|
loading...|
|
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 2, Number 59. 03 August 1899 |
|
|
1 cover |
▲back to top |
THE JUBILEE. TE TIUPIRI MAORI NEWSPAPER NO 59 VOL 2. WANGANUI, 3rd AKUHATA, 1899. TATINI KEI RAWAHI MAI O TE WHARE PUREI E mahi ana e au i konei nga Toroa, nga Kapata, nga Tuuru, nga Peeti nga Whariki, me nga mahi katoa e tika ana, mo nga whakapaipai Whare. Me nga hanga Kawena tupapuku ka mahia paita e au i runga i nga tohutohu. Haere mai tirohia nga rawa o taku haapu. HEMI TEINA ME TE KAMUPANE. Noku tonu te Haapu Hokoho Rino i te pita o Whanganui Piriti. Kei au nga pu o ia ahua me ona paura, me nga hae ana hanga whare, nga waea hanga taiepa, nga rongoa hipi, nga tuuru mahi. Kamura NGA TUURU MAHI WHAKAIRO. Otira i te tinitini o aku rawa e hokona ana mo te moni iti nei te utu. Ata haere mai koutou te Iwi Maori ki te titiro i ta te kanohi i pai ai.
|
|
2 contents |
▲back to top |
|
|
3 1 |
▲back to top |
|
|
4 2 |
▲back to top |
TE TIUPIRI
Pooka hei runga ia tatou i te iwi maori.
Na konei ka tika tatou nga iwi o waho i
aua rahui kite ata titiro ina tuturu taua
Ture Rahui, me nga wahi e whakataua ana
Heaha ra nga hua kei roto; ko te mea
tena hei titiro i roto i tenei ra; mehemea
ko taua rahui kia kore ai e taea e ia e te
Kawanatanga te hoko, he nui te pai, a
me whakahaere kia rua tahi nga mana o
te tangata maori.
Tuatahi: ko nga rakau; tuarua: ko te
whenua. Kote tino taonga o tenei rahui
ngaherehere, ko nga rakau anake he
moni nui kei roto, ka neke atu te utu o nga
rakau i te utu mo te whenua. Ka
mohio ake ano te ngakau ka herea, ma te
Kawanatanga anake e hoko; e kore
hoki e pai te kawanatanga ma to ta-
ngata ke e hoko, engari ma ana tonu, ki
tana utu i pai ai. Ko tenei e te Iwi i nga
ngaherehere tu kia kaha te awhi ki nga
rakau, kua mahue a raro, kua rere whaka-
runga hoki te mana; kanatia ano te iwi
maori ki te wahi kuiti noho ai.
He Mema.
Tenei ahau a Waata Wiremu Hipango
ka whakaae i runga i te tono a toku iwi a
Whanganui kia karangatia ahau hei
mema mo te Paremata o te Koroni mo
te Tai-Hauauru. A tera hoki ahau ka
whakaputa atu i oku whakaaro a te wa e
rite ana hei tukungu atu i oku mahara
hei whakaritenga mo tenei turanga, e kiia
nei hei mema.
Kaikohe Takiwa,
Kite Etita W. W. Hipango,
Kia ora, tena koe. Tenei kua kite i te Panui a te
Tiupiri nama 54 i te aronga nui tonu o taua Pepa e
patoto ata nei ki nga ngakau o nga Iwi Puta noa i te
mota kia tango Tiupiri mo ratou hei whakaea ano
mo nga whakaaro a nga Iwi e takare nei ki te Hapai
i nga tikanga mo nga Iwi me to ratou mana, motu-
hake tau ana ra te marino nai ki roto kite taringa
me te ngakau mo runga mo nga korero Penei te nui o
te marama whawhao rawa ki roto ki te hinengaro
te tiki o nga kupu nei te pai, koia oti e hoa ko a
tatou kupu e kimi nei i nga tau e ngapuhi ?
Me aki ano oti tatou i nga ruruhi nei ki te keri kapia
hei kohi i ta tatou moni e ki nei mate moni e whiti
ai te Pire tono mana ki Ingarangi? ki oku ake
mahara kapai nga kupu a te Tiupiri kua oti akera te
• korero hei titiro ma o tatou ngakau hei whainga atu
mia o tatou Tinana ki a uru mai e tahi o enei kupu
ki roto ki o tatou ngakau ka ia tenei ko te kupu
potopoto i kitea iho e au i runga i te mata o te
whenua i raro iho o te ra ka pau katoa a tatou kupu
e ki nei ki waenganui i o tatou huihuinga ka maha
nei.
Mo te Tapiri.
He nui atu te kaha o taka matua o Matiu Kapa ki
te Panui i taua pepa nei i te matenga o Tari te awa
i kaikohe nei he nui hoki a ngapuhi i poto ki reira.
hoi ra whaka rongo kau ana Ngapuhi kua matotoru
ke te ngakau ki te Puhoi mo nga kupu marama nei
i tuhia ano e ahau e tahi Pukapuka whakahau ki te
iwi ka tukua e ahau tenei ono marama hei whaka
putanga Pepa ma ratou ko te utu 6s 6d. Kei te tare
tena tuhituhinga aku ko te paunga o nga ra o Hune
nei mutu mai ai ko reira ahau tuhi atu ai ki a koe
ina tahuri mai o ratou ngakau kite Tono pepa ma
ratou. \_\_\_ \_\_\_\_
Mo Hipango.
Kaati tena tenei hoki ka kite iho ite whakaaro a o
iwi mou kua tono kia koe kia Pootitia hei mema mo
te Paremete o te koroni ate Pootitanga mema ite tika
hoki o a ratou i hora ai ki runga hei hapai i a koe.
He kitenga iho ano hoki e taku hoa i nga mahi pai
i whakatupu ria e koe i muri i to papa e hora nei a te
Tiupiri i runga i o iwi maha puta noa ite motu he
taonga nui i haere mai i runga ite Aroha me te
pono i hohoutia iho e o matua nunui ki runga ki a
koe e mau nei i tenei ra he taonga no te rangimarie
he whai kiko hoki no reira ahau i mihi atu ai ki te
iwi Whanganui ki a ora ra tena koutou. Ki a kaha i
runga i te mahara na koutou i kite koia naka hoki nga
hua i ki ai te karaiti kei a Matiu upoko 7 R16. Ma o
ratou hua ka mohiotia ai ratou e koutou.
|
|
5 3 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
Kaati no reira ka marama takoutou Titiro ki nga
hua pai me enei kua ki ia ake nei e mea ana te putea
whakairo o namata kei a Matiu upoko 5 R. 14 15 16.
Ko koutou te whakamarama o te ao a kore e ngaro te
pa e ta ana i ranga i te maunga.
E Kore ano hoki e tahuna te rama a e whakaturia
ki raro o te mehua engari ki runga ki te turanga a ka
tiaho ki nga tangata katoa i roto i te whare.
Kia tiaho raia to koutou maramatanga ki te aroaro
o nga tangata. Kaati ra nga kupu hei mihi noa atu
he pena ano hoki tooku ngakau i pouri ai mo ta kou-
tou whaka aro ki a unuhia atu taku hoa a W. W. H. i
runga i to mana noho anga Etita kua matotoru ke
toku ngakau ki a maua mahi pai kua pukenga kua
whaia ki to Aroha me te pono.
Ki a ora tena koutou. Kia ora e taka hoa etita.
Korua ko ta taua nui pepa hei kona ra.
WIREMU HEREMAIA,
Raro Etita
Kaikohe.
Ki te Etita ka rua meera e ngaro tonu ana taku
ingoa i waho o te kawa o te Tiupiri he aha ra ?
Ku a tae mai te pepa a Marara Eparaima Oponga
ki Kaikohe nei kei te pai kei konei hoki taua wahine
ra e moe tane ana.
Kua tae iho te pepa a Horima Wiremu a Erana
Wiremu kei te pai taihoa e tuku atu a raua Pane
Kuini. "
Kua whakaae ahau ki te kupu a taku komiti ko au
hei whakateretere i a te Tiupiri i roto o Ngapuhi ko
au ano to ratou hekeretari mo nga mahi katoa e rite
ana e kore ratou e marama he wai rua ngoikore he
ringa taimaha he hunga mahi nui i roto i te hahi.
W. HEREMAIA,
Etita, Kaikohe.
No Parihaka.
Kiate Etita Ote Tiupiri.
Ehoa tukua atu enei kupu ruarua kia
haria atu hei Matakitaki manga iwi
Maori Meera atu iwi, kua tae ahau ki
Parihaka a i rongo ahau inga korero a Te
Whiti mo te Kawenata Tawhito tino pai
taana Whakamarama, kua kite hoki
ahau inga whare o Te Whiti me tona iwi
te kore paru etata, te pai hoki onga whare
kai me te mahi kai kaore nga pai katoa
ote iwi Pakeha i pahure atu, tetahi heoi
ano te tangi nui o Te Whiti menga
wahine me nga taane ote Atiawa ko to
ratou whenua i murua nei ite Raupatu,
kaore he korero whakamanamana, takahi
ranei inga kupu a Te atua Engari ko te
18 onga ra o maehe i Karangatia nei e rau
a ko Tohu ko te Ra tena i whawhai ai ki
Waitara ? Engari na te ture ate tangata e
mahi nei ka kiia ena he tito noa ? tenei
ake ano etahi onga kupu taihoa marire e
tuku atu ku a kite hoki ahau inga whare
o Tohu me ona iwi me a ratou Whaka-
haere monga kai me te mahi onga kai
kaore raw a i tata tata, ki o te tahakia Te
Whiti, menga korero hoki a Tohu kaore
rawa i tata te marama ote Whakarongo
ki te ahua ote hamunui a Te Whiti, Ara
Konga korero a Tohu Epenei ana, koia
tonu te tangata i kiia e Te Atua hei mana
hei hepara hei kingi hei Atua mo tenei
Whakatupuranga; konga minita konga
Pihopa konga hahi katoa e karakia nei ki
te atua ka whakakore a katoatia e ia,
Engari kai a ia te karakia mo tenei motu
ko tona poi ? Ko te kingi tanga o Tawhiao
no te 1882 ka tukua mai e Tawhiao kia
ia koia hei kingi, ko te Poropititanga o Te
Kooti no te tau 82 i tukua ai kia ia
ko te take i mohio ai ia mo tena ko te
Paipa a Te Kooti na tetahi tangata i
kawe ena kia ia, kati ko te karakia o Te
Kooti kia iti rawa te Whakatangi a Te
Kahu i tona Pere i Waenga i tona Marae-
ara o Tohu, no te mea ko te pono ote
atua i a mohi i mutu atu ano i te wa ia
mohi, me te pono o te atua i a Hohua i
mutu atu ano i tona ra pena hoki te pono
ia Rawiri ia Te Karaiti, kaore i tika kia
tae mai ki tenei Whakatupuranga, aba
koa ko Te Whiti ko Mahuta ko te Pirimia
me nga iwi pakeha maori me ienei motu
katoa kai roto katoa i tona ringaringa,
koia rawa anake te tangata tika i te ao ko
tona ingoa ko te kingi o te maungarongo ?
No te July 10th, 1899. ka whakautua e
Eruera Tekahu nga kupu a Tohu (koia
tenei) monga kupu mo mohi mo Hohua
mo Rawiri mo te Karaiti, kaore nga kupu
a Teatua i mutu atu i reira i mea hoki te
atua, ko te Rangi me te Whenua e
|
|
6 4 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
pahemo ko ana kupu ekore e pahemo, te •
utu mo te kupu mo nga hahi, Ekore rawa
tona hahi e hinga ite tangata, na Tohu
ano hoki i tuku atu tona iwi ki Waitotara
tono ai kia tae mai ia ki Parihaka a no te
taenga ki Parihaka ka tukua e Tohu tona
marae a Toroanui kia te kahu me te
tangi o te Pere Karakia ki tau a Marae
no reira e kore e mutu ia ia ara ia te
Kahu te Karanga inga Ra Karakia ki
Parihaka Ehara hoki ia ia te pokanoa ki
te marae o Tohu ? he nui ano te whaka-
keke o tohu me ona iwi tetahi kupu a
tohu, koia te kingi ote maungarongo, ka
murua e ia nga hara onga tangata katoa i
runga i tenei motu; no tena kupu ka
pataitia ano e te kahu a tohu penei te
patai, ka murua hoki e koe te hara o te
Kawanatanga e kiia nei he tangata muru
whenua maori te Kawanatanga ? te
whakautu a tohu, ae ka murua e ia heoi
ka hiehie ka pakipaki atu nga ringa o te
kahu ka titiro mai a tohu katahi hoki ka
mea mai he aha koia koe i patai mai ai i
tena patai ki au; ka mea atu a te kahu
nau hoki i mea he tangata muru hara koe
i tenei motu.
Ehoa e te Etita he nui nga kupu a
tohu he torutoru a te kahu raua ko ruka
kai hoha koe taihoa marire e tuku atu kia
koe.
Na to hoa
NA NGA KARERE A MAHURU.
No Whakatu,
Ia Hurae te 8 onga ra nei, ka tae mai nga tama-
riki maori ote kura o koroikieera ki Whakatu nei, he
mahi waiata na ratou, whakaatuhoki i a ratou mahi
i akona ai e ratou i roto i te kura. He nui atu te
whakamoemiti o nga pakeha me nga maori o Wha
katu ki nga mahi a aua tamariki, kaore i numinumi,
whakama nei pea te ahua o toua tawai te whakahua
i tana whai karero pea i roto i nga rau tangata. Ko
Rev. Tatatana i whai kupu ki te whakaminenga, wha-
kaatu i runga i te awhinatanga a nga tangata o
whakatu, mo runga i te tono pai Whakatu ngia he
kura ki koroihikera, tautoko ana, a ko ana tamariki
a kia nui hoki te aroha o te iwi ki nga mahi e whaka
haerea ana i roto i te iwi maori,
Ko Peneti te kai whakahaere o nga mahi a nga
tamariki, ai pai ano i a ia nga mahi a nga tamariki.
Ko Hoani Te Rama (he kaumatua moko) i tu ia ki
te whakapai ki te hui nuinga ko Peneti aho te -kai
whakamaori, he nui-rawa tona ngakau whakamiharo
mo runga i te hohoro o nga tamariki i tino whaka-
pai hoki ia ki nga kai whakaako mo tenei marama-
tanga katau nei ki runga ki to ratou kainga koraha.
Me tona whakapai ki te iwi pakeha mo runga i nga
mahi pai i roto i te iwi maori, imuri iho ka waiatatia
e ia te himene mote kaihanga mo nga manaakitanga
tae atu hoki kio nga mahi pai a te hunga whaka-
pono Nui atu te pakipakia. Katu hoki tetahi kau-
matua pakeha ko tiati Ropitini ka whakapuaki hoki
i ana kupu whakamoemiti mo te mohio aua tamariki,
me te whakapai hoki ki nga kai whakaako (ara he
wahine, mo runga i to raua kaha ki te ako i aua
tamariki. ) Kaore ano ana taua kura kia rua tau
noa, no te wa tonu ia Peneti i reira i tahuri ai ia ki
te mahi whakapai haere i roto i te iwi maori, koia
nei nga hua o taua mahi minita he aroha ki te iwi
maori.
NO TE MARAE O TE
PAREMATA
He Whakahoki na nga
Mema mo te whai
Korero at e Kawana mo
te Taha Maori.
WIRIHANA (he mema). Kua rongo au tera e wha-
katakotoria e te kawanatanga he tikanga hei whaka-
haere i nga whenua ote iwi maori, a kia hoatu he
mana whakahaere ki nga maori mo o ratou hapu. Ka
peneitia e kore au e tautoko. Engari te mea nui ma
tatou he tohutohu i nga tikanga e puta ai he painga
kia ratou, note mea ko nga paanga ote maori, e riro
ana etahi i etahi rangatira maori. Titiro atu hold ki
te Tai Rawhiti me Haaka Pei, titiro ki nga take o
nga hapu, e mohiotia ai ko nga hapu me nga mea
whai take, na e riro ana i nga rangatira ngu reti, e
|
|
7 5 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. Te Whiti O RIKENA: Nui Tireni RENGE (Waikato). TAKANA (Oamaru) KAIHAU (Taihauauru) Tiriti o Waitangi
|
|
8 6 |
▲back to top |
TE TIUPIRI
ana i whakakaha nga taaka kuri. Me te kitenga o
Mahuta me nga rangitira o Waikato. Ekoa ana hoki
ahau tera e puta he painga i runga i tenei kite kite
ote kawana. He whakapai atu aua au ki te kawana-
tangata mo runga i te tango whenua hei whakanoho-
noho i raro i to Ture whakanohonoho, ki taku mohio
hei kainga tenei mo te koroni, ko taku tono atu tenei
ki te kawanatanga kia haere tonu ta ratou tango
whenua ki nga whenua kei nga pakeha e ahei ana tei
tango mo runga i nga tikanga whakanohonoho, ko
nga whenua hoki kei te pakeha e nui ke atu aria i o
te maori, ko te toenga ote Whenua ote maori kia
wha kia rima ranei miriona nga eka, engari ko nga
whenua o nga maori e hokona ana e te kawanatanga
kihei i te tika nga utu ki runga ki nga ritenga Utu
whenua, koia au i ki ai ko nga whenua pakeha hei
hoko, no te mea e matua wariutia ana ka hoko ai.
I runga i te whai korero a te kawana kia whakata-
kotoria tetahi mana kia hoatu i nga hopu ki nga
maori na mehemea he tikanga kei roto, me titiro nga
mema o tenei whare, notemea he tuatahi tenei kaua
te Pire Poari i tukua mai nei i te ra paremata mehe-
mea koi ra te ritenga ote mana i runga i te whai
korero ate kawana kaati he hai ke kia kore atu i
runga ia matou, e korero ana nga maori ko tenei
Pire ko te mutunga mai o te ao, he mea pai. Kote
Ture ote tau 1884, he arai i te maori ki te hoko i o
ratou whenua ki nga pakeha noa, na he maha nga
iwi, nga hapu, o te tai whakararo kei te mate rawa i
tenei Ture. Kei te araia ratou ki runga ki nga
painga e puta kia ratou; Kaore tenei Ture i te
arai i nga whenua ote Tai Rawhiti, Na reira au ka
ki, me whakatikatika tenei Ture. Na he maha nga
maori e whai whenua aua i roto i te Rohe Potae, kia
whitu rau pea nga tangata e whai take ana ki te rua
miriona eka, i roto i te takiwa, na te ture nei, kihei i
taea e te iwi te hoko te mahia tetahi tikanga ranei hei
painga mo ratou.
Tenei ano tetahi take e tika ana kia whekatika-
tikaina ara ko te Ture Kooti whenua maori 1894,
kote tahi wahi o taua ture, e mea ana kahei noatu
nga kai ruri te haere ki runga ki te whenua, ahakoa
i whakaaetia kaore ranei e te hunga nona te whenua,
na i te ruri tanga ai tau ana ma te hunga momi te
whenua e utu te ruri, ko nga moni ra ka tau tonu iho
hei moni taumaha a mokete ranei, me te here hoki ote
ture e kore e taea te whakahaere te hoko te riihi ranei
kia taea ai to wewete atu taua here. Tetahi ko Te
Ture Pane kuini 1882 tekau £10 e tangohia ana e te
kawanatanga i roto i te £100 i runga i nga tikanga
hoko i nga whenua, Na kua kite tatou e arara ana te
hoko whenua, engari ia kite riro ia ratou, ka riro
taua £10, i roto te £100, me whakatikatika ano tenei,
me pewhea te maori e piri ai ki nga tikanga pakeha
Ki taku mohio mei tukua ki te iwi maori nga tikanga
whakahaere mo ratou me o ratou whenua, e kore e
penei te raruraru. Me whakakahore te Kooti whenua
maori, me hoatu e tenei whare he riwhi ko te Kauni-
hera maori hei whakahaere i nga takiwa katoa o tenei
motu, Tera tetahi pire e tukua mai hei whakatikatika
i nga tikanga pooti mema mo tenei whare; ki taka
mohio me neke ake te maha o nga mema maori kia
waru kia iwa ranei, kia taea ai. te ata titiro nga
tikanga mo te taha maori. Mo te taha ki nga tohanga
maori he matauranga ano kei a ratou mo nga ahua
mate e pa aua ki nga maori, te mohio ana ratou ki
nga rongoa e tika ana hei hoatu mo te mate. Ehe ana
te whakaaro ote Kawanatanga ki te whakakahore i
nga tohunga mahi rongoa; E kore au e wehi ina
whakaritea e komihana hei uiui mo aua tohunga, tera
ratou e mohio e pera hoki me nga Takuta
pakeha, engari me hoatu e te kawanatanga be mana
kia ratou kia mahi, pera me nga takuta pakeha. I
rongo ahau tera ano e tae te kawana ki waikato me
nga takiwa ote Rohe Potae, mehemea ka rite, tera
te kawana e kite i nga whenua i riro i te Rau Patu e
rua takau miriona eka, tera hoki ia e kite, kei te noho
kore whenua nga maori o reira he paku iti nei te
oranga koia nei te mea hei titiro ma te kawanatanga
kia whakahokia mai aua miriona eka ki nga maori o
waikato, note mea koetahi i mau pu kia te kuini, ko
etahi i piri pono;
Ohotu Poraka.
KATENE (Whanganui) he patai ki te Pirimia mehe-
mea tera he pire kua oti ia ia mo Ohotu Poraka i te
awa o Whanganui, e waru e iwa tekau mano ranei
nga eka o taua whenua kia taka ki raro i te Kai-
tiaki mo te katoa, kia tere ai te whakanohonoho hei
painga mo nga maori me nga pakeha, a mehemea he
pera ka whakahaerea ranei i tenei Paremata.
TIMI KARA—Kote whakaaro ote kawanatanga kia
hangaia he tikanga mo nga maori i tenei tau a kia
whakaurua hoki he tikanga ki roto mo tenei take.
He Pire ano i mahia mo tenei Poraka i te tau i
mahue ake nei, engari ko nga tikanga katoa e rite
ana ki te pire a te kawanatanga, na reira kawaiho
kote Pire topu hei whakahaere, kote tahi ka waiho.
Engari tera hoki ka whakahaerea he tikanga a tenei
Paremata kia taea ai taua poraka te whakanohonoho.
KATENE—Me hoko,
Tun KAEA—He whakamatau ki te hoko tona
tikanga ka kore atu nga tikanga whakanohonoho
mo nga tau maha. Ki taku mohio hoki tera e wha
e rima ranei tau e tatari aua e tutuki ai nga tikanga
hoko ko te maha o nga tangata nona kotahi mano na
mehemea ki te hoko takitahi i a tangata ki te tuhi i
tona ingoa ki te hoko, tera e tino nui atu te
raruraru. Mote korero a Moka me roherohe ki a
tangata ki a tangata tana piwhi, tona tikanga e kore
e taea te whakanohonoho mo nga tau tekau marima
Heoi ano te mea nui inaianei he hanga i te ture kia
taea ai te tapatapahi, e taea ai hoki te whakanono-
noho.
|
|
9 7 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Ki nga hoa Tono Pepa.
Ropata Kahukura Kaiwhaiki, Makirikiri.
Waaka Arakai, Opepe, Taupo... 10 O
Riwai Rimitiriu Pakaraka,... 2 6 P. K.
Ngina Paora, Maropiu...... 2 6 P. K.
No. 58 Horomona Nukuru,
Ohinemutu, Rotorua
H, Te Urupu, Kairakau..... 100
W. T. Whatakorari, Greytown... 50
No. 58 Rev. Pa Rihario, Whanga-
roa, Bay of Islands... 2 6 P. K.
W. N. Heremaia i tuku mai nga
pane kuini
Erana Wiremu, Kaikohe...... 1 O P. K.
Horima Wiremu, Kaikohe...... 1 O P. K.
Retimana A. Parata (Jan 1900)... 5 O
No. 58 Wherei Mete, Kaitara Karaka,
Gisborne......... 30 P. K.
No. 58 Wi Te Kahi, Mohaka H. B.... 6 O P. K.
No. 58 Tungaane Titi, Dannevirk
No, 58 Winiata Ropitini, Kihitu,
Te Wairoa, H. B.
Henare Ripa, Wellington
Rewi Rangiroa,;........ 5 O
He mea tuku mai e Taurere Eti. ta
Eru Ihaka, Te Kao via Mangonui,
Auckland......... 1 O P. K.
Herewini H. Tauawatea Te Kai,
Mangonui......... 1 O P. E.
Henare Hetaraka Kaitaia, Houhora
Hirini Mohina, Putiki...... 10 O
Anihira Paane, Whanganui... 10 O
Wiremu Rangatira, Waipoua (c/o Mr.
Jarvie, Kawerua, Hokianga)... 26 P. K.
Panuitanga.
Ehoa ma e te hunga korero ote Tiu-
piri, kaua hei pouri mo te whitinga ote ra
o ta koutou nupepa ki te 3 onga ra o
Akuhata, noku tena he no te kaita, ko te
•
ra tika ia ko te 23 o nga ra o Hurae.
Naku na
WAINA, Kaita.
Hoia Maori,
——————————
Enga rangatira tane, me nga rangatira
wahine, koutou pu korero nga kai tohu-
tohu, to koutou akau e kia nei ko Waira-
rapa Moana, nga maunga teitei whaka-
maunga kanohi o nga tangata nunui,
ratou okiokitanga, huihuia ratou ki te
paihere tangata raua ko te paihere korero,
te rama te kanohi o koutou e hautu mai na
i nga nui i nga mana o to koutou tupuna
papa o Meiha Keepa, koia tena ko " Te
Kuratakaipuni" kua titia mai na ki runga
ki o koutou mahunga, nga tohu rangatira
o koutou maunga whakamanamana koia
ra tenei he huia, he moki moki, kua ngaro
nei to koutou kotuku rerengatahi a kua
ora mai ano ia koutou i tona morehu iwi.
Tenei hoki to koutou iwi mokai ara a
Whanganui te mihi atu nei ki a koutou,
tae noa ki ona mokopuna kua oti maina
te whakapiki e koutou. Nga hoia ote
Kuini " hei tohu i to taua piri pono kia
Te Kuini i muri ia ratou i nga tangata
nunui, na ratou nei i hapai te ringa ringa
kaha ote Kuini ki enei motu, a na koutou
ano hoki i whakatutuki te Taimana Tui-
piri o to tatou Kuini, i tino u ai. te piri
pono me te nui haki o to tatou ingoa ote
iwi maori ki nga rangatira tanga o nga
Iwi i hui hui ki te whakahonore kia Kuini
Wikitoria, kia ora nga Hoia, nga kapene,
me nga Kaumatua.
Pooti Mema.
Hurae 25.
Hutitene......... 6, 945
Teriko......... 4, 771
Te nekehanga mo Hutitene 2, 174
Ko Hutitene he mema mo Poneke, a he mema hoki
i tautoko i tenei Kawanatanga, i maunu ia ki waho
ara. i rihaina tonu i muri iho ote pooti turaki ate
Apatihana i te Kawanatanga, ko te take hi raruraru i
pa ki te Kawanatanga mo te tiwhikete whakamana
kapenetanga.
Ko Teriko roia o Poneke i whakatete mo taua
|
|
10 8 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
turanga, ko toua take i hiahia ai kia tu, he turaki na
ana ia Tiati Erneti, o te Hupirimi Kooti, na runga i
taua mahi ana, ka tangohia tono mana roia mo
etahi marama.
Panuitanga,
He whakaatu tenei na Patea Petera o Kaiwhaiki
kua mau ia ia tetahi waka maori he mea tere mai i
roto i te awa o Whanganui, ki te mohio te tangata
nona me tiki mai ko te utu e toru kapa mo te putu,
toro tika.
*
Tupapaku.
He Mihi mo Amaru.
KOPUA WHARA MAHIA, Hune 8, 1899.
Kite etita ote Tiupiri ehoa tena koe tekai hautu otena
waka o tatou kati temihi tenei katukua kia taia kite pepa
tenei kua tae mai te rongo kua mate Akaraiti, Amaru,
tukete nui, Herangatira note Aitanga hauiti i mate
kiuawa taiaki pei no nga ra o Mei nei i mate ai henui
tepouri ite matenga otaua tangata.
Hewaiata poroporoaki na Rongo mai wahine motaua-
tangata.
Harere ete hoa i tera karerehu, inuhia atura tepuru
o Paikea te tihi o ranginui, te puhio hou take kai
whea raia omana whakaora ehau nei ona rongo kite-
pu ote tonga, Hekawaka Whati whati te kawa a peta-
toto te kawaa tiopera eei eei.
Tunoa raeroa kapakaru hotu rangi kariro ia te
takeo te tipua te uri o te taniwha omanawapau e Ua-
weki uta e kara ite mate e ara ki runga e puta ki-
wahora ko au ra tenei orongomai wahine e tangi aue
nei he tangi kia koe he tangi ki te matua eei eei.
Raku raka noa ana ngamana oporou e whaka
mahuru ana ki roto Paemata kite rua koiwi kei
otipuna kei o matua emoe roa mai ra ka mate koekara
kara te whenua ka hinga rae te uri o Kauiti eei eei.
Whakangaro Makahua
Tenei kua tae mai tetahi reta no Raetihi wahi o
Whanganui. He whakaatu mai mo Te matenga o
Te tamaiti a poi Tukairangi raua ko Te Amoroa.
Hemopo; i mate i te rima o nga ra o Akuhata, 1899
he tamaiti hoki i manaakitia niutia e tona iwi tae noa
ki nga pakeha rangitira o taua taone, he nui atu
hoki te tangi o nga pakeha ki taua taimaiti, me te
hoatu Takoha hoki nga mea whakapaipai e rite ana
mo tenei mea mo te tamariki mate; heoi te mutunga
o te tangi tukua atu ana toha wairua ki te ringaringa
ote kaihanga, heoi me mutu iho i konei aku korero.
N. W. UMURAU.
TAHAE Nui, Hune 15 1899.
Waata Hipango.
Utaina atu enei kupu kia panuitia ete Tiupiri kia
rongo mai ngai wi inga pito ewha onga motu erua
ko tetahi tino tangata rangatira pai hoki teahua
me ona whakaaro kitona iwi i heke iho nei in Hau
iti he nui atu te pouri o tona iwi motona matenga
i mate ite 3 ongara otenei marama ohoa ma nui atu te
mamae ote ngakau mo te matenga ote nui tangata
ehoa ma ma koutou e mihi mai ikona ekore e rautu
te pouri mona.
TAARE METE
Meiha Mea,
I runga i nga rongo o tatou kua rite a
Meiha Mea hei riwhi kai whakahere mo
Hamoa, koa ana hoki i te tunga o
nga tangata mohio ki o tatou tikanga ki o
te maori, hei kai whakahaere mo era iwi
maori, e korerotia nei i heke mai o tatou
tupuna i aua Moutere: Kaati inaianei
kua pa he mate kia Meiha Mea; tae rawa
atu ia ki Hamoa, kua rite noatu he
tangata mo taua turanga no Tahiti. Na
te komihana taua he, tuhi ana hoki
ia kia te kawana o Nui Tireni mo
te tahi tangata, te utu mai o to Tahiti
kaore e kitea he tangata tae rawa atu nei
a mea kua rite he tangata, inaianei kei te
hoki mai ia ki Nui Tireni nei.
Akarana Taone,
Ko enei korero he mea kape mai no roto i te Wikiri
nupepa o Akarana.
He mea tuku mai e W. Te Kiriwehi.
No te Panuitanga a taua nupepa i nga korero me
nga mahi katoa o te Ekipihana i tu nei ki Akarana inga
ra o te marama o Tihema 1898 kua taha ake nei.
Koia tenei ana korero.
Ko nga eka katoa o te Taone o Akarana e toru mano
|
|
11 9 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
3000 rahi ake iti iho ranei, ko te utu mo taua toru
mano eka, koia tenei, e rima tekau pauna moni £50
erima tekau nga paraikete, eruatekau nga pea tarau-
tete, eruatekau nga haate, tekau nga Wekete, tekau
nga potae, ewha nga kaaho tupeka, kotahi, pouaka
kerei paipa, kotahirau iari pirini kakahu wahine nei,
tekau nga paata piauau, kotahi peeke huka (pango)
kotahi peeke paraowa, eruatekau nga toki titaha nei,
heoi ano ko nga utu tenei i riro ai te ru Taone nui
Whakaharahara e Whakamoemititia nei e te ao katoa
ara, Auckland.
Kote Marama o te hoko nei.
Hume 26, 1841.
Na, Ehoa ma he mea pai ano enei korero hei mata-
kitaki iho ma tatou ki nga Whakahaere a o tatou
kaumatua i te takiwa i ora ai ratou.
W. KlRIWEHI.
He Aitua no Whanganui
Nei.
Tokorua e tahi Tainamana i haere ki tai atu o
Whanganui i runga i te poti, ko te take o taraua
haere he haere ki te mahi wahie, heoi pa mai ana
• tetahi Aitua kia raua, i to raua hokinga mai ki te
kainga, ko te taima i haere ai raua ko te rima o nga
haora i te ahi ahi, i te hapaahi o te Iwa ka rangona
enga tangata o Putiki e aue ana, ka mahara e tahi
onga tangata he porangi ka mea etahi kaore, he
tangata mate kai te wai, ka haerengia mai e Rangipo
mete kingi raua ko tetahi pakeha ko Teri, te ingoa, i
moe i tetahi wahine maori, rangatira; no te taenga
mai ki te waka, ka haere ko te pakeha ki te whai,
Rokohanga atu e teretere noa iho ana te poti ko nga
tangata o runga kai roto i te wai e pupuru ana nga
ringa ki nga niao o te poti ka paretengia mai ki uta
e tae mai ana ki uta e tae atu ana nga maori, ka
tahi ka kawhakina ki o ratou kainga te taenga atu ka
mahia enga maori, ka ora ake, i runga i to raua mate
kino, kia pau hoki tetahi tekau meneti mo nga Taina-
mana ki te wai kua mate, ekore ora, Otira he nui te
whaka mihi onga Tainamana ki nga maori, i runga i
te manaaki pai onga maori i o ratou hoa, Heoi. Ka
mutu iho, ikonei,
*
No Wharerangi Puke-
tapu Nepia.
Note rima onga ra o Hune nei i tae ai a
Etna Hipango me nga matua ki te kawe
ia Miriama T opine me ona tamariki kia
kite ia Aperahama te Kume raua ko te
whaereere, He nui te whakamihia o ratou
e te tiaki whenua e Aperahama raua ko
Hohaia me a ratou tamariki, tae atu hoki
ki a ratou wahine, he nui te tangi i tangi-
hia ai kia ratou mo te hunga i ngaro ia
Aitua. A he nui hoki te manaaki i manaa-
kitia ai ratou e te tiaki whenua. Ko-Nga-
tikahungunu ra hoki, ka poipoia 'te
manaaki ki runga ki nga ringaringa ote
tane o te wahine. He nui hoki te koa o
Aperahama me te whaereere mo to raua
kitenga i ta raua tamahine me ona tama-
riki, i te maha o nga tau e wehe mai ana
ki Whanganui nei.
He nui hoki te ngahau ote tiaki whenua
ki te whiu poi a Rawinia Hipango, a
Wharekura me to raua tuakaua me Ra-
hapa. Nga mahi a Te Iharaira.
Panuitanga.
He powhiri tenei i te iwi Whanganui
me era atu hapu e tata mai ana; kia tae
mai ki te Hui ka tu ki Hiruharama a te 31
onga ra o Akuhata nei. Ko te ra hei
taenga mai he 29, 30, he 31, Kaua hei
ngaro i tena ra.
NA TE TIUPIRI.
|
|
12 10 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Pooti Mema,
NUHOKA, Hune 15 1899.
Kia Waata Hipango.
Tena koe mete komiti panui tia atu
enei kupu kia rongo mai nga taki wa
pooti ote tai rawhiti ka tau tokona ano a
Taare Mete hei mema mote Koroni a tenei
pooti tanga ehe ki iho nei irunga ano inga
take iwhaka haere nei ia i tona pooti itera
pooti tanga menei take hou hoki earai nei
imua io tatau aroaro kei wareware hoki
ngamea itau toko nei ia taare mete itera
pooti, tanga ehoama tokoutou mema; heoi
Tamehana tieke, hori teihi, nirai hanene,
whiri meihana.
He Huihui no Te Hahi
Katorika.
Kia Waata W. Hipango.
Tena ra koe. Ka kite koe i te utu hua-
tahi mo te Tiupiri ara 30 pane. Mei
whai taima ahau kua oti ke e ahau te
whakarite i tenei. Ka kitea hoki etahi
kupu torutoru aku. Taku hiahia kia
tangohia tenei wahi korero hei panuitanga
mo to tana iwi. Ka whakamatau ahau
kia korerotia te Tiupiri e nga tangata o
tenei takiwa. Heoi, kia ora koe.
Na tau pononga.
NA PA RIHARIO.
Whangaroa, Bay of Islands,
Hurae 20 1899.
Kia Waata W. Hipango.
Ehoa, tena koe. Kia ora koe. Wha-
kaatutia atu ki te iwi maori katoa e noho
ana ki nga marae o enei motu erua te
matenga o tetahi o nga kaihapai o to
matou tikanga, o to matou kaumatua
aroha o Parao Hautikia.
Ka toru tekau tau i noho tuturu ia ki
waenganui o matou, kamau tonu to
matou aroha ki a ia no tana taengamai ki
konei tae noa ki tenei ra. He tangata
marama rawa, he tangata ngakau nui a
Parao. -
He tangata marama rawa. I tana tai-
tamarikitanga i piri ia ki te karakia o ona
tupuna. Tae kau atu te kupu kia ia mo
te he o tona hahi ka whakarerea tonutia e
ia. Ma te maramatanga o te Atua i heke
iho ai ki runga ki a ia i kite ai ia i te
rerenga ketanga nui o nga hahi erua.
Na te tangata te hahi o ona matua tupu,
na te Atua te Hahi Katorika Romana.
Tomo tonu ia ki roto ki te kahui kua oti
te whiriwhiri e totatou Ariki.
He kaumatua marama rawa. Ko ia te
kaiwhakariterite o nga raruraru i roto
i omatou kainga. Kanui hoki to
matou whakarongo ki ana kupu marie
ki ana kupu aroha.
He kaumatua ngakau nui mo nga
tikanga o to matou whakapono.
Kihai ia i mutu te whakahauhau i nga
tamariki kia pai to ratou noho, kia ata
whakaaro ratou ki nga mea o te Atua, kia
whakarerea e ratou nga mea memeha o
tenei ao. I huihui hoki ia i tona tauira
ki ana kupu.
Ahakoa he tino kaumatua kahore ona
raruraru mo te roa o te huarahi mo te
makariri ranei me ka tu te Miha ki te
kainga o ona matua wairua, Tata nei
ano, i te raumati kua mahue ake nei, kua
ahu atu ia ki Matauri, ki te kainga o ona
whanaunga, ki te riu i nga purapura o to
matou whakapono. Kua pa te pouri me te
mamae ki tona ngakau mo te korenga e
kite i te hui pai whakaharahara i tu ki
Purakau (Hokianga) Nui notu i te 700
Maori katorika i huihui ireira hei whaka-
nui i te haringa o te Pakate, hei whakanui
i te whakatapunga o te whare karakia
|
|
13 11 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
reira. I haere atu te pirihi kiaia ki te
whakakaha ia ia i nga taonga nunui o to
matou hahi i te wahi i kaha ai tona mate.
Kua hemo ia i runga i te rangimarie me
te kaha o tona whakawhirinaki ki tona
Hahi a mate noa. Kanui to matou pouri
mo tenei aitua. Ekore rawa matou e
wareware ki to matou tupapuku aroha.
Haere, haere, haere atu e taku tamaiti.
Haere, haere atu ki te rapu i te utu i mei-
ngatia mo te pononga pono.
Pai rawa, e te pononga pai, e te
pononga pono; pono tonu to mahi ki nga
mea ruarua, maku koe e mea hei rangatira
mo nga mea maha, uru mai koe ki te ara
o tau Ariki. Matiu xxv. 21.
Na tona matua aroha.
NA PA RIHARI.
No Putiki.
Ite po o te Turei te 11 onga ra o Hurae nei, ka
huihui nga morehu o Putiki, nga tane nga wahine
me nga tamariki ki te whare o te manaaki ki te
Pakuoterangi, he mihimihi kia Hoani Ruru me ona
tamariki, mo ta ratou hoki ki to ratou nei kainga ki
Turanga, he mea hoki kua tutuki o ratou whakaaro i
haerea mai ai i te nukuroa o te whenua me te wha-
nuitanga o te moana-nui-akiwa; ki te tangi ki te
mate o Taitoko, me te hikoi ki te tihi o Taranaki
maunga. He nui nga mihi a te tiaki whenua te
tangi hoki, me te manaaki, he nui hoki
nga mahi a nga tamariki wahine me nga tamariki
tane o Putiki, ara te waiata pakeha me nga tini
whakahauora i tenei hanga i te manuhiri, i penei ano
hoki te manuhiri, kihei i moe takiri noa te ata. He
kaha nga mihi ki runga Id nga ohaki a enei
kaumatua rangatira ara a mete kingi, a Hore kingi a
kawana Paipai a Meiha Keepa kua ngaro nei ratou ki
te po; me era nga kaumatua o te Tai Rawhiti ara o
Wiremu Kingi o Tamaikoha, o Tukihaumene o Te
Kooti me era atu rangatira, kua moetahi nei ratou ki
te moenga roa, Koia te koa ake o te ngakau kia
Hoani Ruru mona i hikoi mai ki runga ki au ki te
Tai Hauauru whakahoki mai ai i te ahuatanga o nga
aroha kaumatua me te kaha me te marama hoki o
Hoani ki te here i nga kupu i roto i nga ra e araia
ana te ao ma e te ao pouri, me tona hikoi ki runga o
Taranaki i runga i te ngakau papaku whakaiti mo
runga anake i te aroha whaka te maori ki te maori i
tae ia ki Parihaka kia kite ia Tohu raua ko Te Whiti
ko e ahi o ana tamariki kei reira atu ano kei te tatari
ki te kupu o te 18 o Hurae. E hara i te mea e hoki
Wehe rawa mai to Ruru kaore e rua nga tino kupu
kua mauria mai e ia; ko nga marama e rite ana mo
te haere ara he Haunere he Maehe he Hune, Tuarua
—E toru tau e takoto mai nei ka mutu ka tutuki nga
mahi.
£ kore e tau te he ki nga Etita, mo nga whakaaro anga
Wahine e tuku mai ana ia ratou reta kia panuitia
NINIWA I TE RANGI
MERI H. MANGAKAHIA NGA ETITA
WHAKARAPA, Hurae 1st 1899.
KIA HONE HEKE, —E tama tena koe he nui noatu
toku aroha mete miharo otaku ngakau mo nga korero
a toku Papa i korero ai kinga hui o konei mote nui
otou matauranga a miharo katoa nga Iwi Katorika o
tenei takiwa koia taku kupu ki a koe whaka nui a atu
tou matauranga aua e takahia e koe tou matauranga
na e matau aua koe mate hara ka whakaparemotia ia.
Nga mate hara ka toro nga pa e rua a Horoma a
Komara e matau ana koe kite hara i whina ai e te
Atua hoi taku kupu kia koe kua kite a e koe nga take
ote Tiriti o Waitangi he me a rapu nau kite timata
nga mai o te Tiriti o Waitangi ka ki au i konei tika
tika rawa to rapu ite take ote Tiriti o Waitangi ki a
u ra kia pu mau ra kei riro koe ite Hiriwa me te
Koura titiro atu ki mua nate kohae me te Hirawa ka
mate totatou Ariki hoi panga ana te whiu nui e te
Atua ka mate ko te pa nui o Hiruharama ka whaka
marara tia nga Hurai ekore ano e tu he kingi mo nga
Hurai tae noa kite wa e hoki mai ai te Ariki ka riro
te kingi tanga ite Hahi o Roma tae noa ki tenei ra ko
nga hoa riri kei te whawhai tonu ki nga taua kingi
hoi mate Ariki ano e mea kia mutu ka mutu. Kamutu
he inoi hold tenei naku kia koe rapu a te Hahi pono
ote Atua metiki ano e koe kite hanga nga mai o te
ao timata mai ai kei te Hahi o Roma nga pukapuka e
tako ana ka tiki ai hoki ite pukapuka ote Hahi
Ingarangi ko reira koe matau ai a kite matau koe
puritia a ka kii au kia koe kau tou matauranga e
ngari me haere ano ite ara pai kau hoi nei ra aku
kupu pono rawa kia koe me toku aroha pono rawa
mate Atua koe e tiaki e whaka marama na to kuia
pono rawa i roto ite Hahi.
Na HENI H. TE WAKE.
|
|
14 12 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
He Tupeka.
Te Whakatupunga mete Mahinga,
Ehora te whakatupu tupeka i te
mahinga matauranga, ko te hunga 12 hia-
hia ana ki te whakatupu, me timata ki te
mahi ki tetahi wahi, me ki kaua e neke
atu i te koata eka, ko te mea nui ia he
mahi.
Nga ingoa Purapura, — Watiniana,
kanekati, Meriraana me Pororira. Konga
ingoa e toru i te timatatanga he rau
nunui.
Erua tikanga o te tori i nga purapura:
—he whakapara; he tou haere, a he tou
ranei ki te wahi hei tupunga.
Te tori Whakapara. —Me karikari te
tahi wahi hei runga i nga purapura, kia
toru putu te whanui kia tekau marua te
roa, ka hoatu he menua, ka rere kia pai
kia maene, ka kuiti ka whakapu he
rakau, katahi kia wera i te ahi, ka mahaki
te ahi, katahi ka ru nga purapura he mea
ranuranu ki te oneone, ka pakipaki iho ki
te hapara kia piri. Ka kaha noatu enei
purapura mo te eka kotahi. Te tounga:
—He pena ano te tounga me te kapeti,
kia toru putu, a kia toru me te hawhe
putu ranei te matara o ia take, o ia take.
He rangi haunui e rangi na ranei te wa
pai hei tounga. Kote marama pai hei
tounga i nga purapura ko Oketopa a ko
Noema ranei a he tou ki te wahi tonu hei
tupenga ake. he pai te marama i muri atu
i enei marama.
Te Tounga: —ki te wahi tuturu hei
tupunga, me ata mahi te whenua kia pai,
kia maene, katahi ka raina kia 3, a 3½ putu
ranei te matara o ia puke o ia puke e
takoto ai te purapura; He ranu: —kia rua
aunihi taimaha purapura (kotahi e rua
ranei puunu nui) me ranuranu ki te pani-
kena ki te pungarehu maeneene, (kaua
he kopurupuru i roto). mo te eka kotahi
tenei, kua riterite nga aho hei raina ka
whakataka haere ai ki te takiwa kua oti
nei nga putu te ki ake, mutu tonu atu te
mahi, ka noho nga pungarehu hei whaka-
ahuru i nga purapura. Ite wa kua tupu,
me tangotango etahi ko nga mea Pakari
kati tonu kia tupu ana, me te whakanga-
wari mai i nga taha, kaua e tukua kia
tupu he taru; he pena tonu te mahi tae
noa ki te putu te teitei.
Ngarito: —Ko te mea nui tenei hei
tupato, ka tupu nga rito, ka Pa e te
ringa, he pena te mahi nui o tenei taima.
Puawai. —I te wa ka kokiri te puawai,
a ka mohiotia hoki nga puku o te puawai,
kote wa ano tena e katohia ai, ka tae iho
nga rau e whiti kotahi tekau ranei.
Te Maoanga. —Ki te maoa nga rau, ka
rereke te ahua, ka pouri, a pango nei, i
muringa iho o tenei, ka kopatapata
kowhai nei. Ko te tapahanga ano tena
ote tupeka, ka waiho i te whenua, kia
maemae nga rau kia kore ai e whatiwhati,
a he mea ano ko nga rau o raro hei tango,
ka waiho o runga kia ruarua ake nga
rangi, ka tapahi ai. Te rangi pai hei
tapahanga me rangi marumaru, e kore
hoki e rua tekau meneti te ngaunga iho
ate ra, kua maemae, engari me huri
huri kia rite ai te maemae o nga rau, ka
rite te pai, katahi ka tango ki roto i te
. tahi whare i whakaritea, ka whakairi kia
maroke.
Te whakairinga. —Ta etahi tikanga
whakairi he wahi i te kaukau ka whakairi
ki te rakau, ta etahi he tangatango i nga
rau ka whitikitiki, ta etahi he here i nga
kaukau, kia ahua matara kia puta ai te
puangiangi hau. Kia kotahi wiki e iri ana
katahi ka tango iho.
Whakapumaoa. —Katahi ka whakapapa
ki runga ake, ki runga ake, e whia ranei
nga taipu, ko tahi o nga kakau ki waho,
ko nga kauru ki roto, ka rite, katahi ka
whitiki te peeke, he tapatu tenei ki te maori
|
|
15 13 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
hei konei te tupatotanga, te haerenga o te
ringa ki roto whakarongo ai i te mahana,
no te mea ko nga raurau ka hu, ka penei
me te ahi kei roto, ka pauhaere te
mahana, kotahi ka huri huri, nga kakau
ki roto, nga kauru ki waho, ka uhi ano,
ko te mahi tonu tena e whakarongo ki te
kahanga o te wera a ki te ata hokinga ote
wera, heoi ano katahi ka whakamiri - kia
tino maroke.
Painga. —Te tukanga iho ku tihore-
hore rawa i nga rau hei mahi hei tupeka.
Ma te peneitia te mahinga i nga " torori "
e kore ai he haunga.
Whakamaoa. —Kia mahara ano ma te
whakamaoa i runga i nga korero kua iti
ake nei, e tino pai ai te tupeka, e riro atu
ai te ha o te wai o te tupeka ote tupunga
ake, ma te whakamaoa rawa e riro atu ai
taua ha.
Ehoa e W. Hipango.
Tenei ka tukua atu e au tenei whakaatu
mo runga i te Whakatupu Tupeka me te
mahinga i ona rau hei kai. Ka koa hoki
ahau ki te whakawateatia e koe tetahi
ruma i roto i te Tiupiri, ki a mohio ai o
taua hoa maori ki tona tikanga. He
mea mau mai e au tenei whakaaturanga
ara te mahinga me te whakatupunga i te
tupeka, noku, e korero ana i tetahi
nupepa i mua ake nei.
Naku na to hoa pono,
ROPATA WAARI.
Wanganui, July 22 1899.
He nui te koa ote Tiupiri mo runga i
te whakaaro o tiati waari ki te tuku mai i
tenei whakaatu hei tohutohu i tona iwi i
te maori, mo runga i te ahua e pai ai. te
raurau e rite ai ki te tupeka tona rekanga,
he mea nui rawa ki taku titiro iho ko te
whakamaro kete mea tino nui rawa e riro ke
ai te tataraawai o te tupunga ake ote rau-
rau, e tuturu ai te tupekatanga, me tino
whakamatau tenei e nga kai whakatupu
raurau.
Ekore e tau tehe ki te Etita, mo nga whakaaro, a,
nga rangatira e tukua mai ana ia ratou reta kia panui
tia.
PARINUI, Hurae 12th, 1899.
Kite Etita ote Tiupiri.
Tena koe, kia ora kia ora i roto ito tau whakahura
koia mana e whakaatu nei i roto inga karere ekui ete
Tiupiri ruarua nei aka kupu hei mau atu mau kinga wahi
e haere ai koe e kore koe e taumaha he mama noa
iho te kete i Pukai ai kote Rangimarie. He aroha
tuatahi konga tohunga maori kua herea nei ratou
kite ture e whakaatu nei ite Tiupiri nama 46 ite 9
onga rarangi ete iwi he mate tenei e paana kite iwi
maori anake ina hoki no te maori nga tohunga note
maori ano nga mate ko tenei take kei nga wahi tino
maori e ora ana. Kati i enei ra kite Pangia tetahi
etahi ranei ote iwi maori enga mate maori ka pewhea
ra ratou kua araia nei hoki nga tohunga ete ture
kati mo tenei take e mea ana ahau me tuku inoi te
iwi maori kite Pirimia kia unuhia te kure inga tohu-
nga kia waiho ano ratou mo nga mate maori ara i
runga ite hiahia ote hunga e whakaaro ana kinga
tohunga hei whakaora ia ratou ete iwi e noho ana
inga wahi koraha o to tatou motu titiro tahi mate
kotahi e aha kotuku rerenga tahi koai kahua e hokia
ano te roto nei.
Ke ite Tiupiri nama 54 ite rua onga rarangi e mea
ana taua kupu kite kore a Mahuta e whakaae i runga
ite tono ate Pirimia heoi e kore ia e whiwhi ka rite
te kupu ote tuhituhi e mea nei menemene tekere
upahini ehoa e Waata i puta tenei tohu nui ingara o
perehatara kingi o papurona he mea moemoea ngaro
atu ana a i tonoa nga kai titiro whetu mera atu
i raro i toua kingitanga hei whakaatu ite moe me
tona tikanga heoi kaore i taea a iroto inga whakatau
te moe me tona tikanga kote he o taua kingi i he ia
kinga mea ote Atua tona ingoa ko te kingi whaka-
kake o papurona kati he patai mate utu e
utu mai koia tenei te patai kua tino kitea ranei he
whakakake to mahu ta pera me to perehatana kingi o
papurona i he nei kinga mea ote Atua te rua onga
patai kua puta ranei tenei moe kia Mahuta te toru
onga patai tenei ranei kua tono a Mahuta inga kai
titiro whetu mera atu i raro ia ia hei whakaatu ite
moe me tona tikanga kati e te etita tena koe me
whakaatu au inga take i tuai te kingi koia tenei metu
te kingi hei mana tiaki ite tangata hei mana tiaki i
|
|
16 14 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
te whenua hei Pura ite toto ko te kingi rawa ko te
kuini me hono ki te aroha ko te atua ki runga ia
Raua timata ia Potatau Tawhiao tae mai kia mahuta
kaore ano ana take i Takahia tae mai kitenei ra e wa
to whanaunga o tu maira ko te aroha tona Torona
ko te atua tona kai awhina ka kaha ahau kite ki
kaore ano te kingi i he ki te atua kaore hoki ki te
Tangata te ohaki a Potatau a muri kia mau kite Ture
kite aroha kite whakapono. Konga Hara me wha-
kawa ki te ritenga ote Ture, ite Ra o Tawhiao kai
Ingarangi ana kupu i roto iti Paremete kote take i
kauria mai ai e au te moana nui a kiwa e takoto mai nei
he whakaaro noku kinga mea i whaka ritea ki oku
Tupuna ki oku matua i te tiriti o Waitangi e kiia
nei he kingi ahau e hara ite mea he wehewehe tena
inga tikanga engari e whaka kotahi aua i Runga ite
ture ote aroha kei te Puru Puka o te ra o Tainga-
kawa te waharoa ki te aro aro ote Pirimia ki Poneke
1898 e me ana kua oti te whiri whiri anga Rangatira
o te motu nei kitea ake koia tenei ana kote Rangi-
marie kati ka kaha ano au kite ki Penei konga
Pakanga i runga i tenei motu ua nga Rangatira aha
koa ki te tangata aha koa ki te whenua: Ehoa e
Wipere to Karangarua a mahuta kei runga ia ite ture
o te atawhai e tuana koia maua e tono nei i tetahi
wahi ote ture kia ia hei whaka haere i runga i tona
hiahia kia ora ngatahi nga iwi erua maori pakeha
note mea tima ta mai ite Tiriti o Waitangi te ture ki
tenei motu ko te kawanatanga anake i kitea kite
iwi maori hauhau kawanatanga rite tahi te aue e
whakatu nei ite Puke e Toru miriona anake nga e toe nga
e taku hoa mema he tino kupu tena naku kaore ano
he mate mo tatou i Puta mai ite kingitanga e ngari i
Puta ke mai iti hae ko te ture whanau ana ite ture ko
te mate e mea ana ko e Wipere nate Pakanga i Puta
mai ai te ture ha mehemea e pena ana heaha te
ture te mutu ai kua mutu ke nei hoki te pakanga e
kiana koe kua riro te mana o tenei motu ite pakeha
e whakaatu nei ite tiupiri nama 58 ite 5 onga
Rarangi o hoa ko te kapu ano tena anga Rangatira i
tae ki te tiriti o kohimarama whanau mai ana i
taua tiriti konga mema he Tamariki nate hae o kupu
e whakaatu nei no reira mai ano kati e kore te aroha
e hae tirohia e koe ite ture nui mo nuitireni 1852 ate
kuini he aroha tona me titiro i te puru puka o te
Pitihana a Tawhiao ma te kupa ate kawanatanga o
ingarangi e me ana me whai whakaro te kawanatanga o
tenei motu ki teiwi maori i runga i a ratou take tika
he aroha tena me titiro ano e koe ite whaka utu ate
kuini ito inoi ara i tate kotahitanga i mea ia tona
aroha Ki te iwi maori mate pirimia e whakarite he
aroha tena ka taka kia koe he anui e maha-
raana me titiro koe kia te kuini no te mea tutuki ake
ato kuini he aroha anake kati me kaha au kite ki oti
ake, atu. Tawhiao ko te aroha e hoa ma konei ka
tino matau ai tana kei hono te kingi rana ko te
kuini kite aroha, e ki aua koe kua riro te mana onga
atua maori ia te karaiti e Wi ko te karaiti kua rite noa
atu ia ite mutua hei atua mo nga iwi katoa i raro ote
rangi. Ko te ara mai o te whakapono ki tenei mota
e rapu ana ite Hipi ngaro o te whare o Iharaira ko
nga atua maori kua kumea nei te waero e ai to Panui
e wa i ungutu nga atua nei kia Tawhiao he tangata
nei hoki i karakiatia hei atua e hoa engari tenei otira
me titiro ia Hoani Rongopai ite 10, 82, 84, 35, e
meatia he maha nga mahi pai a toku mataa kua
whakitea atu e au kia koutou mo tewhea o au a mahi
kaakina nei ahau e koutou kite kohatu—Kahore
ranei i tuhia i roto i ta koutou ture naka i mea he
atua koutou kite kiia e ia he atua te hunga i tae mai
te kupu ate atua kia ratou e kore e taea te whaka-
kore nga karaipiture he oi enga hoa matariki ka taha
te rakau mate atua tonu tatou e tiaki hei kupu
mutunga a kinga hahi i runga i to tatou mota kei
pouri mo te kupu whakarite a o koutou teina aroha e
noho atu nei i roto i karerewhio. Ko Mahuta kia
mau kinga ohaaki ao Tupuna e karangatia nei ite ao
ara kite Rangimare kia ora.
V
NA WHAKATAKE HEKETANGAATANGI.
NA T. WHAKAMARUIANGI.
P. S. Ehoa E. W. Hipango kaua enei hei tuhia
kaua e wehea te Panui Tanga kia kotahi tonu kite
kore e taea ite nui rawa onga korero ata Waiho mo
tetahi taima e ngari taku tino hiahia kia tere te
Puta e hoa e te etita e kore koe o hoha ia ahau a
muri ake nei kia ora kia ora.
. KAIKOHE, BAY OF ISLANDS, Hurae 14th 1899.
Kite Etita ote Tiupiri.
Tena koe. Kiu manakitia e te Atua nga kaihautu
o te reo o te iwi maori ara a te Tiupiri. Hei kona ra
tenei ano enei kupu hei titiro atu ma nga hoa. He
roa nga wa, ft matakitaki ana ahau, i nga kupu me
nga whakaaro, a nga kai tuku korero kia te Tiupiri,
a ko te ahua tonu, kei te taupatupatu nga whakaaro
katoa, ko nga mema e hiahia ana kia pootitia ratou
mo te Paremata kei te taupatupatu ki o ratou pooti,
pera tahi me o ratou kai tautoko ko te kotahitanga
kei te taupatupatu ko etahi kei te kii kua hinga te
kotahitanga, ko etahi kei te kii, kahore ano i hinga to
kotahitanga Ko te Pire Poari a te Pirimia, ko etahi
vet te kii he Pire pai, ko etahi kei
te kii he Pire kino. Ko etahi kei te kii,
me whakawhiti ki Ingarangi te Pire tono mana, ko
etahi kei te kii, maumau taua mahi. Ko etahi kei te
kii, kakino te hoko whenua, ko etahi kei te kii, ka pai
te hoko whenua, ina hoki te mutu te hoko, me te nai
atu o nga mea kei te taupatupatu i waenganui i te iwi
maori.
E aku hoa, e hara i to mea, kei au nga kupu mo
enei mea Engari ko taku he titiri he miharo ki enei
mea ko tehea maku o enei? Tenei rawa te mea
whakamiharo i au, ara, ko nga maori e tono nei kia
hanga mai he ture hei arai i te hoko whenua, kokoe
|
|
17 15 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
ano te hoko nei, kokoe ano te karanga nei, homai he
ture hei arai i taku hoko, be mahi pohehe tenei. Ina
koa be Pire poto ano tau, ara ke te whakakore i to
ngakau hiahia hoko whenua, me to mahara ano ki o
whakatupuranga kei whenua kore i muri ia koe.
Ehoa Kei te titiro au ki nga take i raru ai o taua
whenua te hoko, a ko ana take na tana ano i hoata.
(ara) te hiahia (2) to ringaringa (3) to penei (4) to
ingiki, no te paunga o enei te hoatu e koe, ka riro to
whenua. Hoi kaa pea ta te kai hoko he whakaatu i
tona hiahia hoko whenua, ma te hiahia ma te ringa
ma te pene ma te ingiki ka oti tona hiahia nareira
ahau i miharo ai tenei au kei te whakamihi mo nga
korero a Wiremu Heremaia o Kaikohe, he tangata
hou tenei Tiupiri Ko. 53, Wharangi 9. 1. Karakia:
2. Tiriti; 8. Kura; 4. Niupepa.
(o) Ka 25 nga tau e noho ana ahau hei Minita mo
te Parihi o Kaikohe, hei kai whakaatu i te huarahi ki
te Atua o te Rangi, me toku whare karakia pai £600
te utu kahore au e kite ana ia Wiremu Heremaia i
roto i to maua wharo karakia, he kore pea nona i
mohio he kaikauwhau ahau i te Atua ora o te Rangi.
(b) I tetahi nama o te Tiupiri, ka kitea e au tenei
kupu (ara). I haere ia ki nga marae o Ngapuhi
korero ai mehemea e haere a Ngapuhi ki te Hui
o Waitangi, a ko te mea nui i kitea e ia ko te
whakahawea ki iaua hui., Ehoa ma noku anake te
marae i hapa ia ia te haere mai. "Ki te patai mo te
hui i Waitangi ina hoki an te kite ia ia. Ko te
marae o Kaikohe kei au tonu nei, no aku Rangatira e
noho nei an, i Waitangi, ko au tetahi o te komiti
whiriwhiri 14 tangata, na toka whakaaro ake i haere
ai au ki reira, (c) No te tau 1880. Ka puare te
kura o Kaikohe ko ahau te Heamana tuturu o tana
kura o reira mai tae noa ki naianei. I roto i aua tau
kahore an e kite ana i etahi teina tuahine tamaiti
tamahine a Wiremu Heremaia kei tana kura, nawai,
a pouri noa iho au i te kore tamariki o taku kura.
(d) Engari tenei ka tika. Na reira ahau ka whaka-
mihi kia W. Heremaia ka tautoko ia i ta mana kura.
Hei kupu mutunga maka ki nga Etita tuku korero,
kia tupato, kia whai hua nga korero, kei parahitangi
noa iho nga korero no te mea kei te titiro nga tangata
matau o te motu nei i nga korero.
Hoi ano
NA MATIU KAPA
Kei pouri koe ki te whangai mo te Tiupiri kei te
mahara ahau.
WAINUIARAPA, TE AUTE, Neina 23rd, 1899.
Nui atu taku whakamihi ki nga korero a nga
tangata e korero ana i nga kea nga o te karaipiture en-
gari kia marama te korero kia rite ai ki nga tama-
riki e akona ana inga kura e hoatu nei nga reta ki te
rereke te hanga a te tamaiti i te reta ka riria e te kai
ako waihoki ko te Karaiti to tatau mahita, eki ana te
kupu a te Karaiti tirohia, Hoani 14, 6 tirohia, Hoani
13, 15, me kotiti ke ranei tatau i nga whakaako
s
ranga a te Karaiti i whakatakoto ai mo tatau, i ki
hoki ai a kia Hoani, tukuara aia nei ko te tikanga
hoki ma taua kia whakarite i nga mea tika katoa
tirohia Matia iii, 15, 16 tirohia, Matiu x, 2, 3, 4.
Ko te whakanohoanga tenei ate. Karai ti i taua Haahi
he mea hanga ki runga ki nga tangata tirohia,
Epeha ii, 20 tirohia, Epeha iv, 11, 12. Kaa whaka-
takotoria mai nei e te Karaiti he huarahi, kei te
whakakotiti tonu atu e tahi i nga mahi a te Atua ko
te hea ra te whakaakoranga tika ko ta te Atua ranei
e penei ana taku whawha i te karaipiture koia nei to
tatau huarahi, tirohia, Rooma xvi, 26 tirohia, 2 Tim-
oti iii, 16 tirohia, Hoani v, 39. Mo te mea kua
korero a te Karaiti kua whakatakoto ria eia he tauira
ma nga tangata tirohia Matiu iii, 16; Maaka i, 9, 10;
Hoani iii, 23; Ngamahi viii, 88, 39; Roma vi, 3, 4,
5. Ehoa ma kia marama te korero mai kia matau
kia hopu tika ai matau eki nei ta tatau karaipiture,
ki rowai ki te awa he iriiringa, kia maai nga hara
pena me te kakahu ki te horoia ko te tahi ringaringa
anake o te haate, kaore me he mea ka iriiri a ko te
mahunga anake kapai ranei te tinana katoa kaore
akua nei pea ka tae mai a te Karaiti ka manna ko nga
mahunga anake ko te waahi i horoia; aue taukiri enga
mahi a te Atua e hangaia kino tia nei e te tangata kua
korero a Paora he toko maha e oma whakataetae ana
kotahi ano wana teutu whakahonore kaore aku
whakama ki te korero kia koutou, kua tata ngara o te
ariki inaianei kua tonoa ana karere ki nga waahi katoa
o te ao takirua takirua.
AREPA MAKI,
KENNEDY'S BAY, COROMANDEL, June 29th.
Kite Etita ote Tiupiri, Whanganui
Ehoa e Waata Hipango, tena koe. Tenei etahi
kupu ruarua ka tukua atu kia ngoingoi mau e tuku
ata ki ranga i tona waka. Tenei he rongo noku ki
nga pito e wha ote motu nei me nga hau e wha
e whawhai ana kia ratou ano ara te take ota ratou
whawhai mo te tunga mema ote Paremata ara te
tunga ote mema ote tai rawhiti eki ana te hau tongo
mona tana tunga eki ana te hauauru moua taua
tunga pera ano te korero a etahi o aua hau kaati, e
tirohia ana te ahua ote tonga he hau kino he mara-
ngai te hua o roto menga mea kino katoa mehemea
ka pupuhi aua te hautonga kaha kia huri ra ano te
hau ki te hauaru ka paki te rangi kaati me ata tuku
atu te hau tonga ki raro notemea e haere ana inai-
anei ki te raumati ka mutu haere te marangai ka
timata tenei hepaki ka takoto te aio, me waiho ko te
hauauru hei hau mote raumati ko te hau atahua en-
gari e tirohia ana ano te mema ote takiwa o turanga
ki Maketu ko Apirana Ngata raua ko tona tupuna ko
Wi Pere kaati e kore hoki e watea a Apirana Ngata
me waiho ko Wi Pere ano ki tona tunga mema a
mate noa ia na ko Mohi te Atahikoia me ata noho
marire kaua e whawhai note mea he nui te taima kei
|
|
18 16 |
▲back to top |
|
|
19 17 |
▲back to top |
|
|
20 18 |
▲back to top |
Paora me Ona Hoa
(PAUL&Co. )
HAAPU KAKAHU I TE PITO
O TE PIRITI.
Kei au nga tino kakahu mo
ia ahua mo ia ahua, Te Hu-
ru Kaingara, Paraikete, Ho-
ro, nga hutu kakahu, nga
haate.
Nga kakahu Wahine, o ia
ahua. E meiha ana au i nga
hutu tino pai rawa.
Haeremai ko nga po tenei o
te Kakama me te powhiri-
whiri ano ki te ringaringa
kia whiwhi ai koe.