|
loading...|
|
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 2, Number 57. 20 June 1899 |
|
|
1 cover |
▲back to top |
|
|
2 contents |
▲back to top |
|
|
3 1 |
▲back to top |
|
|
4 2 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Tireni, kia toru hokinga ki te tapahi i te
whenua, ano kaore hei tohu i te tangata
maori, engari he raupatu tonu. Ki etahi
Kawanatanga kotahi ano tana hoko, ra-
hui rawa i te toenga whenua, me titiro ki
Waimarino. Retaruke, Maungakaretu,
me era atu whenua matua rahuitia ai nga
toenga hoko. Ko tenei Kawanatanga
kaore ana Rahui whenua, he nui nei te
manaaki a nga iwi maori i tenei Kawana-
tanga e rapoitia nei ki runga ki nga ringa-
ringa o te tane o te wahine o nga tama-
riki, heoi kaore rawa he aroha, ka rite
pea ki te kupu a to tatou Ariki, e ki nei
" Tou hoa pakanga ko nga tangata ano o
tou kainga" rite tonu ki to tatou Ka-
wanatanga, kua kotahi tatou, kua tiaki
whenuatia, awhea ano tona aroha ka
whakaritea, akuanei pea ara ke o tatou
hoa ko te hunga e tawai mai nei kia tatou
he " Nika " ina hold ka iwa rawa enei tau
e tu ana tenei Kawanatanga, kaore ano
he aroha totika i homai, mo tatou, ara te
kupu nei, me mutu te hoko. Ahakoa
hoatu e tatou ko a tatou pu whakaaro i
mahara iho ai hei ora ara ko enei kupu
" me mutu te hoko engari me riihi". e
kore rawa e whakaaetia mai, engari me
uta mai nga mokete me nga tini moni e
whakapaua ana ki runga ki nga whenua
maori katahi pea ka paingia. Kaore i
penei te whakaaro o te ariki o tenei Ka-
wanatanga ara o Te Paranihi, ko te hia-
hia nui o tona ngakau rangatira, me rahui
ano nga whenua maori, hei oranga mo
ratou, me tona whakapai mo nga whaka-
haere i nga whenua kia retia.
Ka taea noatia atu e tenei Kawana-
tanga te kati ana hoko. Otira e kore pea
ina hoki e ki ana te kupu whakarite " e
kore e piri te uku ki te rino. " Ki taku
mahara hoki ahakoa i raruraru nga iwi ki
nga kupu mihi kia te Kuini, me te tuku-
nga mai ki tenei Kawanatanga ma ana e
whakarite, ahakoa taua raruraru. E rite
tonu ana te whakaaro • a nga iwi me
whakamutu te hoko. Na kore rawa he
tangata e kaha ki te whakahe i tenei kupu;
heoi no te maori te raruraru waiho tonu
mai e te Kawanatanga ki a tu ana, kaore
ana takawaenga ia tatou heoi te takawa-
enga mai, ina aku i hiahia ai, ki te kore
koutou e pai, e kore hoki ahau e pai. Ko
tenei wahi anake te raruraru o to tatou
Kawanatanga maori.
He Whakautu.
Ki te Etita o te Tiupiri.
Ehoa tena koe e tono ana au kia koe kia tukua atu
e koe aku kupa ruarua nei kia haria e te Tiupiri kia
kite a Te Puke ki Hikurangi kua Whakapohehetia e
ahau tona pepeha mo te ahua o te Iwi Maori o tenei
motu ite wa i tae mai ai a Kapene Kuki ki tenei motu.
I runga i taku tirohanga iho kite Puke ki Hiku-
rangi o te 15 onga ra o Maehe, 1899, nama tuarua
wharangi tuatahi e penei ana te kupu a Hikurangi,
ko nga Iwi Maori o tenei motu ite wa i tae mai ai a
Kapene Kuki, rokohanga mai e noho makariri aua e
noho matekai ana e noho ana ite ahua o te Kararehe
Mete Nukahi, kati kaite whakahe au i tenei korero
notemea ko. nga Iwi Maori o tenei motu he iwi mohio
ano ho iwi tapu he iwi Rangatira ahakoa monga
ritenga o te whakapono tenei ahua korero a Hiku-
rangi, ka whakahe ano au titiro i ara, te whakaaro
tanga iho, ki to te maori o tenei motu tona ahua he
iwi mohio ano te maori he Atua ano tona, he kai
whakaora, tera ano o ana karakia ki tona Atua kia
whakaorangia tona tinana i ona mamaetanga, e
mohio aha ano te maori me karakia ki te Atua kia
homai he kai kia tini ki taana maara kumara, kaore
he mahi ate maori i kore te karakiatia kite Atua,
ngahiahia, katoa o te maori, matua karakia marire ki
te Atua katahi ano ka timata te mahi. 1. Te
whakato • harakeke. 2. Te haaro muka. 3. Te
whatu kakahu te whakairo kakahu hei whakapaipai
etahi hei kahu moenga etahi hei whakaheke ua etahi,
hei puutu etahi me te hanga toki, hei tua rakau
etahi hei tarai waka etahi hei tarai poupou whare
etahi, hei toki tuatua etahi, hei toki whakarau etahi
hei toki whakahako etahi, hei panehe etahi, hei whao
|
|
5 3 |
▲back to top |
TE TIUPIRI..
etahi, te mahi whare puni, whakairo rawa tiwha
rawa kite paua pani rawa kite houkura horuu. E
kore e puta te angiangi hau ki roto tona mahana,
ahakoa tuku te huka ite takurua ara ite hotoke. Te
mahi i ona pa kinga wahi teitei hau angi hoki, kite
wahi ano hoki e pupu ake ana te wai ora ara te wai
manawa whenua, kari rawa i ona maioro e kore e
whiti te hoariri nui rawa te tupato onga kaumatua
maori. Te mahi i ona waka taua whakanoho rawa-
nga Rauawa pairi rawa, whakanoho rawa te taurapa
whakamau rawa te Tauwhakarei whakairo rawa te
tete puhipuhi rawa pani rawa ki te horu tiwha rawa
kite paua rere ana te wehi, pena tonu hoki te mahi i
ona waka moana, mohio tonu hoki kite mahi matau
Toukeka monga ika nunui o te moana mote hapuku,
mo te mango ngutuhue, mo te makotaniwha, taana
mangai ano mo nga ika ririki o te moana, mahi rawa
hoki inga kupenga hei hao monga koura moana, te
mahi pa tuna te mahi whatu hinaki te taa kupenga
poha, te whatu naha te whatu rehe mote kokopu
Toitou te whatu Tangare, te whatu kupenga mo nga
ika riki te mahi matarau pia hei wero tuna, patiki,
te tarei here hei wero manu o te ngahere whakakani-
wha rawa te tara wero, mahi rawa ano hoki i Taana
Rakau patu manu ina pehea kite rau rakau, mahi
rawa te pae kinga wahi ano e mohiotia aua te pai te
mahi Tuutu Kaka, he mahi tohunga ano tena te
titiro ki te Rakau e rite ana te Rere atu onga manu
ma reira.
Ki etahi atu rakau, ka mahia te Tuutu hanga rawa
te kaupapa, whakairo rawa nga tuke, miro rawa nga
taura hei takiri, hanga rawa te poti Kaka he mahi
ano tera, tetahi mahi he Rore ara he Tawhiti manu
ho Tawhiti kiore, kuri, tetahi mahi he whakahei
manu ki runga ite Rakau ki roto ranei inga awaawa,
inga Waituhi, inga roto monga manu hoki o te wai.
Te oro pounamu hei whakakai taringa te toroa, te
kapeu, te hei tiki, te kuru pounamu, te kuru Tonga-
rerewa, te mahi pohoi toroa, piki huia, Tikumu, Te
Rauotitapu, Te Rauamoa, te mahi Hinu Kakara, ara
he hua tokia, te Ware Tarata, ara he pia, tarata, te
Hinu Taramea, te Mokimoki, te Kopuru, meera atu
mea whakapaipai ate maori ? Mahi rawa ano hoki
inga pataka hei takototanga mo ana huahua, ina
tahuna te hinu ara te huahua manu, o te tuawhenua,
o te wai hoki, katae tenei kinga rakau, ara te mahi o
te Taiaha, te pouwhenua, te tokotoko, te huata, te
paiaka ara he Tewhatewha, te hoeroa, te patu
pounamu, te patu paraoa, whatu rawa ite pukupuku,
hei whakapuru rakau, mahi rawa ite Taraawhai, te
mahi Tarei hoe, monga waka, ona toko, toua punga,
tona tataa, tona taura. Na me hoki ake ano taku
korero mo te waihanga o te pa tangata tetahi mahi
tupato ano kote whakareinga wehe rawa ki tahaki o
te kainga, hanga rawa te paepae, whakairo rawa te
puritanga ringa, tona Tuaahu tapu, hanga rawa ano
tona whare wananga, hei akonga monga tamariki
kinga tini karakia, ki to ratou Atua tapu, te karakia
makutu, te karakia atahu, te karakia wehe, te karakia
Taupo, te karakia hono ite iwi whati, te kara-
kia whakahoki makutu, te karakia pata inga
tapu, te karakia inga kanohi pura, te karakia mote
raoa, te karakia mote haere kite whawhai, te karakia,
whakaara inga tapu, te karakia kia u a te Rangi, te
karakia kia mao te ua, te karakia kia whatitiri, kia
ru te whenua, kia maroke nga rakau, kia maroke te
wai, kia ngaru te moana, kia rokia te moana, kia
haere mai nga ika taniwha o te moana, nga ngarara
o te tuawhenua, te karakia o te huamata, te pure o
te hua mai o te tau, te karakia o te kawenga ki roto
ito Rua Tahuhu, ite rua kopiha ranei, te karakia o te
tomokanga kite ngaherehere o te whakaputanga mai
ranei inga manu mate ki waho o te ngahere, te
karakia o te whakawahanga o te whare o te whaka-
tuheratanga hoki o te whare, te karakia o te Nehunga
Tupapaku, te karakia o te whanautanga tamariki, o
te whakaputanga hoki ki waho ite whare kohanga, o
te tohinga ranei ite ingoa, kai te waru ano onga ra
ena mahi, he mauri ano to te tangata he mauri ano
to te kai, he tapu te mahinga o te tangata he tapu te
moenga, nga urunga, he mea kino rawa kite iwi
maori te kanga, te tito, te puremu, te tahae, ta te
maori whakawa mo ena tu mahi he patu kia mate,
ahakoa whakapaeteka, koia ano tena ko te patu, te
mutunga, te mahi pokanoa kite mahinga atetahi,
nga mahi he katoa koia tena te utu kotona tinana
ano, he taonga nui no te maori te ata whakamoe ite
wahine kite tane, ka haere i kona ona taonga whaka-
paipai, ka mahia i kona tana hakari nui, te hahu
tupapaku, ka mahia te hakari pure katoa nga mahi
|
|
6 4 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
ate maori he mea wehewehe marire tona karakia
tona karakia, te wara o te kao he tapu kaore te
wahine me te tane e pa kia raua, a Taonoa te Tapii
maoa noa, te Paka ite Ika, moana, te horahora, te
Tao Karaka, tera atu etahi kai ate maori he pare-
koko, he pare tao, he Mamaku, he Komata, he Pohata,
he Hinau, he Tawa, he Aruhe, he Pikopiko, he
Korapua, he Korito, he Wai Korari, he Waiongata,
he Hua Kahika, he maha noa atu nga kai ate maori
he kai papai he kaha o te Tinana o te tangata, te
nunui o te tangata o te wahine, te tini hoki o te
tangata o tenei motu inga ra i mua atu o te Ture
pakeha ki tenei motu, konga kai hoki ate maori
ehara ite mea rewena, ko ona kakahu ehara ite mea
whakaranu ki te tahu, whero, pango kakariki puru
kohai nga ahua, ko ta te maori waiwai rona kakahu
rere ke ekore rawa e rewa ite na, ekore hoki e piri ki
te kiri te tae, Teora roa hoki o te tangata maori a
atatae rawa ki te tino koroheketanga piko rawa kore
rawa e kaha kite hikoi katahi ka mate, engari no
roto inga ra o te maramatanga o te mahanatanga,
o te makonatanga, o Hikurangi e korero nei, kakitea
nga kino katoa, ara te tito, te kanga, te purehu, te
tahae, te whakapaeteka, te haurangi okeoke ana i
roto paruparu, parorike ana nga whatu, me te Arero,
wiri ana nga kauae ite makariri, whete ana nga
whatu ona kanohi ite hemo kai, tona Tukunga
iho kaore rawa i rite te kaute o te iwi maori i tenei
whakatupuranga, ki te wa i tae mai ai a kapene kuki
ki tenei motu, kati me hoki ake ano taku korero ki te
kupu a Hikurangi e ki nei he iwi mate kai te maori i
mua, na maku e ki ake mo te Tai Rawhiti ano pea
tona korero ina hoki te korero a kapene kuki i ki nei
ko te take i tohia ai e in te ingoa o tetahi wahi ote
Rawhiti ko Papatipei, he kore kai i hoatu maana, ko
Haku pei, he pa kawau, kati tena konga iwi maori o
tenet motu kaore i rere ke atu nga mahi ita te karai-
piture, te tangi ki ona tupapaku me mate ki ona
whanaunga me tutataki kia ratou, te patu whaka-
here kite Atua, ta tuku hakari, tenei ake ano etahi
mahi ko te hoko whenua ko te tuku whenua, kati tena
mo te Kaitangata ote iwi maori i mua. E hara tena
he kawenga na te whakatakariri. E hara ite mea
mate hemokai, kaore, kaore, kauaka tatou e titoa,
tenei ake etahi mahi pai ate iwi maori. Engari ka-
tinei hei whakahoki ake monga korero pohehe ate Rau-
nuku nei a Hikurangi i tuku mai nei hei matakitaki
inanga whanaunga manga mataurangi ote hunga i
whiriwhiria i roto ite Ture tangata me te Ture Atua
i tenei Ao. Ehoa e Hikurangi kei pouri koe mo
taku whakahoki penei atu ito pepeha, tenei ako nga
ra ka kite kite a tinana taua ia taua a koreira taua
korero ai he kanohi be kanohi, mehemea hoki he iwi
kuare he iwi kore Rangatiratanga he iwi kote maua
kore tapu te maori. E kore ra e mahia mai e Inga-
rangi te Taonga nui ote Ao Te Tiriti. Na te titiro
hoki ote iwi pakeha ki te Ture ote tangata ote iwi
maori me ona kakahu me ona whare me ona pa, wha-
whai, Rangatira tonu ano te ahua, kati i naia nei ano
aha koa pakeha, Hainamana, Wiwi, Mangumangu,
Inia, Hiriani, Taku Mohio, kawhakaputa ano ko te
iwi maori, te ahua Rangatira, te pai whakatupu te
ahua kaha monga mahi whawhai hei konei mutu ui
naku.
NA ERUERA WHAKAAHU
TEKAHUOTERANGI.
Kauangaroa.
Te Matere Kaikohe.
-—————————————'
HUNE, 1899.
Ki te Etita o te Tiupiri.
Koutou ko te komiti nui o Whanganui
kia ora tena ra koutou i ena wahi whaka-
maunga kupu a o tatou matua nunui kua
ngaro ake nei ratou ki te mate waiho tia
ake ko a ratou kupu i kauwhau ai, ki te
ao, ki reira puranga ai i kiia nei e ratou i
reira aua take kupu a ratou hei ora mo
ratou me o ratou whakatupuranga i muri
ia ratou. Na aha koa e nga iwi o runga
o raro o uta o tai, e hara ahau i te kau-
matua ite pukeitanga ranei o te whakaaro
ka korero ahau i nga mahara o te ao nei
kua riro mai i taku ngakau hei whakaaro
nga iho maku ki runga ki nga kupu nunui
ki nga kupu ririki ano hoki e purangatia
haeretia nei ki nga pito e wha o Aotearoa
me te waipounamu kupu rapu ite ora mo
|
|
7 5 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
te tangata me te whenua kei mate.
Kaati me korero e ahau e tahi waahi o
nga kupu tawhito hei titiro iho ma te
whakaro o te tangata ki runga ki nga
mahi kua pukei mai ki mua tonu kia tatou
i naianei.
Ko enei kupu e hara ite kupu hou ite
mea ranei kei runga anake kei nga iwi i
whiriwhiria i roto i te motu e rangi mo te
motu katoa puta noa i ona rohe ara. Ko
te Tiriti o Waitangi i tu ki te pito ki nga-
puhi o te motu nei i te tau 1840 i penei
ona kupu nga mea i mau i au i tenei ra.
(a) Ko te Tiriti o Waitangi i hanga mo
nga tangata tokorua ara mo te Kuini Wiki-
toria o Ingarangi me nga rangatira Hapu
o Nui Tireni.
(b) Kei nga maori ano to ratou mana
whakahaere i o ratou whenua kei a ratou
ano a ratou motu ngahere me a ratou
paru moana e kore e taea e nga Kawana-
tanga te Hanga ture mo nga maori o Nui
Tireni.
Kati hei konei ahau ki ake ai kia tino
whanui rawa te titiro ate hunga whaka-
aro nui o nga tini iwi net kite aronga o
nga kupu o te Tiriti o Waitangi, e takoto
mai ra i roto i nga Paremata nunui o
Ingarangi, ka titiro ai ki a tatou tika nga
e mahi nei, ka mea i roto i toku mahara
iho, ka he, rahoki a tatou mahi i raro i
nga ture i hanga ia mo tatou. He aha
koia te kino o nga Ture o te Tiriti i hanga
ai mo tatou i whakarerea ai e tatou; Ko
te hea ahua o te oranga e rapua nuitia
nei e tatou i tenei ra; Ko te oranga ra
hoki mo o tatou morehu toenga whenua
kia puritia iho hei oranga mo tatou me o
tatou uri i muri ake nei.
He mea pehea ena mate i puta mai ai
kia tatou ?
Kaati ena, me korero ahau i tetahi
tikanga i puta ki te takiwa a ngapuhi nei
ko te pakanga a Hone Heke ki te pakeha
e Tohutohungia nei nga iwi e tupu ake
ana kite rapu whakaaro ki runga kite
whenua e toku hoa tata e Hapeta K. H.
o Mangamuka, Hokianga kia mohio ki
nga kupu kuare kahore nei i te tika ina
keia te tika kei a nga kaumatua i ata pu-
ranga ai kite whare ara ko nga ture o te
Tiriti kua ki ia ake ra.
Na i roto i te aronga o nga ture o te
Tiriti ka puta te whakaaro whakamatau a
te pakeha kia whakawaia tatou e ratou
kia raru me korero tatou e pohehe a ka
riro o tatou whenua me to tatou mana
kua pu mau nei ki runga kia tatou.
Na ka whakaarahia mai nga ture ate
Kawanatanga ka tu ko Maiki, ka titiro a
H. Heke ka mate tatou me o tatou whe-
nua i tenei ture ka tu nei ka ata Inoi ae
H. Heke tena ture kia whakakorea ano
ka kore e whakaaetia e te pakeha. Kia
unuhia taua ture ka tikina atu ka Tura-
kina tena ture kino e raua ko P. Kawiti
na ka tahuri mai te iwi na te pakeha ka
riri ki te maori i runga i te ngakau whaka-
manamana whakahihi o tena iwi na ka
whawhai ki Russell, Bay of Island, ka
hinga a Maiki, te ture kino mou e te iwi
maori, na tatou ano i whakaara Na Maihi
P. Kawiti ka tu a maiki te mutunga e
rere nei te whenua te tangata ki te mate
ka pai ranei te haere o tenei ahua mate e
kuku nei i a tatou me o tatou toenga
whenua ? Ki ahau ka kino.
Te pai o te whanui rawa o te titiro he
kite, kia kite hoki ka mohio, kua taea te
ki penei iho ete tangata whakaaro nui he
tika, naku ano i ata whakaae he mate mo
maua ko taku whenua, kaati iho nga
waahi hei whakamaharaharatanga ake
maku me korero ake ahau i tooku whaka-
aro iti i hiahia ake ai ki te hamumu ki
nga iwi e tau patupatu mai nei nga kupu
i runga i to tatou motu i runga hoki i to
tatou waka ia te kotahitanga.
E ki ia mai nei e o tatou kai urungi
kua pakaru to tatou kotahitanga kei te
pouri ahau mo tenei kupu e kauwhautia
haere tia nei kapi pu te motu kua pakaru
to tatou kotahitanga, e Hoama ? e hei
aha ano tenei kupu ka hapainga nei e
tatou ? e ka pakaru to tatou kotahitanga ?
Na te Tiriti koia raua ko te kotahitanga
|
|
8 6 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
i tinihanga tatou me o tatou whenua i
riro huruhuru atu ai ki te ringaringa o te.
Kawanatanga ?
Ko te utu pai mo tenei patai he ki mai,
kahore. E rangi na tatou ano, me o
tatou rangatiratanga. Nui atu hold o
tatou matauranga hei kumekume, a ka
puta kei te tika kua oti ake ra te ki he
he mea paihere kia kotahi ka ki atu ahau
kia koutou e noho i runga i te waka kua
rite ia koutou mo tatou kati atu ra hei
takahanga ma tatou ko nga ture anake o
te Tiriti kua whiwhi hoki tatou ki te
Wikitoria o a tatou whakaaro i kawe ai
kite aru i te ture Kawana e rere nei te
whenua ki te runga tangata ke to ana te
marino o muri e rangi ki au pa ana te
ongaonga ki oku taringa ka rongo hoki
ahau i te aue ate tane ate wahine ate
tamariki tena to hanga whakatuarea i au.
Me haka noa ahau i tenei haka he nge-
nge nga noku he wa okioki, whakatanga
manawa.
Ruri.
Me kimi e au, me aha taku haere, i nga
kupu a te Tini, ate mano i mahia i nawa
aue.
Mehemea hoki e nga iwi i kite ahau i
te pai rae te ora i puta mai i roto i ta
tatou takahanga i nga ture o te Tiriti ka
ki ia nei kia pakaru to tatou kotahi tanga
penei kua kore ahau nei e hamumu ake.
E whakapai ana ahau mo a tatou kupu
ahakoa pehea te taupapatu e taupapatu
ana ki te kimi i te ora mo tatau me a
tatou whenua kua riro atu nei he runga
tangata kei mana rawa e poipoi mai ko te
Tiriti o Waitangi kei te noho pouri ki
tona whanau kua kino take kore ki a ia a
kua marara noa atu ki runga ki te mata o
te pouri raua tahi ko te kotahitanga e
noho pouri aru nei ki o raua tamariki e
marara haere nei kite he i runga i te
whakakake o raua whanau kia raua.
Na reira te pai ki au kia nui te taupa-
patu o a tatou kupu hei rapu ora mo
tatou kia ora ai te ngakau pouri o te
Tiriti o Waitangi i pouri ai moa tatou
mahi ki kino i mahi, ai ki mua i a ia i
pangia nei tatou e nga whiu ki kino a te.
Ture Kooti whenua pakeha raua ko te
Hoko ka heke mai ai ano kinga kupu a to
tatou Tiriti noho ai ara kite kotahitanga
kau noa iho kia ora nga iwi ka hore ite
maha nga kupu.
.. WIREMU HEREMAIA.
Raro Etita o te Tiupiri,
• Kaikohe.
Takiwa porowini i raro o Akarana,
Auckland, N. Z.
Takarangi.
PARAPARA, Hune 8, 1899.
Ki te Etita o te Tiupiri..
Ehoa tena koe me Tokomiti. Te hau
tu maina ito tatou manu ia Te Tiupiri
heoi te mihi.
Tukua atu Tamatau kupu hei titiro iho
manga hapu.
Tenei matou nga hapu enoho ana ki
Mangawhero nei ka whaka ingoa ia Mete
Kingi hei mema mo te Whare Ariki ka
tuhia o matou ingoa ki raro iho nei.
Hawira. Rehe Tenira
Tiemi Te Wiki
Eruini Rata
Titi Paramena
Haimona Keakea
Te Kawau Hemiona.
Note Pepa.
Kua tae inaianei ki te ono rau nga pepa
o Te Tiupiri,
|
|
9 7 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
Ki nga hoa Tono Pepa.
No. 66 Whata Wi Kohika, Karanga-
hiku, Moutoa......... 2 6 P. K,
No. 56 Hema te Ao, Otaki.
No. 56 Whakarake Hekerangi, Parinui
Pipiriki..........,. 2 6
No. 56 Kawana Kereru Kopuawhara Mahia.
No. 56 John Kelly, Hastings.
Taipoto te Huatare, Raetihi,...... 26 P. K.
No. 56 Tamanui, Orangimea, Waitotara.
No. 66 Rungitauru, Orangimea, Waitotara.
No. 56 A. Tautangata, Awahuri, Fielding.
No. 56 Wiki Taitoko, Putiki, Taylorville 2 6 P. K.
No. 56 Wi Powetene, Omaahu, Hastings.
Takana Kingi, Greytown (1900)... 10 O
T. H. Keepa, Little River, Canterbury 2 6 P. K.
No. 56 Hori Niania, Wairoa...... 26 P. K.
Teko Hamuera, Kakariki...... 2 6 P. K.
No. 56 Kingi Rotoatara, Wairoa, H. B. 26 P. K.
Waaka Hakaruia, Kai iwi (1900)... 10 O
No. 56 H. Te Haeroa, Pourere Waipawa 2 6 P. K.
No. 56 Hone Tupari, Aratapu, Wairoa N.
Keepa M. H. Wirihana, Muriwai... 2 6 P. K.
Hohepa Heperi, Waipiro...... 2 6 P. K.
Eru Tokara Nea, Waipiro...... 2 6 P. K.
Hohepa Paioneone Marton,
5s. (1898), (1900)......... 2 6 P. K.
Pango Pewa, Waitotara, (98 to April 90) 10 O P. K.
R. T. Mokena Kohere, Te Rau,
Gisborne,............ 6 O P. K.
No. 56 Hapi Hinaki, Whangara,
Gisborne............ 5 O P. K.
No. 56 Wiremu Pene, Maropui, Dargaville.
No. 56 Haua Hita, Maropui, Dargaville.
No. 56 Rihi Pene, Maropui, Dargaville.
No. 56 Ngina Paora.
No. 56 Maata Te Ruki, Maropui, Dargaville.
Moihi Winiata, Awahuri, Fielding.
Te Rakautao Kaikohe.
Aperira 24th, 1899.
Ki te Etita o te Tiupiri, W. W. Hipango.
Tona koe. Kia ora e taku hoa i roto i nga ra e tu
mai nei i mua i a taua me te mau ano te aroha i roto
ite ngakau ki runga ki o taua aitua i kona i konei i
nga ra kua pahure ake nei tae noa mai ki enei ra e
mihi mai nei koe ki runga ki o iwi puta noa nga motu
e rua nei i nga marama katoa o te tau me te mau
ano te mahara kite ra o to tatou ariki o Ihu Karaiti,
e taria ake nei hei wehewehe i nga mahi me nga
tikanga hei pupuri i nga mea pai kite tika kaati iho
ena. Ehoa kei te hiahia nui ahau kia mohio ki te
ahua o nga pane kuini i tukutukua atu e ahau hei
poohi pepa iho ma nga tangata i tono pepa nei ki au
mehemea kei te kore pane Kuini e tahi o aua pepa
i runga i taku pohehe kite kohinga atu i nga pane
Kuini me nga reta tera pea kei te wareware etahi i
au na reira ka maharatia e ahau mehemea kei te
takoto penei me aku korero kua oti ake nei ko te mea
pai me whakamahara iho e koe ki au kia puta katoa
ai nga pepa i Tonoa e au a kia takoto tika mai ai
hoki a kona i a koe na kia haere pai ai ano hoki ta
tatou taonga ara ate Tiupiri ki runga ki ana marae
katoa kaati tena.
Ko te Hereni a te komiti ka tukua atu i tenei ra
£1, kotahi pauna.
1 e Komiti o Ngapuhi, Kaikohe.
Heremaia Hiku, te Tiamana.
Wiremu Heremaia, te Etita.
Tenei o matou ingoa o te hunga i uru hei Komiti: —•
Pere W. Hongi.
Apiati Rae.
Horima Wiremu.
Erana Wiremu.
Wiremu Heremaia, Etita.
Heremaia Hiku, Tiamana.
Hei kona ra
WIREMU HEREMAIA, te Etita.
Otaua.
——————————.
i
TAHEKE, Mei 30, 1899.
Kia W. Hipango.
Ehoa tena koe. Tukua atu e nei
korero rua rua nei kia mauria atu e te
Tiupiri kinga wahi katoa e haere ai ia.
Itu te tahi Keihi Poti, ki te Kohukohu
Hokianga ia Mei nei i te mutunga o taua
takaro ka whawhai etahi tangata hau-
rangi rama ki te Hotera toko rua nga
tangata i Werohia ki te Maripi ko John
Webster and Cook, na John Harries i
Wero e rangi kahore aua tangata i mate
itu kau ano i te Maripi hoi ko taua keehi
kei te whakahaerea e te Ture i tenei wahi.
H. PAIRAMA.
|
|
10 8 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Te Wharau,
HUNE 5, 1899.
Ki te Etita o te Puke-ki-Hikurungi e hoa tena koe
me au hoa mahi i to tatou nupepa e hoa panuitia atu
enei kupu ki nga iwi ki nga hapu ki nga taane ki nga
wahine ki nga tai tamariki me nga tai tamahine hoki
e noho tohatoha mai nei i runga i nga motu e rua
nei i Aotearoa me te Waipounamu te na koutou
katoa tenei a wau nei te titiro iho nei ki roto kia
tatau nupepa kia te Puke-ki-Hikurangi me te Tiupiri,
e panui nei o tatau rangatira me o tatau kei whaka-
haere, nga tangata matau ki te titiro i te mate i te o
ra mo te tangata mo te whenua, a e ki ana hoki
ratau ma te mahi ture ka whiwhi tonu tatau ki te
ora, mehemea ka whakakotahi tatau ki te kupu
kotahi.
E toru hoki nga kupu hei ture kua whakatakatoria
ki runga i nga motu e rua nei: —
Tuatahi: Ko te Poari whenua maori.
Tuarua: Ko te mana motu hake,
Tuatara: Ko te Kaunihera.
Engari na te taringa i wehewehe ai a ratau kupu,
me tatau hoki me nga kai whakarongo kai titiro hoki
ia ratau kupu.
He kupu ake naku nei, tena me titiro hoki tatau
U e nei tikanga e toru ka whiriwhiri a ka whaka-
kotahi kia kotahi te kupu, kia kotahi ai te tangata a
me haere te titiro i roto i nga kupu kua panuitia nei
ki roto ia tatau nupepa erua ia te Puke-ki-Hikurangi
me te Tiupiri kai reira katoa nga kupu ao tatau
rangatira me nga kai whakahaere nga tangata matau
e whakamarama ana i te tika ite he mo enei kupu e
toru, mo te poari whenua maori mo to mana motu-
hake mo te Kaunihera a ahakoa tau patupatu a ratau
kupu whakahehe whakakuare aha ranei hei aha
ma tatau manga iwi me nga hapu era kupu engari
tangohia ko te kupu marama ko te kupu tika, no te
mea kua kaharawa te whakahehe a te Aptihana o te
Whare Paremata o te Koroni kia tatau ki te iwi
maori.
Ko taku whakaaro ake me kotahi tatau ki te
whakaae i te ture poari whenua maori i naia nei, i
runga i taku titiro id nga whakamarama ka nui te
pai to marama ma koutou e titiro ki te nupepa o te
Puke-ki-Hikurangi nama 3, wharangi 2, kai kona
nga whakamarama a Wi Pore mo te poari whenua
maori, me te whakamarama ano hoki i ona whakaaro
ki taku titiro kanui te pai he waahi oranga mo te
whenua mo te tangata kai roto i te poari whenua
maori.
Kua kite hoki au i te Pire Poari whenua maori a
te Hetana te Pirimia e mauna i te whakaupoko te
raihi kia te Kuini ko taua Pire e rite ana nga kupu
ki te whakatikatika a te hui i Papawai he iti nei nga
waahi i tapepa o taua Pire a mehemea e kotahi
ana te kupu ma tatau ma nga iwi i runga i nga motu
e rua nei penei kua rite tonu ki te whakatikatika o
te Pire i Papawai..
Ki taku whakaaro ko tera kupu a tatau ko te
mana motuhake me haere ki Ingarangi mehemea
tekau pea tau e ngaro atu aua a ka hoki mai ai na e
noho atu ana ano te Poari whenua maori hei tiaki i
te tangata i te paku oneone hoki he maha e nga iwi
e nga Hapu nga ritenga marama i mea ai au kia
whakaaetia e tatou katoa te nei Pire Poari whenua
maori,
I korero ai au i e nei kupu mo te ra kupu kia
nukuhia mai mo te nei tau Paahi ai taua Pire kia
tirotiro nga iwi i runga i nga motu e rua nei.
A ko taku whiriwhiri te nei e panuitia nei e au a
te nei ake ano etahi haunga hoki te komiti o ta
Tairawhiti kua tumau tena i roto i tenei tau me ona
ritenga katoa.
Ki te kotahi nga iwi o nga motu e rua nei ki te
whakaae i te Piro Poari whenua maori nei mutu-
rawa tena katahi ano tatau tahi ka whiriwhiri i nga
tikanga pai mo tera kupu a tatau mo te kaunihera
kia Paahitia, e te Paremata hei ture mo tatau hoi
hoa mo te Poari hei tiaki mo te tangata me te iti
oneone.
E hara e nga iwi e nga, hapu i te ngahau ako ki to
ki kia. whakaaetia tenei Poari whenua maare engari
ho marama ake kinga whakamarama a o tatou kai
korero e korero haere nei e panui haere nei kia
mohio ai tatau ki nga tika i roto ia tatau Nupepa.
Kaore au nei i roto i nga mahi a nga tangata o
Wairarapa e panui haere nei ia ratau kupu ko taku
tonu e hiahia nei e tumanako nei kia oti tonu tetahi
ture nui mo nga motu o rua nei i te nei tau ano.
Heoi ano
WIREMU TAIEPA WHATAKORARI
Te Wharau
Via Gladstone
Wairarapa.
|
|
11 9 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Putu POORO.
Kia W. W. Hipango, Etita ote Tiupiri.
Tena koe te matua whangai, i te
Tamaiti pai nei ia te Tiupiri e kaha nei
toona reo ki nga wahi katoa me toona
ingoa.
Tena koe, korua kote Tiupiri.
Panuitia atu nga kupu toru toru nei kia te
Tiupiri ma ana e hari atu ki nga motu e
rua. Tenei tetahi maati Hutupaoro i tu
ki Mangamuka 13 o Mei nei 1899 i Purei
raua ko Karioi tiima o kenana. Hoi tae
noa ki- te mutunga ota raua maati ka riro
i Mangamuka ta raua keemu kaati kamutu
taraua tina. Ka puaki te kupu ate hea-
mana me te komiti otaua tiima o Karioi
Kenana. Me haere ake Mangamuka
tiima ki kenana kia purei tia te ritana o
tenei maati kua mutu nei mote 17 o Mei
nei 1899. Mehemea ra e pai te tia-
mana mete komiti ote tiima o Manga-
muka.
K atu te Tiamana, o Mangamuka tiima
kua whakaaetia kaati ite 16 o Mei nei ka
haere te Tiima o Mangamuka ki taua
Ritana ite 17 o Mei nei katu ratou ki
waenganui ote whira pureitanga katahi
ka tirohia e hara i Karioi kenana. Nga
tangata ote Tiima no Tokerau uniana
tiima katahi ratou ka purei 10 meneti
i purei ai ka tati te Paoro i Mangamuka
i te 20 Meneti ano katahi ano te Paoro i
Mangamuka i runga ano i nga ruri otenei
takaro e kiia ana e nga mohio ki te Titiro
ki tenei takaro ate pakeha ate maori.
Tae noa kite hawhe paahi ote purei ka-
okioki e 5 meneti ka purei ano kaati ka
mau nga tangata o taua tiima i manga-
muka kite hawhe we. Ka pikaua kia puta
ki waho onga pou koura. He mea pena
tonu a ratou kai kite ture otenei mahi me
tangi te wihara ate rewhiri tino kore i
tangi tae noa kite paahi tanga ote purei
ka kia nga kai a Mangamuka 8. I runga
ite purei ote tika atana komiri 12. En-
gari he kai he e ai ta nga matau e hara i
te kai tika.
Kati kote mea he hoki tenei kote tango
mai i nga tangata o tetahi atu tiima hei
patu inga tangata o tetahi tiima na konei
ka ki ia ko tenei kemu ki hai i riro tika.
Na konei i tika ai te kupu whakatauki
e Ianei nate takiirua tanga o Hihiotote i
mate ai.
Na konei i mea ai ahau kia panuitia
atu e koe nga kupu ruarua nei.
• Ka mutu nei, na tohoa i te ngaro
NGAKURA HOANI.
Mangamuka nei Rangiahua,
Kohukohu, Hokianga.
No Putiki.
Ko Hoani Raru me te iwi e wha tekau
mawhitu, ki nga tane me nga wahine i
tae mai ki Putiki nei ki te tangi kia Tai-
toko; he nui te tangi me nga mihi nui a
te iwi; takoto mai hoki ia Hoani Ruru te
patu pounamu me te whakaahua, ko taua
patu he tohu aroha na Wiremu Kingi
kua mate, mo to raua kite kitenga ko Tai-
toko i nga ra o te pakanga, tae mai ki
naianei, i te pai o tenei tangata, waihotia
ake nei i te ao. No te Mane te 27 i
haere atu ai ratou ki Parihaka, na Ru
Reweti raua ko Hoani te Tauri i kawe
atu ki Te Hawera tuku atu ai.
Te Tiupiri.
Ko tenei Tiupiri he niupepa reo maori no nga iwi
katoa puta noa i nga pito e wha, o Aotearoa mo to
Waipounamu ho ana mahi.
1. He taonga motuhake na te maori.
2. He kai whaki he kai tohutohu i to pai i te kino
i te ora i te mate.
3. He kai whakaatu i nga ture kino ato kawana-
tanga i toto i te Paremata o Nui Tireni.
4. He kai awhina i ona iwi maori kia whakatupu i
ona iwi i te ora ite pai i te rangamarie i to kaha i to
pono me te tika i runga ite kotahitanga o nga iwi i
roto i te kupu kotahi i to aroha haere rawa, ki te
aroha Hoani, upoko, 15.
|
|
12 10 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
He whakamahara ki te Etita Waata Wiremu,
Hipango me nga komiti me nga ripoata me nga kai
whakahaere me nga Etita he hiahia nooku mo nga
tuhituhi e mau i muri nei kia whakapiritia ki te kawa
o te Tiupiri me whakapiri ki raro i te pane o Kuini e
mau nei ko nga reta e mau nei me huri atu ki etahi
wahi o te kawa e takoto watea nei me tuku atu e koe
toku hiahia kia kite te hunga kua oti ake i runga nei
kite whakataua e ratou ki ta ratou i kite ai he pai
me tau hoki e kite ai he mea pai kite kitea horotia
iho he kino unuhia horotia atu tena take whiua atu
ki te wai.
WIREMU HEREMAIA, Etita, Kaikohe.
He Aitua
Ko te Aho oterangi Herekiekie, tama a
Kingi Te Herekiekie, kua mate mai ki
Hehitini, i taka i runga i te hoiho. Ko
tona tuahine whanoiti nei ka mate i te
Tia.
Whakamarama.
Enga rangatira o te Tai Rawhiti, e
whakaatu mai nei i nga. korero mo o kou-
pou whanaunga i runga i nga tikanga
tooti mema. He mea atu kia whaka-
mutua aua mahi pakiki ki etahi o koutou.
Engari nga hiahia ake o te ngakau, i hia-
hia ai ki tera turanga. —W. W. H.
No Whaiwhara, na Moka.
He whakaatu mai i tu tetahi hui ki
tera kainga, he karakia te rake ara he
hapai i nga tikanga ote whakapono, he
maha te hunga i huihui, i tae pea ki te
300, a heoi oti iho tetahi kupu ma ratou
he tautoko i tetahi Peene whakatangi-
nei ma ratou, ko nga moni i takoto £115,
(kia ora koutou, he tauira ano tena no
roto i nga tikanga a Meiha Keepa, a koia
hoki te matamua o tana taonga ote Peene
whakatangitangi). —W. W. II.
E kore e tau te he ki te Etita, mo nga whakaaro, a
nga rangatira e tukua mai ana ia ratou reta kia panui
tia.
Hui.
WAIROA, Hune 1st 1899.
Kia Waata Hipango, Etita o te Tiupiri.
Ehoa tena koe me tou komiti katoa kia ora mate
Atua o" Iharaira koutou e tiaki ara, koutou ko tou
komiti menga kai awhina ia koutou maate Atua kou-
tou e tiaki. Heoi te mihi mo koutou.
Ehoa ma e whakaatu aua ahau ite hui kia panui-
tia atu e koe ara ete manuiarua kapanga e kia nei
ko te Tiupiri ma te Tiupiri e whakamarama atu
kinga marae ote tairawhiti tae atu kinga marae ote
Hauauru tae atu kinga marae ote taitokerau kia
marama ai te titiro anga kai whakahaere mema
mote tau e haere ake nei 1900 ka marama ena kupu.
Ka Whakaatu au itera itu ai te hui ki mohaka a nga
ti Pahauera ki mohaka taua hui kaore he tangata e
whitu tekau nga tangata o Heretaunga ngati kahu-
ngunu i haere ki taua hui. Kotahi rau nga tangata
onga tika hungunu ki te Wairoa i tae ki taua hui a
nga ti Pahauera toko rua nga mema i tae mai ki
taua hui ko Mohiteatahikoia te tahi onga mema
i tae ki taua hui te rua onga mema tae
ki taua hui ko Tare Mete engari inui te
whakamoemiti a ngati ka hungunu kia mohi
teatahikoia ite pai onga korero a Mohi mete mea nei
Herihi kai nei tea hua onga kupu a mohi e homai
ana kinga iwi ongatikahungu no reira ka mihi nga
tika hungunu kia mohi teatahikoia engari note hui
ano kite rua taniwha katakoto te whakaaro a ngati
Kahungunu tae noa kite hui a Rongo whakaata i
pakirikiri turanga a kati itu a wipere kite korero inga
ritenga ote poari i taua hui ko ngaati kahungunu ki-
hai i hamumu te reo Henui ano nga korero o taua
hui engari ko ngaati kahungunu kore rawa i hamumu
note hui a ngati Pahauera ki Mohaka katahi ano ka
hamumu te reo katahi ano kahamama te waha onga
ati kahungunu timata ito wahapu ote Wairoa tae
atu ki Waikare moana itu nga Rangatira o ngaati
kahungunu iki atu kia mohi teatahikoia ka pooti a
ngati kahungunu kia koe ona rohe katoa onga ati
kahungunu i pooti katoa kia mohi kaati itu nga
Rangatira o ngati kahungunu kite whakaoti ara kite
pahi i taua o wati kia mohi teatahikoia hai mema
mo te rohe potae ote tairawhiti ka whakamarama
tia nga Rangatira o ngati kahu ngunu itu kite o wati
ite whakaaro angati kahungunu. Heoi katu a Pe-
tera whakahoro ka mihi monga korero ate iwi katoa.
Heoi kato noa e Petera whakahoro te pooti o Taro
Mete kia tukua kia mohi te pooti ite mea tokorua
note turaki anake ite poari no reira i tika ai te tono
|
|
13 11 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
a Petera Whakahoro kite pooti o Tare Mete kia tukua
kia Mohi te pooti o Tare mo te tau e heke iho nei ko-
Tare Mete kaore ano i whakahoki noa inga tono mo
toua pooti kia tukua kia Mohi. Engari i runga ite
whakatauki kia mate Ururoa te tangata kaua e
mate moke te tangata a paha kia mate uru roa te
tangata. Heoi tena ka whakamarama ano ahau i
nga Rangatira itu kite karanga ia Mohi kia tu hai
mema mote tairawhiti. Tuatahi ko Petera whaka-
horo; tuarua kote Kuini kowhare kape kopu; tua-
toru ko Nutana te Kawe; tuawha ko e Peneha kai
hote tua rima kote wata taia roa tua ono ko rewi
pou kupe nga tua whitu kopenetana te horo tua waru
ko Heremia tepopo tua iwa kohe kera te ponga kotahi
te kau ko arapata takahi matahi ko te manihera
marua ko te wata puihi matoru korawinia apatu-
mawha komata otira ko tenui katoa o taua hui koia
tenei ngara nga tira nana ipahi te kupu momohi te
ata hi koia menga Kuini me paku watene mewi toko
mehone nohinohi pahitia ana taua pooti moraohi te
kupu tenei a ngati kahungunu irunga i tona pahi-
tanga i enei kupu me matu te haere mai onga tangata
korero parau kua kitea nei i roto ito Tiupiri me te
puke ki hiku rangi kota nga tika hungunu korero
kaore e amuamu kaore e pohehe heoi tena ko etahi
onga tika hungunu kaore i korero konga tipahau era
kaore i korero menga tangata ohe reta unga kahore i
korero kaati i tuano apetera kite whakapuaki kia
ngati kahungunu konga kapu o tenei hui tera katu
kua atu ki to tatou waka kia te Tiupiri mana etu
whaatu enei kupu ki nga marae o Aotearoa mete wai
pounamu kahoki ake ano taku kupu mo te rua onga
take take tua tahi ko te whakapono ko te aroha take
tua toru kote pou kote huki konga take tera note
aroha no te whakapono tona take he whare karakia
te moni i kohia i taua ra 103 pauna no te moni o
mua tu 67 pauna hui katoa taua moni 170 pauna
kote pou kote huki i tare te karu a te huki ka kitea i
reira te kupena menga pou te ingoa o te tahi pou
konga rangi whakaupoko teingoa o te tahi onga pou
kote whakatatare kote waiata kairunga penei tana
wai ata ate huki tenei ano ra taku whakatau ki ko
rangi whaka kau poko kite pu o te tonga kote whaka-
tatare ki rotou awa kopu rua aute ki waenga nui ei.
Heoi nei nga kupu whakamarama motaua hui a
ngati Pahauera ki rnohaka e kui koi holm koe tenei
katuhia nga Ingoa onga rangatira raenga Kuini o
ngati kahungunu.
Petera Whakahoro
Penetana Tehoro
Tewata Taiaroa
Epeniha Kaihote
Watene Paku
Nutana Tekawe
Rewi Poukupenga
Hekera Ponga
Wi Toko
Wata Puihi
Heremia Tepopo
Wharekape Kopu
Mata Kirinini
Kingi Rotoatara
Rawinia Apatu
Temanihera
Arapata Takahi
Tematohu
Hone Nohinohi
Metenui o te tangata
Okahungunu
Ehoa ma koia tenei nga rangatira i tu atu kite
whakamarama inga korero kite aroaro o Mohi
Teatahikoia raua kotona tamaiti kote Hapuku to
Naku koia tenei ta ratau u mere toia mai te mema
kite urunga te mema kite tako toranga i takoto ai te
waka.
Nga Whakaraua Oroua (Piriti
(Potapeta.
Kia Waata Hipango, Etita.
Ehoa tena ra koe. Kua puta mai te panui ote
rarangi ingoa o taku iwi o tanenuiarangi, kia
matou heoi kua hoatu nga moni o te Tiupiri kia te
rangi mawhete Etita mete tiamana me o raua hoa
ano hei tiaki inga moai o te Tiupiri, mei kore to
matou rarangi ingoa moto matou komiti kua tukua
atu te moni utu tau kia koe heoi tena.
Kite tae atu he kupu a tetahi tangata oto matou
komiti kia koe mo toua ingoa i he ito matau rarangi
ingoa ite panui nei kaua e whakaritea heoi ano tate
iwi mete Etita mete Tiamana i tuhi ai kua panuitia
nei ete Tiupiri, kote kape tena kei te Etita mete
komiti mete iwi te pukapuka tuturu i haina ai matou
io matou ingoa heoi tena.
Nui atu taku marama e Hipango kia koe, kaore
rawa he Etita ote ao nei hei rite mou te marama
kite whakahaere i totatau perehi ara ito tatou manu
ia te Tiupiri i runga ite ngakau mohio heoi tena.
E whakatika ana hoki ahau kito kupu inga panui
nei kia arohatia atu koe, taku kia koe, whakaatu tia
mai te moni mate tangata kotahi onga iwi onga
motu e rua nei ite tau kia marama ai matou kite
aroha atu kia koe inga tau katoa taihoa au e tuku
korero atu.
WI MAHURI.
Kei te koa rawa taku ngakau ki a koutou ki te iwi
o Tanenuiaranga (Rangitane) ara ki nga morehu o
tena mataawaawa, ka hopu mai i te taonga a to
tatou matua a Taitoko, ko tona tinana kua ngaro, ko
te mata kupu i waiho ake e ia ki a wahi kia wahi o tenei
motu, ma tenei taonga e kore ai e warewaretia nga
kupu a o tatou tangata nunui kua ngaro atu nei.
Tirohia iho nga tikanga utu o te pepa, me nga tika-
nga whakamarama mo nga komiti. Kia ora to
koutou komiti. —W. W. H.
|
|
14 12 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
WAIREWA, LITTLE RIVER, CANTERBURY.
Mei 27th, 1899.
Ehoa ete Etita.
Tena ra koe me tou whare katoa kia ora koe.
Ehoa mau e tuku atu enei kupu ki rero ote kau papa
ote Tiupiri hei kawe atu kinga marae o enei mohi
e rua ina koa mote tono a Hamoa kia haere atu e
rima rau maori hei whawhai kia ratou hei aha ma-
tatau kite mararatia taua tono waiho atu ma ratou
ano ratou e patu e maori ano ratou tetake hoki kua
panuitia he Huia tangata kotahi raua kote Puke ki
Hikurangi e ki penei, ana aua. panui ko enei pepa e
haere atu ana moenei motu e rua tae atu kinga mou
tere ririki.
I waho atu o enei motu Oatearoa mete Waipou-
namu na ehoa ma kua tae noa atu te rongo pai ato
kotahitanga mete kawhenata kia aua moutere aha-
koa ko whea to moutere no reira taku mahara eke
iwi e kaha aua te ture a kui hei peehi mo aua raru-
raru engari ma tatou e titiro atu a mua atu keite
haere maingara note mea kotahi teiwi kino i rongo
ai au keite ao nei e Ruihana koia temahi anga
Manuao o te ingarihi eau kati na ita aua iwi kei puta
mai ki waho ote moana pango kite puta taua iwi nei
kite ao e kore e ora ka taone nui tia te ao tae rawa
mai ki konei, kia pa rawa mai te karanga ato tatou
hakui a Kuini e hikama hei kouara etewi ererera ki
roto ote auahi.
Kotaku kupu tenei whakatipu ite uri kia nui ai
hei hoia pono hei pononga kia te kuini ae Amene.
Na to koutou hoa,
NA HARE KEPA.
Ki te Etita o te Tiupiri.
Kua tae mai te kupu patai a nga tamariki taane
wahine o ngapuhi nei ki au (mehemea e taea kia uwia
atu kia koe) tera ranei e taea te whaki iho kia ratou nga
utu o tini pueru e mau i te kawa o te Tiupiri nei.
Mo te utu o to haringa iho ko te tangata o te toa o
Kaikohe nei ho A. W. Edward, Storekeeper, Kaikohe,
ara nga hutu moa pai o te taane o te wahine.
WIREMU HEREMAIA,
Kaikohe.
Etita o te Tiupiri.
Ki roto ki aku mahara me hui katoa atu nga kai
tena pepa a o komiti ki raro i to panui e mau nei ito
Tiupiri, nama 54 Mehemea e rite ana oti ia o wa
atu hoa kei a ratou nei nga iwi puhoi korehe ngakau
no reira whakaari noa ahau i tenei kupu kahore he
kiko a heaha te pai he aha koa ra ma tatou ano hoki
e ata whiriwhiri kia oti kite pai.
Na to koutou hoa mokai.
WIREMU HEREMAIA,
Raro Etita.
He Reta.
Kia Waata Hipango, Etita o te Tiupiri.
Ehoa. Tena koe. Ehara to kaituhi i te tangata
e matua atu ai kia koe i ona whakapapa, e matau
mai ai ranei koe ki ngahuarahi tangata kaore ranei.
Engari te kupu kaore rawa ona whakapapa, e torn
rawa, ko te whakaaro i hua mai ai ka tahi, ko te
ringa mana i tuhi iho ka rua, ko nga kanohi hei
korero iho ka toru, Ko ia pea i marama ai te ahu
atu a enei hei maka atu mau ki te takotoranga o nga
korero wawau e tukutukua utu ana e te tini o te
tangata kia koe.
Ehara koa, he mea ake ki to tana iwi maori, ka
kotahi tekau nei nga tan i kukume ai nga tini matau-
ranga kia hui kia kotahi, e titiro iho ana ia taua i tenei
ra kua tino pakaru rikiriki rawa. Ki ta tenei kuare
titiro atu be pirau pea no nga taura i potaea ai nga
iwi o te motu nei, no te whakapakaritanga i enei ra
tata ka pahemo ake nei ka motumotu ia. He maha
hoki nga taura, ko te Tiriti o Waitangi o nehera ra.
Ko te kotahitanga o te iwi maori o naia tata nei, ko
te tono maua motuhake o raikareha, ko te whenua o
mua atu i o tatau tipuna, ko te aroha tangata i te
ahua o te maori ki te maori o ngu takiwa katoa. I
kumea era atu taura ka tata te maro ka waihotia;
ka hua atu te kuare, penei i au nei, kua takoto mai
etahi i te whare hei whakamaroro i etahi wahi epu-
ngohe ana. Hakiri rawa ake, e kei te whiti tonu ia,
oti rarawa ake, kua ngawari era. No te whakamaro-
tanga i katoa ka tawhiwhi ka motumotu, ka kimi
tenei ahau i te huarahi i pera ai, a e kimi nei. Ko te
taura nei ko te whenua kei te kamea ketia e nga tini
whakaaro, ko te papa hoki ia tera ko Papatuanuku
hei whakakotahitanga mo ana mokopuna a to tatau
nei iwi nawaia ka waiho hei toka e tino eke ai te iwi
maori ki runga ka pakaru, pakaru atu koe te Tai
Hauauru, pukaru mai an te Tai Rawhiti a kei roto i
tou taha ou maramara e wehewehe ana, a kei HU nei
oku kaua e kiia rawatia na te Pire Poari; ko ia te
ngaru whakamutunga nana tatou i uta rawa ki te
toka, engari ia no mua atu era ngara nana tatou i
whakatu tata ki te waiu hei mararatanga,
Ka ni a ki te take i mahue ai te tino taura o roto
i enei, ara te aroha tangata i te ahua o te tangata
maori ki te tangata maori. He mea iti rawa pea ia
tenei ki roto i nga ngakau me nga whakaaro o nga
kai kukume taura o taua hoa o Mangakahia, a Heke,
o Te Heuheu, o Mohi Te Atahikoia me era atu o
otatou tangata matau 1 Ehoa e Waata, mehemea
koe he pakeha, me au hoki be pakeha, e matatau ana
|
|
15 13 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
o te wa ano i ngote mai ai taua i nga u o o taua
whaea ki tenei hanga a te ture, ka mea atu au kia
koe whakakotahitia mai taua i runga i nga ture, kua
waiho hoki he waiu mo taua tahi. Na te mea no
taua ka kaumatua nei i matatau ai tauaki etahi wahi
iti nei o nga ture, a kaore ano ki ona tino aronga, i
kore ai e taea e au te pera atu. Engari pea to taua
aroha kia taua, ki ou mate tinana ki oku, i te mea he
maori koe he maori hoki au, he kotahi to taua waiu
ko tenei aroha, ma kena rawa taua e kotahi ai kei te
takoto mai te papa whenua mai i Whanganui ki
Waiapu nei, i haere i nga mania, ka piki i nga mau-
nga, ka hou mai i nga awa; kei runga te ture e
takoto aua, ko nga waahi o tenei i takoto he ki tau
titiro me tahu he iti nei, kaore pea e whaia rawatia
e taua ki tawahi he mea hei whakatikatika, i te mea
e tutata ana mai te whare o era taputapu kei te
whare Paremete i Poneke. Hoatu koe ki reira, ko
au me etahi atu ki konei titiro ata ai kia koe me era
atu o nga mema maori. Na ehoa kei wareware koe
ki taka taura, ki te aroha ki o tatou mate tinana i
rite hoki te paanga o ena ki nga wahi katoa; ko nga
mate whenua nei kei te peehi kino i etahi kei te
mama noa ki etahi.
He maha rawa pea enei kupu ta te kuare hanga te
kore e matau ki te ata kopaki i te whakaaro kia
whaiti tona kakahu. He kore whakapapa ano no
tenei hanga no te kupu, heoi ano ko ta te whakaaro
i tito ai.
Na to pononga
TAMIHANA KAKANO.
Whareponga Waiapu, Mei 30th, 1899.
Tupapaku,
Ko Tariawa kua mate ia ki Kaikohe nei ite 20 o
nga ra o Mei, 1899, he tangata i puta mai i nga kawei
nunui o Ngapuhi.
Ko Toi kua mate mai kei tera taha ki Hokianga ite
20 o nga ra o Mei, 1899, he kaumatua ano hold tenei
i puta mai i roto i nga tatai nunui o Ngapuhi he
kaumatua i te ata whakahaere i ona mahi i Waenganui
i ona Iwi Maha i nga ra o tona kaumatuatanga a he
pai ano hoki ana hanga katoa ki te titiro a ona Hapu
Maha i roto o Ngapuhi nei.
He Mihi haere, haere, haere, haere atu e taku koroheke
e toi haere atu kite Pukeitanga o te tangata haere atu
kite huihuinga o nga iwi haere atu, haere atu korua
ko taku hoa ko tari awa haere atu, haere atu ki a te
awa tena ia te hari maina moona ka kite i to korua
ra haere atu.
WAIATA TANGI.
1 hea ko ia koe i te hapai ai te ara o to waka
uenuku moe roa ko te ika haraki he kawa tauia na o
tupuna e tama e i koa tu mai ra nga wahine ite uru
ei kau raka e koa ina he kai whakau turua he tangata
ei ka maro te ara no whiro ki Aotea ra ia oti atu ai.
Ko tenei haere atu haere atu i runga i nga reta kua
oti noa mai i to tatou matua ite rangi.
1. Koriniti upoko 15, ka huri.
Nu WIREMU HEREMAIA.
TE RAU, TURANGANUI, Hune, 7th 1899.
Kia Waata W. Hipango.
E hoa, tena koe. Whakaaturia atu ki nga tamariki
kaumatua o Te Aute, ki o ratou hoa, ara ki te iwi
maori Katoa, te matenga o Mihi Tatana, te hoa
wahine o te kai whakaako o Te Aute, I. Ohorere tonu
tona matenga. E rua haora tonu i mato ai ka hemo.
Haere ora tonu ki te moe i te po o te 13 o nga ra o
Mei, no te ata o te Ratapu te 14 o nga ra ka mate.
He nui te pouri i tau mai ki te kura o Te Aute, a
tenei i ngau rawa te mamae ki o matou ngakau, nga
mea i kite i mohio kia ia i ngu ra i whakaakona ai
matou i Tu Aute. Iti iho nuku atu ranei i te toru
tekau nga tau e noho ana a te Tatana raua ko tona
hoa ki Te Aute, a, tenei kua kitea nga hua o ta raua
mahi. Ehoa whakaaturia atu ki oku hoa te matenga
o to matou whaea.
Whakaturia atu hoki nei korero iti, ara te otinga
o te nupepa o Te Aute. Te ingoa ko " Te Tui. " He
hanga ahua reka nga korero o roto; he korero mo " Te
Tui, " mo Te Aute, mo nga mahi o te kura, me nga
rongo korero; mo nga mahi whutupooro, kirikiti,
tenehi; mote haerenga o te karapu o Te Aute ki te
Waipounamu; mo te Ope Hoia o te kura; mo nga
tamariki kau matua i Te Aute e kura aua i mua; mo
te haere mai a te tamaiti ki te kura. He reta ano
kei roto no Hukarere. E aku hoa o Te Aute mana-
aki tea to tatou reo, to tatou paihere, me te kai whaka-
mahara o nga wa koa o mua. Tukuna mai te hiki-
pene, hei te pane kuini, a maku e tuku atu he "Tui"
mau. Heoi, na to hoa aroha
REWETI T. MOKENA KOHERE.
Me mea roto atu hoki taku mihi e hoa e Te Kohere
i runga i au mihi mo to koutou whaea mo Mihi
Tatana. E tika ana hoki kia tino mihia e tatou to
koutou whaea, to tatau whaea, na ana koutou ma
uri rangatira i atawhai i manaaki, ki ranga, ki nga
huarahi ote pai. Tuatahi rawa ko te ingoa o To
Aute Kareti, kua paku te rongo id nga wahi katoa o
te ao. Tuarua kua maha koutou te tango i te
matauranga ote pakeha. Na reira ka tika kia ma-
maetia to koutou whaea e koutou; a ki taku mohio.
he nui ki atu taua atawhai kia koutou
i nga atawhai a o koutou whaea ake. A ko
tenei mamae hoki, ka nui atu pa ki tona hoa
tane kia Te Tatana; a ma te Atua ia e Atawhai.
W. W. II.
|
|
16 14 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
NUKUMARU, WAITOTARA, Hune 4, 1899.
Ki te Etita o te Tiupiri, kia Waata Hipango.
E hoa tena koe i raro i te maru o to tatou ariki o
Ihu Karaiti i te mana o to ta tou Kuini o Wikitoria
kia ora koe e hoa man e tuku atu aku kapu rurua nei
ki nga iwi ki nga hapu ki nga reo e noho ana i runga
i aotea roa me te Waipounamu ano hoki mo tetahi
rangatira o nga tipourua o ngarauru i mate i te 23 o
nga ra o Mei, 1899, ko taua kaumatua ko Natanahira
te pikikotuku ko ona tan ka kotahi rau 127 ko tenei
kaumatua he uri rangatira he uri toa taua no ona
tupuna mai no rauru mai tae mai kia turi, e ai te
parekura ha turi kei raawahi kei Hawaiki ko awarua
ko o matamata raututu te tao ko makirihua te mata
rakau ko kemo te ika i aranga ai tona whakawai ko
kau whakatumutumu te kurai awarua ko turi tana ko
Turangaaimua ka whiti mai ki tenei motu taana ika
kei Taranaki ko poupoto te ingoa be tipua whenua he
taniwha tuarua o ana parekura ko te onepotaka tana
ika ko titahi tua toru o ana parekura kei ahuriri ko
karipo ko tahi 10 nga pa Horo ka aranga i kona te
mimi o rauru kamutu i kona ana parekura.
Na Turangaimua.
Ko Tamatea Koopiri tana.
Ko Tamateariki tana.
Ko Tamateapakahi tana.
Ko Kauika tana.
Ko Tupoko taua.
Ko Tutematatahi tana.
Ko Tu whakainu wai tana.
Ko Rakei mutumutu taua.
Ko te ao Tumarae tana.
Ko Rangi Tawha tana.
Ko Haunui tana.
Ko te Pikikotuhu tana.
Ko Natanahira te Pikikatuku.
He mokopuna tenei tangata na tamaahua rererangi
tona muna ko to rauhaamoa tona kuri ko ngau pari
he mokopuna na ao kohu tana ika ko tutae poroporo
he taniwha he mokopuna na rikorero ko panipani
popo te rakau ko te iwi taia te ika ko kai tete, te
parekura ko te mokopuna tenei a enei tipuna i korero-
tia i runga akenei ko natanahira te pikikotuku whaka-
mutu rawa ake ko patoka, na tona tinana ake tenei
pakanga ko tenei pakanga no te tau, 1840 Heoi ano
kamutu kia ora tonu koe e Waata Hipango ma te
Atua koe e tiaki e atawhai e manaaki e whakakaha.
Heoi ano NA UEROA NGARAUPO.
No Tokaanu Taupo.
Kia W. W. Hipango, Etita ote Tiupiri.
Ehoa tena koe. Tenei ka tukua atu e au, nga
korero, o tetahi aitua tauhou, i pa ki tetahi kotiro
tino rangatira, i roto i tenei iwi ia N. G. Tuwharetoa
ara kia Reiwana Kiingi Te Herekiekie. Ko tona
matua wahine ko Punakirangi Patehau, i mate atu
ki Rangitikei i enei tau kua pahure ake nei a, ko
taua wahine no Tuwharetoa ano. Tera ano e taea
e au te whakaatu ona whakapapa. Otiia i mahara
ahau, he nui rawa nga korero o tona aitua, no reira
ka kore e whakaaturia. Kote pakeke o te kotiro, nei
kite mohio ake ka tekau ma maru tau i runga ia
tatau nei tikanga ia te maori, whakamoea ana ki te
taane i enei marama kua hipa ake nei. Ko te in-
goa o tona hoa taane, ko Tekoteko Te Rahui o N.
Tuwharetoa ano. Me mutu i konei taku whaka-
atu, i te ahua o te kotiro. Nei ka timata i naia nei ko
nga korero o te ra i aitua ai.
I te ata ote ratapu te 19th onga ra o Maehe nei
99. Ka haere mai te kotiro nei raua ko tona taina
turanga whanau ko te Manawa Wharepapa, i to
ratou kainga i Te Tonga. E ahu mai ana ki tetahi
o ratou kainga ki Pouorongo nei kei reira hoki etahi
ano o raua pakeke e noho ana. Ko raua hoa taane ko,
Tekoteko raua ko Te Mateparae, me etahi atu o to
ratou whanau, ka aha ata ki tetahi ano o ratou kai-
nga i moturoa ki te whiu mai ia ratou hipi kite tipi
i ta ratou iari i Pouorongo nei, Ko tenei kainga ko
Pouorongo kei te take o Pihanga maunga, koia nei
te wahine a Tongariro raua ko Taranaki i tau tohe-
tohe ai a riro nei ia Tongariro ta raua wahine.
Oma atu ana a Taranaki ki tona tuunga ia ia e tu
mai nei. Ka tae mai raua ki te kainga i Pouoronga,
ka ki ata a Reiwaana kia Te Manawa. Ehoa taua
ka haere kite kai pititi i Waitataramoa ko tenei
wahi pititi kei roto o Waikato awa, ki te mahara ake
kia kotahi maero, me te Haawhe te tawhiti atu i te
kainga ka ki atu a Te Manawa, hai aha ma taua i
haere ai, kua pau ano i te tangata naana nga pititi.
Ka ki atu a Reiwana kaati, ko koe o taua e noho ki
nga tamariki ko au anake e haere, e kore au e roa
atu ka hoki mai.
Ka timata i konei, nga tino korero o te ahuatanga,
he mea tango mai e au ia tona mangai ake i korero
mai ai "nga korero a Reiwana. "
Ka tae atu au ki te taiepa i Waitataramoa, ka
whakapo taetia ake e au to paraire o taku hoiho,
katahi ahau ka piki atu na runga i te taiepa ka huri
atu au ki tua, katahi au ka ahu atu ki te aronga ki
nga pititi. Ka tae atu au ki te repo, katahi ka
karipi noa ake aku kanohi, kua kite rawa atu au i te
Tia e tu mai ana i te taha o te manuka kaore hoki i
roa iho taku kitenga atu, ko te rerenga mai o te tia
ki to tuki ia au. Ka u nga maire ki taku kaokao.
Te unga mai, ka hinga au ki raro ia au i raro katahi
ka rere mai ano ki te tukituki ia au, ka takahi iho ia
au ki ona waewae. Te nekenga atu ki rahaki atu
katahi ahau ka maranga ake ki runga taka aranga
ake kua kite au i te putataramoa i rahaki iti atu ia au
katahi ahau ka whakahinga tonu atu ki roto i te
taramoa. Te kitenga mai o te tia katahi ano ka
rere mai katahi ano au, ka tukia ano. No tenei
tukinga, ka u ki taku kanohi ka mutu ka tukituki
ano i taku tinana katoa i tena wa, ka pakaru katoa
aku kakahu. Kore rawa he mea i mahue iho ki taku
tinana. Hei nga taima e whakata ai te tia, ka
korohouhou haere au i roto i te putaramoa taku
putanga atu i tera putaramoa he mea iti iho i tera
|
|
17 15 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
katahi au Ka whakatopa tonu ata ki tera. I tera
taima ka unuhia eau aku patu ia ai i reira ka rongo
ake au, i te tia e kau haere mai ana i roto i te wai
ote repo. Te tatanga mai o te tia, katahi au, ka ruku
ki roto i to wai paruparu o te repo taku pueatanga
ake ka kite au ite tia e tukituki noa iho ana ki te
whenua. Taku aranga ake katahi au ka whakatopa
utu ano ki tetahi Pu tataramoa, he mea rahi ake i era
kua korerotia. Taku huringa atu ki tua ka kite atu
au i te ko tukutuku o tu mai ana. I tera wa kiia tae
mai te iwi kore kia au. Kua puta mai he hia inu kia
au. Katahi au ka tupou iho ki te inu ka rongo ako
ano au i te tia e tukituki noa iho ana ki te whenua,
kua kore e tae mai kia au. Ka ahua ta iho taku
manawa katahi au ka whakapau i uku kaha kia tae
atu au ki te kotukutuku. Katahi au, ka whakatopa
atu, na te waimarie ka tae atu au ki raro i ngu peka.
Te rerenga mai o te tia kaore hoki i tae mai kia au e
toru nga hokinga mai o te tia kiu au i raro i te
kotukutuku no te mohiotanga pea kua kore ia e tae
mai kia au ko te haerenga ngaro tonu atiu I tenei
wa kua tae pea ki te tekau o nga haora o te po
Me mahara ano ngu kai korero no muri o te tina i
timata ai te mahi a te tia ki te tuki i te kotiro nei.
Ka roa au e whakaaro ana ki taku mate, ka puta mai
he whakaaro moku penei me tarai au ki te hoki ki te
kainga me mate atu au ki reira. Katahi au ka hoki
utu ki tuku hoiho tae atu au ki te taiepa ka piki atu
au rokohanga atu e au e tu una ano taku hoiho.
Katahi an ka piki ki runga taku ekenga atu ki runga
kua takarangi an. Heoi tuku tonu iho ano au ki
raro i te taha o te manuka tangohia mai e au nga
whakapuru o taku tera katahi ka huhia ki runga ia
au takoto tonu atu au iu au e takoto ana ka putu ake
ano te mahara ia an, me mate atu au kite kainga.
Heoi piki ana ana au ki runga i taku hoiho. Katahi
au ka haere i runga i taku hoiho tae tonu atu an ki te
taiepa nui i Pouorongo Rokohanga utu e au e kati
ana te keeti heoi tuku ana ano au ki raro. Taku
urunga atu takoto tonu atu ano au. '• Kua haere ake
tenei ki nga haora o te atu. Taku aranga ake ka eke
ano au ki runga i taku hoiho. Katahi au ka aupiki
atu kite kainga tae atu au ki te taiepa o te kainga ku
tuku au ki raro ka takoto ano an i reira, i tew taima
kua tukutuku iho nga heihei ki raro. Kua puta ake
nga hihi o te ra. Katahi au ka maranga ake tomo
atu ana au ki roto i te whare. Kore rawa au i warea
e te moe ia au e takotokoto nei a, awatea noa.
Kote mutunga tenei o nga korero a Reiwana.
Konga korero a nga tangata o te kainga.
I muri ia Reiwana, ka tae mai te whiu hipi a
Tekotepo ma i te ahiahi awatea ano. Ka ui atu a
Tekoteko kia Te Manawa kei whea a Reiwaana. Ka
ki atu a Te Manawa i to mana taenga mai i te tina
nei, ka ki mai ia e haere ana ia ki Waitataramoa ki
te kai pititi me tona ki iho ano e kore ia e roa ka
hoki mai. Heoi i roa rawa au e whanga ana ia ia,
mahara ana au kua riro tonu atu ia ki Tokaanu haere
ake nei au kia mea ma, i mahara ai au kei reira ia, i
rongo atu hoki au ia korua e korero ana ia tatau i to
henga ra ko wai ra o korua e haere tonu ki Tokaanu
ki te tiki tikareti ma korua. Heoi whakapono katoa
o ratou ngakau kei Tokaanu ia. Apiti atu ano hoki
nga mahi a Aitua. No te ata, o te 20 onga ra
rangona rawatia ake kua mate a Reiwana i te tia.
Tukuna tonutia mai to tangata ki Tokaanu nei ki
te tiki mai ia (Fred. MacSweeney) te Pirihimana o
Tokaanu, Te taenga atu o to Pirihimana ka kite i to
kotiro e takoto ana i roto i ona kakahu paruparu.
Ho tokomaha nga tangata o Tokaanu nui i tao atu i
taua ra. Katahi ka horoia e to Pirihimana, ka hoatu
hoki nga rongoa. Ka takaia ki nga takai ma. T te
ahiahi ka hoki mai te Pirihimana ki Tokaanu nei.
Ki te ata whakariterite ano. I nga mea e tika ana
mo te kotiro. Ite ata o te te 21st onga ra ka hoki ano
te Pirihimana ki Ponorongo.
I tera taenga atu ona, katahi ia ka ki atu ki nga
tangata, taku hiahia he huri i te kotiro ki Rotorua.
Ka whakahokia e nga maori, he pai ano te hari,
engari, kanui nga tangata o tenei iwi e haria ana ki
nga waahi Hohipera kaore hoki e hoki ora mai ana e
mate tonu atu ana ki reira. I runga i te awanga-
wanga o te Pirihimana, ki nga korero nei, katahi ka
ki atu kaati me hari ia ki Tokaanu kia tata at ahau
ki te tiaki ia ia, a kia tata ai hoki ki nga puia hei
horoi i ona tu. Tu ake ana a Te Wharepapa ka ki
atu ki to ratou nuinga, kote mea tika ma tatou he
tere tonu te whakaae atu kei rua rawa a tatou e
whakakore ui, ka raru pea tatou i te Pirihimana nei.
Heoi whakaaetia ana ko te haringa mai tenei ia ia ki
Tokaanu nei.
I te ata o te 22nd onga ra, ka haere atu au kia kite
i te, kotiro nei. I reira te pirihimana me ona
whanaunga katoa e mahi aua i nga mea e tika ana
mona. Ka mutu te horoi ia ia ki te Puia, ka haria
atu ki roto i te teneti. Ka mutu te whakamaroke,
ka timata te pani a te pirihimana i ona (Rongoa)
Ia ia e pani ana katahi ahau ka whakatata tonu atu
ki te taha, kia ata kite ai ahau i nga tu o te kotiro
nei. Tuatahi—Kote tu i te kanohi katau ko tenei tu
kei raro iho o te pewa, kua moe tonu iho tera kanohi
me te pupuhi hoki o tona kanohi katoa. Tuatua—
Konga tu huhua noa iho, timata iho i te kanohi tae
noa ki raro iho o te uma huri noa ki te tuara ko to
mea i te kaokao, te mea i hipa ake te kino o enei; i to
pirihimana e pani ana e puta mai ana nga paruparu
o roto i nga tu nei ko etahi e whakapirau ana ki taku
mohio nuku atu i te 30 tekau nga tu o reira ka mutu
te pani ka hoatu nga takai. Katahi ka ahu ki nga
waewae te pani. I reira ka kite ahau kei te waewae
maui i runga iti ake o te whatianga o te turi i te
taha ki raro, kua puta mai nga kiko ki waho tarewa-
rewa ai kia kotahi inihi pea te tau tau tanga iho,
kapi katoa te waewae i te tu, kaore he wahi i puare.
Katahi ahau ka Patai atu ki te Pirihimana.
Fred, is that the worst wound she has ? Katahi
ka ki mai te Pirihimana, No; those on the body are
worst, they arc more dangerous than this. Ka mutu
|
|
18 16 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
te mahi o tera, ka hari mai ki totahi o nga wawae.
I mahara ahau tera pea e wai marie ki te kore he ta
mo tera. No te hurahanga ake onga kakahu kapi
katoa ano tera i te tu ko etahi o enei tu, ki taka
mahara atu tutata tonu ki te haawhe inihi te honu.
I mari i tena, ka ui atu au ki nga wahine horoi ia
ia, mehemea e pewhea ana te ahua o te tinana katoa
ki mai ana ratou, kaore rawa he waahi i puare, i te
korohouhoutanga a nga maire. Heoi ka mutu nei
o aku i kite a tinana atu ai.
Kote tinana o te kotiro, he tinana kaha mehemea
pea i tupono tenei aitua ki tetahi ahua tinana ano,
kua mate noa atu ia, e kore rawa ia e tae atu ki te
kainga.
Ko nga korero o te puhanga i te Tia.
I te mea, ka rangona na te Tia a Reiwana katahi
a Te Mateparae raua ko Te Wharepapa, ka ahu atu
ki te kainga o Paapu Teihi ki te tiki (pu) atu hei
pupuhi i te Tia Rokohanga atu, i reira nga pakeha
ruri, e noho ana. Homai ana he (pu) kia raua ko te
haerenga o te mate parae. Tona taenga atu e tu
ana te tia i roto i nga hoiho. Te kitenga mai ia ia
katahi ka hikoi mai kia ia, ka whaterotero mai te
arero kia ia. Katahi ia ka whakaruru ki tua o te
kohai tata tonu mai te Tia, katahi ka puhia atu. Ka
hinga ki te whenua. Te hinganga ki raro katahi ia
ka ueke atu ki te taha i reira kua wiri katoa tona
tinana i te wehi i wehi ai ia, no tona kitenga atu i
nga toto o te kotiro e mau mai ana i runga i nga
maire. Heoi ko tona rerenga atu kite tapahi i te
kaki. Kia roa ano ia e ngaua ana katahi ka mate te
taniwha nei. Heoi ka haria mai e ia te upoko ki
nga pakeha na ratou ra i homai te pu. Te taenga
atu o te pirihimana ka tonoa kia whakahokia mai
ano e aua pakeha ki nga maori ano tiaki ai mehemea
kaore te kupu a te Pirihimana e kore rawa e homai e
aua pakeha.
Ko tenei Tia, na te kawanatanga, e whakanoho ana
ki runga o Tongariro raua ko Ruapehu hei putiputi
mo runga ara mo te Paaka o Tongariro ko tenei, i
whai haere mai i nga kooti tae tonu mai ki Tokaanui
nei. Tona tino mahi he haere mai ki roto ia matou
taiepa ki te kai kapeti.
Ka rua ano nga tangata ka tukia e to Tia nei i
mua ake nei ko Paapa Teihi tetahi ko (Blake)
tetahi. I tukia enei ki Tokaanu nei. Hei etahi
taima e tae noa atu aua ahau ki te morimori i nga
maire i etahi taima kaore e tae atu ka riri kinga
kuri.
Ko te ahua o te kotiro i naia nei, kei te nuku rawa
ake ko te taha ki te mate, kote ora kei te iti noa iho.
Waiho kei te kaha o nga kai tiaki te tikanga ara o
(Fred. MacSweeney), District Constable, Tokaanu.
* •
Na ta koutou kai mahi,
RENATA NGAHANA.
Raro Etita mo te Tiupiri mo te taiawa o Tokaanu,
Taupo,
Nga Apiha mo te Tiupiri,
Nga Mema, mo te Tiupiri
TOPIA TUROA.
POROKORU PATAPU • APERA TE- KEUNGA
HORI PUKEHIKA RAIHANIA TAKAPA
KU REWETI, TE HIRA MATIU, KAIPARA.
Raro Etita, Hekeretari and Ripoata: NIMERATA W. UMURAU, Putiki
TE KOMITI O NGAPUHI, KAIKOHE.
HEREMAIA HIKU, Tiamana. WIREMU HEREMAIA, Etita.
KOMITI O NGATIKURA; PIPIRIKI..
IHAKA REREKURA, Tiamana.
KOMITI O TE HAUKE, HERETAUNGA.
KEREAMA HUPITA, Tiamana. AREPA MAKI, Etita.
KOMITI O RAETIHI. WINIATA TE KAKAHI, Tiamana.
KOMITI O TANENUIARANGI. \_\_
HANEA KAWANA, Tiamana. RANGI MAWHETE, Etita.
KOMITI O TE AUPOURI. TEKAO MURIWHENUA.
E. M. KAPA, Tiamana. M. T. TAURERE, Raro Etita.
Te Ripoata mo te Tiupiri:
TE KORONEHO, WAIRARAPA.
He Raro Etita mo tera takiwa katoa, o Moawhango
me Taupo:
HENARE PENETI.
Nga Etita o te Reiri Karamu:
NINIWA I TE RANGI, MARTINBOROUGH
MERI H. MANGAKAHIA, WHANGAPOUA.
He Etita mo nga tikanga katoa o pa ana ki nga
whakahaere tupuna:
HAAMI TE RIAKI, WHANGANUI.
Raro Etita mo nga Takiwa ki Raetihi Manganuioteao
MARAEA TAMATEA.
Koia te Kai whakahaere mo te Tiupiri mo nga
Takiwa ki Herataunga:
MOHI TE ATAHIKOIA, WAIMARAMA.
Raro Etita me nga Takiwa kia Ngatiapa
EPARAIMA PAKI, TURAKINA.
Kei Raro Etita mo te Tiupiri mo te Takiwa o
Ngatiraukawa:
WIREMU KIRIWEHI, OTAKI.
Hei Raro Etita mo Ranana:
PERETINI REWI, RANANA, WHANGANUI.
Karo Etita mo Heretaunga, Waipatu:
PARAIRE HENARE TOMOANA.
Raro Etita mo Tokaanu:
RENATA NGAHANA.
Raro Etita mo Kai taia:
EREPETI RAPIHANA.
Raro Etita mo ta Takiwa ki te Reureu.
HUE TE HURI.
He mea Perehi e Waina me Waina, a hemea panui e
Waata Wiremu Hipango. I raro i te mana o te Komiti
Nui o Whanganui.
HUNE 20, 1899.
Printed by Vine and Vine at their Registered Printing Office,
Wicksteed Place, Wanganui, and published by Waata
Wiremu" Hipango, under the authority of the General
Maori Committee of Wanganui,
|
|
19 17 |
▲back to top |
Paora me Ona Hoa
(PAUL & Co. )
HAAPU KAKAHU I TE PITO
O TE PIRITI.
Kei au nga tino kakahu mo
ia ahua mo ia ahua, Te Hu-
ru Kaingara, Paraikete, Ho-
ro, nga hutu kakahu, nga
haate.
Nga kakahu Wahine, o ia
ahua. E meiha ana au i nga
hutu tino pai rawa.
Haeremai ko nga po tenei o
te Kakarua me te powhiri-
whiri ano ki te ringaringa
kia whiwhi ai koe.