THE JUBILEE.

TE TIUPIRI

MAORI NEWSPAPER

NO 61  VOL 2.









WANGANUI, 14th HEPETEMA, 1899.





TATINI

KEI RAWAHI MAI O TE WHARE PUREI



E mahi ana e au i konei nga Toroa, nga Kapata,

nga Tuuru, nga Peeti nga Whariki, me nga mahi

katoa e tika ana, mo nga whakapaipai Whare.



Me nga hanga Kawena tupapuku ka mahia paita e

au i runga i nga tohutohu. Haere mai tirohia nga

rawa o taku haapu.





HEMI TEINA ME TE KAMUPANE.



Noku tonu te Haapu Hokoho Rino i te pita o

Whanganui Piriti.

Kei au nga pu o ia ahua me ona paura, me nga hae

ana hanga whare, nga waea hanga taiepa, nga

rongoa hipi, nga tuuru mahi.



Kamura NGA TUURU MAHI WHAKAIRO.



Otira i te tinitini o aku rawa e hokona ana mo te

moni iti nei te utu.



Ata haere mai koutou te Iwi Maori ki te titiro i ta

te kanohi i pai ai.

                       TE TUPIRI.

         RANANA, 14 Hepetema 1899.



    Kia W. W. Hipango, Etita o te

                             

                  Tiupiri.



  Tena koe te noho maina  irunga inga

mahi nunui i waiho  ake ai e to tatou

matua  aroha e Meiha Keepa  Terangi-

hiwinui Te  pu  o tekawakirangitaawhi,

hei tiaki i ana mahi hei tiaki hoki i te iwi

Whanganui puta noa ona rohe, hei whaka-

marama  hoki kia ratou i te huarahi, e

puta ai te iwi ki waho i nga mahanga o

nga  ture a  te kawanatanga e kaupehi

nei irunga io tatou morehu whenua.

  Ehoa  utaina atu e nei whakaaro e mau

ake  i raro iho nei hei rui haere ma to

tatou  taonga  ma   te Tiupiri, ki nga

 marae o Taitoko puta noa puta noa Ao-

 tearo a whiti noa, kite moana nui akiwa

 ki te Waipounamu. Me ona rohe katoa,

hei mataki taki iho mate ngakau i te pai

 raua kote he, i te tika raua kote pono, ia

matou whakaaro i muri i to tatou matua

 ia Tahoka Kiteuru.

  Ara mo tenei taonga mo te mema I

 tu tetahi Huihuinga Rangatira i Whanga-

 nui ki Putiki wharanui 16th o Mei 1899,

 ki te ata  whiriwhiri inga mema  o

 Whanganui ia Waata Hipango, ia Taka-

rangi, ia Te Aohau; kua whakahua nei ia

 ratou hei mema mote  koroni, te wha-

 kaaro, a te iwi kia kotahi tonu te mea o

 ratou hei mema kia rite ai te whakaaro, a

 nga hapu katoa, o Whanganui kite pooti

 ki  tetahi o  ratou. Ka   tu mai  a

 Takarangi ka mea: —E   whakaatu  ana

 au kia koutou e te iwi, ka whakahua au i

 toku ingoa a tenei turanga mema e haere

 mai nei. Waata Hipango, na te iwi ahau

 i karanga hei mema, kua tae mai te piti-

 hana  angatirangi e 38 tangata kei roto i

 te Tiupiri, Tuarua—He   mea  tono na

 Kingi Teherekiekie; Te Aohau, E pai ana

 ta te iwi, i whakaaro ai kia kotahi te

 mema ma Whanganui katoa hei pooti, a

 tenei pooti tanga mema e haere mai nei,

 mehemea  kite tuku tetahi o aku taokete

 ki raro; Heoi ka tuku au i au ki raro

 mehemea kite tu raua to korua; ka tu atu

 ano au hei tokotoru a ka ki atu au homai

 ki au. Heoi  henui tenara, muri mai i

 tenei, ka tonoa e te iwi kia whakae mai

 ratou ma te iwi e titiro, ko wai o ratou ta

 te iwi e pai ai. Ko Waata Hipango e pai

 ana au ki tena, ma te iwi matou e titiro,

 Takarangi, kaore i te marama te Aohau,

 mehemea ka rite i te iwi taha i pai ai

 heoi ano ka tuku au ki raro heroa te iwi,

 e ata whakahaere aria  kaore hoki i rite ki

 ta ratou i mohio ai, ka tu ahau ka mea,

 whakarongo  e te: iwi, kaore nei i rite te

 whakaaro aenei tangata; ka whakahokia

 e au toku whakaaro ki Waenganui ki toku

 iwi ia Ngatiruakau pehea ranei o ratou

 whakaaro; Whatarangi Teka, e penei ana

 taku kupu me ta Raihania no te mea kei

 te ngaro o maua hapu, Tohiora Pirato, e

 pai ana ma tatou e karanga e huihuinga

 monga hapu, o Whanganui.

   Kua  kite mai nei koutou enga iwi kua

 taia ki te Tiupiri No 59 wharangi 9 tera

 i whakataua ai e matou hei tunga mo

 taua hui ki Hiruharama Whanganui hei

 te 29, 30, 31 he ra hei e kenga monga

 hapu o Whanganui me ana rohe katoa.



         Whakarapopototanga.

        Hiruharama 1 Hepetema 1899.

   Raihania Takapa—Ka  mea konga take

. tenei hei whiriwhiri mate iwi katoa o

  Whanganui  ka whakatakotoria atu  nei

  ki o  koutou aroaro.

    1: Kia kotahi te whakaaro a Whanga-

  nui katoa.

    2: Me whakatu he komiti whiriwhiri me

  whai tiamana me nga karaka.

    3: Me tuhituhi mai nga whakaaro o

  nga mema   nei ana take ana take i

  mohio  ai 

    4: Me haere taki tahi mai ia mema ki

                        TE  TIUPIRI.

te aroaro o te komiti kite whaka marama

ia na whakaaro me ana take katoa.

  5: Me patai e te komiti ana take, me

a ratou mahi i Waenganui i te iwi.

  Ka  mutu  nga take hei mahi mate

komiti; whakahaere  a ana  enei take,

paahitia  ana  te  take  tuatahi. Mo

te take tua rua me waiho tenei take me

 komiti aiwinui tonu konga take kua takoto

 mai nei kaati ano, koenei anake o nga-

 take nei ara me komiti a iwi.

  6: Heoi  whakae  katoa ana te iwi

 Whanganui.



     E maha nga mahi o tenei ra.

   Nuku hia ana te korero hei te turei 2nd

 o Hepetema, 1899. Hei taua ra whaka-

 takoto mai ai nga take a nga mema nei,

 me a ratou whakamarama mai ki te iwi

 ko Wiremu  Kiriwehi te tiamana ko te

 Weri Teuira, te karaka, ko Katera Poni,

 te Pirihimana. Ao ake ka huihui ki te

 whare  ka timata tenei i nga  take  a

 Waata  Hipango i roto i tana pukapuka

 ara, whakaatu i ana take.

      Nga mahi a Waata Hipango.



   1: Mereti nga whenua koia nei te tino

 take.

   2: Nga mate o te iwi maori.

   3: Me Apira te 2 i ngatau i roto i nga

 taitara.

   4? E  kanohi ano toku kite taha pakeha

 koia nei te tahi o nga tino take.

   5: Ngakura maori

   6: Terori mo Whanganui.

   7: Nga patuna (o Whanganui. )

   8: E  whakatutuki i nga tono a etahi

 hapu e noho mate  ana  kihai uru kinga

 whenua.

   9: E whenua mo te hunga kore whenua.

   10: E   whakakore  inga  hoko   ka

 mupane me te hunga paraiweti.

    11: Kote tiriti o Waitangi.

   12: Aku  mahi i whakahaere ki i roto i

 te iwi Whanganui,

Konga take tenei a Te Aohau me ana

whakaaro i tuhi mai ai ki te pukapuka:



  1: Nga take mate o te takiwa Pooti o

te Hau auru.

  a: Kei te takiwa o Whanganui   ki

Taupo  kia ngati maniapoto kia Waikato

kote rohe potae o te tau 1883.

  3: Te  ture hoki whenua a te karauna.

  4: Te ture taone maori.

  5: Te ture o nga mahi nunui.

  6: Te ture riihi whakatikatika o te tau

1895 e pa ana tenei ture kingi wahi katoa o

te hauauru.

  7: Teture  whakanohonoho epa  ana

tenei kinga wahi o te tai hauauru.

   8: Tekai tiaki mote katoa, mote tai

hau auru me tahi atu wahi e whakaetia a

 muriake nei.

                      

 9: Te ture reiti kei nga wahi katoa.

 

 tenei.

   10: Te awa Whanganui.

   11: Te Kooti whenua  maori, kei nga

 wahi katoa tenei.



    Nga  take e o ra ai o tatou mate.

   12; Me hanga ete paremata e ture hei

 whaka rapopoto inga ture katoa e pa ana

 ki te iwi maori, ara kia tukua kia tatou

 nga mana  e penei ai koia ano tona ariki

 ki tona whenua penei ano me te mana o

 te pakeha ki tona.

   13: Me hanga e ture e te paremata

 whaka mana  i roto i te rohe potae kite

 riihi i ratou whenua kia hanga e rori mo

 Whanganui kite taone.

   14: Me whakatikatika nga tikanga mo

 Te Kooti Whenua Maori.

   15: Te tikanga pai mote Kai Tiaki.

   16: Ta aku whakaaro mote Pire Poari.

   17: Ka korero au mote Tiriti me nga

 Raupatu.

   18: Ka. korero au mote ture o fee tau

 1873-1874.

   19: Ka korero au mo  te ture a Te

 Paranihi:

                      TE  TlUPIRI.

    Konga  take tenei a Takarangi,



  Me ana whakaaro i tuhituhia mai e ia

ki te pukapuka: —

  1: E  rapu i te mate raua ko te ora.

  2: E  titiro inga mate o Whanganui

meera atu iwi o te hauauru,

  3: Ka  tau toko ahau i te pire a te kai

tiaki mo Hotu ina rite ta te iwi whakaaro

e pai ai.

   4: Ka tautoko ahau i te Tiriti.

  5: Ka tautoko ahau i nga mahi a te

 iwi i runga i nga mate e pa ana ki te

taihauauru.

  Nga whaka marama a Waata i ana take

me  ana  mahi i Waenganui  i te iwi

Whanganui  puta noa me nga patai a te.

 iwi kia ia i te 4 o Hepetema 99.



     Ka kauhau a Waata Hipango.

   E te tiamana me te iwi nui he koanga

 ngakau tenei ka karangatia  tuatahitia

 ahau e koutou ki a  koutou aroaro,

 e hara i te mea taku tu naku, me aku

 mahara  i roto iahau ka whakapuakina

 atu nei e au ki a koutou, engari na tatou

 matua kua  ngaro atu nei ki te, po ora ake

 ko koutou, koia te  tika o ta   koutou

 karanga ko ahau hei matamua ara hei

 whakaruruhau ina pea kua maha o tatou

 tau e wehewehe   ana, a, tera pea kua

 warewaretia nga  korero a o tatou kau-

 matua  i whakatakotoria ai e ratou he

 mahi hei ora mo tenei iwi mo Whanganui

 ara mo o ratou whenua. Note tau 1880

 ka whakaturia he Kaunihera, hei pupuri i

 nga whenua kia whakahaerea nga whenua

 i runga i nga tikanga reti me nga hoko

 tika, ka korerotia hoki taitoko he tima

 mo te awa o Whanganui, me whakaputa.

 nga rori kia haere i runga i nga whenua,

 me  te huarahi mo  te tereina, me nga

 taone maori; ko te pupuri i te whenua

 kia mau, ma runga  hoki i enei tikanga

 nunui, e puta ai he painga kia tatou me o

 tatou  Whenua. Me   te korero  hoki

  a  Taitoko  e  kore koutou  e  waiho

  puihitia e au ma te nui o te noho  ote

                                                                                                                                                                         

pakeha ki runga ki nga whenua, e puto

ai he painga* ki nga iwi e rua a ka rite ta

koutou wai u ki te puna e totoo ana, ka

inumia ka totoo mai ano. He maha ake

ana  korero i whakatakoto ai ana, take

pai kei warewaretia  me hoki atu" Ki te

titiro i ena take, "notemea he ora kei roto.

   

Enei  whakaaro  katoa  a  Taitoko, he

mea  kua  te  whakatakito ki te aroaro

o  te  Paramihi, te pirimia, kua o ti

hoki te whakapaipera  o a  raua korero.

 Mai ano o era tau takoto tonu ahau ki

 raro i tena  tikanga, a, toputia iho  e

 tatou kia mau ki ana tikanga, I te tau

 1888 kote hui  ki Putiki wharanui, he

 maha  nga rangatira o nga iwi i tae mai,

 ki taua  ra, oti iho  ia  ratou to ratou

 Kotahitanga  ki te kimi ki te rapu i te

 mate me te ora mo te iwi maori, Naku

 i whakarapopoto nga- take o taua hui ara

 o a nga Iwi, haunga ta Ngapuhi take ara

 te Tiriti, koia ano tetahi o nga take o taua

 hui, a i tae ahau ki Poneke ko ahau tetahi

 o nga Hekeretari ko te  Rawhiti tetahi.

 I runga 1 te hokinga mai ki Whanganui,

 ka hapainga  e au ko  te  Aperira ki

 Whanganui   ara  ki Hiruharama  hei

 pupuri i nga kupu a Ngarangatira i wha-

 kaoti ai i to  ratou  kotahitanga, tino

 pumau  rawa tenei mahi ia tatou, me o

 tatou kaumatua, whakaotia ana te kupu

 kia kohi a Whanganui i te rua hereni i te

 tau, hei kohatu hei whakahaere i te ora mo

 te iwi maori Tuarua: me mutu te hoko

 engari te riihi i nga whenua Tuatoru: he

 unui nga Apiha kowanatanga ia ratou o

 tenei iwi o Whanganui; me era  atu

 tikanga i whakaritea e te komiti Nui o te

 Aperira, kia taea ai he tikanga te whaka-

 haere  hei ora mo  tenei iwi, a heoi ko

 ahau  rawa i tino tuturu te ropine i nga

 whakaaro a  tatou mahi a tae noa mai

 kia tatou I te tau 1892 kote Hui ki Pari-

 kino he maha nga iwi i tae mai ki taua

 hui naku i mahi tetahi Pire Maori hei

 whakahaere i nga whenua maori mo te

  riihi anake, me nga ritenga o nga kohatu

  utu nui i tino tautokona taua pire e nga

                        TE  TIUPIRI.

 iwi, a i tino whakapaingia e nga mema o

 te komiti whiriwhiri me te Tiamana me

 te Heuheu a ko ahau ano hoki te Hekere-

 tari; no taua tau ano kote hui ki te

 Waipatu a i tino kowhiria au e te iwi kia

 haere ki taua hui, heoi i unuhia ahau e

 Taitoko i roto i te nohoanga mema a •

 tukua  ana  au  hei hekeretari mo  te

 Runanga  Ariki, a tonoa ana hoki kia hau

 e taua  runanga, kia mahia e au tetahi

 Pire mo  te iwi maori, I oti iahau, pahitia

 ana, a tukua ana ki te whare o Raro naku

 ano i whakamarama  nga take katoa o

 taua Pire, i tino marama ai te kawana-

 tanga maori me era mema. I korerotia

 nuitia i  reira kia  turakina Te   Kooti

 whenua  maori, a i oti te whakaaro mo

 tena take, a i korero ahau engari nga

 Ateha   maori hei rihania kia pai  ai te

 turaki i Te Kooti, i runga i tena take •

  rihaina ana au i runga, i enei take o te

  mamae u te motu, e noho nei au i runga i enei kupu

  e here nei i toku tinana, a wehe noa to tatou kauma-

  tua, I runga i nga putanga Pire mai a te kawana-

  tanga  mo te iwi maori, ko ahau rawa to  tatou

  kanohi ki tu matakitaki me te. whakatakoto he piti-

  hana hei turaki heoi ano ta te iwi he tautoko mai, me

  ti i i e ote whakaaro e noho ana ko Taitoko ki Poneke,

    

tatou i te iwi maori na kona tenei ture katu, He

mahi maina taua ture i nga whenua o te Tai Rawhiti

ara ko etahi o aua whenua kei te toe, kaore i te tonoa

e aua pakeha kia whakawakia i roto i tana ture na

reira e tika ana kia whakakorea ana Kirimina. He

rite tonu ki au te rangatira me te rawakore e kaha

ana au ki te tohutohu a ki te awhina, i runga i nga

 mahi ki te taha ki te ture me au kite kite au he

 tangata rawa kore he mate i pa ki a ia i runga i nga

 mahi a Te Kooti whenua ka tino awhina au i ena tu

tangata, kaore ano au kia tono utu noa ki te tangata

 mo   runga i  aku  awhina  i te  tangata i te

 hapu i te iwi ranei. A i oti hoki i au te whenua me

 te kainga o Wereta Rawiri raua ko Tarete Pohe me

 te iwi, (ara a Ohakato) hei kainga tuturu maori ekore e

 taea te hoko, te riihi. Naku i mau at te here o Marae-

 kowhai me Koiro Poraka. Ko ahau te tangata i tino

 whakahe ki te ture kaporeihana kia mahia e tenei iwi

 e Whanganui, a kore ake i pa tana ture ki konei,

 Taku mahi mutunga ia Akuhata nei ko te mate o

 etahi o nga hapu o Ngatirangi i runga i te whakatau

 a Te Kooti.





 Mo te take tuarua me (Reti nga whenua,

   Hei tino take te nei e hara i te mea he take hou.

   He  tino tai toko "ana au ite pire mo Ohotu ara

 te  take o toku   tino tautoko, he tikanga  na  o

 tatou matua i  whakaae me pera to ratou whenua,

 no  reira au  ka ki. me   takahi ranei  e  tatou a

 ratou  whakaaro  nui, ina hoki  ratou kua  mate-

  mate ko tatou tenei, a he tohu nui tenei na ratou, kia

  tatou, kia mate ake te mate na ratou ano i hanga, kia

  ora te ora na ratou ano hei painga ano kia tatou ina

  te he he whakaae noatu ki nga ture mo era iwi me o

  ratou whenua. I haria mai te Ture Kaporeihana mo

  tenei whenua, ko ahau rawa te tangata i tino wha-

  kahe ki tena ture kia pa ki tenei whenua;

    He  take tenei ara te reti kaore e hanga kino i te

  whenua   raua  ko  te tangata e  kore ai e  kiia

  kua  rawa  koretia te  tangata maori, he mana

  mau   roa  tenei kia   tatou, ma   tenei  take  e

  maunu ai nga miho o te Ture Hoko a te Karauna

  1892  i roto i  te rohe  potae  e  rere  atu  nei i

  Parikino ki Taupo ki Waikato  rere mai i reira ki

  Urapu tika mai i roto i te awa o Whanganui ki

  Parikino, kote porohita tenei a te Karauna e tau nei

  tona hoko mo te kotahi hereni mo te eka, ko waho o

  tenei rohe e rereke ana nga huarahi, na reira he mea

  tika kia mataki taki tatou ki roto o tenei rohe potae,

  me  nga iwi e noho ana i roto, koia nei nga iwi o

  tamia ana e tenei raupatu kei te whakahe nui hoki

  tatou ki taua  mahi  hoko  he i o tatou whenua.

  A   me  te  turaki hoki  i taua Ture koia au  i

  tino ki ai ka kaha  au ki te mahi pire hei whaka-

  haere  i tenei tikanga, hei patu i nga  hoko a  te

   Karauna. Te mea  nui me ata titiro, tatou, ko te hia-

  hia i tenei wa kia kaua he waiho mangere nga whenua,

  ko  tu hiahia hoki kia nohia nga whenua e te pakeha,

                        TE  TIUPIRI.

ma te maha  ote tangata te noho e puta ai he painga

ki te koroni, E kore au e tono atu ki te kawanatanga

kia mahia mai he piro i runga i tenei huarahi engari

ka tono atu ahau awhinatia ahau mo tena pire i runga

i nga tikanga rihi. Tera etahi o koutou kei te penei

kaore e pai, engari roe mahi paamu rae penei he ture

 he whakapai ana au ki te tangata kei te motuhake

 tona whenua ki a ia he pai hoki ki nga tangata wha-

 kaaro pera ma toua kaha ki te puta atu ki wahi, ko

 taku korero mo nga tangata kuare, mo nga koroheke

 mo nga kuia, ma nga Tamariki e ropu ia ratou ki te

 wahi ora, mehemea ki te ki te iwi be ture pai te mahi

 paamu  hei ture, tena kakaha ranei te tangata ki te

 mahi ki ona urunga e toru ki roto ki nga poraka? E

 kore. Koia au i ki ai e hara tena i te huarahi pai,

 e hiahia ana tena whakaaro kia maranga katoa, nga

 ngarara kino. Engari  te  riihi, ma to kaha ki te

 mahi i to paamu takoto mai ana era wahi e uru

 ana koe, hei whakakaha ia koe ara nga moni e puta

 mai ana i te reti he nui ake ona whakamarama mo

 tenei take.

 Take  tuatoru, nga mate ote Iwi Maori.



    E toru nga ahua takiwa e tokoto ana tenei take.

    1: Konga whenua ote Raupatu.

    2: Konga whenua i roto i te Rohe potae.

    3: Me nga whenua i waho o te rohe potae.



    Kaore he mate i roto i nga whakahaerenga reti o

  nga whenua o te Tai Hauauru heoi ano te mate kei

  te mau i te tinana o te tangata, e pai ana te reti hei

  arai inga hiahia hoko, kote hiahia ia ki te kimi i te

  tino ora e hoki mai ai nga whenua katoa i riro i te

  Raupatu, e pai ana tena hei titiro i enei ra a i nga

  tau e mutu ai nga  reti





  ko nga tikanga reti whenua kei waho ote

                rohe potae.

  Kei  te ahua  pai ora ratou, na kahei ratou ki  te

   mokete, ki te hoko, ki nga tikanga e paingia aua e

   ratou, no te mea e tirohia ana e nga* kai wariu te

  ritenga o te  utu mo te  whenua  engari ko taku

   hiahia nui kia whakamanaa   he ture  kia purutia

   kotahi waru o  nga eka, hei oranga tuturu, e kore e

   taea te muru i runga i nga mate ara hoko aha ranei o

   te tangata  o  te  wahine  ranei; otira kote  tino

   huarahi ko  te  riihi. Tetahi  mate   nui   na

   te huhua  o  nga ture e  whakahaere  ana e  te

   Paremata  ki runga ki  te iwi maori, no kona

   ka tau papatu  haere nga  tikanga i tena takiwa

   i tena takiwa, na kona kaore e rite nga hiahia o nga

   iwi ki runga ki nga huarahi o nga ture e tonoa ana e

   whakaaetia ana e etahi o nga iwi, heoi ko te roia

   anake te iwi i whakatupuria mo tenei huarahi, kaore

   tatou, ina hoki etahi kupu kei te mau i nga karaati,

   he tenata kamana, he Tiota tenata ko tetahi o enei

   mana  e whakaae ana kia heke ki nga uri, ko tetahi e

whakaae ana ko te paanga o te tangata i mate, ka

heke ki ona  hoa i te Karaati, He  nui atu toua

whakamarama  mo tenei take ara nga mate wira nga

tamaiti whangai, nga ora mo nga pouauru, me era

atu tikanga.



Me  Apira te 21 tau i roto i nga taitara.

  E  mau aua tenei take i roto i nga whakamananga

a  Te Kooti i nga whenua, I runga i taku whakaaro

 kia patua tenei 21 tau, kia hapainga nga ritenga riihi

 kia 60 nga tau, mo runga, i • te hiahiatanga ki nga

 whakahaere  riihi, notemea e kore e kitea he  tino

 painga i te 21 tau, notemea ma te roa o nga tau, e

 puta ai nga whakapainga, a, e neke  ai hoki nga

 painga mo te whenua, me nga utu reti e puta ana i

 nga whakapainga, i runga i nga tikanga wariu, he

 pai tenei hei mutunga, kote Ture hoki o naianei i

 runga i nga Ture Riihi a te Karauna ko tenei kupu

 " kahei te komihana" e kore tena kupu e mutu mai

 i nga mano tau. 

    Tuarua: Mehemea ki te mokete te tangata te kau

 tau ki te kore e ea nga moai. Na toe mai ana era

 tau hei riihitanga, hei whakaea i aua moni ko nga

 painga tena o te roa. Tuatoru: Mo nga whenua e

 tatataua ki nga taone a hei. taone ranei ka whaka-

 haerea ena tu whenua i runga i nga tikanga mahi

  whare.



  He Kanohi ano au mo te Taka (Pakeha.

    He  tino take tenei ki te huarahi e korerotia nei

  otira waiho noake tenei ma katoa e titiro.



           Nga Kura Maori.

    Toku  hiahia kia tino whakakahaa nga huarahi o

  tenei mea o te kura, a ko ahau rawa te tangata kaha

  ki te hapai i enei mahi, me toku hiahia kia whaka-

  puputia te tu o nga kura maori i runga i te matara

  rawa o nga kainga maori na e kore e taea, te whiu

  nga matua e kaiponu ana i a ratou tamariki te tuku

  ki te kura. Te tahi kia whakapumautia he mahi e

  te Kawanatanga ma nga tamariki i puta i nga kura

   kia whai oranga ai ratou. Me taku tautoko i tetahi

   kura kia tu ki te Tai-Hauauru nei hei ako i nga

  tamariki ki nga mahi nunui tera atu te maha o nga

   korero



  He whakatutuki i nga tono a etahi hapu

     e noho mate ana kihei i urn ki nga

                whenua.

     He maha  o tatou tangata a hapu ranei kei te penei

   a me tenei iwi hoki me Whanganui, e tino mohio

   ana  tatou  tera  etahi  whenua   e  kootitia ana,

   ko nga tuakana ko nga teina ko nga matua ko nga

   whanaunga  i uru tere, ata ano o ratou whanaunga

   tuakana teina matua pea, me era atu tangata e tika

   ana kia uru, penei me te Kere me tona iwi kei te noho

   mate, penei me te poraka o Whakaihuiwaka kua

                       TE  TIUPIRI.

mohiotia tera. ano nga mea tika kua mahue ki waho.

He take tika ena hei mahi.



       Te (Rori o Whanganui.

  He take tenei e tika ana mo te tahi huarahi mo te

iwi maori e noho ana i te awa o Whanganui, mehe-

mea he kainga pakeha kua puta ke he rori, i runga i

te taimaha o nga utu o nga tima titiro ki nga pakeha

 o Raetihi na e mahia mai na to ratou rori, i runga i

to ratou mate i te tima. Heaha hoki i te kore ai

tatou e tono, ina hoki o tatou kara kua tutu haere,

ara hoki te ture e tika ana mo tenei huarahi ko te

tango i nga reiti i runga i nga whenua maori.



            Nga  Patunu.

  I takoto he pakanga ma Whanganui mo tenei take

i runga i te hiahia o te Poari ote awa ki te tukituki i

nga Pataua, oti ana i te komiti nui o Whanganui

kia Hamenetia ki te Hupirimi Kooti kia tirohia me-

hemea kaore he take onga maori ki aua taonga heoi ha-

painga ana e maua ko Taitoko te Hamene, i runga i

tena huarahi ka  tino haere mai ko te Pirimia ki o

tatou aroaro, a oti ana ko nga pa kei te huanui o te

tima me unu era, ko nga pa kei te watea kaati tonu

kia tu, a mea ana hoki te pirimia ki te hiahia kou-

tou me utu nga pa i tukitukia e whakaae ana au kia

utua  e kore e pai kia pakaruhia noatanga iho, kei a

koutou  te whakaaro  oti aua tena take, engari ko

ahau  e ki ana, kia hanga e te Pirimia he rarangi

whakauru ki roto ki te Pire mo te awa o Whanganui

me  mama aua take ra i koreratia e te Pirimia mo te

kore e pakaruhia nga pa tuna i whakaritea i wae-

nganui ote iwi.



E whakakore i nga hoko Kamupane me te

           hunga paraiweti.

  No te ture 1874. He Mimoria te karaati i whaka-

putaina mo nga whenua e Kootitia ana puta ana i roto i

tena ture, e kore e taea te hoko te mokete, ma te

hoko o katoa e mana ai taua hoko; he maha nga

whenua  kei Whanganui i  uru ki roto ki taua ture,

me te hokonga hoki, he maha hoki nga whenua kaore

i taea te whakarite, i runga i tenei takahi a te iwi

nei a te pakeha i ana ture Naku i pakai u te Mimoria

i runga i taku tono ki te Hupirimi kooti kaore au me

taku iwi i uru ki roto, he hunga ke i roto heoi tau

ana  tena tika, koia nei tonu te whenua, na ana te

te ngakau o te pakeha i whakanoho e ka mate tatou

ite iwi maori koia te ture whakamana ka mahia mai

na e te pakeha, koia taku mahara kia whakamutua

aua tikanga kia hoki mai nga whenua kaore i taea te

whakaoti e aua pakeha



           Tiriti o Waitangi.

  Kaore aku  whakahe mo tenei take, notemea kei

raro tonu ai i nga parirau o tenei mana nui me taku

whakarite i ona mana i korerotia, me rihana nga po-

nonga Kawanatanga kia marama ai te whakaaro ki

nga mate o te iwi maori. Kaati i runga i taku take

kaore rawa  he mate  ka pa atu ki te Tiriti a ki te

tangata maori ranei i runga i tenei huarahi me riihi,

nga whenua katoa, ko nga mate ma nga whakahaere-

nga  e titiro.

  Kaati kia ora e te Tiamana, me te iwi tenei ahau

kei roto i o koutou ringaringa, e korero ana ahau i

nga tikanga i korerotia mai e o tatou matua tae mai

kia tatou. Ko taku tu na te iwi ki te ki mai koutou

ki ahau kia noho, pai tonu ahau, kaore aku awa nga

wanga a ka mea ranei ka whakarere ahau ia koutou,

kaore; kia ora.



          Nga patai ate Iwi.

  Raihania. Tena kei te pehea te ahua o nga moni

£502 pauna  ko koutou nga kaitiaki kotahi rau £100

pauna  i riro i te haerenga o Taitoko ki Waikato ua

koutou i whakaae, ko au ano te kai tiaki o nga kaute,

henui atu nga patai a te iwi, a me etahi moni i utua

i runga i nga whakaaetanga a te komiti. I tono te

komiti o Whanganui kia whakaputa e au he Nupepa,

a i puta i au he reo pakeha e ono marama e haere

ana kiore au i awhinatia mai e te iwi maori, mutu

atu tena, no runga i te Tiupiri ka hapainga e an hei

taonga mo te motu, ua te iwi tenei taonga hei rapu i

nga kupu a o tatou mataa. Mereana (o Taiwiri). E

tautoko ana koe i nga komiti wahine ae. I tino tau-

toko au, a tae atu i au ki Papawai, me te Paremata o

Poneke o ratou ingoa e mau mai ana.



Nga Whakamarama a te Aohau i ana

                   take.

   Te Rohe potae o te tau 1883. Eherea ana o tatou

whenua  mate kawana anake e hoki e mate nui tenei

 me hanga  he ture kia tukua mai nga mana ki raro

 kinga ture o mua me hanga e ture hei riiwhi ara me

riihi nga whenua i roto ite rohe potae.

  Me  wehewehe nga whenua kia, hapu kia, whanau

kia, tangata mana mate atu aua hapu, taua whanau

taua  tangata ranei, na ratou ano te whakaaro, kia

kotahi te ture mo  te maori, me te pakeha, taka

whakaaro  kaua tatou e wehewehea te maori me te

pakeha me kohi e moni kia 5000 pauna hei whaka-

haerenga inga whenua i riro i te rau patu ka kawe ai

ki te tino Hupirimi kooti Ingarangi, tera e taea, te

ture monga mahi nunui ko tatou whenua e tangohia

aua  monga   rori me  nga  rerewe  a kaore  e

utua  aua, kongo  whenua  kei raro i te mana o

nga karauna  e utua aua ture taone, e riro ana nga

paanga nui o tetahi tangata me o na whare me aua

mahinga  i etahi atu tangata o taua taone kaore nei

tona  panga i rite ki to te rapanga tenui, ara o nga

wahi i wehea hei rahui, monga patuna me hanga e

ture kia utu atau te Kawanatanga te poari ranei te

ture riihi o te tau 1894-95 e whakaiti ana i nga eka

o te whenua hei riihi, ara kia 640 anake nga eka hei

riihi, kua uru a kai whaiki ki roto ki taua  ture e

mate nui tenei.

  Kua  oti tetahi ture i te Kawanatanga ka tangohia

noa tia atu o tatou whenua ahakoa kore te maori e

                        TE  TIUPIRI.

Raihania Takapa        Ranana

Te Whatarangi Teka       

Apera Te Keunga      Te Hoko

Haami Teke            Karatia

Parete Wereta              

Maehe Ranginui           

Poihipi                       

Wikahi                  Koriniti    '

Haimona Tikiti            

Terei Paetaha          Parikino

Pateriki Haami           

Tarera, "            

Aterea Te Whetu        Raorikia

Terou Matiaha            

Raukaanga                

Matakatea              Kauwhaiki

Wi Pauro             Makirikiri

Hori Pukehika          Putiki

Kemara. „

Erueti Taraua           Parapara

Tahu Paetaha          Te Pohonui

Wiari Pupanua        Te Ruanui



  Whiriwhiria ana ko  Wiremu  Te Kiriwehi te tia-

mana. Teweri, Tauira, Tekaraka.

  Kote  whiriwhiringa tenei a te komiti ara inga pu-

take me nga mahi a Waata he nui te whakaaro o te

komiti mo nga putake me nga mahi a Waata i runga

i te mate rana kote ora i te kino rana ko te pai he

nui hoki nga tangata o te komiti i whakapai ki ana

putake me ana mahi pai i Waenganui o te iwi.

  Tokorua nga tangata i whakatene ki aua take me

aua mahi.

  Tuatahi: Ro Maehe  Ranginui i whakatu katoa ia

inga mahi a Waata me ana patake engari kaore i taea

e ia te whakamarama kihai hoki i marama i te katoa

o te komiti te titiro atu aua whakamarama. Tua-

rua: Wikahi e whakahe katoa ana ia inga putake a

Waata  me ana mahi heoi kaore i marama atu i te

katoa te titiro ana whakahe. Kote whiriwhiringa tenei

a te komiti ara inga putake a te Aohau me aua mahi

heoi whaka; ai katoa ana te komiti ki etahi o aua

putake ko etahi o te komiti i whakahe ki aua putake.

  Tuatahi: O aua putake i whakahengia kia kotahi te

ture mo te maori me te pakeha. Tuarua: te ture

whakanohonoho  o te tai hauauru no te mea he nui

nga tangata kua wehe & ratou whenua kua ahei kia

peera   Tuatoru; te ture onga mahi nui he mea

tenei e pakangatia ana enga mema o mua a ko te

manawa  tonu hoki tenei o te kawanatanga.

  Kaore i kitea e te iwi ana mahi pai i waenganui o

te iwi me te kotahitanga ta aua mahi ateha kaore i

unuhia e ia.

  Kote whiriwhiringa tenei a te komiti inga putake

a Takarangi, me ana mahi heoi i whakapai te komiti

engari ki ta te komiti, titiro ki hai i rite kinga putake

i whakaaro ai te iwi, nui tona, ara kia pau katoa tona

maramatanga  ki te whakatakoto i ana putake ki roto

ki tana pukapuka, heoi ano te mea, i kitea ete iwi, e

whakahau mai ana te aronga o ana take ma te iwi,

e mahi, he tikanga mana. Anamahi: Kihai rawa i

kitea ana mahi i waenganui i te iwi, ake o Whanganui

timata mai i te tau 1880, tae mai ki te tau 1891

haere mai nei,

  Kote mutunga tenei o te whiriwhiringa a te komiti

whakataua ana me whakangawari, ara me haere te

tia mana, ki te whakapuaki  i te whakaaro  o te

komiti, ara kia ata tukuna nga mea takorua, kia ko-

tahi hei whakatu o ratou, kia tau rite ai te iwi, me

nga hapu katoa o Whanganui   kite pooti, kite mea

kotahi, mehemea kite kore e tau, ia ratou, Heoi ano

kua  whakatau, te komiti, i tana i ki te ai, o e nei

tangata tokorua hei mema, paahitia ake tenei, haere

ana te tia maua, no te ata a tae noa, ki te ahi ahi ka

mutu.

                 I te ata te 8 o Hepetema 1899.

  Ka  huihui ano te komiti ki to ratou whare Wiremu

kiriwehi tia mana, kua tae atu au kite kaweatu, i te

honore o te komiti kia Takarangi kia Te Aohau kia

Waata  Hipango. Mehemea e pai ana te komiti, kia

korerotia atu e au a ratou whakaaro e pai ana, Rai-

hania e mea ana au, kaua e korerotia, e ngari te mea

 ai tukua atu ai koe ara ki te oti mai ia ratou heoi ano,

 kua tau ki taratou i whaka rite ai, mehemea, kaore i

 tau ia ratou heoi ano, kua whaka  taua, e tatou,

 henui te tau tohe, o etahi o te komiti, kia korerotia,

 tau ana ki ta te nuinga me korero, (kiriwehi) ka mea

 tae atu au kapau i au nga korero i tukua ai au e

 koutou ka tu ate Aohau ka mea, whakarongo mai e

 aku taoke te kei waenganui au ia ko rua, kite tuku

tetahi o korua ki raro heoi ano, kua tuku au i au ki

raro Takarangi ko au te tamaiti a to taua papa e haara

 aua e ia kinga mahi o waho, kokoe e Waata, i waiho

 koe hei tiaki, i te iwi, me nga mahi, katoa, (Waata)

etika ana ko au te kai tiaki i te iwi, menga mahi, na

 te iwi ano au i whaka noho ki runga ki nga mahi

nunui na  te iwi, ano hoki au i karanga hei mema

otira e whakae ana au, engari me hoki atu kinga

hapu nana au i whaka hua hei mema e kore au e kaha

ki tetaki i te whakaaro a te iwi. Takarangi kua mohio

noa atu ai kei a koe katoa te whakaaro a te iwi,

(Aohau) ko ahau e aku  taokete ka tuku ki raro, i

tenei kupu ano kua riri a Wikahi, ka mea ia ko au

ka puta ki waho, putarawa, muri mai ko Maehe ka

mea hoki tenei ka puta au ki waho putarawa muri

mai ko pateriki, Wipauro, Rangiwhakateka, kote poi.

hipi, i ruuri i tenei ka kitea kua haere noatu etahi o

te komiti nei ara awiki moa nga manako.



        Ate Rei Paetaha

         Aerueti Taraua

        A Mata Katea

        A Te Pakaru

        A Terea Tewhetu

        Arau Kanga

  Toe iho erua 25. Tekau 13 i puta atu ki waho o

te whare o te komiti. Hoe  tonu atu i runga inga

                       TE  TIUPIRI.

waka, ki tai o Whanganui, nae te aohau ano hoki.

Heoi  ata mahi ana  te komiti i taratau i kite ai,

penei tia ana taratou whakataunga me penei me te

pooti mema, me tuhinga nga ingoa, o nga mema ki roto

kinga pukapuka, ko te mema  e paingia ana e te

tangata me waiho tona ingoa, kia tuana, me tapahi

nga mea  tokorua, i te ahiahi pouri ka huihui te ko-

 miti, me te iwi nui tonu ki te Wharenui whiritaunako

 ki tonu i te tangata, panuitia ana e te tia mana te

 inaha o nga tangata i tuhi kia mema, kia mema ia: —



       Waata Hipango...... 16

        Takarangi........ 5

        Te Aohau......... 4



   Henui nga tangata i tu mai ki te whakamoemiti,

 kia Waata mo runga i te manaaki nui o nga hapu o

 Whanganui kia ia henui hokinga mahinga pai a Wata

 i korerotia e te iwi, mehemea ka tupono mai ko

 Waata Hipango hei mema mo te koroni kapera ano

 ana mahi tiaki i toua iwi maori me ana mahi o mua.

   Heoi enga iwi, o te Tai Hauauru kua tuturu nei te

 whakaaro o nga hapu  o Whanganui  kia Waata

 Hipango hei mema mo te Paremata e tu mai nei, ma

  koutou e titiro inga mahi a tenei tangata kua korero-

  tia i runga ake nei, no te mea Hoki  enga iwi.

    He mea ata rapu marire, nga mahi ae nei tangata

  ma nga hua hold ka mohiotia at te rakau

    Kaati nga mea hei tuhi atu kei kore he ruma mo

  te pepa.

    Heoi ano na to koutou hoa i te wahi ngaro.

                    Na

                   RAIHANIA TAKAPA  TERANGIPOPO.

    Ehoa  e te Etita kia pau katoa nga tikanga kua

  tuhituhia nei e au hei titiro mai ma nga hapu o te

  taiauru mehemea e kore e taea e ratou te whakarite

  he  tikanga e pai ai ta ratou titiro ki te tangata hei

  pooti ma ratou hei mema.

     Mau  e ata whakatika te takoto ranga o nga reta.

  He  kore pepa aku i kore ai e ata wehewehea e au te

   takoto ranga.

  Ki nga hoa Tono Pepa.







   Tairua Wiremu Te Horo, Whangarei

   A ponga Kamo, Whangarei

   W. Hapimana. Bay of Island

   Whakangaro Makahua, Kopua-

            whaoa, Mahia     -...... 2  G P. K.

   Taare Potini, Maori Kaika, Otago... O  8 P K.

   Whariki K. H Taha, Greytown.. 2 6 P K.

   Hakopa Kahungunu, Whanganui... 2  6 P. K.

   Karepa Te Whetu, Whangarae, Croxville

            Nelson

    Hirini Haekau, Parihaka, Hoekau

   Henui Paparua,, Hokianga    2  G P. K.

      Putu Pooro,

             





  I tu he purei putu pooro. Ki Kaikohe nei, mo nga

moni e £20 pauna. E 4 nga tiima, i purei mo. taua

moni, (1) Kaikohe, (2) Kariwai, hekana, o Kaikohe,

(3) Ngawha, (4) Parihaka, e £5 pauna i runga i te

tiima kotahi, Hurae 1, 1899 na te Ngawha, me

Kariwai, i timata, na te Ngawha, i wiini, Hurae 8, na

Kaikohe, me Parihaka, na Kaikohe, i wiini. Hurae

15 Ngawha, me Kariwai, na te Ngawha, i wiini,

Hurae 22, na Kaikohe, me Parihaka, na Kaikohe, i

 wiini, kua tuturu a Kaikohe, me te Ngawha ki te

 whawhai ki nga moni.

  He  nui nga peti a nga tangata. Rewara moni mo

 te Ngawha, e 6s mo te kotahi, mo Kaikohe. Akuhata

 5 Kaikohe 3 paina Ngawha 3 paina, Torona keemu,

Akuhata  12. Kaikohe and  Ngawha, Kaikohe 3

 paina Ngawhi, heki. Ka riro mai nga moni ia Kai-

 kohe, I te tau, 1898, ia Kaikohe ano nga moni £20

 pauna. Ehoa ma i puruki noa, te riro mai i au o te

 moni; a te Hamupiana tiima  Whutu  pooro o te

 Ngawha, e ai ta tana Panui, i Kaikohe nei e iri ana, i

 mua atu o to raua tati mo te purei.

                              Hoi ano •

                          NA AKARIPA Pou

    Kapene o Kaikohe Tiima.

    E  kore e tau te he ki te Etita, mo nga whakaaro, a

  nga rangatira, e tukua mai ana ia ratou reta kia panui

   tia.



         KAIKOHE, BAY OP ISLANDS, Akuhata 1899.

     Kite  Etita o te Tiupiri rae ona kaihautu  katoa.

  Tena  koutou  katoa. Kia  ora tatou tahi, I runga i

  taku mahara  tonu ki nga korero o te Hui o Pariroa

   Patea ia Mei 10, 1898 No, 48 o te Tiupiri Rar. 3, 4 5

   6. I runga i taku ata titiro i nga korero o taua hui,

   kite ana ahau he hui whaitikanga. I taea e ratou te

   titiro nga koiero a o ratou matua o mua. Nga ahua

   o nga take i pa mai ai nga mate i nga ra o mua, me

   te hurihuri i te ahua o nga kingi me nga Rangatira-

   tanga, me te titiro i te ahuatanga o te whakapono ki

   te Atua  o te Rangi me te titiro ki te ahua o Tohu

    raua ko te Whiti me era atu poropiti e whakararu-

   raru nei i nga tikanga, me te titiro ki te kawanatanga

   me nga ora mo tenei wa, me te whakatau, i te kupu

   mo  Taiporohenui. Ehoa, e Tutange Waionui, tena

   koe, me tau hui katoa. Kia ora koutou katoa, ma te

   Atua  koutou e manaaki e tiaki, mo koutou whaka-

   maiangi ake i nga kupu  ohaki a o koutou matua.

                        TE  TIUPIRI,

 Hei kona ra, tenei au kei te matakitaki ki Taiporo-

 henui, he kainga pea tera, a ko tetahi mea nui, i

 mahia ki taua kainga me Otakou, pai atu aua mea

 kia kitea i roto i te Tiupiri.

   I runga i taku mihi kia koutou, be maha nga tau e

 koia ana te taonga a o tatou matua te whakapono, e

 te anu matao, a. he wa tenei i whakamahanatia ai e

 a koutou, kupu, nareira, taku raihi mo koutou, ture

 Atua, ture tangata, e pahure. Ko te ture Atua, me

 ture tangata. Kotahi tonu te waha o  te Atua i

 kauhautia iho ai maunga Hinai Ekoruhe 20. Tekau

 nga Upoko o te ture, wehea ake, kia rua nga papa

 kowhatu, i tuhia ai, 1, 2, 8, 4. He ture whakahaere

 mo whakapono  ki te Atua 5, 6, 7, 8, 9, 10. He  ture

 whakatupu  i te pai mo te tinana mo tenei oranga.

  Ka  pona te Hahi me nga Kawanatanga ki runga

ana wahanga nareira ahakoa maha nga take hei rapu-

 rapu ma tatou, hopukia i ena, ko ena nga pou turanga.

 mo tatou mo nga  oranga o tenei wa. He  kupu

 mutunga, ehara te taonga a o tatou matua te whaka-

 pono, i te taonga tikanga kore Tirohia Ihaia xi, 6-9,

 1 Timoti iv, 8. Koia tana hanga, e hipoki nei te

 Rongo mau ki runga ki o tatou tinana, me te huihui-

 nga o nga iwi ki te Ropu kotahi.

                             Na MATIU KAPA.

He me Tango mai no te



     Pihiwharauroa,

       



              Hukarere.

              Kia Te Pipiwharauroa,

  E Manu, tena koe!

   I te hawhe tuatahi o tenei tau e 61 nga tamariki i

te kura o Hukarere. No Ngatikahungunu e 22; no

 Ngatiporou 18; no Ngapuhi hui atu ki te Rarawa e

 7; no te Arawa e 6; no Turanga e 8; no Waikato e

 3; no Ngatiraukawa e 2; no Wharekauri 1.

   Ko nga  tino kai-whakahaere o tenei kura ko nga

 tamahine a Te Wiremu, Pihopa tuatahi o Waiapu.

 Ko te kai-whakahaere o raro iho ia ratou ko Miss

 Bulstrode; ona hoa, ko Miss Baker, ko Miss A. Gage,

 ko Miss Brown. Ea kite iho nga tamariki tawhito o

 o Hukarere kua ngaro nga ingoa o nga kai-whakaako

 o te takiwa i a ratou e kura ana, ara, nga ingoa o

 Miss Down, raua ko Miss Minton. Ko Miss Down

 kua marena kiu Mr J. Hope. Kei Nepia tonu raua

 ko tona hoa e noho ana. Ko Miss Minton no tenei

 tau i mutu ia tona noho ki Hukarere; kei Akarana ia

 inaianei. Kei te mahara tonu nga tamariki o te kura

 ki to raua pai, ki to raua atawhai kia ratou i mua,

 Ko Miss Bulstrode i haere mai i Ingarangi he wahine

. mihinare.

   E nga tamariki o Hukarere i te kainga, tena kou-

 tou katoa—tena koutou ia koutou na mahi i o koutou

na  haringa, pouritanga ranei. Kia tumanako, kia

hari. E mea ana te Ariki: "Ko ahau ko Ihowa ko

tou Atua kei te pupuri i tou ringaringa matau, te

mea atu nei kia koe, kauae wehi; ko ahau hei whaka-

ahuru mou, " Kaati e ' Te Pipi' ka hoki to tono.

                     Heoiano.

                          Ka Hukarere

     Whakautu,







                 KAIKOHE, Hepetema 2th 1899,

      Kite Etita o te Tiupiri W. W. Hipango.

  Kia ora koe ehoa tukua atu enei kupu mote Panui

a taku hoa a Matiu kapa o kaikohe nei, Mo  nga

kupu o taua Panui i ahu mai kia maua ko taku etita.

  Ehoa e Matiu kapa kahore rawa ahau i marama ki

te anganuitanga atu o nga kupu kia koe i tuhia nei e

taku etita ki te Panui ina hoki e ki nei to Panui ite

Tiupiri nama 59, wharangi 14 and 15  o te 14 o

Hurae  1899. E  tae koe kite Tiriti hoi riro ke ana

mau  e utu mai nga kupu mo nga tangata kihai nei

matou  i tae atu ki te Tiriti. Ehoa timata mai i te

Hawhe   o Kaikohe tautoro tae noa mai ki au nei

tokorua ano nga tangata i tae atu ko Iraia kuao ko

Wiremu  Heremaia ko te nuinga o nga tangata i noho

ki te kupu e ki na i te Panui he whakahawea ki te

hui o  te Tiriti te haere atu ai kihai i mea te panui

mo  koutou mo te hunga i tae te whakahawea, e kore

te hunga i noho nei e. kaha kite ki mai ki au ka he

taka Panui mo ratou kati tena.

  Mo  te marae kei a koe ano tou marae i na hoki i

nga tau maha kua huri ake nei e tika tonu mai ana

ano  nga Pire o te Tiriti ki au nei tae noa mai ki

tenei Puaretanga kei au nei nga Pire ko matou ano

hei whakatikatika i runga ano i o matou nei marae, e

hara ite mea mau atu ki to marae whakatikatika ai

kaati tena mo te karakia kite Atua i Peheatia i ahu

keai koe ki to whare karakia korero ai ? Ehoa  ko

ahau e matau ana  kite timatanga o te hahi ki Kai-

kohe, me ona he anga ia te Rewiti ka Pakaru, e hara

i oka hapu i Pakaru ai. Na nga rangatira ano o te

hahi. E tu mai na koe. Muri iho ka tu ano tango

hanga ake ko te ripi na te ringa tonu o te hahi e

rewa  ua nga toto tenei toto hore ano i horoia noa tia

 e te hahi tae noa noa mai ki tenei ra ka Pakaru ano

 ka tae mai ko koe hore ou he e inoi pono ana koe

 kite Atua, E  rangi ko nga kanohi o te Atua e titiro

 ke ana ki nga toto e mau na i raro i to whare kara-

 kia pai e tu na koe, enei kupu aku e kore e taea e

 koe te pare ki tahaki tu ai na te ringa pu hoki o te

hahi tena toto i whaka heke, kaati tena.

  Mo  to whare kura e pouri nei koe mo aku tamariki

mokopuna  me u wi atu ahau ki a koe he aha to ruihi

i a ratou ? Me  he mea hore o ruihi he  aha koe i

                      TE  TIUPIRI,

  Mo  te Tiriti o Waitangi ka tahi ano ahau ka mohio

na to Panui kua tomo koe hei mahi i nga tikanga me

 nga whaka aro ina hoki ko koe tetahi o te hunga i

 whiriwhiri ia hei mahi i nga tikanga o te Tiriti.

   Ehoa no te tuunga mai o tena whare. Ko ahau

 te tangata mahi nui ki te whaka haere i ona mahi ko

 ahau tetahi i uru ki te hanganga o nga ture inoi

 rawa ki te Atua, kia kaua e takahia e nga Ranga-

 tiratanga nga whaka otinga a te hiinga i whiriwhiri

 ia hei whaka tatu i o ratou raruraru ka tu ko ahau

 hei heamana mo  te hawhe o kaikohe i runga i oku

 hapu tino kaha taku mahi tae noa mai ki te tau i

 mate ai a Heta te Haara.

   Ka mutu ahau na reira ka mahara ahau mo matou

 ke mo nga ware ana ture ra ka kiia atu koutou nga

  rangatira e be ana koe, i te ahua o nga ture e kore

 koutou  e whaka  ae. Na enei  tikanga e whaka

  omoomokia haeretia nei te Tiriti me uwi atu kia koe.

  Na te nui koia o te ora o te Tiriti i riro ai ki runga ?

  Ki au nate nui o te mate,

    He aha te mate ?

    He rangatira nou he ware noku, he nui nou he

  iti noku.

    Ko te Tiriti o Waitangi i tukua mai hei tohu aroha

  hei rangimare hei pai hei aroha ki tetahi ki tetahi

  Nate nunui o a koutou whakaaro na te rangitira e

  kore e taea te peehi e nga ware ki nga kupu  tika

  marama  ka  mate  te Tiriti o waitangi ki a uwi ake

  ano ahau mate nui i anei o te hau ka marino ai te

  moana  ? ki au mate iti o te hau ka marino ai te

  -moana.

     E kore ra e puta he pai i a koutou whakaaro nunui

   kua oti ke to koutou rarangi te tuhituhi.

     Ehara nga rangatira ite whakawehi mo nga mahi

   pai e rangi mo nga mahi kino.

     Kati tena mo to ako ki a maua ko taku etita ehoa

   e kore au e tupato ki te tuku i aku kupu e hara ite

   tangata i whaka rite taku Tiupiri hei utanga i aku

   kupu ki a whaka toi ra ano ahau ki te tangata ka

   tupato ahau ko nga kupu ke i anga nui kia koe na

   tamahau Mahupuku  ina ko koe tetahi o nga kai

   hoatu kupu mo  te tai rawhiti kahore ano ahau i kite

   noa kua whaka utu koe.

     Hoi maku e whaka utu mo toku kitenga ano i tana

   panui ehoa e tamahau. Mahupuku. Tena koe e

    noho maina  i tena taha o to tatou motu  ite tai

   Rawhiti ki a ora koe me o Iwi me o hapu i tukua mai

    nei kia kite i nga marae katoa. Ehoa aha koa iti taka

    kupu hei whaka utu i to Panui e mau nei ite Tiupiri

    nama 54 wharangi 7 and 8,

      E ki nei koe mau ano e pooti tou mema e hara ma

    ngapuhi, tika atu tena korero au ara nga kupu o to

          

panui i runga a putu noa ki raro ina hoki a Ngapuhi

e kore e pai ma etahi takiwa e homai he mema mona

hei ta ratou ano i pai ai koia taka whakatika mo to

Panui. Ehoa e tamahau pootitia tou mema i tau

ano i pai ai kana i nga whaka haunga ate tangata

mau  ano e rapu tou mate me tou ora kapai ka whaka-

 tauki koe. Kia koe ano e naku ano ahau i ora ai e

 naku ano ahau i mate ai ki taku mahara ka ea to

 Panui i end kupu kei a Matiu kapa ma ano ia nga

 kupu nunui ki a koe e rangi kite neke atu nga kupu

 i ena e anga ana mo te kino te mutunga iho he

 titaha no te ngakau puta ake ki nga ngutu he wehe-

 wehe i nga tikanga me nga tinana ka ngaro te aroha.

 Hoi ano.

                           Na to koutou hoa



                             HEREMAIA  HIKU.

   Tiamana  o te komiti o te Tiupiri.

        Kaikohe.



                                      AKUHATA 25th, 1899.

        Kia W. W. Hipango Etita o Te Tiupiri.

    Ehoa  kia ora tena koe ara koutou katoa i raro i te

  maru o to tatou Matua i te Rangi e hohou nei i te

  rongo ki runga ki te rangimarie ki a u ai ki te pupuri

  ite aroha kia mahaki te ngakau o Nga teina o nga

  tuakana i runga ite whakaaro kotahi ite mahi pai

  me te tika. Me te wehi ano ki te aroaro o te Atua

  ora e noho iho nei i runga rawa o ki nei te Paipera

   tapu o te Atua kei nga waiata 133, ano te Pai ano

   te ahuareka o te nohoanga o nga teina o nga tuakana

   i runga i te whakaro ko tahi.

     No reira ka pumau taku mihi i runga i te aronga

   nunui o nga karaipiture e tohutohu nei i nga kapu

   tika katoa hei arahi katoa i nga tangata kia haere tu

   tohu ite aroaro o te atua ora ite rangi a tae noa ki te ra

   mutunga  o nga whaka  tupuranga katoa e Piki ata

   ana e heke iho ana Na reira tenei Rini.

     Ete  iwi ete iwi kia ora kia ora i raro i te maru o te

   kai hanga e au.

     Na  reira e nga tuakana e nga teina e nga tuahine

    kia ora ra tena hoki ko koutou i roto i to tatou ariki

   atawhai i a Ihu Karaiti. Ki a kaha ki te kimi i nga

    karaipiture o te Atua rae kore e kitea te Takotoranga

    tika o te Paipera me kore tatou e whiwhi ki te okio-

    kinga e kiia mai nei Haere mai ki au e koutou katoa

   e mauwiuwi ana e taimaha ana a maku koutou katoa

    e whakaokioki Matiu upoko xi, r, 28, 29.

      Ko  taku ake i kite ai i roto i Nga Papa tuhituhinga

    o namata ko te Iriiri a Hoani ki te awa hei murunga

    hara. Ko  te iriiri hoki i Iriiria ai ate karaiti e mau

    na tirohia ia Matiu upoko iii, r 13, 16, whaka pumau-

     tia ana taua Iriiri a Hoani e te Karaiti tirohia kei a

    Hoani  upoko 3, 3, 4, 5.

                        TE  TIUPIRI.

  Ka whakahokia mai e Ihu he Pono he Pono Taku

e mea atu nei ki a koe ki te kahore to tangata  e

whanau i te wai, i te wairua hoki e kora ia e ahei te

tomo ki roto ki te rangatiratanga o te Atua.

  Na Hore rawa  e taea te Pohehe nga karaipiture

tapu o to Atua i te anganui o nga kupu marama ara

te nui noa atu o a nga karaipiture korero marama

hei arahi i tona iwi inga tamariki o te whare o Ihara-

ira koia kei runga i te Huhi o Ihu karaiti o te Hunga

tapu o nga ra o muri nei.

  E  hua ina he tianei he moromona ki  etahi te

momona.

  Na  aha koa e oku tuakana teina iti te mihi e pai

ana i iti atu ki runga ki te kupu kotahi ki te arotia.

Hei kona ra ka Huriti tenehi ka huri ake ki te Panui

mihi a taku matua a Matiu kapa minimihinare kau.

matua  Pai mohio i tino a kona ia kia mohio Id nga

karaipiturie me nga ture o te Atua ora ite rangi ki a

, kia ora tena koe. mate wairua o te ataa koe e

manaki e tiaki e tohutohu ki runga ki nga huarahi e

tika ana ki tana titiro ki u takoto topu ai hoki enei

rarangi o to Paipera nui kua tae mai nei ki au ki tau

tamaiti iti rawa i raro i te maru o to taua ariki o Ihu

 Karaiti e mau nei o mihi moku i te Tiupiri nama 59

wharangi 14 ana 15, o te 14 o ngara o Hurae 1899.

   Kaati ma nga  mihi i konei me korero Potopoto

Haere ahau i konei ki a marama ai o taua kai korero

nui pepa he pono ano he tangata korero Parau ano

 In ki te minita kauwhau o te atua ina ra ka rima aku

 hounga, ki roto ki to whare karakia pai e £600, ono

MU  pauna  te utu a e ki ana koe. kahore ano koe i

kite i au i a Wiremu Heremaia i roto i taua whare utu

 nui pai hoki tenei te kupu e Horo ai nga iwi titiro

 pepa te mohio kite tangata o taua kei te korero pono.

 Ko au  ranei ko koe ranei koia tenei, ka wha aku

 tamariki kei roto kei te Pukapuka rehita a Matiu

 kupa. -

   Ko nga ingoa enei o aua tamariki ra whana. 

   1. Horima Awarua, Akuhata 18th 1888.

   2. Wairangihaere te tangeo, Tihema 7th 1890.

   3. Marereira te whakaatarangi, Noema 10th 1891.

   4. Nga Putiputi Wiremu, Tihema 28th 1894.

   Ko enei tamariki naku ano  i mau ki roto ki te

 whare karakia e ono nei rau panui te utu ko 

 ano i te Iriiri i ana tamariki naku ano i korero ki te

 rehitatanga te ingoa ote Tamaiti te ra te tau te

 kainga te ingoa o te whaea te ingoa o te matua Taane

 na Matiu kapa i tuhi ka mutu haina iho tona ingoa

 ki raro.

   Na reira ka i runga i te Panui a taku matua e

 arohatia nei e toku hinengaro i roto i nga tau ka

 wehe tae mai ki enei ra ka pa te mamae ki au i au e

 titiro iho nei kite upoko o nga mihi a taku matua ki

 au a kia matou hoki ki nga Etita, e taku matua he

 kupu taimaha tau i whaka hua ai koe mo nga etita e

 hara nga etita ite mea whiriwhiri e koe e koutou ranei

 e wha i kiko ai tau tuku i au i a matou ranei kite

 Parahitangi, kahore ano  he etita o te Tiupiri i kite

noa ahau i rongo ranei e ki ana nau ia i he ai a e

kino ana ranei ki a koe na reira kanui te raruraru o

enei kupu he kore tikanga hoki, ki au i Puta Pera ai

ai tau kupu hoi ano te whai kiko o kupu i kitea e au

he whaka kino kino ingoa ngakau tinana tangata he

patu i nga whakaaro o nga tamariki penei i au nei

kei puta a ka tupu ka whai hua kia rite ai ki to mihi

tena koia me uwi atu au.



  Ka hia Purapura kua whakatupuru, ko te tuatahi

hua ai ko muri ka whakatokia ?



   Kati tena e ki aua tetahi o kupu i kite koe i tetahi

o aku panui e penei ana i haere ia ki nga marae o

ngapuhi korero ai mehemea  i haere a ngapuhi ki

taua hui, kati me uwi atu ahau he aha te ingoa o tena

nupepa? Ina te rereke o nga kupu i tuhia e au ki

roto 5 te Tiupiri i riro ke ai ko te patai ki au, naka

me  ki e au hore ano ahau i tuku korero ki tetahi

nupepa  i tua atu ite Tiupiri ki a pai at te titiro iho ki

a ku korero i pena ranei me nga kupu kau whau a

 matiu kapa kia au tera atu ranei kati ra e mau na

 tetahi o aua kupu aku i te Tiupiri nama 53, 7.

 Kahore au  i haere kite tono ki a haere kite Hui

 ite Tiriti e rangi i rongo au i e ra tangata e korero

 ana ka uwi mai ki au ko te Tiriti koe ? Ka utua e au

 ae—na ka tae e mauna nga korero, i nga pepa katahi

 ka hoki to ngakau ka titiro kei hea te Pukenga i

 pupu ai nga mihi tawai a toku matua ki a au kati ka

 kiia peneitia e au ko matiu kua  kimi take kore ki

 au mehe mea ra kei te pono aku i hamumu ake nei

 kati ra kei te takoto anga nui aku korero kei te ora

 katoa ano hoki nga tinana me nga putake o aku kupu.

 Hei whaka  tutuki kia kitea ai te pono e meinga nei

 he korero pono. Na e ki ana tetahi o rarangi korero

 ki au he kore pea noku e mohio he kai kau whau koe

 i te huarahi ki te Atua ora ite rangi, penei te kupu

 poto mo  tena patai au ki au ae, ina ka 25 o tau e

 kauwhau ana ite huarahi ki te atua ora ite rangi ka

 hore ano  ahau  i kite i rongo ranei kua Iriiria a

 matiu kapa ki awa nui o wairoro. Kaikohe kia pera

 me te karaiti i Iriiria nei e hoani ki te awa o Horano

 e mau na kei a matiu upoko m, 13, 16. Kahore ano

 ahau i kite i rongo ranei kua tu nga waewae o matiu

 kapa ki nga Parenga o wairoro he awa wai nui tenei

 kei kaikohe nei kite Iriiri i nga tangata hei murunga,

 hara ki a pera ai me te Iriiringa a Hoani e mau na,

 nga upoko i roto i te Paipera tapu o te Atua e kore e

 taea te Pohehe, he marama hoki nga upoko me nga

 rarangi me nga reta  Tirohia iho ra  e mauna.

 Matiu m, G, 13, 16; Maka 1, 4, 5, 9; Ruka ra, 3;

 Hoani III, 23; Mahi vIII, 86, 38. A whakapumautia

 aua e te karaiti taua hiiri a Hoani a tae noa mai ki

 tenei ra ua e manna tirohia kei a Hoani upoko 3-3,

 4, 5 i mea a te karaiti kia Nikorima kite kahore te

 tangata e whanau  hou e koro ia e ahei te kite ite

 rangatiratanga o te rangi.

    Na ka pohehe a Nikorima oti ra ma koutou e titiro

 ana kupu e mau nui ana ua ka ea pai tau patai e

 toku matua i nga kupu torutoru a tau tamaiti e hara

    Paora me  Ona Hoa



    (PAUL & Co. )

HAAPU KAKAHU  I TE PITO

       O TE  PIRITI.



Kei au nga tino kakahu mo

ia ahua mo ia ahua, Te Hu-

ru Kaingara, Paraikete, Ho-

ro, nga hutu kakahu, nga

           haate.

Nga  kakahu Wahine, o ia

ahua. E meiha ana au i nga

    hutu tino pai rawa.

Haeremai ko nga po tenei o

te Kakama me te powhiri-

 whiri ano ki te ringaringa

     kia whiwhi ai koe.