TE TIUPIRI,

                 TAKURUA, MATENEPARA,



                              Oketopa 12, 1899.

                     Kite Etita o te Tiupiri.



             Tena koe me to komiti. Heoi te mihi.

           Ka  tukua atu aku kupu hei titiro iho ma-

           nga iwi ote Tai Hauauru he tino whaka-

           pai ana au ite hui i tu ki Hiruharama

          Whanganui mete Panui hoki a Raumauti

           Tepo-makariri: hemea pai rawa ki au ta

           te iwi i kite ai, kanui te marama ote wha-

            kahaere a Raihania Takapa raua ko  te

            Whatarangi, otiara me te iwi nui tonu o

            Whanganui. Koa  hau  ka tautoko ite

           Panui a Raumati; me tuku te pooti kia

           Waata Hipango. Ehoa ete Ratana Nga-

            hina, me tuku te pooti o taua teina me a

            taua tamariki; otiara me o taua hapu,

           ki to taua whanaunga kia Waata Hipango.

           Kia tamati Kawana Ropiha, e ta me tau-

           toko koe me o tuakana me o taina, me o

                        TE  TIUPIRI.

koutou matua, otira me Taane-nui-arangi

ki to matua kia Waata. Hipango. E te

iwi Whanganui whakarongo mai whaka-

whaititia kia kotahi; whakarongo ake e

nga wairiki; tu kua atu te pooti kia Waata

Hipango Ngati rau kawa whakarongo mai

tukua ta koutou pooti ki ta koutou mokai

kia Waata   Hipango; kaati hoki ra kia

koutou, otiara enga iwi katoa  ote Tai

 Hauauru tukua ta koutou pooti ki ta kou-

 tou mokai kia Waata Hipango heoi ano.

              NA  KAWANA ROPIHA.

      Whakahe.



                   WAITOTARA, Oketopa 17, 1899.

                Ki te Etita o te Tiupiri.

   Ehoa tena koe me to komiti whakahaere i to tatou

 taonga  ara ia te Tiupiri; tena koutou  kia, tau te

 manaakitanga  a to tatou matua a Ihu  Karaiti ki

 runga kia koutou, kia matou ano hoki e noho atu nei

 i tenei wahi o to tatou motu. Ehoa me tuku atu e

  koe enei kupu ka  tuhia iho nei ki raro iho nei, kia

 panuitia atu e te Tiupiri ki nga maraae maha i runga

 i o tatou motu e rua o Aotearoa me te Waipounamu.

  I tu tetahi whare ki Pariroa Patea: —Koia te ingoa o

  taua whare ko Taiporohenui. I tu ano tetahi hui ki

  reira 16 o Akuhata 1899. I tae mai ano a te whero-

  whero me ona hapa ki taua hui.



  Koia nei nga take o roto o taua whare,

    (Nga kupu a Ngarangi katitia) ka tukua e au tenei

  whare kia koe e te kingi ara te whare me te marae te

  tangata, kotenei kotahitanga mo Ngatiruanui katoa

  (nga kupu a te Wherowhero). Kia kotahi te Haua-

  uru puta noa, he tamariki katoa tatou mo te matua,

  ka tika te whakahaere a te tangata ara ko taka matua

  ko Taiporohenui mo taku haere noatu ka whakaaro

  mai ko taku matua.

    Te ripoata a te iwi i ringa i enei kupu tuatahi:

     I. Kua-whakahaetia e tenei hui ko Taiporohenui

  tuatoru hei whakakotahitanga mo te Hauauru ki raro

  kia kingi Mahuta tawhiao.

    2. Kua whakahaehae tenei hui kote ora mo te

  iwi maori me puta mai i roto i te Kotahitanga km

  Kingi Mahuta.

     3. Kua  whakahaetia e  tenei hui kia kotahi te

   kingi raua ko te ture, no te mea na te ture te mate

   ma te ture ano e whakaora

     4. Kua whakahaetia e tenei hui ko nga mahi poro-

   piti me nga mahi merekara me nga mahi pera katoa

   me whakakotahi  ki raro ki te kingitangi o Mahuta.

     5. Kua whakahaetia e tenei hui ko nga rangatira

   me  nga matauranga me whakakotahi ki raro i te

   kingitanga o Mahuta i runga ite aroha mete rangi-

   marie.

  6. Kua  whakahaetia e tenei hui ko Taiporohenui

hei Paremata ko Ngarangi Katitia raua ko Tutange

Waionui  me etahi atu nga kai whakahaere ote kingi-

tanga i roto i tenei whare.

  7. Kua  whakahautia e tenei hui ko nga whaka-

haere katoa mote kingitanga me whakaeaere i runga

i te rangimarie me te aroha kaua e totohe.

   He kupu whakamarama mo etahi o nga iwi i tae

 ki taua hui. Ko  Waikato ko Ngatiruanui ko Nga-

 rauru. Ehoa ma ko  Waikato i whakahae ki enei

 take kua whakaaturia  i runga ake nei. Otira ko

 Ngatiruanui kaore i pai ki aua take kataa; te kupu a

 Ngatiruanui he kingitanga ano tona ko Tohu Kaakahi.

 Ko Ngarauru kaore ana take i takoto i taua hui heoi

 tana he titiro i nga tautohe i waenganui ia Waikato

 me  Ngatiruanui tera pea e noho  te kaunihera a

 Kingi Mahuta  ki Pariroa Patea.

                         Ho  Ho TE UAWIRI.

                         TE  TIUPIRI.

  Nga ronga Whawhai





ingarangi Raua Me Poa

    •

             18 ongara Oketopa, 1899.

   Ka  tutakitaki te Poaraua ko te Ingarihi

 ki tereri mete, kua tata kite Raina  ote

 Ingarihi mete Poa  whakaekea ana  ete

 Poa, te Ingarihi tana whakahokinga ate

 Ingarihi tau, kote Poa ka hinga, hinga iho

 te Poa 1400 note Ingarihi kore kauake.

   Konga  Ingarihi katae ki tane whare,

 30, 000 kei te moana  e rere atu ana 40,

 ooo me taratou tianara mete Pura Kahui

 ai 70, 000 nga  hoia me  nga turupa  o

 Ingarangi.



    Ki te tino mohio kei te taenga otianara

 pura  te tino whawhai ai teki tea ai hoki

  nga mahi ate Ingarihi.



    E kiia ana e koa e roa ka mate te Poa

  ite kai kore kote kai ia ma nga hoia o te

  Ingarihi, kei te haere tonu. •



    Kua  puta mai  te tono a  Ingarangi

  kinga kamupane o Niu Tireni hoko miiti

  kia tukua  atu kia 850, 000  pauna miti

  manga hoia ote whawhai.

    Kua  tono a hopomea kinga pakeha o

  Ingarangi kia kohia he moni hei awhina

  inga Poa i tu kai akiri me nga pouaru.



    Note 20 ongara Oketopa nei i tae mai

  ai te waea kua hainga. ano hoki te Poa ki •

   ma  whi Kingi, ite taone ote Poa 70 ta-

   ngata kua mate.



     Kaore ote Ingarihi.

     Note waea mai ote 20 ano ongara nei

   kua hinga ano te Poa 1500 i mate kaore

   ote Ingarihi te take. E mea whakaware-

   ware na te Ingarihi tera kua horahia noa

   tia atu ete Ingarihi a raro o te whenua ki

te taina maita, katu te Ingarihi ki runga

i taua waaki pupuhi atu ai inga Poa. ahua

roa e pupuhi ana ka. whakawareware horo

te Ingarihi pohehe te Poa kei te horo tana

whainga mehemea  ano kaeke ki runga ki

te waahi kua hora hia raroraro ote whenua

ki te taniwha kai kino nei ite tangata ki

 te taina. maita tana  pakutanga, takoto

 wharokeroke ana te iwi nei te Poa 1500.



   E iwa mono hoia ote Ingarihi kei Reri-

 mete e noho mea.

   E wha mano  hoia kei kereneko.



   Tokoano. nga Pirihimana turupa o te

 Ingarihi i mau ite Poa. Ehunga  tu tei

 Poa.

   Kei te Horopa haere tonu te noho anga

 hoia ote Poa, i runga ite mata ote whe-

 nua e pena me te tawhiti hei hopu kiore.



           Te Wiwi o Parihi.

    Koa Meiha Matana kote toa, a te wiwi

  e ki ana he nui tona hiahia ki te haere hei

  awhina i te Poa.

    Ki ana te Wa minita o Wiwi mehemea

  ki te pera ia ka tino whakamutua Rawa-

  tia atu taua Meiha  i roto inga hoia o

  Wiwi.

               Te Tuuru,

    Kote rangatira ote Tuuru i tono kia a-

  whina ia ite Ingarihi hei hoa whawhai te

  kupu  a Ta  Mirina tino ko Mihana  o

  Awherika kaua e whekakorikoria te noho

   ate tuuru i roto o tarana waara.

               Hoia  Tuturu.

     I runga i te karangatanga i etahi ta-

   ngata ano  hei hoia  noho tuturu  mo

   Ranana Ingarangi e rua tekau marima

   mano kua uru hei hoia.



         E awhina  na Ingarangi.

     Konga  moni kua oti te kohikohi enga

   iwi o te Kuini Ingarangi e whitu te kau

   ma wha mano pauna i runga i te whaka-

   hau a te poari mea o Ranana kia pera ra-

                        TE  TIUPIRI.

tou hei moni awhina inga iwi o Ingarangi

kei tarana waara, enoho ana ara hei utu

kai aha ranei na te Kuini ake e rima rau

kini, kote tini ia o te tangata £1 1s



            Whanganui.

  Kua karanga te mea o Whanganui kia

huihui nga pakeha o taua taone kia whiri-

whiri mo taua kupu i runga ake nei.



  21 ongara nei i tae mai ai te waea kua

whawhai  ano te Poa mete  Ingarihi ki

reiniko e 7, 000  ote Poa  ki te 4, 000, ote

Ingarihi i te whaka ekenga ate Poa, tai

whio tia te ke epa o nga Ingarihi kote te

te itei ote Poa ki runga o nga Ingarihi 800

putu ki runga me ara tou pu nui i te tiro-

hanga a te kanara taimana koia koki te kai

whakahaere o taua whawhai.



   Katahi ka whakahau  i ana hoia kia

whaka  e kea nga Poa enoho maira i runga

 i nga maunga katehi ka puta te 2, 000 ka

 tehi ka whakaekea e kanara taimana me

 tona o pe 2, 000 nei te 7000 mono o te Poa

 ka horo ra te iwi toa e hau mai nei nga

 Rongo hingaiho taua iwi nei te Poa 1300.

 Ko nga Ingarihi i mate.



   10 nga apiha, 35 nga hoia konga tukai

 akiri, 30 apiha, 150 hoia no te taenga mai

 ongaro ngo o taua Parekura kia te Kuini

 whakatungia  tonu tia atu a kanara tai-

 mana. Hei Meiha Tianara, ete Kuini

 nui rawa atu te koa o nga tangata enoho

 ana ki te keepa koroni, mo taua parekura.



   Ko Tianara Taimana i tu i te mata, ki

 te hononga o nga papa, nui atu te kino o

 taua tu.



   Ko  tona Riiwhi ko kanara turu, na ana

 te kupu kia te Kuini na te mohio o tianara

 taimara te wini tanga o tenei Parekura.



   Heoi  ra ehoa ma ka tehi nei kaea te

 mate ote Ingarihi, i matiupa, 1884 ite tima-

 ta tanga ote whawhai nei ko tahi haora

 epuputi ana nga punui ate Poa ka mutu

 ka pakaru katoa i nga mata onga punui

  ate Ingarihi.

  I taua ra 21st kahinga ano te Poa i

te tahi parekura i ranatareka, kua paka-

rutia te Raina ote rerewe ote Ingarihi ete

Poa. Heoi whawhai ana raua hinga iho

te Poa oma atu etahi kei te whaiwhai haere

tia enga  turupa ote Ingarihi, nga Poa.

Heoi ano kua mau katoa nga wakena me

nga hoiho ote Poa.



  34th onga  ranei i rere atu ai te 20, 000

hoia ote Ingarihi ki Awherika hei awhina

ano mo  nga hoia tuatahi kua riro atura.



  Kua  paahitia ete Paremata o Ingarangi

£10, 000, 000 nga moni mo taua whawhai

 ki te Poa.



   Kua hinga ano te Poa ite Ingarihi 22nd

ote marama nei konga Poa i mate 800,

 note  Ingarihi  160   rakete  irani  e

whawhai  tino kaha  rawa te nei kou:

 ga Poa i runga inga maunga ko nga Inga-

 rihi i raro kote pa mamoo ote tahi ki te tahi

 4, 000 ia ari.

   Konga pu ote Ingarihi e rere tika tonu

 ki nga Poa a i whaia ano enga Ingarihi pera

 mete whawhai ite 21 ongara nei ki reiniko,

 i mate rawa te tianara nui nga Poa i tenei

 parekura, ko kaaka, te ingoa me te i mu-

 tu a tianara, tiupata, koia hoki te tumu-

 aki otaua whawhai, ara ki, tiupata, nui atu

 nga mea  ote Poa.; riro herehere mai ite

 Ingarihi, Kote ingoa ote tianara, ote In-

 garihi i taua whawhai nei  ko tianara

 parani.

   I te 22 ano ongara ote marama nei i wha-

 whai a ti Poa, mete Ingarihi, ki mawhi

 kiinga hinga iho, te Poa, 350 i te tahi onga

 taone, ote Ingarihi.

   Kei te tiakina enga manuao ote Ingarihi,

 nga puau, katoa o Awherika, kei puta he-

 ora mote iwi nei mote Poa.

   Kua mau hoki inga manuao o Ingarangi

 nga kai puke hari taonga moni hoki mate

  Poa e 25, 000 pauna me te 300, 000 pauna,

  ano i ahu mai i Uropi, aua moni.

    Te whawhai  ite 22, irani rakete; i hinga

                       TE  TIUPIRI.

 nei te Ingarihi, 160 he mea tinihanga, nate

 Poa ihiwia te haki, ma. Etaua iwi nei ka

pokeha te Ingarihi, ka whaka mutua te

 whawhai, no te mutunga, katahi ano taua

 iwi, haua rea nei, ka pupuhi no konei te

 mate o Ingarangi, katehi nei ka ata tahuri,

 te kotarani, tau e 800, te Poa. ki te hinga-

 nga riro herehere mai hoki nga tangata,

 me nga pu.



   Ite Parekura i Ranirakete ite 22nd on-

 gara  nei tera tetahi tamaiti Ingarihi 14

 nga tau i whakaputa itona toa, i puhipu-

 hia, e taua tamaiti, nga Poa tokotoru, ki

 tana pu hurihuri.



   Tohanga  na ete tamaiti, i whakatupu-

  ria, motu te nga nahau.



    Ko  nga hoia katoa o  te Ingarihi, kei

  runga ite whenua, ote Poa, 18, 000 ko nga

  Poa e 30, 000 hoia.



    25th. Tera te tahi mango nui kai ta-

  ngata, nei i patua, ete tahi piho, i taria i

  Poneke, note matenga, o te taniwhara, te

  tua kanga ake i te puku, tera te kuha ote

  tahi wahine pakeha, i roto i te puku, o

  taua taniwha, nei te puutu atu mete tokena.

  Engari kaore  ite mohiotia no hea, taua

  wahine kua waiho hei matakitaki, manga

  tangata, kia mohiotia ai no wai taua kuha.

              Tetahi Tima.



    Te  roa ote tima nei 235 iaari te whanui

  68½  putu te hohonu 49 putu, konga ta-

   ngata, enoho ana, ki te karaihe. Tua-

   tahi 350 karaihe. Tuarua  400  karaihe.

   Tuatoru 1, 000 tangata konga heramana,

   450 ko nga tana, ko uru, e pau ana i tera

   kotahi 700 tana, ko taua tima, ka kaha

   noa atu kite hari inga kouru, e taea ai eia

   te raima, ite ao nei.



     Ko nga  utanga, o taua tima, 30, 000

   tana. Ko nga manu, e pauana, i nga ta-

   ngata, haere i runga 5, 070 konga kau, 66

   283 nga hipi, ko nga tini, ika 3000 pauna

   weti konga heeki, 25, 000 konga pata, kite

   pania ki runga ite Piihi Kohi 20, 000 koea

putu ko 10. 000 pauna huka, 46 tana taewa

kote  ingoa ote tima  nei kote Oianika

(Oceanic. )



             (Paremata.

   Note turei nei ihiki ai te Paremata.



   Kote pire poari kua whaka haetia etahi

 ritenga, kote nuinga kua waho mote ra tuu-

 nga ote paremata 1900 te eta whiriwhiria

 ai nga ritenga oroto o taua pire.



   Tera to tahi ko rero kei te ahua whaka

 ngaro haere na te iwi nei nate wiwi mea ake

 raua ko Ingarangi ka whawhai engari kei

 te noho, tu pato ano a Ingarangi.



   6, 000 nga Poa, inoho ki runga i te mau-

 nga ki toratou mahi epuhi Puhi mai inga

 Ingarihi ina haere i te huanui.



   Katehi kaharia mai nga punui a te Ingar-

 ihi ka tehi kapuhia taua Poa  kihei i roa

 epupuhi ana ka pakaru taua Poa. Horo

 atu taua iwi engari kaore i moihio tia nga

 Poa i mate engari nga Ingarihi 64 i mate.



   Note  horanga ote Poa ka whaia enga

 tangata haere hoiho mau koika nei mui atu

  nga Poa i mate.

    Konga  pu nui i riro ite Poa i runga i te

  pakanga whaka tete anga tai tamariki ote

  Ingarihi i nga tau kua mahue ake nei kua

  riro mai ano i te Ingarihi i te parekura i

  rana keti, kua mahue ake nei ko aua pu eo-

  no.



    Te kupu anga Poa nui atu toratou wha

  mate ki te mohio ote Ingarihi ki te pupuhi

  i ana pu nui ara te rere tika onga mata tera

  te iwi tuturu o wherika kua tono kia te ku-

  ini kia whaka hae tia ratou kia whawhai ki

  te Poa hapai ite mana o Ingarangi.

     A kaa puta ano te kupu a te komihana o awhereka

   epai ana te tono a tana iwi engari me noho noa iho

   taua iwi waiho te pakanga ma Ingarangi.

     Kua  tae nui te kupu kua mate te toa taua nei a

   Tianara Taimana i tu ra i te nata i te whawhai kua

   mahue  ake nei.

                       TE  TIUPIRI.

        Kua mate te Ingarihi.

                              Noema 1.

  1500 onga tino hoia o Ingarangi kua mau herehere

i te Poa e 45 nga Piha, me nga punui me toratou

pariro atu i te Poa. •



  E ki ana a Tianara Waiti e hara i nga hoia tenei

he engari nana te He e Pohehe no taua whakanoho

i nga pa. Engari kaore ano i mohiotia nga mea ote

Ingarihi i mate, o te Poa hoki engari ki te whakaaro

ake henui te mate onga, Ingarihi ina hoki i tukuna

ai te nei 1500 ki te herehere.

    He Panuitanga.





                           Noema  15, 1899.

   Ko tuhera te kooti ki Pipiriki kote whenua tua tahi

 whakahaere a itu kooti kote toenga o morikau ara ko

.

  Mo  ke ui atu o etahi o nga keehi whakawakia ki

 Pipiriki.

 Ki nga hoa Tono Pepa.



       

 Matiu Kapa. Kaikohe...... 10  O Ota

 Wi Pauro, Upokongaro...... O   6 P. K

 Eruera Taika, Masterton...... O  4 P. K

 Hirini Hoekau, Parihaka..... '  2  G P. K

 Tioi rangi Hauato Onepu, Te Aute... O  4 P K

 A. T. Maki Tonore. Wairoa... 10  O Ota

 Wi Tamehana, Wairoa...... 2 0 Ota

 Toa Rangitahi. Ranana, Whanganui   2  O P. K

 Parokoru Te Patu Ranana....., 2  6 P. K

 Tu Matuku. Rangimea Te Iringa,

         Waitotara

 Pahau Rangimea Te Iringa Wai-

          totara

 To Moengaroa, Rangimea Te Iringa,

         Waitotara

 Tutu Tana, Rangimea Te Iringa,

         Waitotara

 Akuhata P. Taiteariki, Ranana

 Mahanga Huarere Onepu, Te Aute.

      Tupapaku,





  No  te 4th ongara  Oketepa nei i mate ai a te

whakahi Piko ki Parikino i te awa o Whanganui.

He  mokopuna  na  Hakaraia Korako me  Pehira

Tuwharetoa ko  te whaea e iramutu kia te tauro te

kere.



  Kua tae mai ngarongo kua mate a kereama tauehe

rangatira ote ngawha takiwa onga puhi i taka iho i

runga i te whare papa e tohutohu ana ki nga tangata

mahi o te whare.



  Heoi kua riro ano tenei o tatou kau matua whai

ritenga ara nga tangata pupuri i te taonga nei ite

 kotahi tanga e taea koa te pehea aitua te tangata

 tahi i te marae iowa.



   Ko Winiata  Hihimua kua mate ki karatia i roto o

 te awa o Whanganui 29 ongara o te marama nei.



   Ko nga uru whenua tawhi kua mate ki Pipiriki i

 roto o te awa o Whanganui e wahine rangatira no

 Whanganui no nga Timaru.



   Ko Titi tekere nga Taioma kua mate ki Poneke ito

 30 o Noema nei engari kua Haria atu ki tamaki ko

 tana Iramutu ko Rakaua te koro nga taierua kua

 mate ano ki Karioi engari kua Haria mai e toua iwi

 ki Hiruharama i roto i to awa o Whanganui.



   E koro e te kere nga Taierua te whakaoranga, ake

 o te Hunga nunui kua ngaro ake nei kite po tena koe

 to kanohi ora o Homoko Puna me to tamaiti e taea

 hoki koa te pehea. Na, ana ano i Honia na ana ongo

 i tango atu kia whakapaingia te ingoa o iowa,

    Rangitahuahua.







              WHARE  RUNANGA, OKETOPA 1890.

       Kia W. W. Hipango  Etita ote Tiupiri.

   Ehoa tena koe mo nga kai  i to tatou ta-

 onga a ra ia te Tiupiri, tera i ara ai nga umere; tanga

 nunui o te ao mo to tatou Kuini mo Wikitoria.

   Ma  te ariki kei te waahi ngaro tatou katou e awhi-

 na ae amine. Ehoa ki apaikoe kite tuku atu tenei

 kupu ru ama ki runga kinga ringa ringa o te kuiana

 ma ana e kau e atu kia kite iho a eruera whakaahu o

 noho ama ki tutakina mo kau angaroa koiara tenei ara.

                       TE  TIUPIRI.

 e taku potiki kaati noa iho e ai te whakataukaka to

 tupuna, a Rangi Whakapou, e iki he puara, kotahi te

 kokako a rangi whakapou haerea te takiritanga e te

' ata. E kahu kaati me penei atu e au te utu mo to

 panui ko te takurua te pirimia kua riro mai i to ma-

 tua ara i te kokaka kotahi i kiia i runga ake nei.

   Engari me penei atu pea e au me haere mai koe hei

 kuki mo tera o ta taua Pirimia kia watea to matua

 kite whai kupu ki te Pirimia a ko au pea hei kuki ko

 ko koe kei korero itemea kua riro mai ia au he taonga

 mo  korua hapu tae atu hoki kia konia.

    Heoi ra e taaku tamaiti me toi atu e au tetoi a to

 matua  a Titokowaru, kiri taratara e me tuku ki te

 ariki kia ta oro atu e, nga pukepukei nawa; ko koe

 nei Pirimia, he karere kite motu te raunui ke nana e

 kinga rirei nawa.

                                H. K. REOKIHI.

      Whakautu.





            KAIKOHE, Oketopa 9 1899.

    Ki te Tiupiri tena koe, hei waha atu i

  nga  ahua  korero katoa, korero wha-

  kakoa, korero  whaka   pouri, korero

  pai, korero   kino, korero   ma, korero

  paru, tena hoki tukua atu enei kupu. Ka-

  hore ianei aku pokanoa, ki te whakautu i

  nga korero maha a Wiremu e mau nei i te

  Tiupiri  Engari na enei na. 1 Nahia

  kokau 2. Whakahua  pokanoa i au i te

  Tiupiri No. 59: ra 2. 3. Te karakia mo-

  mona. 4. Te tika, te pono Ranei o ana ku-

  pu tautoko, i te karakia ki te Atua, me nga

  kura, me te tiriti o Waitangi.



    a. Tena pea nga iwi kei te matakitaki

  ki te atua hou o Ngapuhi kia hiakokau en-

  gari, ko Ngapuhi, kei te rapurapu heaha te

  tikanga o hiakokau i huaina ai hei atua; ko

  nga atua e kara kia nei a Ngapuhi no ratou

  matua mai tae noa ki naianei koihowa ko

  Ihu Karaiti me te wairua tapu tenei ke ta

  Ngapuhi i mohia ai mo te hiakokau e ma-

  hia ana e te humeke te hiahokau hei hu

  mo nga waewae o nga tangata katoa a ka

  takatakahi ai ki nga paruparu o te whenua,

  Kowai  ma  nga minita o Ngapuhi o te

  Hahi  o Ingarangi, ko Matiu Kapa  ko

Timoti  Kiriwi, ko Tiopira Paerata, ko

Wiremu Te Waha ?



  Na ratou pea i kauwhau te atu a nei a hia*

hokau ki o tatou iwi ? (Kao) ko nga Atua

i runga ake na ta ratou e kauwhau nei ki

o ratou iwi.

                

  a. Mehemea he Atua a hiakokau no Ngapuhi, pe-

nei kua panuitia, kia mutu a Ngapuhi te tango putu,

kei takahia tana Atua ki te paru. Engari ko  tenei

take a W. Heremaia he whakatoi, he kohukohu take

kore kia matou me o matou iwi, otira tera pea kei nga

mahi  whutupaoro a Ngapuhi, otira ko nga mahe

 whutuporo i whakaritea ete iwi Rangatira nei e te

pakeha  hei mahi  mo  nga  marama ruarua o  te

 tukurua a kua raumati kua mutu. E kore era mea o

 waiho hei Rangatira mo te tangata. E pai ana nga

 mea katoa maka otira e kore aua mea e waiho hei

 rangatira moku  1 Koriniti vi, 12. Hoi te kino o

 taua mahi i kitea e au ko te whakamamae i o ratou

 tinana. Engari pai tonu hei whakakaha i o  ratou

 uaua. b. Tena pea nga Niupepa maori kua kite i

 taku tukunga i te matenga o Tari Awa, ki a ratou

 pepa, e whakaaturia nei e Wiremu Heremaia i te

 Tiupiri No 59 ra 2.

 Kahore au i mohio i tuku au i te matenga o taua

 tupapaku heaha te take 1 rapa ai taku ingoa ki to

 pepa?  I te mea kahore koe. i kite i taku pepa kanui

 taku rapu, heaha taua mahi mm?  Karati kia ora

 koe mo tena take c. Kua mohio noa atu au, ko te

 aronga o etahi o korero i re Tiupiri he whakahuri nga

 mahara  o nga kai korero o te Tiupiri ki to karakia

 momona.

   d. Kua tae mai to whakahau kia tirohia e au nga

 karaipiture  ae, ka   tirohia  e   au   engari   kei

 te. karero keo kaha, koe, i  nga  karaipiture. I

 hea to whare wananga i akona ai koe ki nga tikanga

 o  te karaipiture 1  Ehia  o tau  e akoia ana koe?

 Tenei pea nga momona te mea nei, wiini rawara tatou

 ki tenei iriiri hou ki te mimiki; e iriiri rumaki ana

 nga  hahi katoa, tirohia to Rawiri kei nga tikanga o

 nga iriiringa e takotona nga tohutohu, ahakoa pea ahau

 haere ki Wairoa rumaki  tangata ai ki te iriiri, ko te

  makariri kau ano pea, mehemea kahore te Wairua

 Tapu  i whakamana i tena wai nui, ko nga maori, kei

  te kii he mea hou te rumaki ko nga pakeha kei te

  mohio. I te kore ruma o te Tiupiri ka pai me korero

  mangai taua mo enei mea Kahore au i mohio noa

  ko tehea te pukapuka hou o tou Hahi ko te puka-

  puka anake a Horomona Paurini e korero taratia nei

  e te pakeha. E Wiremu  ko nga ra whanau enei o

  tamariki e hara enei i nga ra i rehitatia ai, otira aha-

  koa ena. E hara ena i nga karakiatanga mo nga ta-

  ngata hapai i te karakia, 25 tau 6 tau 3 m i te takiwa,

  nawhai au i pohehe ai. e. Kua tukua enei e au ki

  te Tiupiri, otira ko te mea i ngaro ia koutou, ko te

  tika me te pono o aua tautoko, na reira i nui a raua

                       TE  TIUPIRI.

korero i te Tiupiri No. 61, 13, 14 he riri mo te wha-

kaaturanga  i una mahi horihori, a te Etita a Hiku,

mehemea  ka tirohia e koutou kei te pono tonu taku

raupatu mo ana korero, kei te Mohio a Ngapuhi ki te

tika o aku e korero nei..

  E hiku, ka whakautu an i o korero e mau nei i te

Tiupiri No, 61 R. 13, U.

  Ko  nga tatai o au korero, koia tenei (ara). (1) He

kowhete nau, mo  nga korero a to etita i raupatutia e

 ahau, ae, ka raupatutia. Kei kiia e nga kai titiro Tiupiri

 kei tika aua korero. (2) Mo nga pakarutanga o te

 hahi o Kaikohe. E hoa, he mea tuturu tena. No

 nga hahi i nga wahi katoa, kaua e kiia nawai, engari

 ua te hara e tupu ana i te ao, e whakararuraru ana i

 te tika o te Atua. (S) Mo te Ripi, e hoa ma kua

 korero pohehe a Heremaia  na te hahi i patu a te

 Ripi. Tenei  ke ia taku i rongo ai, i mate ai a te

 Rini mo ta ratou mahi tutu ki te tango i nga wahine

 a etahi o ratou ano, Linda e te taha ki te hahi i au

 nei kia kana a te Ripi e aru atu i ona whanaunga kei

 taua raruraru kahore ia i rongo, na reira ka ekengia

 a ia e taua raruraru, heaha te tikanga kia Kiia ua te

 hahi tenei hara?  4. He  kowhete nau ki  nga

 Rangatira o Ngapuhi, mo te he o te whakahaere i te

 Tiriti o Waitangi ua reira ka riro ki runga, kahore

 aku kupu mo tenei. 5. Mo nga kura, he mea naku

 kia marama ai te tika o nga kupu-tautoko e mau nei

 i te Tiupiri, mo nga kura. 6. Kupu kia Tamahau,

 Ahakoa e mahara, ahau, ko te kupu mote tu o te me-

 ma o te Raki e mana nei inaianei i puta mai te wha-

 kaari nga.

    I to hui tuatahi i tu ki Waipatu, wahi o te Taira-

 whiti, na reira ka kupu kore au kia Tamahau, kua

  taunga, pea nga iwi o te kotahitanga ki tena mahi, te

  tango i nga tangata o te kotahitanga hei tautoko i

 ana mahara.

    Hoi mo naianei taihoa ahau e tatari i nga kupu

  katoa.

                             NA MATIU KAPA.

     Na Te Marae.





   He Paura hei whakaranu mo nga mahi

 purini, me nga mahi keeke: —Hawhe pa-

  una houra, hawhe  pauna kirimi tataa

  (cream  of  tartar) e  rua  aunihi  atiti,

  ko tahi kapu  ki i te  paraoa maroke

  nei. Me   ranu katoa  enei, ka  roora

  kia pakarukaru nga kopuru, me te pai o te

  ranuranu, ka whakahao ki roto i te tahipa-

  aki kapa, ka tutaki, ka whakairi ki te tahi

  wahi maroke. Te Meihatanga: —Kotahu

tipunu ki tonu o te paura, ki te kotahi pa-

una ote paraoa maroke.

  HE KEEKE. —12  nga keeki, 1 pauna pa-

ta, 1 pauna huka, 1½ pauna paraoa, ½ pa-

una karani (currants) ½ pauna karani nu-

 nui (raisins) ½ pauna kiri remena (lemon

 peel. )

  TE  MAHINGA. —Ko te pata me te huka

 ine konatu  ki te ringa, kia rite ra ano ki

 te ahua o te kiriimi, ko nga heeki me wa:

 wahi  ki roto ki te peihana ka konatu ka

 hui ki roto i te pata me te huka, ka hoatu

 nga karani nunui, nga kiriremena (kua ta

 patahia  kia ririki) me te rari tonu, ka

 hoatu nga paraoa, te mutunga  ko nga

 paura, ka tahi ka tunu ki te hawini kua

 oti te whakawera.

   HE  PURINI. —3 pauna paraoa, ½ pauna

 kongakonga  rohi, ½ pauna aro kau, hipi

 ranei, (me  tapatahi) ½ pauna taratana

  (sultanas, ) 1/4 pauna karani (currants) 2

 aunihi kiri remena (me tapatahi) 4 aunihi

 huka, 1 karaka (nutmeg) me orooro, ½ pu-

  nu tote, T heeki me rarirari, ½ ti punu o

 te paura, he  miraka hei whakamakuu,

  ka oti te whakaranuranu, ka takai ki te

  kahu ka paera. Ki te hiahia kia tina pai

  atu, me hoatu kia 2 nga heeki.

    HE KIRIHIMETE.





                  TAHAE NUI, Akuhata 8th, 1899.

               Kia* Waata  Hipango.

     Ehoa tenarakoe panui tia atu enei kuini kia rongo

  mai ngaiwi enoho ana iraro oterainga pito ewhai onga

  mutu  erua nei ao tearoa mote waipounama.

     1, —Tua  tahi he po whiri atu kia koutou kia haere-

   mai kite Kirihimete kawanga whare  katu kitahea

   nui wahi onuhaka ehua ia ana tona ingoa kote polio



   ote manutai.

     2. —Na enga mana iraro i te mana o rongomai wahine

   ete hua uri a mahaki etc ara whana ete mimi rangi

TE   TIUPIRI,



Taare Mete

Karaiteana

Epanaia Whanga

Ihaka Whanga

Tiemi Mete

Erhi Maru

Rewi Toheriri

Hori Tetahi

Piripi Purupuru

Hori Mete

Piri Mete

Honiana Karangaroa

Waka Toroai Whiti

Tame Mete

Pita Mete

Taro Nepia

Paora Hapi

Whakangaro Makahue

Teira Wairau

Wihatarei

Hemi Waiau



Terina Kereru

Heene Tama Heni

Ngahina Mete

Keita Mete

Ka Whaanga

Mihi Whaanga

Hikihiki Wharekura

Marara Mete

Mere Waikawa

Ake Nehi Ngamako

Tewai Matao

Mata Kitikiti

Harata Tuiho

Ani Honi Ana

Ema Mete

                       TE  TIUPIRI.

 b Mehemea  maha atu i te rua tekau nga tangata

   nona te whenua, me whakatu he Komiti, a ma 

   taua Koniti e Whakawhiti te whenua ki te Kauni-

   hera a ka tino whai mana taua whakawhitinga 

   ki te kore e takoto he whakahe i roto i te marama

    kotohi.

  Me whakahaere taua whenua e te Kaunihera i run-

ga ano i nga tikanga i tohutohungia i tuhtuhia ki roto

ki te pukapuka i whakapiria ki te taha o te Tiiti wha-

kawhiti

  Kaua nga whenua e whakahaerea ana i raro i te

mana o tene i Ture e utu i te tiute Maori.



  WHAKAATURANGA TUARAHI MO TETAHI TURE MAORI.

                 HONE  HEKE.

  I runga i te mohio iho e kore te Paremete e whakaae

kia whakaritea nga ture whenua Maori ki nga ture e

whakahaere nei i nga whenua o nga iwi Pakeha o te

 Kuini, a kua mohiotia kua whakapumautia e tenei

Kawanatanga he tikanga, ara. he ture mo nga whenua

 Maori ma te Kuini anake te hoko i nga whenua Maori,

 na konei ahau i mea ai ko te huarahi whiriwhiri maka

 me tango ahau i tetahi o enei huarahi e rua, ara:

  1 Me  whakarite tonu nga ture me nga whenua

 Maori ki nga ture e whakahaere nei i nga whenua

 Pakeha i tenei koroni; 2. Me tino rahui a me tino

 kati rawa te hoko a te Karauna me nga tangata o

 waho i nga takiwa whenua Maori—haunga ia te riihi.

   I raro i enei ahua, ko te take kei te paingia e ahau

 o enei e rua e mau ake nei. ko te rahui ko te kati i te

 hoko a te Karauna me te hunga o waho i nga takiwa

 whenua Maori katoa (i runga ano ia i te ata whaka-

 waea i etahi ki waho—i runga ano ia i te ahua o nga

 mute e na ana ki nga tangata no ratou nga whenua).

   E pai ana ahau kia whakaturia he Poari Ko taua

 Poari he Maori he Pakeha. Ko nga Pakeha ma to

 Kawana e whakatu, ko nga Maori ma nga Maori o to

 takiwa e pooti. Me roherohe nga takiwa.

   Nga, Mana mo te Poari—1. Ko te riihi me te wha-

 kahaere i nga whenua katoa e tukua atu ki raro i taua

  Poari. 2. Kaua te Poari e mahi e whakahaere i runga

  i tena hiahia ake engari ki te riihi ki te whakahaere

  te Poari i tetahi whenua me whakahaere te Poari i ta-

  na whenua i runga i nga tohutohu a nga tangata 110

  ratou te whenua i runga i tetahi pukapuka tohutohu e

  tukua atu ki te Poari e nga tangata no ratou te whe-

   aua.

  Whenua PaPalupu. —l Ko nga hapu wahanga hapu

whanau me nga tangata takitahi e ki ana he take o

ratou hi te whenua papatupu, i muri o te paahitanga

o tenei Ture me whakatu e ratou he Komiti i roto ano

ia ratou a me ki taua Komiti ko te " Komiti Papatupu "

ko nga ingoa o nga tangata o taua Komiti me tuhi ki

roto i tetahi pukapuka-rehita, ko tana pukapuka hei

taonga ma  te Kai-rehita o te takiwa.

  Nga Mahi ma te Komiti Papatupu. —1. He kimi i

nga hapu, i nga wahanga-hapu, i nga whanau menga

tangata takitahi e tika aua ki te whenua, he tuhi i

nga  ingoa o nga tangata; 2. he whakapumau i te

 rohe potae, i nga rohe hapu, wahanga-hapu, whanau,

 tangata takitahi hoki mehemea e pai, a hei whakarite

 hoki i nga hiahia o nga tangata no ratou te whenua.

 Me tuhi katoa nga mahi e meatia i raro i tenei upoko

 ki te pukapuka, me whakaatu nga take, me nga hua-

 rahi o nga kereeme katoa ki te whenua, o ma enei hua-

 rahi ranei: —

   1. Tupuna (mana-ringa kaha), 2. raupatu (mana-

 ringa kaha), me whakaatu a. te mana i tiakina ai te

 whenua  te takiwa i araia ai nga ope tana o waho

 b. pehea te roa o taua mana i pupitia ai, c. na e hea

 whanau i pupuri taua mana, d. ko wai ma nga uri

 tata. Ko  nga tangata e kereeme ana i raro i te take

 tupuna me wkakaatu nga huarahi i runga i te whaka-

 tupono  Penei me to nga whakahaere kooti nei;

 3- Ahika; 4. Tuku pakuha; 5. Aroha, me etahi atu

 tikanga, katoa ki te pukapuka; ko taua pukapuka na

  te Kai-rehita o te takiwa, Heoi te wa e ahei ai te

  ruuri mo ana whenua  te haere, kia taea ra ano he

  otinga te whakatau e tetahi o nga hui a te Koniti

  papatupu. To nga ture katoa e whaka-ahei anu i te

  tangata ki te tono ruuri whenua papatupu rue kana e

  pa mai ki nga whenua papatupu i muri iho o te paa-

  hitanga o tenei Ture. Ko nga whakatau-whakaotinge

  katoa e oti i to Komiti Papatupu ma te Komiti Takiwa

  e whakapumau, engari mehemea ka tu tonu Te Kooti

  Whenua Maori ma Te Kooti Whenua Maori.

TE   TIUPIRI.

Whakautu.



TAUERA, Hepetema 23rd, 1899.

Kia Te Etita o Te Tiupiri.

Ehoa tena koe. Heoi te mihi. Utaia atu ena ku-
pu ki runga i ta tatau pepa, ia Te Tiupiri, hei titiro
iho ma to boa, ma Te Puke ki Hikurangi e whaka-
he nei i aku kupu, ite 31 onga ra o Hurae, Nama 15,
Karangi 8, ko taku whakautu tena e mau i raro na,
mau e tuku atu, kei hoha koe, ki te uta atu ki runga
ki ta tatou pepa ia Te Tiupiri. Heoi ona kupu

He kupu atu tenei ki a koe e Te Puke kia kaha,
kia puta ai nga mahi pai, ehara nei ite mea na te pai,
i puta ai te kino engari na te kino i puta ai te pi ki
te ao katoa, i maringi  nei ona toco  ki te ao. ara ko
ana karaipiture i tu ai nga whakapono ko Te Karaiti
raua waina, ko ona manga me ona puawai, ko nga
huahia i te ao, i marore nei te patu o te witi ki  te
whenua, ki te kore e pirau kaore he hua, na te pirau
tanga i whai hua ai, ara, na te maunga o te Karaiti
ki te ao, i ara ake nei i te toru onga ra. i kiia ai nga
whakapono e whakamaramatia mai  nei e Te  Puke,
me taua ui mai kia au ;   ko taku tenei, ki te kahore a
Te Karaiti i whakaarahia ake i te mate, tekateka noa
tenei patai.     Waihoki, ko  te  Karaiti  te matamua,
muri iho ko te hunga o te Karaiti a toua haerenga
mai.    

                      TE  TIUPIRI.

whakapono ki au ka meinga aia mate, te tangata i

whanau ite wahine he toru toru ona ra. e rite ana ki

te whanuitanga ringaringa, e rui nei te kai rai, e ko-

koti nei te kai kokoti, otira hari tonu te kai kokoti

rana ko te kai rui. ki ta rana nei mahi. He kapu koa

oti i mua ta te kikokiko i whanau ai he kikokiko,

ta Te Wairua i whanau ai he Wairua.

  Kaore koe ite patai ki an, engari e patai ana koe

kia Maui rana ko Hine-nui-te-po, ki te putake mai o

te mate me te ora: koia nei ta matou e whai nei, me

whakapono  kia Te Karaiti, kia rite ai ki tenei kupu,

ka whitu  tekau, ka warutekau ai nga tau mo  te

tangata e ora ai i te ao nei.

  Mo te kii; kaore au ite whakahe mo nga kai; ka-

ati nau i kii kei te whakahe kei nga kai te mate e

heke nei te tangata ki te po; whakautu mo  tenei

kupu, kaore ite kai i mate ai te tangata; Tuatahi e

 kii ana Te Karaiti " kaore he aha o te kai e uru ana

 ki roto ite puku, e akiritia atu ana ki te poka; engari

 ko nga kupu e toko ake ana i roto ite ngakau, ma

 kona e poke ai te tangata. " Tuarua, " Na, kaua te-

 tahi e whakawa ia koutou mo te kai, mo te wai. "

 Tuatoru; kaua e manukanuka ki to koutou oranga

 ki ta koutou e kai ai, ki ta koutou e inu ai, ehara

 hoki te oranga ete tangata ite mea i nui atu i te kai

 rae te kakahu. Tuawha; Kainga nga mea katoa e

 hokoa ana  ite makete, kaua e uiui kei he te hine-

 ngaro. Tuarima; na ahakoa  kai koutou, ahakoa

 inu, aha ranei, meinga katoatia hei whakakororia mo

 te Atua; pera menga mano tangata e wha i kai ra

 inga taro e rima, rae nga ika e rua, makona aua ra-

 tou, hoki ana mai te wairua ora. Ko nga toenga

 onga whatiwhatianga tekau ma rua nga  kete i ki.

 Me nga mano hoki e rima i kai ra inga taro e whitu,

 makono ana ratou, e whitu nga kete i ki inga whati-

 whatianga. Ka mutu taku whakamarama kei nga

 kai tehe, e heke nei te tangata ki te po, ki taku ma-

 hara kei te arero tehe, e ai ta te kupu whakarite e

 whakamarama nei.

   Mo tan kupu moku, i whakaatu nei koe kia Te

 Kerehi, Ahirikona o Wairau, " he korekore tutahi,

 korekore turua, korekore whakapiri. " Tekau whaka-

 utu, kaore koe ite whakahe ki au, e whakahe ana koe

 ki nga Hahi o te Ao, hahi tuatahi ko Roma, hahi

 whakariri he mihingare, whakapiri weteriona. wha-

 kapiri Perepitiriana whakapiri Haraweihana, whaka-

 piri Momona, Hauhau whakapiri, te katoa whakapiri.

 Taku whakautu tenei, " He oriwa ngaherehere katoa

 tatou, he mea hono  ki runga ki te oriwa tipu, whi-

 whi tahi ana ki nga momonatanga o tana oriwa. "

 Aua e whakapehepeha ki nga inanga ki te whakape-

 hapeha koe. Ehara ite mea nau i mau ake ai te pa-

  kiaka, engari na te pakiaka koe, he oriwa ngahere

  nei hoki koe i te rakau tipu, ka tapahia mai honoa

  ke tia mai ki te oriwa pai. Ina tera noa ake he ho-

  nonga mo enei mo nga manga tipu, ki to ratou oriwa

  ake. E kore hoki ahau e pai e aku teina kia kuare

  koutou ki tenei mea ngaro, kei mea koutou he matau

  koutou, kua tau te pakeke  kia Iharaira, mo tetahi

waahi, kia riro mai ra ano te whakanuinga onga tau

iwi. Ko reira a Iharaira katoa ora ai, ko te mea hoki

i tuhituhia, tera e puta mai te kaiwhakaora i Hiona,

mana e kaupare atu te karakia kore ia Hakopa. Ko

Te Karaiti nei hoki te oriwa tipu, ko tatou te oriwa

ngahera e whakapiri nei kia Te Karaiti. Ka mutu

taku whakautu.

  Mo  tenei kupu an, te ata tatari au kia pahemo te

ngaru mutu, nga ka whakatere i taku waka ia Te Riweri

Tuawhitu ki uta, rokohanga e ton ngaru mutu ka

taupokina enga tuatea nuinui ote moana, taku wha-

 kautu mo  tenei kupu au moku. "I roto ite pouri-

te maramatanga e whiti ana. Heoi, e kore e mau i

 taua pouri. " Tuatahi kua ru te Pihopa raua ko Te

 Kerehi. Ahirikona o Wairau kia Haimona  a kua

 korero, he mangai, he mangai, kua titiro atu he ka-

 nohi, he kanohi. E  korero nei te pepa  o te 21 o

 Akuhata, tau 1898, nama 14, te 6 onga wharangi, e

 ki nei te kupu a Te Kerehi, kei te whanga raua ko Te

 Pihopa ki te whakautu a Haimona ratou ko ana hoa

 rangatira, kua oti te whakautu enga hoa rangatira o

 Haimona, mana ano  e whiriwhiri tana e pai ai o te

 punarua rana ko te kotahi o te wahine, ko te mea e

 oti i tona whakaaro ko te kawhenata tawhito hei tu-

 ronga mona, koia tera, mehemea ko te kawhenate hou

 tana epai aua hei munga mona, koia tera. Ko a ma-

 tou nei kupu tera i tuku atu ai kia Haimona, mana e

 whakaatu  ki te Pihopa, raua ko Te Kerehi, tana i

 whiriwhiri o enei kupu, ka  taku whakautu mo

 tenei ngaru mutu.

   Mo  te kupu e ki nei a Te Puke ki Hikurangi, kei

 te hapahapai ahau i au ano ki runga, he tangata nui,

 hei tangata te tere, hei tangata  momona, e ai tau ki;

 kupu whakautu, he mea hanga e ahau ki runga ki te

 turunga anga poropiti ratou ko nga Apotoro. Ko

 Ihu Karaiti hoki hei tino kamaka mo te kokonga, mo

 te whakapono tenei whakautu aku. Mo  te taha ki o

 maua tinana ko Tamahau, te Ruanuku o Te Puke ki

 Hikurangi. "Ehara an i raro nei, no runga rawa au

 no te maunga  tiketike e rere nei te puroro. "

   E ai taku whakatauki to Ngaitumapuhiarangi " E

 Rere  kahukuia. e to te Hikumaero Hokowhitu a

 Ngaitumapuhiarangi. Hero  turae  anake, Putiki

 makawe. Te  Kahi -o-te-Rangi, he maungarongo he

 hae ata  he tatua no Te Kahu-o-te-Rangi he aio Ruki-

 ruki. Na  te huki ahau, ko nga pou o tana kupenga ko

 Ngarangi whakaupoko ki te poroporo ko te whakatatare

 ki Whangara, ko puru aute ki waenganui hei whaka-

 rewarewa  ite tahatu o te kupenga. E ai toku whaka-

 tauki to Ngati Kahungunu ki te Wairoa, "ka tere

 ana, ka tere Pipiwhakao, ka ngarue te whenua. ka

 ngaoko te moana, riro ana te paua i uta, maroke ana

  te rakau. " Na Ngaoko iterangi ahau ko te take tenei

  i toro mat ai te paki aka i Whangaia. Kaati tena.