|
loading...|
|
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 2, Number 63. 12 October 1899 |
|
|
1 cover |
▲back to top |
|
|
2 1 |
▲back to top |
|
|
3 4 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
|
|
4 5 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
|
|
5 6 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Nga ronga Whawhai a
ingarangi Raua Me Poa
Ingara katoa kua mahue akenei heoi
ano te mahi anga tumuaki o Ingarangi
Hekimi ite tahi ritenga e kore ai raua
kote poa e whawhai.
I runga ite whakaaro ate Poa te take
inga wari here ai te whakaaro a Ingarangi
ki te whakakore i ta raua whawhai e ma
taku no Ingarangi ki te whakakore i ta
raua whawhai e ma taku no Ingarangi.
Katehi ka puta te whakaaro onga Poa
kia tahuri ratou kite whakatara inga inga
Rihi, enoho ana i waenga nui ia ratou e
kino rawa taratou mahi hoi ano te mea i
mahue ia ratou e kohuru tena ko taratou
mahi kinga wahine me nga tamariki ote
Ingarihi nui atu te kino.
Muri mai katehi taua iwi nei te Poa ka
tino takahi i te mana o Ingarangi ara ka
kawea nga hoia ote Poa, ki runga "ki te
whenua tuturu ake o Ingarangi.
Ata waiho ana e Ingarangi kia mahi
ana te iwi nei mete kupu whakatupato ano
a Ingarangi.
Katehi ka tino piki atu te mahi whaka-
hi onga Poa ka tu taratou paremata, ka
tehi ka tuhia ta ratou pukapuka ki nga
kai whakahaere o Ingarangi.
o o
Me unu atu nga hoia o Ingarangi i nga
waahi katoa o Awherika me te tau maha
ano i etahi onga kupu o taua Pukapuka
ara ki te kore Ingarangi e whakaae ki te nei
pukapuka ka whawhai tia a Ingarangi e ra-
tou kei nga kupu ote pukapuka nei mete
tino whakahi onga kupu.
Katahi ka ki, a Ingarangi kua kimihia
katoa tia e au nga huarahi e kore ai tenei
whawhai e ara heoi no te taenga mai ote
nei pukapuka porangi whakahihika ati ka
whakahae tia taratou hiahia i te mea hoki
e kore e tika kia waiho nga tangata o In-
garangi. E noho ana i awherika hei tau-
nu hei mokai mate iwi ke, tangi ana te
umera anga iwi ote ao katoa ki te kupu a
Ingarangi, kaore hoki he iwi i te piri ki te
Poa.
Note ponei 12th anga ote marama nei
ka puta mai te waea ki te kawana o Niu
Tireni. E penei aua nga kupu.
Kua timata te whawhai.
Kaati enga iwi maori onga motu erua
nei kua tau toko a Niu Tireni i te nei
whawhai kei te haere atu nga kawana ara
nga hoia haere hoiho 200 me o ratou hoiho
ano o konei hei awhina ia Ingarangi.
. Kaati ehoa ma i puta ano te kupu a te-
tahi o ho tatou mema ara a Wi Pere i
i roto i te paremata i te po i whaka-
haerea ai tenei take e totatou Paremata
kia haere kia 500 hoia maori hei awhina
ia Ingarangi maana tonu e arahi a umere
ana te whare ki taua kupu a Wi Piripono
kia te Kuini.
A ehoa ma tenei kua rite taua kupu a
Wipere i tana tamaiti kotahi taana hoiho
atahua kua hoatu eia kinga hoia o Niu
Tireni hei hari atu maratou ki taua
whawhai.
Tenei ano kua rite te tahi waahi ote
kupu nei i te tamaiti a te kakakura kotahi
ta ana hoiho atahua kua tukua eia ki te
aroaro o nga hoia.
Heoi enga iwi o Niu Tireni ehaere nei
ki Awherika i runga i te nei pakanga haere
i runga ite toa ite maia ite manawanui
mate kaha ote runga rawa koutou e
awhina e manaaki e tiaki. A maana ano
koutou e whakahoki mai ki te waahi i
haere atu ai koutou.
Heoi ehoa ma e tino tautoko ana ate
Tiupiri ia Wipere raua kote Kakakura kua
, aroha atu nei kianga mea otatou. E
. haere ana i runga ite toa heoi mate Atua
: o korua tupuna o korua ra e kukume kia
.. roa.
|
|
6 7 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Kaati ki te tino mohio ate Tiupiri ki te
rite te kupu a Wipere i korero nei i roto
ite Paremata mote 500 hoia maori ekore
ekore te rite o tena kupu i te iwi maori.
Heoi ehoa ma hei te ra putanga ote
Tiupiri ka kimihia te kaute o nga hoia o
Ingarangi raua kote Poa kei te Pakanga.
13: 0ngara ote marama nei ka haere
atu te tereiha hari inga taonga a te Ingarihi
mote whawhai ko taua tereina nei emea-
hanga penei mete Poa whawhai nei 15
nga turupa, me nga kai tiaki ano ote te
Reina ra. Heoi ano nga kai tiaki o runga
i te Taima e haere ana te tereina nei ka
whakaekea ete Poa kaore i taea erua
whakaekenga kaore i taea no te taenga ki
karapa, tera kua oti noa mai i te Poa te
whakatakoto te raina ote tereina ra ki te
taina maita, i te mea ano kaeke te upoko
ote tereina ra ki Runga ite taniwha taua
pakutanga pakaru rikiriki te iniana ote
tereina ka whakaekea ete Poa, kariro ra
te tereina me nga taonga me nga pu repo
erua e 7 pauna nei te taimaha ote mata.
Heoi haria herehere tia atu ana turupa
me nga kai tiaki ote tereina. Kaore e
tangata i mate tokorua tonu nga mea i
whara kote kapene onga turupa mete ta-
raiwa ote tereina.
14th: Kua whakapakutia ano tetahi
tereina ote Ingarihi tomo tonu i te taina-
maita riro atu i te Poa.
15: Kau puta te whakahau ate piriniha
owera, kia whakatuhera tia hekohi moni i
nga takiwa o Ingarangi hei awhina inga
pouaru me nga tamariki anga hoia ehaere
inei ki te whawhai ki te Poa.
15th: Kua murua ete Poa te haawhe
miriona moni onga tangata mahi maina
kari koura anga tangata o Ingarangi riro
kauatu aua moni.
16: Ite Rahoroi 21st terere atu ai nga
turupa o Niu Tireni nei ki Awherika ki te
kawe ite mana o Niu Tireni hei tautoko
Ingarangi nui rawa nga ritenga kua oti ite
Kawanatanga mo ratou kotaua ra nei
ehararei ara ka haawhe tia te utu monga
tereina eharore atu ana inga waahi ki
Poneke ki te tuku atu i taua ropu hoia.
Na ehoa ma ki te whakaaro ake a te
Tiupiri. He me tika kia tautoko nga
tangata i runga i tenei karanga ate Ka-
wanatanga kia haere atu ki Poneke ki te
poroporo aki ki otatou hoa ehaere nei i
runga i te manawanui mete toa.
He Wharangi na te
Tiupiri.
He Whakamarama ki nga hoa tuhi mai.
Ehoa e Mohi Wikitahi, kua tukua atu o pepa o te
marama o Hepetema. Mo etahi o pepa kihei i tika
te taenga atu, e tika aua; ua te kai tukutuku atu
taua mahi he.
Kua kitea inaianei kua neke ke atu te maha o nga
tangata tango i te Tiupiri i te ono rau, ua runga i te
whakatikatikanga i to pukapuka o nga rarangi ingoa
inaianei, e ahau ano e Waata Hipango; na reira i
kitea ai e ahau kua ueke noatu nga ingoa ki te ono
rau i nga marama i mahue ake nei. Na reira te
hapahapa kia koutou o nga pepa, a kua kore etahi o
koutou i whiwhi ana a tae mai ki nga ra whakamu-
tunga o tenei marama. Na inaianei kua nekehia ki
te whitu rau ngu pepa. Heoi ra e hoa ma, kua
tupatoria inaianei, i te nui rawa o taku pouri mo
tenei raruraru.
Tenei ka tukua atu he Tiupiri man e Teope Taewa
i runga i to powhiri mai kia tae atu to kuia ki te
marae o Tohu.
E wheriri mete, kaore he tikanga kia taia to reta,
kei pouri.
E kore e taia te reta i tukua mai i waiwhara kaore
kau he ingoa tangata i roto, tuarua e ngakau maori
kei roto.
E kore e taia nga reta kaore he ingoa tangata kei
roto.
Ehoa e Kamira Kuka o Mangamuka, kua kore
ahau e mahi i nga panui toa kakahu i roto i te nga
wharangi takai o te Tiupiri.
|
|
7 8 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Oketopa 3rd, 1899.
Kia W. W. Hipango, Etita o te Tiupiri.
Ehoa tena koe te tangata whakaaronui
kinga mamae onga iwi maori o Aotearoa
whiti atu ki te Waipounamu e pupuri
maina enga mahi nunui ato matua a
Meiha Keepa i waiho ake kite ao e kore
hoki taua kaumatua e wareware inga iwi
e rua maori pakeha puta noa te ao.
Ehoa utaina atu enei kupu ruarua e
mau i raro iho nei ki runga ki to tatou
kuia te Tiupiri kia panuitia atu ki nga
marae nunui onga iwi maori o Aotearoa
mete Waipounamu tae atu ki Taitokerau.
I tu te hui ki Manakau i tekau marua o
Hepetema 12th 1899 i tae mai a Hone
Heke ki reira i haere ate Hanea Kawana
Ropiha ki reira he mangai hoki ia no
Tanenuiaranga me ona matua, Kerei te
panau, Tamihana te Aweawe, Teira te
Panau, Horima Mutuahi, Mananui Tera,
Kie Tera; heoi nei o Rangitane itae ki
taua hui ma ratou e whakahoki mai te
kupu kite iwi o roto o taua hui: ko taua
tama iti hoki, kote anea Kawana Ropiha
i menga e Tanenuiaranga hei mangai mo
ratou ki roto kinga hui nunui ate iwi maori me te
kawanatanga ote koroni; heoi hopukia mai ana e te
pirihimana ate Hanea Kawana Ropiha i roto i taua
hui ra onga moni a toua tupuna a Mata Ropiha e £440
pauna, he mea whakapae i tahaetio mai ete Hanea
Kawana Ropiha taua moni; ua Taraua Utiku i
whakamana te Warena hopu; ko te kai whakamaori
ko Ati Makitonore, koira hoki nga hoa o te kuia o
Mata Ropiha, koira hold ona hoa i tae ake ai ki te
Hupirimi Kooti ite 28 o Hepetema 1899, heoi panga
ia ana e tiati Erueti Mete huiuri taua whakapae tika
ki waho, kitea ana kaore he he o te Hanea Kawana
Ropiha konga kai korero ate Hanea Kawana Ropiha
kaore i korero ko Eruera te Kahu ko W. W. Hipango
engari itu ano ate Kahu ki roto ite paka ate kooti
kapangaia ana te Reehiiki waho ite kore take o taua
whakapae kohuru nui whakaharahara i kitea kite iwi
maori i roto i te whakapono inaianei; inga wa o mua
e kai ana re tangata ite tangata. Katahi nei ka
whakahou tia ake inaianei.
Ka moe a Mata, ka moe ia te Ropiha ka puta ki
waho ko Kawana Ropiha ka moe ia Mere Rikiriki he
wahine ra ngati ra no Tanenuiarangi ka puta ki waho
ko te Hanea Kawana me ona tuakana me Tamati
Kawana, Atateta Kawana, mea ratou tamariki, wa-
hia mai ana e te ratou tupuna e Mata Ropiha e £210
pauna ma ratou mana mokopuna, wahia ana e Mata
Ropiha £230 pauna maana ake tukua ana kia Piripi
Ropiha hei tiaki i tana moni i runga i ta ana ake
whakaaro, ko te whenua o taua Mata Ropiha e koko-
na ana mo te £700 pauna, na taua mokopuna na te
Hanea Kawana Ropiha i mahi ka tae kite £1100
menga hawhe ano ko etehi iriro i te kawanatanga,
ko etahi iriro i tana ko tiro ia tangi. Ko te Hanea
Kawana Ropiha tana mokopuna mahi i ana whenua
katoa i roto inga tu nga kooti whenua maori me taua
tamaiti me Kawana Ropiha me Eruera te Kahu, nui
atu te tangi o tona iwi o Rangitane kia ia tae atu ki
era matua ona i roto ia ngauapa, me era matua ona i
Whanganui i tino nui hoki te riihi ona iwi ite awhina-
tanga ia ia i roto i tenei kohuru. Ko Waata Hipa-
ngo ko Hori Pukehika nga kai pere ia ia inga wa
katoa hui katoa nga moni o nga peretanga mai ia ia
kotahi £1400 pauna. He nui nga tangata o Tanenui-
Reanga i kaore ki Whanganui, i noho ki te kainga o
Wata Hipango me Porokoru Aitua, ko te whare i
noho ai kote Tari o Whanganui, he. whare maori ko-
ira te whare i mahia mai ai e Meiha Keepa te Tiriti o
Waitangi ara te Kotahitanga ote iwi maori. Menga
rauru i reipa katoa ite tangi hanga mo te te tamaiti a
Mata Taitoko i te marae i takoto ai a Taitoko i te pa
onga maori i Putiki. He nui ano hoki to ratou
pouri mo tenei raruraru, raruraru ana kia aitua ta-
ngata mate, raruraru ana kia aitua tangata
ora i kohurutia nei, ko tona tupuna ko
Mata Ropiha kua kuia rawa kua tae kite 90
ona tau nuku atu ranei ko ona waka ko Aotearoa
ko kurahaupo ko Takitimu, ko nga waka tenei o te
Hanea Kawana Ropiha, ka hanga ianei he kohuru
mo ona, mo nga moni atona tupuna ake hei hanga
ki ono i tona ingoa ki nga marae rangatira o te iwi
maori me te kawanatanga o te koroni. Kia marama
mai enga kaumatua rangatira, menga tamariki ran-
gatira, menga wahine rangatira, o te iwi maori
menga mema o te paremata o te koroni tae atu kinga
pakeha rangatira, kua whaka rapopototia katoa tia
nga tikanga ma mata Ropiha i te mea kua kore ia e
marama. Ki te peke atu he tangata i waho atu i
ona uri kite mahi i ona raruraru, kua oti nei te
whakarapopoto he he mona aha koa maori pakeha
ranei.
Heoi ano,
NA NGA KAKERE, o Mahuru.
|
|
8 9 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
He Panui.
PARENGARENGA,
Hepetema 18th, 1899.
Kia Waata Hipango.
E taku hoa e W. W. Hipango tena koe
i roto i te Ariki, koutou ko te komiti. E
tono ana ahau kia koe, kia tukua mai a te
Tiupiri, ki nga tangata ka tuhia nei o ra-
tou ingoa ki raro iho nei. Te Kainga.
1: Murupaenga Rewiri—Kapowairua.
2: Paraone Natarana—Te Wharu.
3: Pohepa Hahanga—Takapaukera.
I timata ahau ki te tango ia te Tiupiri i
te 2nd Akuhata i te tau 1898. E whaka-
whetai ana ahau kia koe mou i tuku" mai
ia te Tiupiri kia au i te marama o Hepe-
tema nei. Na reira ka tukua atu e ahau
10s. i roto i nga moni a nga tangata kua
tuhia nei o ratou ingoa a, ko ta matou
moni ka tukua atu nei £2.
Kotahi ano te Poutapeta e tae mai ai a
te Tiupiri kia matou Parengarenga.
Kia tau te pai, me te ora katoa ki runga
kia koe, e taku hoa e Hipango, me tou
whare katoa.
Na to hoa aroha,
HEMI K. TAITIMU.
He Reta.
Ki te Etita o te Tiupiri.
Ehoa tena koe. Irunga i te powhiri mai a" nga
rangatira Maori o Wairarapa kua whakaae te komiti
Tumuaki o te Kotahitanga o nga tamariki o Te Aute
kia tu te hui tau o taua Kotahitanga, ki Papawai,
Kereitaone, Wairarapa. Ka timara te hui i te Wene-
rei te 13 o nga ra o Tihema 1899, a ka tu mo nga ra
o toru.
He powhiri atu tenei kia tae mai nga rangatira, nga
tangata whai whakaaro, whakahare tikanga o te iwi
Maori ki roto i taua hui hei reira puta ai atahi kerero
nunui mo te mate mo te ara o te iwi Maori.
Haere mai me o koutou whakaaro, ma a koutou
whiriwhiri ki te kore koe a tae a tinana mae tukua
mai a whakaaro i tapukapuka ki te kareti nei.
Heoi
NA HONE TATANA
Hekeretari.
Na to Koutou Kai Tuhi-
tuhi.
Nga Korero o Mohaka.
No tenei ra i te 19 o nga ra o Hepetema i mutu ai
nga raruraru whakawa whemia maori o tenei takiwa
a ko nga tangata katoa kua hoki mat ki o ratou kainga
inaianei.
No te tenei 26 anga ra o Hepetema ka tae mai a
Apirana Ngata, M. A. L. L. B. Itana ahiahi ano ka hui
katoa mai nga tangata ki te kauwhau a Apirana. Ko
nga putake o taua kauwhau he pera ano me taua kamo-
hau ki era atu takiwa o to tatou motu nei; ana mo to
ahua o to iwi maori e he heke haere nei te tipu, he
whakaatu mai hoki i etahi huarahi e piki ake ai te ti-
pu o tenei iwi o to maori. Heoi he maha nga tangata
i tu atu ki te whakahoki i tana kauwhau ara i tau toku
katoa tenei iwi no te aonga ake o te ra ka na ka araia
hoki ia ki konei noho ai, he nui te whakamihi a nga
tangata o konei kia Apirana mo tona mau kinga mahi
a nga maori ara ki te haka, me nga waiata. I tona
po whakamutunga i riro i a ia te Kauwhau o te
karakia o te ahiahi he hanga ahuareka ki te whaka-
rongo atu.
Heoi e hoa e te etita ko nga tamariki tane o tenei
takiwa kua haere kei roto o Heretaunga kei nga mahi
o te Raumati ara ki nga mahi katikati hipi. Ka
mahue iho ai ko nga kaumatua me to koutou hoa
hoki.
Nga Niu o nga Taiawa
No Manakau.
No te 12 Hepetema i tu ai te hui ki tenei kainga
he nui nga iwi i huihui ki reira, ko te whakaaro o
Ngatiraukawa kia huihui ratou kia whakakotahi io
ratau whakaaro, i tae mai a Hone Heke ki reira.
Ko te kupu a Raukawa me tae a Ropata te Ao kia
Mahuta ma ana e ki mai koia te mema; Ko Nga-
rangikatitia i mea me kawa taua take ki Taiporo-
henui, heoi kaore a Te Ao i whakaae kia haere kia
Mahuta. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
He Rori Maori.
KAIPO, WAITOTARA.
Ki te Etita o Te Tiupiri.
Kia ora koe motau manaaki tanga ite pani i te
rawakore i te pouaru ite tamaiti e noho nei i ou
marae i Aotearoa me te Waipounamu.
Kia ora mate kotahi tanga tatou o Ihu Karaiti e
tiaki i nga ra me nga tau e haere mai nei i mua i o
tatou aroaro.
Ehoa tukua atu e koe enei kupu katuhia i konei e
au kia kite kia mohio nga iwi me nga hapu me nga
reo me nga huihui nga tangata tuatahi.
|
|
9 10 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
No te toru o nga ra Oketopa nei ka tu tamatou
huihui ki Kaipo kote whare ko mawake kote take o
taua hui mo te reta a penekoti roia o Whanganui
raua ko he taraka tautahi me he tahi atu tangata o
karaka A nama 1 ko taua reta i tukua mai e pane-
kote kia ihaka Takarangi o Waitotara kua ki mai nga
tangata kia tuhi tuhia atu eahau kia koutou mota
koutou haere erenga i runga i to ratou whenua i
karaka A nama 1 ka hore he rori i runga i tenei
whenua e pai ana ratou kia haere koutou mate
waahi e tohungia ana e ratou engari kahore koutou
e tukua e ratou kia waiho kia tuhera ana nga keeti
kia whiu hoki i o koutou kararehe i Waenganui o te
whenua,
Na ite ha paahi o te 9 karaka ite ata katu ate ao
turoa whiu kite panui ite reta mai a pane koti mo i
haka ka raua ko morehu ite mea e noho huihui ana
nga tangata o karaka A nama 1 me nga tangata hoki
o karaka A nama 2 kamutu te panui a Te Ao Turoa
ka tahi ka korero atu kia tautahi kia kahukaka ma
me he mea he aha te take i tukua, mai ai tenei reta
nate mea kaa oti hoki ia tatou te whakarite he rori i
to tatou huihuinga i te 9 onga ra o Aperira a na kou-
tou ano i whakahae he rori mo to wahanga o karaka
A nama 2 i tenei ra kua takoto ke henui ake awhiu
korero ka tu ko kahukaka tekupenga e whai kupu
ake ana au mo te ingoa o hetaraka tautahi kai te he
te ingoa o tautahi na pane koti noa atu i tuhituhi ko
ahau ano taaku i ki atu ai mo roto i te reta na ko-
tenei ata unuhia pai tia atu te ingoa o tautahi ki
waho o te reta na kia rongo mai koutou koto take i
tukua ai e au kite roia he kite tonu oku he waiho o
koutou inga keeti kia tuhera ana ua kotenei kai tana
rori ano i korero tia ra e tatou e hara i te mea kai te
tutakina e au nga keeti kaore kai te turehaano te
keeti tuatahi mai no ote tuatahi katu ko nga urupa i
kiri au kite ingoa e tautahi i roto ite reta ate roia,
kote rori ko taaku nei mahara kai te rori ano i kia ai
me whai tahataha haore kaore ki waenganui ote
whenua a whakataua ana te kupu o tenei hui mo
haere ano nga tangata o karaka A nama 2 ite huanui
tuatahi ano e ngari kanaka nga keeti e waiho kia tu-
hera ana na mo te patai mai a to matou hoa a pane-
koti kia whakaatu kia atu o matou whakaaro kia tiro
roia ranei matou na kana koe e pouri e awangawa-
nga ranei ki ta matou utu mo to patai kia rongo mai
koe kua huihuia e matou e nga tangata, o karaka A
nama 2 nga tangata o karaka A nama i mo to reia i
tuhituhi mai nei kirihaka Takarangi me morehu
whiu ote 21 onga ra o Aepetema 1899 a kua oti ta
matou korero kia waiho ano he rori mo matiu i te
rori i whaka taua e matou i te 9 ongara a Aperira
00 na inaianei na matou ko kahukaka te kapenga me
he tahi atu i whakaoti. Kai hoha te Tiupiri kite
tuku ia matou korero mo to matou whenu, he mate
hoki.
NA TE Ao TUROA WHIU.
Me he tahi atu.
No Parihaka.
PARIHAKA, Hepetema 20.
Kia terangi pourarau. E pa tena koe; e hoki tena
koe; e tau tena koe. O to koutou whewhenga atu iu
maua ko to oku hoa; henui touku aroha me taku
tangi atu i runga i te a hua ma hae o to oku ngakau
ki nga noho anga o ta tatau tamaiti i roto ito maua
whare kotahi me to maua moenga to kotahi. E hoa
e ta rera tena koe me o rangatira me to mokai ata
tatou tamaiti, heoi nga mihi.
He kupu tenei, no te kawana wharu, he utu moto
korero i korerotia e te kaho Ki kapui no te po ote te-
kau mawaru i tu ai, he tika te kupu a tutaki
he tangata kino au kaore e utu tako to i au nga mahi
ate nei waka tupuranga aha koa tau tohe te motu nei
me teao kotahi au hei whakararuraru, raruraru ra-
wha i au he tangata au i korerotia mai i mamata hei
nakahi hei ngau ite rekereke o te hoiho a kahinga
kirunga ki tona kai eke; te motu nei kua haurangi
teao kua haurangi te kawana me te kingi o te nei mo
tukua hau rangi, tokorua raua i haurangi, te motu mo
teao me o raua kai whakahaere to ite whakamahunga
whatau, tupo mamai te toru tau kei mua io matou
aroaro mai ana katahi ka tino kino te haurangi, kaore
he ma rae hei tunga monga mahi a te motu nei heoi
ano te mahi mate motu nei he tuku noa iho pena ito
puru kau e tuki ana kia rau waka puru; e mahi itu
tikanga o nga mahi kia tika kaore e tiki; enei tau
ma aku anake, me mutu mai nga mahi, ate
me te ao ite 42 te tau, muku mai kite 47 ma witu
o te tau.
Konga tau tena i kau paraite karakia kore irunga
ia hakopa me tu mai he tika onga mahi ate ao mete
motu i ena tau ehoa heoi nga kapu ote po ote te kau
mai wa kapa nuitia kote korero a matakatea neke o
kaiwai ki iro to ite Tiupiri nui atu te kino onga kupu
otaua tangata motohu raua kote witi; engari ko te
tiakina taua Tiupiri ete kai panui pepa o kupu e
muruahei ta na kupu motaua po ahakoa ruarua kou-
tou hei pehanga ma te motu anate ao, kaati noa iho
engari ki te mate au kaha tenei kupu, kite ora au e
e ora na hoki a Ihoa. E toru tau kei mua i to oku
aroaro ahakoa pehea to haere anga iwi e rua kapu
kai ki tenei waahi, kaki tenei wahiti tangata; heoi
ano kona kupu kia koe. Ehoa e nui aua ena kupu
hei uta atu mau kirunga te Tiupiri, meta wai ote nei
taonga o Parihaka, kua kite koe ite ahuatango o tau
wa kua tae mai teni ate matenga motaua wai mehe-
mea he tika taua wai he maori na na i mahi kautua
atu ete tahi tangata i Poneke ae hetamariki haua ta-
ngata kote roro ao aua tamariki e 4 putu e ono inihi,
ehara ite mea note kura to raua matauranga. En-
gari hemea titiro na o raua kanohi irunga i nga-
mahi anga pakeha o to raua taone, heoi tena. Ehoa
e rangi kite mutu to korero tukua atu kite Etita o te
Tiupiri kia Hipango.
Na te areha
TE OPE TAEWA.
|
|
10 11 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
He Panuitanga.
Ki nga Rangatiri o Enei Takiwa,
Whanganui Taone — Putiki — Raroto-
nga — Niu Paremata—Hurunuioranga—
Nelson — Otago —Moutoa—Whareponga
—Bluff— Canterbury — Christchurch—
Kaipara—Auckland—Russell—Pariroa—
Hukatere — North Cape — Whangarei—
Coromandel—Dargaville.
E hoa ma tino niu rawa te pouri, i ru-
nga i te kore e tae atu o koutou pepa i
tenei putanga ia Hepetema, kihei i kaha te
ono rau pepa, i runga hoki i te kore i
whakaaturia, kua neke ke atu nga tangata
i te 600. Na reira ka nekehia nga pepa
ki te waru rau.
W. W. HIPANGO.
Mo Nga Mema ote Tai-
hauauru.
Enga hoa pono e whakahua nei i o
ratou ingoa hei mema mote Paremete ote
ote koroni kauaka e kaiponu i o koutou
whakaaro tukua mai kia panuitia e tokou-
tou taonga ete Tiupiri ete oha a tokoutou
matua kua taha ake nei ki te Poo kaua e
a wangawanga kite ingoa etita tanga o to-
koutou hoa W. W. Hipango me tona
whakaingoa tanga hoki hei mema kaore
tokoutou taonga i te he waiho nga tua ra-
tanga i Runga i o koutou tinana mo to
koutou ingoa mema kaua ki tokoutou ta-
onga e puare ana tokoutou taonga mo nga
ritenga e ora ai tatou e mate ai.
Heoi ano na to koutou hoa pono.
H. PUKEHIKA.
Ki nga hoa Tono Pepa.
Aperahama Tekume o Wharerani... 1 O P. K.
Inia, R. Ranginui, Tewhiringa
Tokaanu......... 3 O P. K.
He tono pepa mai; —
No. 62 R. Teowaimerengi Hamanu,
Tukopako, Waipiro Bay.
He Kohuru.
Ite Rahoroi net te 14th ka Kohuru tia a te pakeha
nei aua tamariki tokonui ki pitoane i Poneke e wahine
e taane tetahi o aua tamariki kote whaene onga tama-
riki nei kua riro ke ki Poneke no muri ote wahine nei
ka hoki atu te pakeha nei i runga ita ana mahi kamu-
ra rokohanga atu aua tamariki e nohoana aua i toratou
kainga ka tehi ka whawha atu ki taua pu hurihuri ka
tehi aua tamariki kapuhia ria i roto i toratou ruuma
kamate katehi ka pupuhi ano ia ia te pakeha nei kaore
i mate katehi kamau ki te heu ka tapahia tona korokoro
kaore iatamate, te hokinga mai ote wahine ra i
Poneke rokoha mai kote taipu tangata e takoto ana i
roto i tona whare ara kotaaua taane meana tamariki
haria atu aua ki te ohipera ko nga tamariki kua mate
rawa atu ko te papa tera peaeroa.
Tupapaku.
Ko Tinia.
Ko tinia te tupapaku i mate ki Te Mahia, kia rongo
mai ona whanaunga i Aotearoa me te Waipounamu.
He nui te tangi i tangihia ai tenei tangata, he ranga-
tira, i heke mai ia whaitiri kia Rongomaipapa, e ono
nga tau e pangia aua e tona mate.
Tangata Mate.
Note 24 ongara o Hepetema 1899 net i mate ai a
Komene Papanui ki Koriniti i runga ote awa Wanganui
tetahi onga tino kau matua rangatira onga ti pa mo-
ana kua tino kore he kaumatua oranga ake otena iwi
heoi ano konga tamariki anake.
Hei aha ete iwi nga tipa mate atu o tatou kau-
matua kite poo waiho ake kote taonga etumaina i
runga ia koutou ara ko Pamoana kura aha koa ratou i
mate kua ora ingara kua kitea.
|
|
11 12 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
No Wai Whara.
Hepetema 4, tetau 1890.
Ki te Etita o te Tiupiri.
Tena koe; irunga inga maakitanga ate Atua. Ehoa
tukua atu enei kupu ruarua kia panuitia atu kinga
marae irunga inga motu erua nei i Aotearoa mete
Waipounamu. Ehoa ma tenei tetahi tangata o konei
ote mahia nei kua mate ite 4 o Hepetema he tangata
whai mahara irunga ite whakapono i pai taua noho i
roto ite hahi ao mate noa. Tenei Arona Te rangi tera
kua haere ite ara onga matua a he kai whakawa ano
tawa tangata no roto tenei waahi. Ka nui te pouri o
te ngakau, a, hereni te tangata; hui katoa nga tangata
pakeha maori i taua hui e wha 400 tangata; 10 para-
oa poaka i patua 54 kau kotahitanga kumara e toru
30 taewa 16 peeke erua tana, huka, etoru 3/4 tana ka-
rani e 40 pauna, paramu 30 pauna, pata 25, Tiamu 39
me era atu ma whakapaipai itu ano he whutu poro i-
taua taima kote makomako e 3 toru kaore ta hui he-
nua whakamiharo enei motau a tangata heoi.
TE RUA TEATIMANU.
He mema.
Tenei ahau a Waata Wiremu Hipango
ka whakaae i runga i te tono a toku iwi a
Whanganui kia karangatia ahau hei
mema mo te Paremata o te Koroni mo
te Tai-Hauauru.
Tenei ahau a Te Houhou Tukino ka
whakaae i runga i te tono a Ngatituwhare-
toa kia tu ahau hei mema mo te Paremata
o te Koroni mo te Tai Hauauru.
Pooti Whakatehauauru.
—-——
•E nga iwi o te Tai Hauauru.
Tena koutou i roto i nga mate me nga
ora, e hipoki iho nei ki runga kia tatou
Ma te Atua koutou e tiaki e manaaki i
roto i nga ra maha.
Mo Nga Reiri.
E nga wahine tenei ahau te oha atu nei
kia koutou; notemea ko koutou te whare
o te tangata me te ora o te tangata; na
he mea tika hoki kia titiro atu te hunga
mohio kia rapu atu hoki i etahi pai nga
kia puta kia koutou me o koutou uri. Na
tenei ahau to koutou tungaane te tangata
hoki na ana i hapahapai o koutou ingoa
whakahuahua ki nga marae, tae noa ki
roto ki te Paremata o te kotahitanga.
I te mea kua whai mana koutou
ki te pooti i te tahi mangai mo kou-
tou hei pikau i o koutou hiahia
ki te Paremata o te Koroni. Ko taku
hiahia nui kia pikipiki atu koutou ki
runga ki nga matauranga, e puta ai he ora
he painga kia koutou; ina hoki nga pake-
ha e whakatuhera nei i etahi painga mo
"te taha ki a ratou wahine. Te mea tua-
tahi rawa ka hoatu e au. Tuatahi: ko o
koutou mate e pa mai arm ki o koutou ti-
nana. Tuarua: kia kaua koutou e hoko.
Tuatoru: Konga mahi pai hei whakahaere
ma koutou mo a koutou tamariki. Tua-
wha: kia tukua a koutou tamariki ki te
kura. Tuarima: Kia uru koutou nga
pouaru wahine ki te tahi oranga i roto i
nga whenua o a koutou tane, he pera hoki
me nga wahine pouaru a te pakeha, he
tino ture tenei kia ratou.
Mo nga Tiatimana.
Enga iwi, e nga Hapu, e o koutou
rangatira, me o koutou tangata whaka
haere. Tena koutou i roto i nga Atawha
a to tatou Ariki. Tenei ahau to koutou
potiki whakamutunga te tu atu nei ki
mua o koutou aroaro i runga i te ingoa
whakahuatia nei hei mema, hei pikau
nga mate i nga mamae i nga auetanga
pa ana ki te tinana kotahi, tokorua, taki
tinitini ranei.
|
|
12 13 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Mo Waikato.
E Waikato i raro ia Mahuta me ou rohe
katoa. Tenei a koutou taonga kei au ko
te Aomarama me te Matapihi, nga tohu i
kiia ai e o koutou maatua tupuna ko
ahau ko Whanganui hei Matapihi mo te
motu. Koia koa te marama o ta koutou
mokai te whakahua atu i enei kupu, he
mea i whakairia mai i nga ra e ora ana. o
tatou tupuna matua, kaore enei kupu i te
warewaretia a ngaro atu nei a Meiha
Keepa te kai here i ena. kupu, waiho ake
nei kia iri ana. Kaore ahau i te whaka-
hawea i te pewhea ranei. Engari ko te
whakatutuki i nga mahi.
E. Raukawa.
E raukawa, e kotahi aua o tatou tupu-
na maatua i te wa e ora ana ratou: e ta-
koto nei i waenganui o tatou ko Matahiwi
ko Paramahoe, ko Raukawa ki waho ki te
moana. No reira mai e te iwi e takoto
hei to taua pai i whakairia iho ai e ratou
ko te Whakapono, e tu na ko Rangiatea,
e tu nei ko Putiki. • Na reira ahau ka ha-
mumu aru ki a koutou. Tukua mai hoki
to tatou taonga kia au.
Tuwharetoa.
E Tu whare toa o kotahi aua o tatou tu-
puna matua ite wa hoia aua ratou. E
takoto nei te tatau Pounamu, i runga o
Rangipo me o kahukura. O reira tae
noa mai ki naia nei. Kua mate to tatou
matua, a Meiha Keepa, te kai Pupuru o
aua kupu. Koia takoutou pononga ka
mea atu kia Pooti mai koutou kia au.
Mote taura e hete nei i o tatou kaki.
Tai Whakararo.
Enga rauru nga tihine ruanui Taranaki
me te atiawa i Raro i runga, i raro ite
maru o tohu kakahi, raua kote whiti oro-
ngomai, te nei ahau takoutou pononga te
mea atu nei kia koutou kio Pooti mai kia
au mo runga i nga mate epeehi nei ia
tatou.
Tenei ake ano etahi moa tera putanga o
te pepa.
Kaati ka tuaruatia ano te panui
o aka korero i roto i te Ho. 61.
Naku na
W. W. HIPANGO.
Waata Hipango, i te hui ki Hiruharama.
E te tiamana me te iwi nui he koanga
ngakau tenei ka karangatia tuatahitia
ahau e koutou ki a tu ki o koutou aroaro,
e hara i te mea taku tu naku, me aku
mahara i roto iahau ka whakapuakina
atu nei e au ki a koutou, engari na o tatou
matua kua ngaro atu nei ki te po ora ake
ko koutou, koia te tika o ta koutou
karanga ko ahau hei matamua ara hei
whakaruruhau ina pea kua maha o tatou
tau e wehewehe ana, a, tera pea kua
warewaretia nga korero a o tatou kau-
matua i whakatakotoria ai e ratou he
mahi hei ora mo tenei iwi mo Whanganui
ara mo o ratou whenua. Note tau 1880
i whakaturia he Kaunihera, hei pupuri,
nga whenua kia whakahaerea nga whenua
i runga i nga tikanga reti me nga hoko
tika, ka korerotia hoki e taitoko he tima
mo te awa o Whanganui, me whakaputa
nga rori kia haere i runga i nga whenua,
me te huarahi mo te tereina, me nga
taone maori; ko te pupuri i te whenua
kia mau, ma runga hoki i enei tikanga
nunui, e puta ai he painga kia tatou me o
tatou whenua. Me te korero hoki
a Taitoko e kore koutou e waiho
• puihitia e au ma te nui o te noho ote
pakeha ki runga ki nga whenua, e puta
ai he painga ki nga iwi e rua a ka rite ta
koutou wai u ki te puna e totoo ana, ka
inumia ka totoo mai ano. He maha ake
ana korero i whakatakoto ai, ana take pai
kei warewaretia me hoki atu ki te
titiro i ena take, notemea he ora kei roto.
Enei whakaaro katoa a Taitoko, he
mea ata whakatakoto ki te aroaro
o te Paranihi, te pirimia kua o ti
hoki te whakapaipera o a raua korero.
|
|
13 14 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Mai ano o. era tau takoto tonu ahau ki
raro i tena tikanga, a, toputia iho e
tatou kia mau ki ana tikanga, i te tau
1888 kote hui ki Putiki wharanui, he
maha nga rangatira o nga iwi i tae mai,
ki taua ra, oti iho ia ratou to ratou
Kotahitanga ki te kimi ki te rapu i te
mate me te ora mote iwi maori, naku i
whakarapopoto nga take o taua hui ara
o a nga iwi, haunga ta Ngapuhi take ara
te Tiriti, koia ano tetahi o nga take o taua
hui, a i tae ahau ki Poneke ko ahau tetahi
o nga Hekeretari ko te Rawhiti tetahi.
I runga i te hokinga mai ki Whanganui, ka hapainga
e au ko te Aperira ki Whanganui ara ki Hiruharama
hei pupuri i nga kupu a Ngarangatira i whakaoti ai
i to ratou kotahitanga, tino pumau rawa tenei mahi
ia tatou, me o tatou kaumatua, whakaotia ana te
kupu kia kohi a Whanganui i te rua hereni i te tau,
hei kahatu hei whakahaere i te ora mo te iwi maori
Tuarua: ine mutu te hoko engari te riihi i nga
whenua Tuatoru: he unui nga Apiha kawanatanga
ia ratou o tenei iwi o Whanganui; me era atu tikanga
i whakaritea e te komiti Nui o te Aperira, kia taea ai
he tikanga te whakahaere hei ora mo tenei iwi, a
heoi ko ahau rawa i tino tuturu te ropine i nga
whakaaro a tatou mahi a tae noa mai kia tatou
I te tau 1892 kote Hui ki Parikino he miha
nga iwi i tae mai ki taua hui naku i mahi tetahi
Pire Maori hei whakahaere i nga whenua mao-
ri mo te riihi anake, me nga ritenga o nga
kohatu utu nui i tino tautokona taua pire nga
iwi, a i tino whakapaingia e nga mema o te komiti
whiriwhiri me te Tiamana me te Heuheu a ko ahau
ano hoki te Hekeretari; no taua tau ano kote hui ki
te Waipatu a i tino kowhiria au e te iwi kia haere ki
taua hui, heoi i unuhia ahau e Taitoko i roto i te no-
hoanga mema a tukua aua au hei hekeretari mo te
Runanga Ariki, a tonoa ana hoki kia hau e taua ru-
nanga Ariki, a tonoa ana hoki kia hau e taua runa-
nga, kia mahia e au tetahi Pire mo te iwi maori, i
oti iahau, pahitia ana, a tukua ana ki te whare o raro
naku ano i whakamarama nga take katoa o tana Pire,
i tino marama ai te kawanatanga maori rae era
mema. I korerotia nuitia i reira kia Turakina Te
Kooti whenua maori, a i oti te whakaaro mo tena
take, a i korero ahau engari nga Ateha maori hei
rihania kia pai ai te turaki i Te Kooti, i runga i tena
take rihaina ana au i runga i enei take o te mamae o
te motu, e noho nei au i runga i enei kupu e here nei
i toku tinana, a wehe noa to tatou kaumatua, i runga
i nga putanga Pire mai a te Kawanatanga mo te iwi
moari, ko ahau rawa to tatou kanohi ki te matakitaki
me te whakatakoto he pitihana hei turaki heoi ano ta
te iwi he tautoko mai, me te i e ote whakaaro, e noho
ana ko Taitoko ki Poneke, ko ahau ki roto i te iwi,
na tenei huarahi ka whai kaha tatou hei araiara haere
hei whakakaha i te whakahe a nga rangatira e Hoho
ana i Poneke me toku whakaaro nui ki te tohutohu
kia koutou mo o koutou whenua mai ano o te tima
tatanga ki Te Kooti whenua Rahuitia nga whenua i
nga kainga kaore rawa e taea ana, heoi rawa no tenei
whenua o tatou o Murikau Hiruharama, katahi rawa
toku reo ka whakamanaia mai ki tenei hapu kia Nga
tihau, he mea tangi naku, ki tenei o tatou hapu, kia
whakamanaia mai taku tono kia rahuitia tetahi wahi
o to ratou whenua hei puranga iho mo nga wheua
tangata wheua kupu, me te mutunga mahara a o
koutou matua, i runga i tenei kupu aku whakaaetia
ana whakaaturia ana ki Te Kooti, paahitia ana te kau
mano eka hei rahui te kaa mano eha hei waho,
ua reira ko tenei hapu rawa na raka i tau
ki nga tangata e 31, i pa kia hau me taku ano
etahi mahi nui i mahia e au ko Puketarata poaua
nga kupu ao tatou matua i whakatutuki. Tera
iwi me Ngapaerangi te mate i runga i te mahue ki
waho, heoi i mahia nuitia e au a pakaru ana i au te
mimoria uru ana i au te iwi ki roto, i runga i te ki
a nga tangata matau e kore e pakaru i au heoi ra kua
kitea tena e te Ture, na reira e te iwi ka hunga e te
kawanatanga he Ture ara Ture whakamanu take, kua
mohio hoki te kawanatanga tera e mate haere nga
hoko a Nga Kamupane me nga tangata paraiweti ia
tatou i te iwi maori na kona tenei ture katu, He
mahi inaina tana ture i nga whenua o te Tai Rawhiti
ara ko etahi o aua whenua kei te toe, kaore i te tonoa
e aua pakeha kia whakawakia i roto i taua ture, na
reira e tika ana kia whakakorea aua Kirimina. Hu
rite tonu ki au te rangatira me te rawakore e kaha
ana au ki te tohutohu a ki te awhina, i runga i nga
mahi ki te taha ki te ture me au ki te kite nu he
tangata, rawa kore he mate i pa ki a ia i runga i nga
mahi a Te Kooti whenua ka tino awahina au i ena ta
tangata kaore ano au kia tono utu noa ki te tangata
mo runga i aku awhina i te tangata i te
hapu i te iwi ranei. A i oti hoki i au te whenua me
te kainga o Wereta Rawiri raua ko Tarete Pohe me
te iwi, (ara a Ohakato) hei kainga tuturu maori e kore e
taea te hoko, te riihi. Naku i mau ai te here o Marae-
kowhai me Koiro Poraha. Ko ahau te tangata i tino
whakahe ki te ture kaporeihana kia mahia e tenei iwi
e Whanganui, a kore ake i pa taua ture ki konei.
Me ahau ano i whakahe i te Pire Poari, naku te piti-
hana i mahi hei whakahe ma Whanganui.
Me aku whakahe he e kite tonu ana te iwi i te tika
o taku kupu.
Taku mahi mutunga ia Akuhata nei ko te mate o
etahi o nga hapu o Ngatirangi i runga i te whakatau
a Te Kooti.
Mo te take tuarua me Reti nga whenua.
Hei tino take te nei e hara i temea he take hou.
He tino tautoko ana au i te pire mo Ohotu ara
te take o toku iino tautoko he tikanga na o
|
|
14 15 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
tatou matua i whakaae me pera to ratou whenua,
no reira au ka ki, me takahi ranei e tatou a
ratou whakaaro nui, ina hoki ratou kua mate-
mate ko tatou tenei, a he tohu nui tenei na ratou, kia
tatou, kia mate ake te mate na ratou ano i hanga, kia
ora te ora na ratou ano hei painga ano kia tatau ina
te he he whakaae noatu ki nga ture mo era iwi me o
ratou whenua. I haria mai te Ture Kaporeihana mo
tenei whenua, ko ahau rawa te tangata i tino wha-
kahe ki tena ture kia pa ki tenei whenua.
He take tenei ara te reti kaore e hanga kino i te
whenua raua ko te tangata e kore ai e kiia
kua rawa koretia te tangata maori, he mana
mau roa tenei kia tatou, ma tenei take e
maunu ai nga miho o te Ture Hoko a te Karauna
1892 i roto i te rohe potae e rere atu nei i
Parikino ki Taupo ki Waikato rere mai i reira ki
Utapu tika mai i roto i te awa o Whanganui ki
Parikino, ko te porohita tenei a te Karauna e tau nei
tona hoko mo te kotahi hereni mo te eka, ko waho o
tenei rohe e rereke ana nga huarahi, ua reira he mea
tika kia mataki taki tatou ki roto o tenei rohe potae,
me nga iwi e noho ana i roto, koia nei nga iwi e
tamia ana e tenei raupatu kei te whakahe nui hoki
tatou ki tona mahi hoko he i o tatou whenua.
A me te huaki hoki i tama Ture e haere nei tatou
e te kawana anga nga hei mokai koia am i tino ki
ai ka kaha au ki te main pire hei whakahaere
i tenei tikanga, hei patu i nga hoko a te Karauna.
Te mea nui me ata titiro, tatou, ko te hiahia i
tenei wa kia kana he waiho mangare nga whenua, ko
te hiahia huki kia nohia nga whenua e te pakeha,
ma te maha ote tangata te noho e puta ai he painga
ki te koroni, E kore au a tono atu ki te kawanatanga
kia mahia mai he pire i runga i tenei huarahi engari
ka tono atu ahau awhinatia ahau mo tena pire i
runga i nga tikanga rihi. Tera etahi o koutou kei te
penei kaore e pai. engari me mahi paamu me penei he
ture 1 e whakapai ara au ki te tangata kei te motu-
hake tona whenua ki a ia he pai hoki ki nga tangata
whakaaro pera ma tona kaha ki te puta atu ki wahi,
ko taku korero mo nga tangata kuare, mo. nga koro-
heke mo nga kuia, ma nga Tamariki e ropu ia ratou
ki te wahi ora, mehemea ki te ki te iwi he ture pai te
mahi paamu hei ture, tena kakaha ranei te tangata
ki te mahi ki ona urunga e toru ki roto ki nga poraka?
K kore. Koia am i ki ai e hara tena i te huarahi pai,
e hiahia aua tena whakaaro kia maranga katoa, nga
ngarara kino. Engari te riihi, ma to kaha ki te mahi
i to paamu takoto mai ana era wahi e uru ana koe,
hei whakakaha ia koe ara nga moni e puta mai ana
i te reti.
Take tuatoru, nga mate ote Iwi Maori
E toru nga ahua takiwa o tokoto ana tenei take.
I: Konga whenua ote Raupatu.
2: Konga whenua i roto o te Rohe Potae.
8: Me nga whenua i waho o te rohe potae.
Kaore he mate i roto i nga whakahaerenga reti o
nga whenua o te Tai Hauauru heoi ano te mate kei
te mau i te tinana o te tangata, e pai ana te -reti hei
arai inga hiahia hoko kote hiahia ia ki te kimi i te
tino ora e hoki mai ai nga whenua katoa i riro i te
Raupatu, e pai aua tena hei titiro ienei ra a i nga
tau e mutu ai nga reti.
Ko nga tikanga reti whenua kei waho ote
rohe potae.
Kei te ahua pai ora ratou na kahei ratou ki te
mokete, ki te hoko, ki nga tikanga e paingia aua e
ratou, no te mea e tirohia ana e nga kai wariu. te
ritenga o te utu mo te whenua e tae ana ki
te £4 mo te eka engari ko taku hia-
hia nui kia whakamanaa he ture kia purutia
kotahi waru o nga eka, hei oranga tuturu, e kore e
taea te muru i runga i nga mate ura, hoko aha ranei o
te tangata o te wahine ranei; otira kote tino
huarahi ko te riihi. Tetahi mate nui na te
huhua o nga ture e whakahaere ana e te Paremata
ki runga ki te iwi maori, no kona ka tau papatu haere
nga tikanga i tena takiwa i tena takiwa, na. kona
kaore e rite nga hiahia o nga iwi ki runga ki nga
hurahi o nga ture e tonoa ana e whakaaetia ana e
etahi o nga iwi, heoi ko te roia anake te iwi i whaka-
tupuria mo tenei huarahi, kaore tatou, ina koki etahi
kupu kei te mau i nga karaati, he tenata kamana, he
Tiota tenata ko tetahi o enei mana e whakaae ana kia
heke ki nga uri, ko tetahi e whakaae ana ko te paanga
o te tangata i mate, ka heke ki ona hoa i te Karaati.
He nui atu tona whakamarama mo tenei take ara nga
mate wira, nga, tamaiti whangai, nga ora mo nga
pouauru, me wa atu tikanga.
Me Apira te 21 tau i roto i nga taitara.
E mau ana tenei hake i roto i nga whakamananga
a Te Kooti i nga whenua, I runga i taku whakaaro
kia patua tenei 21 tan, kia hapainga nga ritenga
riihi kia 40 ki te 6 > nga tau, mo runga i te hiahiata-
nga ki nga whakahaere riihi, notemea e kore e kitea
he tino painga i te 21 tau, notemea ma te roa o nga
tau, e puta ai nga whakapainga, a, e neke ai hoki nga
painga mo te whenua, me nga utu reti e puta ana i
nga whakapainga, i runga i nga tikanga wariu, he
pai tenet hei mutunga, kote Tare hoki o naianei i
runga i nga Ture Riihi a te Karauna ko tenei kupu
whakapai, e mau ana i roto i ana riihi ho painga mo
te whenua.
Tuarua: Mehemea ki te mokete te tangata te kau
tau ki te kore e ea nga moni. Na e toe mai ana era
tau hei riihitanga, hei whakaea i aua moni ko nga
painga tona o to roa. Tuatoru: Mo nga whenua u
tatarana ki nga taone a hei taone ranei ka whaka-
|
|
15 16 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
haerea ena tu whenua i runga i nga tikanga mahi 1
whare.
He Kanohi ano au mo te Taha Pakeha.
He tino take tenei ki te huarahi e korerotia nei
otira waiho noake tenei ma katoa e titiro.
Nga Kura Maori.
Toku hiahia kia tino whakakahaa nga huarahi o
tenei mea o te kura, a ko ahau rawa te tangata kaha
ki te hapai i enei mahi, me toku hiahia kia whaka-
puputia te tu o nga kura maori i runga i te matara
rawa o nga kainga maori na e kore e taea, te whiu
nga matua e kaiponu aua i a ratou tamariki te tuku
ki te kura. Tetahi kia whakapumautia he mahi e
te Kawanatanga ma nga tamariki i puta i nga kura
kia whai oranga ai ratou. Me taku tautoke i tetahi
kura kia tu ki te Tai-Hauauru nei hei ako i nga
tamariki ki nga mahi nunui ara kamura initinia.
He Whakatutuki i nga tono a etahi hapu
e noho mate ana kihei i uru ki nga
whenua.
He maha nga tangata a hapu ranei kei te penei
a ma tenei iwi hoki me Whanganui, e tino mohio
ana tatou tera etahi whenua e kootitia ana, ko nga
tuakana ko nga teina ko nga maina ko ngu
whananga i urn tera atu ano o ratou whanaunga
tuakana teina matua pea, me era atu tangata e tika
ana kia uru, penei me te Kere me tona iwi koi te
noho mate, penei me te poraka o Whakaihuiwaka
kua mohiotia tera ano nga mea tika kua mahue ki
waho. He take tika ena hei mahi.
Te Rori o Whanganui.
He take tenei e tika ana mo tetahi huarahi mo te
iwi maori e noho ana i te awa o Whanganui, mehe-
mea he kainga pakeha kua puta ke he rori, i runga i
te taimaha o nga utu o nga tima, titiro ki nga pakeha
o Raetihi na e mahia mai na to ratou rori i runga i
to ratou mate i te tima. Heaha hoki i te kore ai
tatou e tono, ina hoki o tatou kura kua tutu haere
ara hoki te ture e tika mo tenei huarahi ko te
tango i nga reiti i runga i nga whenua maori.
Nga Patunu.
I takoto he pakanga ma Whanganui mo tenei take
i runga i te hiahia o te Poari ote awa ki te tukituki i
nga Patuna, oti ana i te komiti nui o Whanganui
kia Hamenetia ki te Hupirimi Kooti kia tirohia me-
hemea kaore he take onga maori kiaua taonga heoi ha-
painga ana e maua ko Taitoko to Hamene, i runga i
tena huarahi ka tino haere mai ko te Pirimia, ki o
tatou aroaro, a oti ana ko nga pa kei to huanui o te
tima me unu era, ko nga pa kei te watea kaati tonu
kia tu, a mea ana hoki te Pirimia ki to hiahia kai-
tou me utu nga pa i tukitukia e whakaae ana au kia
utua e kore e pai kia pakai uhia noatanga iho, kei a
koutou te whakaaro oti ana tena take, engari ko
ahau e ki ana, kia hanga e te Pirimia he rarangi
whakauru ki roto ki te Pire mo te awa o Whanganui
me mana aua take ra i koreratia e te Pirimia mo te
kore e pakaruhia nga pa tuna i whakaritea i wae-
nganui ote iwi.
E whakahere i nga hoko Kamupane me te
hunga paraiweti.
No te ture 1873. He Mimoria te karaati i whaka-
putaina mo nga whenua e Kootitia ana puta ana i roto i
tena ture, e kore e taea te hoko te mokete, ma te
hoko o katoa e mana ai tana hoko; he maha nga
whenua kei Whanganui i HIM ki roto ki taua ture,
me te hokonga hoki, he maha hoki nga whenua kaore
i taea te whakarite, i runga i tenei takahi a te iwi
noi a te pakeha i ana ture Naku i pakaru te Mimoria
i runga i taka tono ki tu Hupirimi kooti kaore au me
taku iwi i uru ki roto, he hunga ke i roto heoi tau
ana tena tika, koia nei tonu te whenua, na ana te
ngakau o te pakeha i whakaoho e ka mate tatou
ite iwi maori koia te ture whakamana ka mahia mai
na e te pakeha, koia taku mahara kia weakamutua
aua tikanga kia hoki mai nga whenua kaore i taea te
whakaoti e ana pakeha.
Tiriti o Waitangi
Kaore aku whakahe mo tenei take, notemea kei
raro tonu ai i nga parirau o tenei mana nui me taku
whakarite i ona mana i korerotia, me rihana nga po-
nonga Kawanatanga kia marama ai te whakaaro ki
nga male o te iwi maori. Kaati i runga i taku take
kaore rawa he mate ka pa atu ki te Tiriti a ki te
tangata maori ranei i runga i tenei huarahi me riihi,
nga whenua katoa, ko nga mate me nga whakahaere-
hei titiro.
Kaati kia ora e te Tiamana, me te iwi tenei ahau
kei roto i o koutou ringaringa, e korero ana ahau i
nga tikanga i korerotia mai e o tatou matua tae mai
kia tatou. Ko taku tu na teiwi ki te ki mai koutou
ki ahau kia noho, pai tonu ahau, kaore aku awanga
wanga a ka mea ranei ka whakarere ahau ia koutou,
kaore; kia ora.
Ua mea Perehi e Waina me Waina, a he mea panui e
Waata Wiremu Hipango. I raro i te mama o te Komiti
Mui o Whanganui.
OKETOPA 12, 1899.
Printed by Vine and Vine at their Registered Printing Office,
Wicksteed Place, Wanganui, and published by Waata
Wiremu Hipango, under the authority of the General
Maori Committee oi Wanganui.