

FAMILY  BUTCHERS,

   Victoria Avenue, Wanganui,





MO TAARE MAATA

 E hoko ana i nga ahua ika i nga ra

 katoa, kei te pito ki tera taka o te

 Piriti toku whare.

  E. KARINANA.



 KAI HANGA ROHI, KEKE

              &c., &c.

 E  mohio ana nga Maori ki toku

    Haapa  kei rawai mai o nga

          puni Maori,





 WIREMU KARIMANA

 Tangata  Rongoa  Whakamaroke

 Tupapaku i runga i nga Matauranga

   o tenei wa e roa ai te Tupapaku

           e Takoto ana.

   Wikitoria Awiniu, Whanganui,





    WILLIAM CALMAN,

 Embalmer and Modern Undertaker

        (American system).

    Victoria Avenue, Wanganui.



   TEPARA O TE HUNGA

       HAEREERE,

     WHANGANUI.



  Tona kainga  Retiwe Tiriti me te

  Kainga o Kemara, kei mua mai o te

    Whanganui  Hoteera tawhito.

  Mo te hoio tu i reira 6d.

               Kainga o te hoiho 1s.





   Penimana Mekoro,

  TANGATA WHAKAHAERE.