|
loading...|
|
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 2, Number 56. 06 June 1899 |
|
|
1 cover |
▲back to top |
|
|
2 contents |
▲back to top |
TE TIUPIRI. O. G. A. Hawea, KAI TIAKI, TOA I TE PITO O TE PIRITI O WHANGANUI i E hoko ana i te Huka Tii Paraoa Pureti Kaputi Naihi me to Paoka 1 Tupeka Maata Hopi Kanara. | Hooro Papai, Paraikete, Kakahu i timo, wahine, tamariki hoki, me te tinitini o era ata mea.i He Rongoa mo nga Mamae o te Maori. He paku rawa te utu, ina | utua ki te moni. Haere mai e te iwi tirohia, ina hoki tau pai ai. Hehitina Moa, i E mohio ana koutou nga Maori ka toku HAAPU KAKAHU, TEWI MAKIWHARANGI. (DAVID McFARLANE.)
|
|
3 1 |
▲back to top |
VOL. 2, ] TUREI, 6th HUNE, 1899. [ No. 56.
Panuitanga.
KI te tutuki te tau o te rere a te pepa ki a tangata,
ki a wahine ranei, ka takaia ki te takai whero.
Kia noho marama ai, kua tutuki te tau.
Ko te utu mo te Pepa nei, to 10 hereni, ino te tau
anake; kaore o hawhe tau.
KI to kore he moni mo a taihoa utu ai tukua mai ho
pane kuini kia taea ai to poohi atu. Mo te tau e
30 kapa; taihoa ia e utu mai te toenga.
Ua tuku mai ma te Poutapeta, ko te tuhi me penei.
WAATA HIPANGO,
Etita o te Tiupiri.
Box 93, Wanganui.
Te Whai Korero a te
Pirimia i Pariroa.
ME roa te whai korero a te Pirimia,
he tohutohu hoki i nga whaka-
——— aro kei roto i a ia mo te iwi
maori, me nga tikanga e whakaarohia ana
eia hei painga mo te iwi.
TUATAHI: Rawa ko nga whenua.;
TUARUA: Ko nga ahu whenua.
TUATORU: Ko nga kura.
TUAWHA: Ko nga Tohunga maori.
TUARIMA: Ko nga whenua i tukua e
nga maori ki nga Mihingare, ko aua
whenua kihei i whakaritea i runga i nga
hiahia o te maori. E ahua rite ano ana
ki era atu ona whai korerotanga i roto i
nga hui maori.
He nui atu te marama o tona whaka-
hekeheke i nga huarahi e puta ai te ora
ki nga iwi; me te tono ano i roto i taua
huihuinga kia korerotahi, kia homai nga
whakaaro o nga iwi o te Tai Hauauru.
I runga ra i te tikanga, he Minita ia
mo te taha maori, a koia hoki te upoko
ote Kawanatanga e whakahaere nei i nga
tikanga mo nga iwi e rua pakeha maori.
Kihei i tika nga hamumu ma nga matau-
ranga i tae atu ki taua huihui, engari
rawa ma nga rangatira o tera hui; heoi
kihei i ata hangai ta ratou titiro ki runga
ki nga take i whakatakotoria e te Pirimia.
Ko te tino hiahia nui o Tauke raua ko
Te. Kahupukore, me tae te Pirimia ki
Parihaka raua tahi ko Mahuta ko te
" pururei toe tae " tera i toe o nga whaka-
haere o te motu nei, na reira i kore ai he
hangai ki runga ki nga toke i whakatako-
toria e te Pirimia. " He tika ano te kupu
a te Pirimia,, wetewetekia te here ote
kete kia tangara " kia marama ai te haere
ki Parihaka, ki te runa te kete he aha
hoki te take ote haere" He kupu nui
tenei notemea kua tangata whenuatia te
Pirimia ki Parihaka, me tona mohio ki
taua kete kei te ruru tonu. Heaha nga
kai i roto i te kite, ko te whenua ranei ?
Ko nga mate ranei i mate ai te Tai Hau-
auru i A ki te tutuki tanga ranei ote ao ?
Koia taku mahara ko te hiahia ote Piri-
mia, ko te tahi kupu hei whiriwhiringa
ma ana. I runga i te tono a nga iwi o te
Tai Hauauru. He tika tera kupu a te
Pirimia, koia rawa te Pirimia kei te hono-
hono tonu te tae ki waenganui o nga iwi
maori. Heaha koa he nui ake nga korero
a te Pirimia kotahi tonu te mea nui hei
|
|
4 2 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
whakaarotanga ma te Pirimia kia katia
nga hoko hei reira pai ai te tono ki nga
iwi; pewhea to ratou whakaaro mo tana
tutakitanga i te waha o taua ruanuku, he
pai he kino ranei, ki te oti tenei, katahi
ka mutu te aue o te iti raua ko te rahi.
He Mema.
Tenei ahau a Waata Wiremu Hipango
ka whakaae i runga i te tono a toku iwi a
Whanganui kia karangatia ahau hei
mema mo te Paremata o te Koroni mo
te Tai-Hauauru- A tera hold ahau ka
whakaputa atu i oku whakaaro a te wa e
rite ana hei tukunga atu i oku mahara
hei whakaritenga mo tenei turanga, e kiia
nei hei mema.
No Taumarumu.
——————
Na Peehi Turoa tamaiti.
I haere ratou ko ona teina kia kite i era
whenua i Ohura i Aorangi, i Toetoe, ara i
nga whenua o te Kawanatanga. No te 8
onga ra o Mei nei ka hoki mai ratou ki
Taumarunui, heoi karangatia ana ratou
ki te kainga, i te po katu mai te tiaki
whenua ki te mihi kia ratou, ara a Teiri-
nga a te Teo, a te Hika, he nui rawa te
pai o a ratou mihi mai, ka mutu nga
korero, katahi ka whiua te kai, he nui te
kai te huahua, a he nui rawa te whaka-
nui ote tiaki whenua ia ratou. Heoi kia
ora ratou.
No Kaikohe,
Tenei tetahi tiima whutu Paoro kua
whiriwhiria e nga kaumatua o te takiwa o
Kaikohe nei tera pea taua tiima nei e
purei kite tiima nui o Kaikohe ake nei ate
27 o Mei nei ko o ratou ingoa enei e mau
ake nei.
Hori Rakete-te Kapene
Mokaraka Mohi
Rongo Reihana
Hoori Puriri
Hoera Paraihe
Hoori Kire
Paora Witehira
M. Hone Tarawa
Ngawati Reihana.
Matia Eramiha
Whautere Witehira
Wiri Rakete
Rata Ngakoti
Kiro Karaihe
Wi Kaihe
Ko te ratou kara he whewhero he
mangu.
Whakamarama.
Koia tenei ko tetahi taonga atahua.
Kiko kore a nga iwi nunui whai whakaaro
matauranga e whakatupu nei i tenei tao-
nga ite mahi purei whutu Paoro hei tao-
nga nui ma nga kaumatua o Ngapuhi me
ona taitamariki whakaaro nui ki a tupu ki
a nui kia totoro atu ona kawe i tetahi ra-
kau kaati ko tetahi hahi tenei e karakiatia
nei e enei iwi i kitea nuitia iho e oku ma-
hara he tino kino rawa atu tenei he he nui
no nga hapu e koropiko ana ki tenei "Atua
kia Hiako te nga kau he mea whakaki nei te
manawa ki te hau he mate whakarihariha
ite aroaro o te iwi me kauwhau ake ahau
mo nga waahi ano ra i mohio ai ahau he
kino na ko te ono pea tenei o nga tau i
koropiko ai enei iwi ki tenei Atua kia hi-
ako te ngakau kaati nga painga o tena mahi
ko te mamae kinga Tinana o nga Minita e
30 na ratou nei i kauwhau nga kupu ki
|
|
5 3 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
waenga ara kite whiira ko te inoi mutunga a
taua hunga ra koia ko taku waewae toku i
mamae ko to ratou ra karakia he Paraire
te utu o te tangata kotahi ina haere kia
kite ite kauwhau a Hiako kau kotahi
hereni ka poto enei iwi Pakeke tamariki
tane wahine a kotahi rau 100 i tena kaute
kua kitea e rima pauna i pau £5. Kaati i
kona tena rangi ite ata o te ratapu ka
tangi te pere karakia kite Atua ora ite
rangi kahore kau he utu o tera keti hoi ra
e 20 i uru atu ki taua karakia ra ko te
patai me penei ehia i ngaro atu i to na-
nahi ra karakia ? e 30 Kaati kua ma-
rama katoa mai koutou ki taku whakahe
mo tena. Tenei ano e tahi i kite nui a
hau i etahi raruraru i pa ki nga kaunihera
whakahaere o Hiako kau a tu a wehewehe
ana te whakaaro o etahi ki etahi ka kite
tonu iho ooku whakaaro ririki i roto i au
kua tino hapa rawa enei mahi kua kore he
aroha kati ite kino ka hua ka matoke
haere te aroha o te tokomaha. Na reira
ahau ka mea ake nei kati nei ano ona pai
nga i kitea iho e au ko nga kino nei no
reira i kiko kore ai toona mutunga hei ora-
nga mo ona kai kauwhau.
Me ki ake ahau i konei i runga i tooku
kuaretanga ki enei kino he pai e te iwi
maori puta noa ite motu waiho atu
te Atua kiko kore o te iwi na o te
pakeha kia ia mana ano e hapai ka
rangona paitia nga rangi o nga waiata.
Hei kona ra kaati nga kauwhau a to kou-
tou hoa mo tenei o tatou whakaaro ma te
Atua tatou katoa e manaaki.
WIREMU HEREMAIA.
Raro Etita.
Ha ! Ha!! Ha!!! Ka hoihoi ne pa
ma.
Etahi Mihini Whaka-
miharo.
————————
Ae ! he tino nui whakaharahara te matauranga o
te Pakeha, a kati ki te whakaaro atu a te ngakau
kaore rawa he mutunga mai o tona matauranga, kei
te piki tonu atu. " He tokomaha e kopikopiko ka
nui haere ano to matauranga. " Metemea nei ka
tutuki i enei ra te poropititanga a Raniera. Heoi
ano pea kei te ngaro atu i te pakeha, ko te hoatu i te
ha ora ki te tangata.
I au i Poihakena i tora tau. i haere au kia kite i
tetahi whare whakakitekite, i etahi mihini whaka-
miharo atu. He nui nga mahi o taua whare, otira
nga mea i tino mihi ai ahau ko te whonokarawhe
(phonograph), ko te kinematokarawhe (kinemato-
grapa), me te eki-rei (X-rays). Kua rongo pea te
nuinga o te Maori ki te whonokarawhe, ara i te
mihini hopu i te reo o te tangata. Ka korero atu,
ka waiata atu ranei te tangata kiroto i taua mea, ka
whakahokia mai ano ana korero, taua waiata me te
reo ka rite ano ki tona. He tino taonga tenei
mihini hei pupuri i nga reo, i nga poroporoaki a nga
whanaunga, mo te mate rawa ake ratou ko a ratou
kupu e mahue iho aua ki muri nei, hei tangi ma nga
mea ora, a ma tenei e whakaputake te tikanga o enei
kupu na, " Na taua mea nei ano, ahakoa mate ia e
korero ana ano ia. " Hiperu xi. 14.
Ko tekinematokarawhe, he whakaahuana, ano,
engari haereere ai. Kitea ata ai te tangata, me te
kararehe ranei e haere ana, e oma ana. Ko tetahi
whakaahua pai i kite au, he whare wera. I kitea
atu nga tima tinei ahi e haere ana, me te tangi ano
nga pere; i kitea atu te whare wera me te whakao-
ranga o nga tangata o roto. He nui nga whakaahua
i whakamatakitakia, e kore e poto te korero.
Ko te eki-rei, he mihini titiro i nga wheua o te
tangata ara ko nga mea ngohengohe e ngaro, heoi
ano e kitea, atu ko nga mea maro anake. I puritia
e ahau taua mihini ki taku ringa matau, katahi au
ka titiro ki taku ringa maui Kore rawa i kitea eau
he kiri he kikokiko ranei i runga i taku ringa maui,
ko nga iwi anake te kitea atu ana. E meinga ana
taua mihini hei titiro mo nga waewae, mo nga ringa-
ringa whati ranei. Ma taua mea ka tino mohio te
takuta ki te ahua o te whati, I hou te ngira ki roto i
te waewae o tetahi tangata, a kahore i mohiotia e te
takuta kei whea ranei, otira na taua mihini ka kitea.
Mehemea ka tirohia te waewae i roto i te puutu,
heoi ano nga mea e kitea ko nga neera o te puutu,
ko nga iwi, me nga matikuku o te waewae, Tera
ake te huhuatanga o nga raweke a to eki-rei.
E mohio katoa aua te tangata ki te terekarawhe,
me te terewhona, nga waea mau korero a te pakeha.
Otira inaianei kua kitea ano e te pakeha tetahi mihini
hei kawe i te korero, penei me te terekarawhe, engari
|
|
6 4 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
kahore kaa he waea, ko te korero ka rere noaiho i te
takiwa. Ta te pakeha pai! Ko te whonokarawhe
na tetahi tangata o Amerika i kite, ko E tinana te-
ingoa. Inaianei, kei te hanga taua tamaita i tetahi
mihini tino whakamiharo atu, ara he mihini. Hei
whakaatuninga whakaaro o to tangata, nga whakaaro pai
me nga whakaaro kino. Ka mau te wehi o te mahi
a to pakeha ! E oti ranei i a ia, e aha ranei! Ae,
he mihini tino whakamiharo tenei, mehemea ra ia ki
te oti, engari ho mea e tino wehingia e te tangata.
Kowai oti te tangata e pai kia whakaaturia ona
whakaaro ki te ao ? Ahakoa, pehea te aroha o to
tangata ki tona hoa, tera ano etahi whakaaro ona e
kore rawa ia e whakaae kia mohio tona hoa. Pai
utu te mate i te mohiotia o nga whakaaro. Otira e
nga hoa ahakoa kaore o tatou hoa, o tatou whaea
ranei, e mohio ki nga whakaaro o tatou ngakau, e
rite ana o tatou ngakau, ki te pukapuka e korerotia
ana e to Atua. E moa ana a Ihowa, " Na, nga mea
e puta ake ana i roto i o koutou wairua, mohio tonu
ahau. " Ehekiere xi. 5. Kia whakama tatou, kia
numinumi, kia wehi. He mea tino kaha nga whaka-
aro o te tangata ki te whakapai, ki te whakakino
ranei i tona wairua. I mea te tangata tino matau a
Horomona, " Na, tana (ara ta te tangata) e whakaaro
ai i roto i tona ngakau, pera tonu ia. " Whakatauki
xxiii. 7 Ki te whakaaro tonu te tangata i nga
whakaaro kino ka kino ano taua tangata, a ki te
whakaaro ia i nga whakaaro pai, ki te aroha o te
Atua ka pai haere ano ia. Na te kino o nga whaka-
aro o te tangata, i puta ai te kanga, me nga korero
kino i tona mangai, ara na te puhake o toua ngakau
i era mea. I mea a te Karaiti, " He purenatanga
hoki no te ngakau nga kupu a te mangai. " Matiu
xii. 34. He mea pouri tenei na toku ngakau, ara te
kore o te maori e wehi ki te korero kino. E rongo
ana ahau ki te maori e korero ana i nga kupu tino
kino rawa i te aroaro o nga tamariki, o nga wahine
ranei. Kaore rawa etahi tangata e wehi mai i to te
wahine tu, ku tawai tonu, ka korero kino i runga i te
tinihanga. E hoa ma, whakamutua tenei mahi,
Whakahonoretia nga wahine. Kaua hoki tatou e ako
atu i nga korero kino a nga pakeha tutua. Kaua e
penei na, e nga tamariki taane, ma te puta o te
kanga, ka rawe ai te tangi a te reo kihi. Ko nga
tangata tino mohio ki te reo pakeha kaore e kanga
ana. A he aha te rongoa mo tenei mate mo te ngakau
kino, me te reo paru 1 Tapaea atu nga ngakau hei
nohonga mo te Karaiti, me tona Wairua Tapu, kia
riro ai nona nga whakaaro, mana e pehi, e whakatapu
te ngakau, ara kia rite at ki nga kupu a tetahi o a
tatou inoi: —
"E te Atua Kaha rawa, e tuwhera ana nga ngakau
katoa ki a koe, e mohiotia ana nga hiahia, e kore
hoki e ngaro i a koe te mea huna; whakahangia iho
tou Wairua Tapu hei whakama i nga whakaaro o u
matou ngakau, kia tino aroha ai matou ki a koe, kia
tika ai te whakanui i tou ingoa tapu; ko Ihu Karaiti
hoki to matou Ariki Amine. "
REWETI TUHOROUTA KOHERE.
He Tupapaku. Mate.
——————————
Kei raro nei nga kupu me tuku atu kia
Taia kia kite mai o tatou hoa.
Ko Wiki Kaari Potatau i mate i te 170
tenei marama ki Pipiriki nei he uri Ranga-
tira taua wahine he mokopuna na Te
Rangiwhakaruruai puta tata tonu mai te
mate ki taua wahine iaia e haere ana te
hokinga atu ano ki to raua Peeti ko tana
taane ko Potatau Te Rangiwaiata tamaiti
Rangatira o Ngati Uenuku he mokopuna
na Te Rangiaoaonunui te hinganga atu ki
te moe hemo tonu atu kore rawa i korikori
mai.
No te 20 ongara ka tae mai nga uhunga
ko aua hapu i tae mai ko Ngati Hau, Ngati
Ruaka, Ngati Rangi, Ngati Uenuku,
Ngati Taipoto, Ngati Ruru ka mutu.
Ehoa ma ko te hapu tenei o Whanga-
nui nei ko Ngati Taipoto penei tonu to
ratou ahua mate i rokohanga e korero ana
e tu ana ranei ki te hinga mate tonu atu.
Ko te whao iwi me te whao pounamu
tenei i waiho ake e nga tupuna ki nga uri.
Kei te noho whakaaro ano o matou nga-
kau mo to matou kitenga iho i te panui a
te Pirimia mo enei katu mate i runga ake
nei, i ki nei me whakamutu te mahi a nga
tohunga me nga poropiti maori kei waiho
taua huarahi hei tikanga takahi i te Ture,
ka waiho te whakamamaetanga mo aua
tohunga me nga Poropiti ki te whare here-
here ina kore e rongo.
Ehoa ma kore rawa au i te kite kino o
te mahianga tohunga me nga poropiti
heoi ano hoki ta ratou e tango ai ko te
mamae anake e pa ana ki te tinana o te
tangata kore rawa ia e whatoro atu ki te
pakete o te tangata e mahiaana eia, ki te
ora te mamae o taua tangata ko tona mu-
tunga ano tena, ki te uaua te mamae e
|
|
7 5 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
hara i te tohunga me te poropiti tena he
engari no te waiho roa kia u nga peke me
nga niho o te mate.
Kei te pena no te takuta pakeha e kore
ia e kore te ui mai ka hia nga ra o te mate
ka kiia atu e 4 nga wiki ka puta te riri o te
takuta i kona he ngakau aroha to tena
takuta e pono ana hoki tana mahi mo te
mamae anake.
Ko te takuta ia e apo ana te ngakau ki
te moni ka koa kia roa te mamae kia roa
ai ona ra e mahi ana i taua tangata kia
nui ai te puta mai o te whakamoemiti ki
tona pakete heiaha hoki ina mate atu i te
moni ka riro mai iaia kaau tana moe.
Kaati i puta ano te whakamarama a Te
Whatahoro i tera tau ki roto ki te Tiu-
piri nama 35 wharangi, (1) Mo nga to-
hunga me nga Poropiti tae atu ki nga tak-
uta ma koutou e titiro iho ki taua pepa.
Ko te ahua Pohehe tenei o tatau ara o
te iwi maori ki te hapai nui i taua panui
turaki i nga tohunga me nga Poropiti e
penei ana koia o koutou ngakau ka ahu ki
te iwi pakeha te ngaunga o nga tapu o
tatou Tupuna.
Kaore ka hoki mai ano kia tatou aha
koa ki penei o tatou ngakau kua pakeha
tia toku ngakau taku haere me toku Ture
kua horoi au ki roto i te wai wera kua ma-
mao atu aua tapu ia koe kia ki atu au mo
tena wa ano ki te tapepa to waewae ka
ngaua to Rekereke e te nakahi.
Kaati me korero au i taku marama
tanga i hanga ia a wharekura hei akonga
ia kauika raua ko Tongitongi he tupuna e
nei no tatou.. E hara i te pakeha ko te
whare wananga tena i tiria mai ai te mana
me te tapu ki o tatou tupuna matua.
Heke mai nei Ia kona mai ano i roto i
taua whare te mata whakamate me te mata
whakaora ki katoa ratou i te kino i te pai
i te he i te tika.
He Ui Atu.
Ko hea koia te whare i mahia i muri
mai o wharekura o Topetope a, au rutia
ai nga tapu o tatou Tupuna e ratou ano
kia kore atu ai aua mana meana tapu kia
pera te ahua me to ratou Akoranga haere
tika mai ana a Maru ki roto kia ratou hei
whakamana i ta ratou whakaora whaka-
mate me ki au kaore he whare penei i
hanga i muri mai o wharekura kia tika ai
hoki ta tatou tapiri atu ki te turaki atu
iaua tohunga me aua Poropiti e takoto
kaupapa nei nga Taonga o tatou Tupuna
i raro io tatou waewae kaore he kai takiri
ki waho.
I te wa i tae mai ai nga Minita ki te
waha mai i te whakapono, ki tenei motu
ka ki mai aua Minita me uru katoa o
tatou Tupuna matua ki roto i te whaka-
pono kia ora ai o ratou tinana, ki te tae
hoki ki te ra whakawa ka haria atu nga
tinana ki te Rangi ko te Urunga tena o
tatou Tupuna matua ki te hapai i te
whakapono ka tahi ka kokirotia o ratou
tinana ki te wai wera kia murua o ratou
mana me o ratou tapu kia piki ai ki te
Rangi te maunutanga mai ki waho o te
mahanga nei heoi ra he Hingahinga kaura
te mahi ki te mate i muri mai o te kokiro
tanga nei ka horo a Hua Tawa te tini o
te tangata ki te Pouriuri, to tatou ahua e
noho nei kei te ahua Hiwiki i te mea ko
oratou tinana anake i ngaro atu ko ora tau
mana me o ratou tapu kei te ora tonu i
roto i te wai i te whenua i te kohatu i te
rakau.
Kei te rongo kei te kite tonu tatou i
etahi o tatou o enei whakatupuranga e
mate ana ka kiia i makututia i ngaua e
te Taniwha e whakarurunga ki te wai e
whakapono nei ano tatou kaore nei e
mahue io tatou ngutu te korero aua kupu
nei.
Kei te nui ta te whakapono i peehi ai
ko te wawae i te pouri kia kite nga kanohi
te 2 ko te takanga o te patu ki raro o nga
ringa o te tangata te 3 ko te noho tahi-
tanga o te matua ki te tamaiti o te tua-
kana ki te taina o te whaea ki te kotiro o
tera iwi ki tera hapu ka mutu nei.
He patai tenei naku ki nga tangata
|
|
8 6 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
maori e takahi kino nei i nga Tohunga
me nga Poropiti.
Kowai koia te tangata nga tangata ranei
maori pakeha e kaha ana ki te mahi i nga
wai rakau, me nga hinu o te whenua hei
rongoa patu i nga mana me nga tapu o
tatou tupuna e tuake i raro nei
Ika Whenua
Rua Taniwha
Makutu
Tuahu
Hau Taonga
Wai Herekaha
Toka Maara
Wai Hukinga Toto
me era atu tini tapu e noho maira i runga
i te mata o te whenua.
Ki te kitea te tangata nga tangata
ranei maori pakeha he takuta nei ratou e
mohio ana hoki aua takuta maori pakeha
ki te mahi rongoa hei whakakorenga atu i
enei tapu me enei mana e tu iho nei me
kawe mai to takutatanga o koutou takuta
tanga ranei ki nga marae katoa o tatou
motu ki te kawe ia koutou rongoa hei
whakakorenga atu i nga mana me nga
tapu o tatou tupuna.
Koia tenei nga tangata pupuri i nga
mana me nga tapu o tatou tupuna e noho
mai nei ano me tae katoa o koutou takuta
ki te tiki ki te unu mai iaua tangata ki te
riro mai ia koutou ka rongoa hei whaka-
kore atu.
Ara.
Kei enei tangata e here ana te mana
me te tapu ko Horomatangi kei roto i
Taupo, ko Te Ata kei Ongarue, ko te
Ripinga, ko Kaiwaka me te tini o te tani-
wha kei roto i Waitara, ko Takaka, ko
Te Rino, ko Taungapiki kei runga i
Tongariro, ko Tutangatakino, ko Mokohi-
kuaru, kei nga wahi katoa te tuturutanga
kei te Arero i Manganuiateao kei kaima-
tangi i Mangatiti ko Toi kei roto i Tanga-
hae tera atu e tahi ingoa Tupua kei etahi
atu wahi e noho ana.
Ki te kaha koutou nga takuta nei ki te
rongoa i enei tupua kia mate kua korero
tatou ngakau e hoki whakamuri kua ahu
tonu ki mua.
Kaati iho i konei nga kupu nei na to
koutou hoa i roto i o tatou whakapapa.
NA I. REREKURA "TE
RANGIWHAKAEWA,
E Hipango kaua e whakahawhea ki
nga kupu i runga ake nei e whakamarama
ana au mo nga kupu i kite ai au.
•
No te Aohou.
Note tahi o nga ra o Hune nei i timata ai te
huihui o te Iharaira ki Whanganui ki to ratou whare
ki te Aohou, ko nga kupu kua tau ka turia e ratou a
Parihaka a te 18 onga ra o Hune, he ra nui hoki taua
ra no Parihaka, kua riro atu ratou inaianei.
No te 2 onga ra o te marama nei i tae mai a
kaawhe me te Tiamupiana mu ote ao ki te Aohou,
me nga tamariki rangatira o nga tiwhiti me ngatika-
hungunu kia kite i te taonga o Rawinia te Wanikau
kua mate ra, ara nga wahine pai o te Iharaira engari
ko taua ra i maharatia e Waata Hipango tera a
Timikara e tae mai ki taua huihuinga, a kihai i tae i
ona raruraru ki te taha pakeha Heaha koa kaore ia i
tae hei aha i whakataua ano te marae ki te mihi ki
nga manuhiri i tae mai, i muri katahi ka whiua te
poi kia matakitakina e te kanohi.
I tu a Hipango ki te karanga ki te Tiamupiana mu a
i tu mat taua tangata i tino whakamoemiti ki
tenei iwi ki te tangata maori, a tutuki rawa tona
tupono te kite i tenei iwi, kaati na runga i te
nei homaitanga a te Atua, ko tenei taonga ko te Mu.
I rongo ano au he iwi mohio tenei ki te muu a he
whakapai ana ahau ki te korero mai a taku hoa a
Hipango, ka whakamatau ai ai au, ka koa ahau, ae e
Hipango i rongo ano ahau he tangata mohio a Meiha
Keepa ki te mu, he toa hoki me taku mohio ano he
iwi tino mohio tenei.
|
|
9 7 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
————————
Te mate kai ki Ruhia.
Kua pa te mate kai kai Ruhia, ara ki
te iwi tua whenua, rawakore. Ko nga
Ingarihi kei reira e noho ana kua tono
ratou kia Ingarangi kia awhina mai
ratou, a ko te maha o taua iwi e a whina
nei e rima pea miriona. Nanakia rawa te
paanga o tenei mate ki reira, e hara hoki
i te mea e tau hou ana tenei ahua ki
taua iwi.
Tera Whanautanga ote Kuini.
I te 24 onga ra o Mei nei, ko te ra
whanautanga o to tatou Kuini, i taua ra
tae katoa atu ona uri ki tona parihi ki
Winiha, a, taua iho. hoki e te Kuini te-
tahi rakau he oki ki Roera Paaka, he
whakamaharatanga.
Ia te Kuini ano i roto i tona whare i
Winiha Kahere; whakamana a i tetahi
mihini, hei whakarongonga ma te Kuini
ki nga purei i roto i nga whare tiata, ara
purei.
Waeatia mai e te Tumuaki o Marika
te aroha piri pono o Marika kia te Kuini.
Ko te Emepara o Tiamana (ara moko-
puna a te Kuini) i whakatu tina nui hei
whakamaharatanga mo te Kuini.
Ko te Emepara o Ataria i tae atu ki te
whare ote tino kai whakahaere o Inga-
rangi i reira, a ko ona kakahu i mau ai ko
nga kakahu hoia ote kuini.
Kote Kingi me te Kuini o Itari i tae
atu ki te whare ote kai whakahaere o
Ingarangi i reira a i ngahau ratou i roto i
tona Kaari.
Otira he nui atu nga mihi me nga tohu
i whakaritea e nga iwi mo te ra whanau-
tanga o te Kuini,
Ranana.
3
Irunga i nga kupu i whakaputaina e te
Kuini ki nga iwi itatu rawa ki roto ki tona
ngakau te mihi mai a nga iwi o te Ao ki
aia; a mo tona whakapai ki a koati Min-
ita o Marika mo te mihi mai Amarika.
Whakautu mote Panui,
RANANA, Mei 29, 1899.
Kia W. W. Hipango, Etita o te Tiupiri.
Ehoa utaina atu e koe enei kupu ruarua
ki roto ki to tatou taonga hei hari atu
maana kinga pito ewha o to tatou motu
hei matakitaki iho mao tatou hoa Ranga-
tira i Aotearoa me te Waipounamu ara
mo te reta a Topia Turoa raua ko Wiari
Turoa o te 13 onga ra o Mei 1899 No., 55
wharangi, No. 2 o te Tiupiri ekinei i roto
ita raua reta kua whakaae te iwi o Whanga-
nui kia karangatia a Takarangi Mete
Kingi hei mema mo te Paremata o te
Koroni. Na ehoa ma e whakahe ana
maua me tenei reta a Topia raua ko
Wiari, Turoa; kote take ko maua etahi
tangata Rangatira whakahaere hoki i
Wanganui o maua hapu.
Na reira note whea ra taua kupu a
raua. Kaore ano hoki i karangatia tetahi
huihuinga mo nga komiti katoa o Whana-
nui hei whakatakotoranga i o ratou
whakaaro kia rite ai ki ta raua 'kupu.
Na o koutou hoa i raro i te Ariki
Atawhai.
RAI HANIA TAKAPA
WHATARANGI TEKA.
Paremata o te Koroni.
Ko a te 23 onga ra o Hune, e tuwhera
ai te Paremata,
|
|
10 8 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Te Manuhiri ki Pariroa.
To korua nga pakeha manuhiri i whiti mai i
Maropane ki Nui Tireni nei, ko Honore R, W. Best,
M. L. A. Minita o nga whenua o te kawanatanga o
Meropane, ko W. A. Terenewiti, M. L. A. he mema
no te Paremata o Meropane, ko A. G. Parone, B. A.,
L. L. B. no te tari o nga whenua o Meropane, ko te
take o te haere mai ki Nui Tireni nei he mea kia kite
i te kawanatanga o Nui Tireni kia mohio hoki ki nga
tikanga whakahaere a tenei kawanatanga i nga whenua
he mea hoki kua kite te kawanatanga o Meropane i
nga pai o nga whakahaere, me te nui hoki o te pai e
puta ana ki te Koroni.
Note po i te tekau matahi o ngahaora i te po ka tae mai
ki roto o Taiporowhenui, ko te Kereama te mema o
whakatu to ratou hoa, ko Kaawhe te kai whakamaori,
nga hoa pakeha ko Heritana, ko te Hekeretari a
Timikara me etahi atu o nga pakeha, kote Pirimia
raua ko Timikara i noho atu ki Patea.
He nui te powhiri a nga maori o te hui, i aua
pakeha rangatira, ko te Kakakura rawa i tu ki te
karanga mihi ki ana rangatira i runga i nga karanga
me nga manaaki a tenei iwi a te maori he nui ake
nga korero mihi.
I muri katahi ka tu te whiu poi a nga wahine i
timata te pakipaki a aua pakeha, a mutu noa nga
mahi poi.
I muri katahi katu ko Hou. R. W. Best.
E nga rangatira he nui te koa me te hari o te
ngakau mo runga i ta koutou whakanuinga ia maua,
ahakoa katahi ano maua ka kite tinana ia koutou i
tenei iwi i te maori, engari kua kite maua i nga
korero i roto i nga pukapuka, i te ahua o tenei iwi, i
te toa i te pai o te whakatupu, a i te atawhai hoki i
te tangata, ina kakite tinana nei i te aroha o tenei iwi
o te maori ina koutou e whakanui nei ia maua i nga
tangata o tera moutere e kiia nei ko Atareria, kaore
maua kia kite noa i te penei me a koutou tohu e
whakaaturia mai nei, a tera hoki maua e tino koa ina
tupono te tahi maori te tae ake ki to maua kainga
a tera hoki e tino whakanuia e maua, he nui hoki
te koa mo te karanga mai a Wi Paratu me
ana hoa rangatira me te whakanui mai ia maua.
He nui ake ona korero; engari ko te tu a taua ta-
ngata, me te puaki o te korero o tona mangai, me te •
taha, kei to ahua ano i o tatou kaumatua tu one
marae nei, te rite o taua tangata, ua reira ka kore e
kaha te ripoata ki te tango i ona korero katoa, ka
hiahia te taringa ki te whakarongo ki te reka ote reo,
me te hipihipi ake o te ngakau. He hipihipi tonu te
mahi a te whare, I muri o tenei katu ko tona hoa
ko Terenewiti (Hon. Trenwith). He rite tonu ta
raua korero i te nui rawa o te hari o raua ngakau mo
te whakanuinga ia raua, he pai ano te reo o tenei o
aua pakeha engari ko tona reo kei nga pakeha noho
paara ruma, te rekanga o te reo.
I muri o tenei katu ko Te Kereama te mema o
whakatu a ka rere ano te korero a te kau matua,
kanui toku hoa, mo ta koutou whakanuinga mai i
enei tangata nui, kia mohio ai raua i te nui o to
tatou aroha whakanui i te nei mea i te manuhiri, ko
ahau hoki no Nui Tireni nei ano, koia nei toku koa
me taku ki kaore rawa he iwi e rite ki toku iwi ki te
maori. Ko ahau hoki ka rongo mea kino ahau i
roto i te Paremata e pa aua mo toku iwi mo te
maori katu au ka whakahe. He hiehie tonu to te
whare i runga i nga korero a Te Kereama. He nui
ake ona korero. Heoi ka mutu i konei nga whaka-
nui o roto i Taiporohenui. Ko te whare ki ki tonu i
te tane i te wahine, ki taku mohio parekareka ana
te taringa me te ngakau ki nga korero a aua Ranga-
tira, He tino take nui tenei i roto i tenei whare
hei painga ano kia tatou ki te tangata maori.
He Tamaiti Aroha.
He korero na Te Heramana.
He mea panui na te Nupepa o Marika,
I mua tata atu o te whawhai o Manira,
ka puta te whakahau a Atimara Tiwei
kia whakapaia nga manuao mo te wha-
whai, Akuanei ko te tahi tamaiti iti rawa
i runga i taua manuao ka taka tona koti
ki te moana, katahi ka kii atu kia Ati-
mara Tiwei, kia whakaaetia ia kia peke
iho ki te tiki iho i tona koti i makere ra;
kaore hold i whakaaetia, katahi taua ta-
maiti ka haere ki tetahi taha o te kaipuke,
katahi ka rere iho ki te tiki iho i tona koti,
ka riro mai, heoi hopukia ana ia ki te
herehere, mo tona takahi i te kupu. Ka-
tahi te Atimara ka korero atu i nga kupu
pai ki taua tamaiti, katahi ka korero atu
taua tamaiti ko te take i haere ai au ki te
tiki i taku koti ko te whakaahua o taku
whaea kei roto e takoto ana, ai kihi au ki
tona ahua, na reira ka kore au e pai kia
ngaro atu i au. Tangi ana te Ati-
mara nei Atimara nei heke ana nga
|
|
11 9 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
roimata, ka rere atu ka awhi i te tamaiti
ra, ka puta hoki tana ki kia tukua kia haere
noa me tona kupu hoki. " Ko nga tama-
riki e aroha ana ki o ratou whaea e rite
ana te tuku i o ratou tinana mo o ratou
whakahua, a e kore e tika kia mau ratou
ki te herehere i runga i nga manuao. "
He Pukapuka Waiata
Maori,
E koa ana te Tiupiri mo tetahi pukapuka Waiata
maori, nga haka maori, he mea whakapapa na Hone
Makirika o Takawira (Dargarville) kotahi ano to
herene, he nui nga waiata whai tikanga, me nga toitoi
whai tikanga, ki te hiahia te tahi maori, me tuku atu
he tono kia J, McGregor, Dargarville.
Na Te Tiupiri.
Kia Teipututu.
Ehoa me tuku mai e koe te tino tauira
o nga korero oto reta ki au.
E kore e taia e Te Tiupiri nga reta kore
ingoa e tukua mai ana kia panuitanga.
Hekeretari o te Koroni,
Timi Kara.
I te 2 onga ra o Hune nei, i whai korero ai a Timi
Kara ki nga pakeha o Whanganui nei, kiki tonu te
whare i te pakeha. He tautoko tonu taua i nga
mahi a tona kawanatanga, me tona korero hoki ki
nga painga e whakahaerea ana e toua kawanatanga
hei painga mo nga ahua tangata katoa, kua oti nei
ana ture te whakapumau, me te kaha hoki o Timi
Kara ki te whakahokihoki i nga korero whakahe a te
Apatihana mo te taha ki tona kawanatanga, ara ko
tetahi rawa o nga korero a te taha Apatihana, ko
nga moni i pau ia te Pirimia i toua haeretanga nei ki
Ingarangi whakautua ana e Timi i te tau 1890
kahaere a kapene kahere a Pakuha me Takuta
Numana ki uta o Whanganui, mo nga ra te kau ma
wha ko nga moni i pau ia ratou e £410 me era atu
kupu whakamarama a Timi mo te he o te korero o
te taha Apatihana kitona kawanatanga ara amuamu.
He nui te pai o te whakarongo a te iwi ki tona
kauwhau, a i te mutunga o toua korero i puta te
whakapai a te hui ki a ia.
E kore e tau te he ki te Etita, mo nga whakaaro, a
nga rangatira e tukua mai ana ia ratou reta kia panui
tia.
WAIROA, HAWKES BAY, Mei 30th 1899.
Kia Waata Hipango, etita ote Tiupiri, Whanganui.
Mo tuku mai e koe te niupepa kia Kingi Rotoatara
tona kainga kai Tokiahi Wairoa, Hokipei mote mutu
nga ote tau katu kua atu e 7 herengi me te hikipene.
Heoi nate komiti ote Wairoa.
*
PETERA WHAKAHORO,
Me te komiti katoa ote Wairoa, Hokipei.
Komiti ote Pepa,
Kia Waata Hipango, Etita o te Tiupiri.
Ehoa he kupu atu tenei naku kia koe metu ku atu
e koe enei kupu kite Tiupiri tenei kupu he whakaatu
na matou inga tangata kua ko whiria mote komiti
ote Tiupiri onga tikahungunu ite wahapu ote Wai-
roa tae noa ki ona kau ru okahungunu hai mohio
manga iwi mataua komiti e tuku te moni kia Waata
Hipango kote moni e tuku ki taua komiti tenei kata
hia ngaingoa otaua komiti ko Petera Whakahoro, ko
Epeniha Kaihote, Rongo Hamana, Kahu Ropitini,
Kingi Karauri, Kingi Rotoatara, Penetana te Horo, te
haenga paretipua, Waata Taiaroa, Hori Niania, mau
whakaoti nga kupu me tuku kia kite nga marae o
Aotearoa mete Waipounamu kia mohio ai nga marae
nunui kai runga inga motu e rua nei koia nei nga ingoa
kua kowhiria hai tiaki ite moni aia tangata
aia wahine aia tamaiti mataua komiti e tono te pepa
o te Tiupiri
Heoi
PETERA WHAKAHORO,
|
|
12 10 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
TAHANUI, Mei 17th, 1899.
. Waata Hipango.
Me te komiti tena koutou ma te Atua tatau etiaki.
Tenei aku kupu ruarua hei panuitanga ma te atu Tiupiri
hei titiro manga iwi o te tai rawhiti, hei whakahawea
manga mea whakahawea hei tumanako manga mea
tumanako heaha ra te take kia whakahawea kite
take marama e marama ai nga iwi oia takiwa oia
takiwa ina hoki ka maha nga tunga o tatau mema ki
: te Paremata mete ki a nga iwi kanui to tatau mate io
tatau mema koa tatau take i whakaaro ai hei painga
mote iwi maori kei te kore i whakaarotia e o tatau
mema tuarua hei nga takiwa e whakahaere pooti
ana ka tae kinga takiwa onga iwi korero haere ai kia
pootitia ia kote tuunga katae kite paaremata te ho
kinga mai kaore hold e haere kite korero haere kinga
iwi nana ia i pooti kinga take i mahia e ia i te Pare-
mata irunga i te hiahia ongaiwi kia kite i te mema
kia hoatu a ratau take me o ratau mate hei mahinga
mate mema ki roto i te Paremata ite mea he iwi ano
e whai moni hei kawe i a ratau pitihana meo ratau
mate he iwi ano kaore he moni hei kawe io ratau na
mate kite Paremata na ka waiho tena hei amuamu
kite mema otira ehara i te mea e he ana taua amuamu
e tika ana ite mea he kore note mema kaore e mau
i etahi tangata oia takiwa oia takiwa he komiti maua
ki Poneke otira e hopo ana ra hoki ki taana moni na
whakarongo e nga iwi koahau te tangata kaore etino
hiahia kitaua moni ko taku hiahia kia takoto pai
nga ture mo tatau monga iwi maori na kite tu au ia
koutou ate nei pootitanga e haere ake nei ka mau
ria eau kotahi tangata oia pariha oia pariha hei
komiti moku ki Poneke monga take aia iwi aia iwi
me tuku ake ki tana tangata ki taua tangata me nga
take hoki o te whare ma tona tangata e whakaatu
ki tona iwi ki tona iwi kia noho marama ai nga iwi
kote moni ano i whakahuatia ra mate mema koiara
hei utu kai ma ratau ehoa ma he korero tino pono
tena me taku haina ki roto ia koutou pukapuka hei
whakamana mo tena kupu note mea he oati tena naku
note mea he tangata tupato au kaore au epai kia he
iau etahi take ate iwi a kia eke mai ranei he kupu
whaka he ate iwi kirunga iau engari kakaha au kite
kawe inga take ate iwi kite whaka he inga mea he
eputa ana mai i te whare ite mea kei reira taku
komiti hei rira moku heoi maku he i kawe inga take
ate iwi he karo inga take kino ate pakeha heoi ua to
koutou mema aroha.
TAARE METE.
OTAMATEA, KAIPARA, Mei 29th, 1899.
Kia W. W. Hipango, Etita o te Tiupiri.
Ehoa tena koe i roto ite aroha oto tatou Ariki; i
manaakitia ai ka taea mai enei ru; tena koe io taua
matua io taua tupuna, io taua whanaunga mau nei i
pupuri nga kupu; e kia mau kite whakapono; kia
mau kite aroha; ko enei hei puritanga mataua,
I waihotia iho ena kupu e Taitoko kia koe kia u ki
ena kupu kei taka kite whenua; kati te mihi.
Kia ora koe me te komiti o to tatou taonga o te
Tiupiri.
He panuitanga tenei mo ta matou hui, kote putake
he hahunga ite Tupuna o tenei iwi 6 Ngatiwhatua,
puta atu hoki ki ngapu hi tono mana, kote ingoa
otenei tupuna ko Haumoewarangi ka tekau marua
nga whakatupuranga ka tae ki naianei.
To Ngapuhi tupuna ko Rahiri ka moea Rahiri i
iaua wahine kia puta ko kaharau te tungaane ko
Hineao te tuahine ka hoki a Kaharu ki Ngapuhi
moe wahine ai, ka hoki te tuahine a Hineao ki Nga-
tiwhatua ka moe ia Teaweawe kia puta ki waho Hau-
moewarangi ka moe ia Waihekiao. Ka puta ki waho.
Ko Makawe
Ka rere i muri ko Mauku
- Kai rere i muri ko Whitu
Kai rere i muri ko Rango
Ka rere i muri ko Weka
Karere i muri ko Ruinga
Ka rere i muri ko Hakiputatonauri
Ko ahau i heke ahau ia Ruinga he kotiro tenei na
Haumoewarangi,
Ta Ruinga ko Tiki
Ta Tiki ko Hautupua
Tana ko Puketurua
Tana ko Teringapai
Tana ko Matiu
Tana ko ahau ko Hira Matiu
Ta Hakiputatomuri
Ko Pokoheretaniwha note ruu tekau matahi onga
ra o Mei nei kote ra tena i Hahua ai tau tupuna nei,
katahi ka keria te whenua e te taniwha whanake te
wai mete oneone ki runga noa ake ite takiwa i herea
kite tua whenua e hara ia matou i kite e aku noa
aroha e ngari na te pakeha, na nga pakeha o Pouto, i
kite no te taenga mai o tana tupuna nei ka tahi
matou ka haere kite matakitaki tae atu matou e
poane ana heoi ite wa ingaro ai ia kite whenua ka
tanu taua ana taniwha nei.
Hoi ehoa kote mutunga tenei oenei korero mate
Atua taua emanaaki i roto ienei tau e haere mai nei
e ahua mate ana e hoa tooku tinana i enei ra. Hoi
ano ka mutu.
Na to tuakana aroha pono.
HIRA MATIU.
OHINEMUTU, ROTORUA, Mei 20th 1899,
E kara e Waata Hipango, Etita o te Tiupiri.
Tena ra ko koe. Ko te Tau i pakeke ai te kai me
ngu mahi a te tangata. Kei te tau te ora, kei ngara
te ora, kei nga marama te tika; kei te whenua te
mate na te tangata i mate ai he moni te Mere i Patua
ai, matau tonu te Atua era ke. Haere ana nga
tangata o te ao, ko te mea i Pakeke haere ai kihai i
kaha te Atua i riro te kaha ki te moni mehemea i
|
|
13 11 |
▲back to top |
TE. TIUPIRI.
whai whakaaro te tangata e takoto utu. te ao whaka-
akona tatau e ratou ano, eiti haere ana tatau e raru-
raru haere ana. E kara e Waata Hipango katahi a-
hau katahuri iho ki etahi kupu ruarua nei mo te
panui a to taua matua a Tamahau Mahupuku e haria
haeretia nei ete kuia nei ete Tiupiri ki nga pito ewha
' o te motu nei, No 54 wharangi 7.
E koro tena koe me enei kupu au e ki nei i roto i te
Tiupiri, kaore ano te taitawhiti me koutou i kitei tehe
o tenei kaumatua o Wi Pere. Kaati Maka etuku
atu i te tau 1893. Ka tae mai koe a Tamahau ma-
hupuku ki nga rohe o te Arawa nei whakahaere ai i
te Pooti o Tunuiarangi hei mema mo te tairawhiti,
e tino mohio ana koe ko taua Wi Pere ano te mema o
te koroni i taua wa me to haere mai ano kia pooti a
te Arawa kia Tunuiarangi kia hinga ai i Wi Pere.
Koia ahau i titiro ai ki enei mahara a te tangata e
kore ano taua tenei iwi te maori e to tika, ekore hoki e
ahei kia kakahuria te hate ki waho ake i to koti.
Tuarua eki ana te Karaipiture, ma te Atua e kape te
kurupae i tou kanohi ka kape ai i te kurupae o te ka-
nohi o tou hoa. Ehoa ma e nga tangata nunui kia
pai te whakahaere ia tatau; no te mea kua waiho
enga tupuna nga whakatauki hei whakamahara ia
tatau, no te mea kua eke to tatau ahua to te maori ki
taua ahua, eki nei koe Totara Wahirua he aitua eai ki
ta nehe whakatauki; otira e tino kite ana tatau i te
Pono onga ohaki a nga tupuna e kore tatau ewhiwhi
ki te tika i te penei o tatau whakahaere. Tena koe.
Na To mokai
A. P. NIUTANA.
KAIKOHE, Mei 20th, 1899.
Ki te Etita o te Tiupiri.
Ehoa tena koe me tou iwi me to hapu me nga iwi
e noho maina koutou i tena waahi o tatou e noho
nei ite ao kia ora koutou i raro ite Ariki, tena koutou
i nga mate o koutou matua kuia whanaunga e mau nei
o ratou ingoa i a koutou pepa ma te Atua koutou e
manaaki i muri ia ratou. Tena koutou..
Kaati nga mihi aroha atu. Ehoa e Waata
Hipango tukua atu hoki enei kupu hei whaka he ma
te hunga e tutuki atu ai te ahua o enei kupu ka tuhia
ki raro iho nei.
Ehoa ma tenei a koutou panui i tukua mai nei kia
mauria haeretia e ta tatou taonga hei matakitaki ma
o tatou motu e rua nei.
Tuatahi e te tangata e whakautu nei ite he o nga
korero o te pepa a to hoa mou, tuarua e te tangata
nau te timatanga o a korua whaka he. Hei konei
ka ui kia koe. He mahi pai ranei tenei mo korua ?
He mea ranei kia puta ai he pai ki waenganui ia
korua ehoa ma ki a hau e puta he kino ki waenganui
i a korua i o korua ngakau tae noa ki o korua kanohi
kite u tonu korua ki tena mahi ma korua tera e rite
ki nga kupu kua ki ia ake e au i runga nei e rangi
me whakaatu ano i ngu kupu pono tika, otiia u a
korua e pena ana ano matou nei he pai ano aku
korero kite whakarongo a e tahi ko tetahi tangata
no mua ke atu toona rikarika ki au ka korero ia ko
au i he, he penei pea te ahua o a to hoa mou e Tare
Mete. No mua ke atu pea ia toona ahua pena kia
koe e hoa ma kia pai te uta i to tatou waka ia te
Tiupiri kei whati tetahi o nga hoe ka paea haere kei
whati katoa ranei ka tahuri te waka ko enei he mahi
pai ma tatou i muri i o tatou matua kua mihia ake
ra he mihi ki tetahi ki tetahi he aroha ki tetahi ki
tetahi ki a rite ai kite kupu a to tatou matua ite
rangi e ki nei.
Hoani, upoko 15, r. 12, ko taku ture tenei kia,
aroha koutou tetahi ki tetahi me ahau hoki kua
aroha nei kia koutou ma enei hua ka tau te kupu e
arumia nei o koutou o nga matau kia kotahi te motu
me nga tangata ki te kore e rite te aroha me pehea
hoki ka rite ai te kotahitanga. Hoi ra e hoa ma
tera korua ka tuhi mai ki au ehoa e he ana o korero,
ko te mea ano tenei e puta ai te pai ki a maua kaati
ka marama atu he mahi ano tena e puta ai he pai,
mate Atua korua e tiaki tatou katoa hoki.
9
NA HEREMAIA HIKU, Tiamana.
E kore e tau te he ki te Etita mo nga whakaaro o
nga rangatira e tukua mai ana kia panuitia.
Whakamahara.
No te Hararei nei i tae mai ai nga kaumatua o te
Hahi o Ihu Karaiti o nga ra o muri nei, 13 o nga ra o
Mei, 1899.
Ki Kaikohe nei.
I huihui atu matou kite whare i noho ai nga
kaumatua.
1. Ko te Tumuaki.
2. Ko Eparaima.
3. Ko Hipa.
4. Ko Rawiri.
Ite ahiahi ka tangi te Pere Tuatahi mo te karakia
ate hunga tapu ½ haora e ruru ana kite whare ka
tangi te Pere Mutunga ka tu te Tumuaki i waenga
nui ite whakaminenga ka kauwhau i nga kupu tika
o te Paipera hei oranga mo te wairua o te tangata e
whakapono ana ki te Atua, i tino kaha ana kupu ako
ki nga tangata" i tae atu ki reira kia tahuri kite
karakia kia whakamutua te noho Mangere kite rapu
nui ite whakaoranga a te Atua kanui hoki te pai o
ana kupu kite whakarongo atu ate Taringa Puhoi
penei i ooku nei ara ngakau kuare.
Ko nga kaumatua me nga rangatira me nga tino
matauranga i ki, e he ana taua kauwhau, ara te ki
anga ate hunga tapu o te hahi koia tenei ko te hahi o
Ihu Karaiti ina hoki e matakitaki iho nei ahau kinga
|
|
14 12 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
kupu Tini o te pepa paipera ko tenei hahi anake kei
te mahi, i nga tikanga katoa e rite ana ki o te Atua
raua ko te tangata.
Ko te aroha.
Ki te Iriiri rumaki kite wai.
Ko nga poropiti.
Ko nga apotoro kotahi te kau marua.
Ko nga whitu tekau.
Ko te noho puku.
Ko te whakapakanga; nga tamariki nonohi.
Ko te whakawahinga i nga Turoro kite hinu
me te inoi ano kite Atua.
Ko to whakapakanga i nga ringaringa ki
ki runga i nga kaumatua ki a riro mai
te wairua Tapu i a ratou me te nui noa
atu o a ratou take marama i whakapu-
aki ai i taua ra.
I tuhi ai ahau e oku hoa aroha he kitenga iho no
te ngakau i te pai me to marama, ma te tika o a ratou
korero i korero ai ki waenganui i a matou ki nga moa
ano ra i kite ite marama kaati moaku i tuhi i tooku i
tenei reta me neko ake he kupu maaku me penei, nga
iwi, puta atu ki tua whiti atu ki ta wahi koia tenei
ko te huarahi kuiti kite oranga tonu tanga e ki ia
nei ete Karaiti. Ko ahau te tatau kite waiho ahau
hei huarahi tomokanga e ora ia Tirohia iho ra kei a
Hoani, upoko 10, r, 9. Kati ra kei te anga nui tena
i waenganui i a tatou.
Otira i mahara ahau ko te whakahuatanga ate
hunga tapu o te hahi o Ihu Karaiti o nga ra o muri
nei ite iriiri rumaki kite wai te mea kei te hapa i roto •
i o tatou ngakau he tino he rawa hoki tena kia tatou.
Kaati koa ra e te iwi ko ahau kua ki akenei kahore
kei te tika tenei Iriiringa mo tatou me kawe kite wai
nui kopiro ai ka ma tatou i o tatou hara. I whaka-,
atatia ano e ahau tetahi wahanga o te Paipera te
rakau i tuhituhia mo Hara kite ana ahau koia nei
ano nga kupu Tirohia kei a matiu upoko 8, 6 a Iriiria
ana e ia ki Horano me te whaki ano i o ratou hara
18 i reira ka haere mai a Ihu i kariri ki Horano kia
Hoani kia Iriiria e ia 16 ano ka oti a Ihu te Iriiri
tika tonu ake ite wai.
Na ka toru ena korerotanga ite Iriiri kite titiro iho
ate ngakau kei te awa ara kei Horano. Kati tera
atu pea kei te nuinga o te Paipera a whaki ana kaua
e Iriiria ki roto kite wai ? Kahore au i kite
kati ano aku i kite ai. Hoi mo te patai, ine korero
ake ahau he pai hoki Tirohia a Hoani, upoko 3, r. 5,
i mea ate karaiti, ka whakahokia mai e Ihu he pono
he pono taku e mea atu nei ki a koe ki te kahore te
tangata e whanau ite wai, ite wairua hoki e kore ia e
ahei te tomo ki roto kite rangatiratanga o te Atua.
Nga Mahi a nga Apotoro upoko 8,
-37 38-
A ia rana e haere aua ite ara katae ki tetahi
wai, a ka mea te unaka na he wai, he aha ahau te
Iriiria ai.
Mea atu ana a Piripi kite whakapono katoa tou
ngakau e ahei ano.
Katahi te ra ka mea kia tu te Hariata a heke atu
ana raua tokorua kite wai.
Tirohia a Hoani, upoko 3, r. 23, e mea ana.
Na ite Iriiri ano hoki a Hoani ki Enona ki tetahi
wahi e tata ana ki Harema no te mea he nui te wai
o reira. Na e nga taitamariki pukeitanga o te
mahara koutou ko o tatou Pakeka Puranga o te
whakaaro nui ata whiriwhiria mai nga kupu o te pai
ka whiu mai ai kite Tamaiti Poanau o Ngapuhi e
whaka Apiapi nei ia te Tiupiri ki a ana korero
hautete kite ao ka i kite mai ite he korerotia ite
Paipera hoi matakitaki mate ngakau hei titiro ako
mate whakaaro mei kahore e kitea he Okiokinga mo
te Tinana hei tatutanga hoki mo te wairua ki roto
kinga hua atahua o roto o nga mahi pai. Kaati ra i
roto i enei korero kaa kitea iho. noi o au kei to
marama ka kaha nei ahau kite whakapuaki i enei
kupu ki waenga nui i nga iwi e aro nui mai te nga-
kau ki ranga ki enei whaka maramatanga o nga
kupu o te Paipera i nui ai aku korero mo te Iriiri
rumaki ki te wai kei to tatou pohehetanga ki te ata
titiro i nga kupu o te Paipera me korero poto ake e
ahau i konei tirohia atu i tetahi taha o te Paipera
puta noa ki tua e kore e kitea to iriiringa kite whare
e rangi kei roto anake ki nga awa nunui.
Kaati aku e hamumu ake ai mo to Iriiri hou nei
ki o tatou whakaaro otira ki a tatou Paipera no mua
noatu tenei iriiri te rumaki kite wai.
Na mo a tatou Paipera e ki ana o tatou ngakau he
pukapuka hou tena ki waenganui i a tatou, ae ho
tika hoki tena maharatanga he pena ano hoki to
tatou rarurarutanga mo te Iriiringa nei ina hoki e
mau nei ano i roto i a tatou Paipera kaati ra me ata
Titiro ano kite Paipera kia kitea ai te tika o enei
kauwhau e kauwhautia nei Tirohia a Ehekiere upoko
87, r 16. Na e koe ete tama ate tangata tikina atu
tetahi rakau mau. Tuhituhia iho he mea mo Hura
mo ona hoa ano hoki mo ngatamariki a Iharaira.
Ka tahi ka tiki atu tetahi atu rakau e koe. Tuhi-
tuhia iho he mea mo Hohepa ko te rakau a Eparaima
mo ona hoa ano hoki mo te whare katoa o Iharaira.
18 katahi ka huihuia raua e koe tetahi ki tetahi a
hei rakau kotahi raua i roto i tou ringaringa.
Na koia nei e oku hoa e pupuri atu nga rakau e
rua nei i roto i aku ringaringa te rakau a Hura me
te rakau a Eparaima e ki ia nei e te rakau a Hura
kia Huihuia rano raua ko ta Eparaima ka tahi ano
ka karaipiture e korero nei tatou ite rakau a Hura i
roto i nga tau maha kua huri ake nei e korero ana i
tetahi taha anake o nga karaipiture otira kaati ake
nei he kupu maaku hei whakairi kau ake ki runga
kite Turanga e kore pea e ata marama he iti no te
karaihe kaati ra i mea hoki te rongo pai o matiu,
upoko 5, r. 15. E kore ano hoki e tahuna te rama
a e whakaturia ki raro o te mehua e rangi ki runga
|
|
15 13 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
ki te turanga a ka tiaho ki nga tangata katoa i roto i
whare ua reira e aku iwi aha koa e kore e tata atu, te
maramatanga ki kona ite iti o te karaihe he aha koa
ki a puta kau ake te kupu e te iwi tahuri kite kimi i
tenei taonga i te karakia e oka hoa tamariki i roto i
o tatou Hahi e pai ana hoki e inoi atu ana kite Atua
inana e whiriwhiri ki taana i pai ai koia ka whaka-
orangia
Otira e mea ana ate karaiti, ki a tupato ki nga
poropiti teka e haere mai ana kia koutou.
Kaati ra i mea ano ia ma o ratou hua ratou. Ka
mohiotia ai e koutou na reira e aku hoa tai tamariki
matauranga whakaro nui he tino taonga nui ki an ma
o tatou mea mohio te ata Tirotiro ki nga hua o runga
o tatou hahi maha ite ao. Ka korero nei ahau ki te
kino o tetahi Hahi o tatou i reira hoki ahau e kau-
whau ana kaati kua tu taua hahi ki kaikohe nei ko te
minita o taua whare ko 0. W. S. Patihana.
Na ehoa ma i taku wiki tuatahi i roto i taua hahi e
rua pauna moni aku i pau ka mutu e tahi o nga ra-
rangi o te timatanga ka tae kite upoko mutunga ko
nga kupu enei. Po noa kawe ite po ka hinga ki
runga ite Tuuru ka moe tae noa kite Taima tureiti
ka tae mai te minita ka mea iho, Harokirapu haere
ki waho ui raka te toa. Kihai i ara ka mau te pake-
ha haria atu ana ki waho ite ata ka ara ake ko te ra-
rangi mutunga o taua karakia e anini kau ana ko te
matenga katahi ka nao nao i nga pakete o runga o
raro hore rawa he kapa i toe iho ki roto ite pakete.
Nana, e oku hoa aroha ka korero ano ahau ite ma-
hara i puta ake i roto i aku kupu* Kuare i kite ai i
te ao nei ka peneitia ake nei e au. He kino he,
he he mate nui ano hold ka hore he pai Ara koia
tenei ko te taonga atahua kiko kore a nga iwi nunui
o te ao e ruku nei lute pouri kerekere o te kino kaati
ake ra e aku hoa ko te kupu e oti i au mo tenei take
ka oti nei te kauwhau ake ki te ao tino whakarerea
atu taua Hatana kino i roto i otatou wairua.
Kaati mo ena. Ma te wairua tapu o te Atua kaha
rawa e homai ki roto ki o matou ngakau kite kimi
kite ata whiriwhiri i nga take marama o wau karahi-
piture tapu a ka pupuri ai i runga Ue ngakau mahaki
ite aroha ki nga teina puta noa nga motu nei te hunga
i roto ite hahi me te hunga katoa ano hoki o waho kia
tau, tau atawhai ki runga kia matou katoa me oku hoa
ano hoki kua uru tahi nei matou kite awhina ia
te Tiupiri ki a kite e tahi o matou teina i runga i te
mata o te whenua manaakitia hoki to matou hoa
Etita a Waata Hipango kiau tonu mai ai ia kite
whakatere pai i to matou waka hei utanga i a matou
kupu pai kino aha atu i runga inga motu e rua nei ko
taku inoi ake tenei kite matua ora i runga i te ingoa
o to tatou Ariki o Ihu Karaiti. Amene.
Kaikohe.
Kia E. M. Kapa e taku matua kia ora i roto ite
pai me te rangimarie i waiho iho nei e to tatou Ariki
Ihu Karaiti kite ao hei Purapura hei whakangungu
rakau kite ao o te kino oti ra e kara kia maia.
I mea hoki tetahi kupu o te karaipiture. Ko te
tangata eu ana a taea noatia te mutunga ka ora kaati
ake tena e kira e paraima kapa koutou ko aku tini
whanaunga i kona tena koutou koia nei o tatou
raruraru e hamumutia. mai nei e to tatou kaumatua
e Eparaima ko te huhu nei hei kai i nga hua o a
tatou mahi tae rawa ake kite kotinga e hara e tu kau
ana ko nga kakau ko nga hua ia kua riro i te tini o
te ahua o te ngarara o te manu no reira e hoa ma e
taea te aha nga mahi a ena tu ngarara oti ra heoi
ano te ngarara tino kino e kai nei i nga hua o a
tatou mahi ko te ngoikore ara he ngakau kore ko
ahau ko to tamaiti wairua kore nei te mea i tino
kainga nga hua o aku mahi e aua ngarara kua hua
ina ake nei e au nga ingoa tirohia iho i ana tena ko
koe e taku papa-e-kei te hauhau te tupu kei te ora ai
anei tae rawa ake kite kotinga he maha kei te nga-
rara he maha ano hoki i toe e mohio ana ahau no
reira ki a koe enei rarangi tirohia kei a.
Matiu, upoko 13, r. 8. Ko etahi i ngahoro ki te
Oneone pai a ka hua no etahi kotahi rau no etahi e
ono tekau.
Kei ahau ko nga mea i ngahoro ki roto ite
Tataramoa a ko waowaotia iho no reira e taku papa
kia peheatia waiho ake ra taua kia whakanana ake
ana ki te hopu a ta rangi noa ite taonga a nga iwi
whakarongo kite reo o nga pakeke kaati ena e kite
mai koe ite he o taku reo e ki nei e taku matua,
tuhia ake ara e hiahia ana ahau kia tohutohungia
mai ahau e nga kaumatua ki etahi kupu tika e nga
tamariki nonohi whaki mai i o wau kupu hei mata-
kitaki iho maku he nui hoki taku koa moku e kite
nei i a koutou korero ahakoa he whaka he nau ki au
tuhia mai e kore au e arai wawe atu kia ho rano tau
take taku ranei ka tahi ano ahau ka whakamutu no
reira ki au me paiai ka mohiotia te ahua o nga mahi
i mahia e tetahi e tetahi ki waenganui i a tatou e aku
hoa hei kona ra.
. Na ta koutou mokai.
WIREMU HEREMAIA, Raro Etita.
No te Raukahikatea.
' Kei te tangia te Nupepa o Te Aute
Kareti, e te perehi o te Raukahikatea ko
te ingoa o taua pepa ko te "Tui" he
pakeha to reo, he maori hoki; he nui te
pai o nga korero o roto, whakamarama i
nga matauranga me nga mahi a nga tama-
riki o te] Kareti. A he nui te hiahia kia
tukua mai he kape o taua pepa kia Te
Tiupiri,
|
|
16 14 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Te Hui ki Otaki.
No te 27 onga ra o Mei nei, i tu ai te hui a Nga-
tiraukawa ki Otaki, a he nui nga hapu i tae ki reira,
ko te Aohau to Whanganui nei i tae ki reira, i runga
ano i te waea i tae mai ai ki a ia kia tae atu.
I Hui ratou ara nga iwi i tae ki Otaki ki roto ki to
ratou whare ki Raukawa, ko Rawiri te Tahiwi i tu
mai ki te mihi ka nga iwi, me nga tikanga hoki o
nga Aitua.
Te Rei Parewhanake: Pera ano ma ta Rawiri
Karanga, a i muri iho ka whakatakotoria mai te take
o te huihui, ara ko Ropota Te Ao Ma karangatia ano
hei mema au pootitanga.
Teo Keene: Kei whea e whenua hei tunga mo
Ropata.
Tamihana Te Hoia: I korero ano ia.
Kipa Tewhatanui: Kaore au i te mohio he mate
to Ngatiraukawa, e tika ai kia whakaturia he mema,
ara ke nga turanga tika ko nga iwi kei te noho mate,
tae mai a Waikato ki konei, ua Ropata tonu i hari
ki Papawai, a taea noatia te hokinga koia nei toku
whakaaro me tuku atu ki nga iwi kei te noho mate,
a tupono rawa ki ta Mahuta, a he pire taua e takoto
i roto i te Paremata, engari na ana e whakaae mai,
heoi kua pai.
Pape Ranapia: He tautoko taku i nga korero a
kipa, kaore au i te kite tangata o Ngatiraukawa e tu
ai a Ropata, ara ke i tu ai o tatou nei, na te hui mai
o nga iwi, he nui ake nga korero a Pape.
Tatana Tewhataupoko: E kore e mutu te korero
mai o nga iwi ki a tatou kia Ngatiraukawa, nau
e Ropata ko tou turanga hoki no Taitoko, ua konei
ka waiho tena raruraru ki runga kia Ngatiraukawa
he nui ake nga korero.
Te Aohau Nekitini: I haere mai au i runga i te
waea ake ki au kia tae mai ki konei, koia au ka ki
ake homai ki au, ara hoki kei Whanganui ko
Takarangi raua ko Hipango ma matou ko era e
pakanga, he nui ake nga korero.
Nga whakaaro o te
Potangaroa.
Iu te Etita o Te Puke Ki Hikurangi.
Ehoa kia ora tonu koe. Ehoa mehemea ko Rakai-
ora koe, ko te tangata, nana nei i whakahoki te tai a
Ruatapu, i puta ai nga morehu ki te ao marama, kua
tika taku tuku atu i tenei hoari whakarara. Tuarua:
tenei a Ruatapu, ka tuhia ki raro iho nei, otira me
whakamarama e au, kua ngaro nga Motu nei i te tai
inaianei, kaati, i te tau 1881, ko te powhiri a te turi,
a te pohe ki nga iwi o nga motu e rua nei,
TUATAHI: E whakahei ana ra te huanui kia tutaki
ake i ahau, ko Takitimu, ko Aotea, ko Tainui, ko te
Arawa, ko Tokomaru, ko Matatua, ko Nukutere,
ko Kurahaupo, e hoe mai ana e waka ka, whakau i
ona he, e hoe hoea, e hoe ki te tika, e hoe ki te pono,
e hoe ki te kotahitanga, e hoe mai ki te tauranga, e
hoe ki utara e.
TUARUA: Ka pana te Ture i raro, ki te Tiriti ki
Waitangi, ki to Tiriti ki Kohimarama, ki te Pare-
mata, ki te Paraki Hoia Maori, he mai te rangi kohu,
tutaki whare maunga pakia tena no Kawana, he nga-
ronga mo ture kai te tika e titiro iho ana i te
rangi, ahaha, he kiore i karikari toke i tahutahuna.
Maehe 16th, 1881.
Ka tu a Paora Potangaroa te reo o Ihowa, ki te
komiti, ka mea. Mo Waiata he Iwi, i tana waiata,
heoi ka waiata nga maori, hei waiata maori katoa, he
Himene etahi, ka mea, kotahi ano te reo o A koutou
waiata, he reo maori, ko tona whakamaoritanga tenei,
he tangata kotahi nga iwi i runga i te motu nei.
Tuarua, Kotahi i piki ki te rangi, kotahi i hou ki
te whenua, ka rua ai tikanga o a koutou waiata.
Maehe, 18th, 1881.
Ka tu a Paora, ka mea. E te iwi, whakarongo
mai, te haki e rere nei, ko te motu nei, kua riro te
mana i te pakeha, ko te wahi pango he taua no te
motu noi, nga tohu kotingotingo, ko te mana tena o
nga motu katoa o te ao nei, te waahi puru nei, ko te
waahi tena i riro i te mana o te pakeha, te waahi ma
i nga taha nei, kei a tatau ano a konei, engari e tango
ana enei tohu i roto nei, i te mana o te motu nei, ko
etahi o nga tohu nei, he tohu ena no nga humi, i te
putanga mai o te Atua kia ratau. Ko te koroai he
tohu tena hou no te tangata maori, taihoa ka haea
mai te koroai i te pito ra, ka tanumia nga tohu e
mau nei, ka mau ana taua koroai, ko te taha o te
koti hoia e mau iho nei. Tuarima ka mea a Paora te
Reo o Ihowa. Kotahi te waewae o te Atua kai
Ingarangi, kotahi kei Aotearoa nei, taku kupu e te
iwi, me whakatika atu o tatau hoa ki te waahi i
whakaritea e te atua mo ratau, ki te kore a te Kuini
e pai, ka whiti mai nga waewae o te Atua, ka tu rurua
ona waewae ki runga i Aorearoa nei, puta noa i te
Waipounamu. Ko nga mahi a nga Minita kai te
tarewa noa i runga i te motu nei, ko nga mahi
kawanatanga kei te haere mai i te whenua, ano he
poaka e tuki ana i te whenua. Ka mea a Paora, ko
au e korero atu nei, e korero atua ana au, kua mutu
te wa e kitea tinanatia ana te atua i mua, i nga ra o
nga poropiti, he wairua te atua, e kitea e te tangata,
e koutou hoki.
Maehe, 21st, 1881.
Ka mea a Paora e enga iwi whakarongo mai, e hara
au ite poropiti, engari he reo au No Ihowa ki te
tamaiti, ka haere au i te ao, kei muri i a ia, whaka-
rongo mai e te iwi, ko tenei tau 1881, ko te ra tenei
o te whanuitanga, i whanui ai te kupu a te wairua ki
te ao, te tau 1882, ko te tau tena o te kopinga, i hopi
ai nga matauranga o nga kingi, o nga poropiti, o nga
rangatiratanga, me te Potangaroa e tu atu nei, te tau
|
|
17 15 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
1883, ko te tau tena o te Honore, i tae mai ai hoki te
Kingi Maori, ki te whakahonore haere ki toona iwi
maori, i runga i te motu nei, tona hokinga atu, ka
whakawhiti ki tawahi, me tana Pitihana, ka rohea e
ia te Rohe Potae o tona kingitanga, te hokinga mai
kaore he kai tahi, kaati tena. Ka hoki ano au ki te
korero a Paora, Ka mea e te iwi ka patai au ki te
Kingi, mehemea kei a wai te he o te motu nei, ki te
ki mai te Kingi kai a ia te he o te motu nei, ko au
tona hoa riri, ki te ki mai te kingi kai te kawana-
tanga te he o te motu nei, ka kaungia e au to moana
whanui e takoto mai nei, ko taku kau tenei —E te iwi
he wairua te atua, he wairua tooku, ma te Paremata
nui o Ingarangi maua e whakawa. Whakarongo
mai e te iwi, kingitanga tangohia, matauranga tango-
hia, poropiti e whakamutua. E te iwi, whakapotoa
o koutou matauranga ki te whenua, whakaroatia ki
te rangi, kai reira he oranga mo koutou. Heoi nga
kupu hei titiro ma te matauranga, kia mohio ai
koutou ko ahau te Orepa, me te Omeka, te timatunga
me te whakamutunga i naianei, ka whakamarama au
i nga tikanga o enei kupu katoa, e hara i te whaka-
wairua, engari kua tinanatia, kua kaumatuatia, ka
tekau ma waru nga tau i naianei. Huihui katoa e
58 tau, e whakaomaoma ana te atua ia tatau, i
naianei kua mutu tana pera, ko te turi raua ko te
pohe nana i whakatutuki, ka hoki atu taku korero ki
te korero a Heremaia Tamaihotua, e toru nga kapu i
homai kia au.
(1. ) Ka titiro atu au ki te tau 1881, ki nga ra °
tooku Tai-tamarikitanga, ki aku hikoinga, me oku
turanga waewae, ka 39 nga tau i ata whiu ai an i
taku Hama, ki runga ki te upoko o te neera kei piko,
ko tenei kua mohio au, e whatekau tau tenei kua
taea te kaumatuatanga o te neera, kua kaha taku whiu
i te hama ki runga i te upoko o te neera, heoi kaore e
piko, haere tika tonu atu ki roto i te paraki.
(2. ) He Toki ano te Toki, he Kakau ana te Kakau,
te whakamaoritanga, ko te komiti te Kakau, ko te
Atuatanga o te Potangaroa te Toki.
(3. ) Ko te mihi a Tamairangi, koia tenei taua mihi
ana: —
Kaore hoki taku maharahara, manukanuka ki aku
tini mahara, pupuke ake i roto i te hinengaro, e kore
hoki e taea te peehi ki roto ra, me panui atu ki te
tini ki te mano, ki te rau e pae, ehoa ma e katahi ano
an a Tamairangi, ka akoako ake ki te titotito, ki te
hanga hangarau, e ka perea taka pere ki te Tai-
Rawhiti, kia Hinematioro e kui e tenei ano au, kai
te kimi ake, kai te wawae ake i roto i te ururua, kia
kite au i te hihi o te ra, kia whiti mai te mahana-
tanga ki taku kiri, kia kohakoha taku noho, kia tae
te mahanatanga ki te tau o taku ate, ka papapiritia
ka haku-turitia i te awhitanga a te mataotao, e kui e
kia huri ake te taringa ki te whakarongo ki te tangi
a te Matuhi, e tangi nei, tui a, tui a, tuituia.
Ka perea taku pere ki te tihi o Hikurangi, e ia ma
e kia huri mai te taringa ki te whakarongo ki te
tangi a te Matuhi, e tangi nei, tui a, tui a, tuituia.
E ka perea taku pere ki te Tai-Tokerau ki te Tiriti
ki Waitangi, e mara ma e kia huri mai te taringa ki
te whakarongo ki te tangi a te Matuhi e tangi nei,
tui a, tui a, tuituia.
Ehara i te Matuhi na ona tohu ki te whakamohio,
me aha i te pukenga, te pakoko Tawhito a Teriaki-
nga puunga mahara o tua iho, o tua whakarere rawa.
E ka perea taku pere ki te Tai-Tuauru, kia Mahi,
narangi, e pa ma ko te purapura tenei a Potatau, i
whiua mai ki te Upoko o te Motu nei, mahau e ki
mai i te aha tonu i te matau roa ka hori nei, ka
whakahemo nei nga tangata ki te po, ka pau nei ki
te reinga, maku hoki ra e ki atu. E tai ma he
ururua, he titohea no te oneone, i te roa hoki ki te
whakatiputipu, ki te rauhi i te Taranata, i mauria
mai nei e Rakaihikuroa ki te Upoko o te Motu nei, e
ka perea taku pere ki te tihi o Taranaki, e Whiti ma
e, tenei ano au kai te whakahou i te ohaki a te
tangata kua mate kite Po, e hoa ma kia huri mai te
taringa ki te whakarongo ki te tangi a te Matuhi e
tangi nei, tui a, tui a, tuituia.
Ka perea taku pere ki te nuku o te whenua, ka
titia taku pere ki te Tihi o Tongariro, kia Hinana ki
uta, kia Hinana ki Taira, e hoa ma kaati hoki ra te
Hinana ki Taira, Hinana iho ki utara, tirohia iho nga
manu mohio e tora e korero" nei i runga i Aotearoa,
e tangi nei hoki te matuhi, tui a, tui a, tuituia,
E ka perea taku pere, ka kaa i te Tuahiwi ki
Raukawa. E ka titia taku pere ki te tihi o
Tapuaenuku, kia Taiaroa, kia Tuhawaiki, kia Tami
haroa, e ta e kia huri mai te taringa ki te whaka-
rongo ki te tangi a te Matahi, e tangi nei toi a, tui
a, tuituia.
Rauna noa te Waipounamu, te waahi i takoto ai
te Kuruauhunga, te Kurutongarerewa, te Tiki
Pounamu, te Taramea, te Tikumu, te Rauatitapu,
nga taonga whakapaipai o mua, nga toha rangatira
o te Maori Titia ki runga i te upoko te Piki Kotuku,
te Pikihuia, te Raukura, te Tikumu, whakakaitia
ki te taringa te Pohoitoroa, te Kuruauhunga, te
Kurutongarerewa, heia ki te kaki te Hei Taramea, te
Tiki Pounamu, hei aha, hei whakapaipai ra, hei
whaka-takunekune kia pai ai, kia huro ai, kia rawe
pai mai ai, kia mate mai ai nga tamahine atahua, nga
whaiaipo, nga kare a roto, nga putiputi whakapaipai
o Aotearoa, ko te whakamaoritanga tenei o nga
manu mohio e toru, e korero nei i runga i Aotearoa
e tangi nei hoki te Matuhi, tui a, tui a, tuituia. E
whakakoia nei hoki te Huia, koi a, koi a no. E tangi
nei hoki te Huia, hui a, huihuia, huia kia kotahi. E
whakaoti nei hoki te Wharauroa, Whitiwhiti,
Whitiwhiti ora, na mo nga tau Ohinawa.
(4. ) Ko te pou whakamaharatanga ki nga whaka-
tipuranga, kua oti tenei i taua tau ano, hei whakaatu
i taea e te maori te wha te kau tau, te rohe mai o te
hunga tika i a noa, i a Iharaira, i a Horomona, i
kauhautia ai i roto i nga whakatupuranga tae noa
mai ki tenei ra, a, he aha hoki to tatau 40 tau kia
whakarerea noatia iho.
|
|
18 16 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
(5). Kamea mai te wairua kia au kua hoatu e au
te Atuatanga, ki te Kingi o Waikato, i hoatu hoki e
au te Atuatanga kia Tai-komaka, i hoatu e au te
Atuatanga kia Titokawaru, i hoatu e au kia te Whiti,
ki nga tangata kaore nei he turi kaore he pohe, he
marohirohi nei aua tangata, kia hoki mai te motu
nei, na reira ka hoatu e au te Atuatanga ki te turi,
ki te matapo, ki te Turi-Ngonge-ngouge, ki te kore-
nga rawatanga o te, tangata, mana e whakapuaki aku
kupu.
(6). Whakarongo mai e te iwi, ko ahau he kai
whakapono ahau no te Atuatanga o te Potangaroa,
ko ahau hold kai raro i ona waewae, ko te Potangaroa
te turunga Waewae o te Atua.
Whakaronga mai e te hui, ko te Atuatanga o te
Potangaroa he kau matua, no tua iho no tua whaka-
rere ake tonu atu, ko te pito whakararo o tenei
Atuatanga, i hou tonu atu ki te whenua, ko te pito
whakarunga i kake tonu atu ki te rangi, kaore e
kitea te mutunga mai, no reira i kore ai e taea te
whakakorikori, e kore e taea te whakanekeneke, ka
kitea mai hoki tenei Atuatanga e nga pito e wha o to
Ao, no te mea ko tenei Atuatanga i puta mai i roto i
te wha te kau tau 40, he mea whakaharahara, i mutu
ata i a te Karaiti, te 40 tau, 40 nga ra me nga po, i
te rironga mai o te Atuatanga i nga Tauiwi, ara, i te
hahi nui o Ingaranga taenoa mai noi te whakapono
kia tatau, kaore ano te hahi o Roma, te hahi ranei o
Ingarangi e kaha kite ki mai kaore, katahi ano ka
taea te 40 tau ki te maori, i tipu mai i roto i tenei
40 tau, ko te Hiruharama hou taua Hiruharama hou,
kia mohio koutou ko Aotearoa roa tonu atu, i puta
mai tenei Atuatanga, ko te Hipingaro o te whare o
Iharaira, kua kitea ko tatau tana Hipingaro, no te pu
o Hura, ko te atua i te tangata maori tonu ko te
atua ano tenei nana o tatau Tipuna, i arahi mai i te
whanuitanga o te Moana.
Ma koutou e titiro i te 49 o Kenehi 8 o nga rarangi
te 12 mutu ai, heoi ake nei aku whakamarama, ka
whakamarama au mo te kahu maori e mau i te pito
o te haki, ko te mana maori taua kahu, kua noho
tahi ki te inana pakeha, ko te koti he mana tena no
te Kuini, ko te kahu tena i haere ai an i runga i te
whakahau a te Kuini, me te mau ano i te inoi a te
maori, kia te Kuini mo nga toenga o ratau whenua,
mo taua kahu maori nei, kua mohio koutou i naianei
kua mau i naianei, kai te upoko o te motu nei, kaore
e taea te whakanekeneke. Heoi, ko tenei whakaatu-
ranga a to Atua ki a to Potangaroa kua tika katoa,
no tenei tau ko te Pire a to kawanatanga mo nga
whenua o te Maori, ki a mohio ano koutou kaore
ano au ki a whawha poka noa ki to mea he, ki a
mohio hoki koutou katahi ano te taonga a te kawa-
natanga i manaaki ai enei hapu, engari kai te whaka-
tikatika ano ki a hangai, ki a kaha to hapai i tenei
tikanga. Heoi enei kupu mo tenei panuitanga aku,
kai to muri pepa ka tukua atu e tahi kupu hou o roto
o te tau hou. Heoi, na to kautou hoa.
Taiawhio te Ikawhakatuatea, te Tau,
Nga Apiha mo te Tiupiri.
Nga Mema mo te Tiupiri:
TOPIA TUROA
POROKORU PATAPU APERA TE KEUNGA
HORI PUKEHIKA RAIHANIA TAKAPA
RU REWETI TE HIKA MATIU, KAIPARA.
Karo Etita, Hekeretari and Ripoata: NIMERATA W. UMURAU, Putiki
TE KOMITI O NGAPUHI, KAIKOHE.
HEREMAIA HIKU, Tiamana. WIREMU-HEREMAIA, Etita.
KOMITI O NGATIKUIA, PIPIRIKI.
IHAKA REREKURA, Tiamana.
KOMITI O TE HAUKE, HERETAUNGA.
KEREAMA HUPITA, Tiamana. AREPA MAKI, Etita.
KOMITI O RAETIHI. WINIATA TE KAKAHI, Tiamana.
KOMITI O TANENIUARANGI.
HANEA KAWANA, Tiamana. RANGI MAWHETE, Etita.
KOMITI O TE AUPOURI, TEKAO MURIWHENUA.
E. M. KAPA, Tiamana. M. T. TAURERE, Karo Etita.
Te Ripoata mo te Tiupiri:
TE KORONEHO, WAIRARAPA.
He Raro Etita mo tera takiwa katoa, o Moawhango
me Taupo:
HENARE PENETI.
Nga Etita o te Reiri Karamu:
NINIWA I TE RANGI, MARTINBOROUGH
MERI H. MANGAKAHIA, WHANGAPOUA.
Ho Etita mo nga. tikanga katoa e pa ana ki nga
whakahaere tupuna:
HAAMI TE RIAKI, WHANGANUI.
Raro Etita mo nga Takiwa ki Raetihi Mangauiotea o
MARAEA TAMATEA.
Koia te Kai whakahaere mo te Tiupiri mo nga
Takiwa ki Herataunga:
MOHI TE ATAHIKOIA, WAIMARAMA.
Raro Etita mo nga, Takiwa kia Ngatiapa
EPARAIMA PAKI, TURAKINA.
Hoi Raro Etita mo te Tiupiri mo te Takina o
Ngatiraukawa:
WIREMU KIRIWEHI, OTAKI.
Hei Rara Etita mo Ranana:
PERETINI REWI, RANANA, WHANGANUI.
Raro Etita mo Heretaunga, Waipatu:
PARAIRE HENARE TOMOANA.
Raro Etita mo Tokaanu:
RENATA NGAHANA.
Raro Etita mo Kai taia:
. EREPETI RAPIHANA.
He mea Perehi e Waina me Waina, a he mea panui e
Waata Wiremu Hipango. I raro i te mana o te Komiti
Nui o Whanganui.
HUNE 6, 1899.
Printed by Vine and Vine at their Registered Printing Office,
Wicksteed Place, Wanganui, and published by Waata
Wiremu Hipango, under the authority of the General
Maori Committee of Wanganui.
|
|
19 17 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
TAUTOKONA NGA MAHI O
TOU TAKIWA.
E mahia anaki toku Whare i
Whanganui.
HE TATANA KOROHI (Southern
Cross) PIHIKETE, ME NGA
BARE ME ERA ATU KAI REKA
Koutou katoa e hiahia Pihikete,
Rohi me era atu kai whakanuia mai
ahau a Tutini. He aha te take ?
Notemea koia e hoko ana mo te utu
iti e rite ana mo au moni. Tuhia
mai ki ahau kia.
W. S. DUSTIN (Tutini),
Whanganui. •
PIRIHITARA ME KORUMANA
POIHA Monga Whanau Kotoa,
Wikitoria Awiniu, Whanganui.
BRISTOL & COLEMAN,
FAMILY BUTCHERS,
Victoria Avenue, Wanganui.
MO TAARE MAATA
E hoko ana i nga ahua ika i nga ra
katoa, kei te pito ki tera taka o te
Piriti toku whare.
When you are visiting Palmerston
kindly try
CLARE'S
for Hot Dinners, Cakes of all
Descriptions, Hob Pies.
You get a veal good dinner with
tea, &c., for 1/- only.
THE SQUARE,
. PALMERSTON.
Ki te haere mai koe ki Pamutana,
haere ake ki te whare o KEREA,
kei kona nga ahua kai katoa, e
mahia aua e ia, he keeke o ia
ahua, te utu mo te tina kotahi te
hereni.
S, CLARE,
THE SQUARE,
PALMERSTON.
E. KARINANA.
KAI HANGA ROHI, KEKE
&c., &c..
E mohio ana nga Maori ki toku
Haapu kei rawai mai o nga
puni Maori.
WIREMU A RIMANA.
Tangata Rongoa Whakamaroke
Tupapaku i runga i nga Matauranga
o tenei wa e roa ai te Tupapaku
e Takoto ana.
Wikitoria Awiniu, Whanganui.
WILLIAM CALMAN,
Embalmer and Modern Undertaker
(American system).
Victoria Avenue, Wanganui.
TEPARA O TE HUNGA
! HAEREERE,
WHANGANUI.
Tona kainga Retiwe Tiriti me te
Kainga o Kemara, kei mua mai o te
Whanganui Hoteera tawhito.
, Mo te hoio tu i reira 6d.
Kainga o te hoiho 1s.
Penimana Mekoro,
; TANGATA WHAKAHAERE.
|
|
20 18 |
▲back to top |
Kurumupiriti,
KAI HANGA ROHI, KEKE.
E mohio ana nga Maori ki toku
haapu kei te taha ki Putiki.