|
loading...|
|
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 2, Number 66. 26 November 1899 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
VOL. 2. ]. TAITE, 23rd NOWEMA, 1899. [ No. 66.
Panuitanga,
Ko te utu mo te Pepa nei, te 10 hereni, mo te tau
anake; kaore e hawhe tau.
Ki te kore be moni mo a taihoa utu ai tukua mai he
pane kuini kia taea ai te poohi atu. Mo te tau e
30 kapa; taihoa ia e utu mai te toenga.
Me tuku mai ma te Poutapeta, ko te tuhi me penei.
WAATA HIPANGO,
Etita o te Tiupiri.
Box 93, Wanganui.
He Ngakau Pai.
TENEI kua kite kua korero nga
tane nga wahine me nga tama-
hine, i te panui a te Pirimia
whakamarama i te tikanga o te Hara
Kirimina 1895 Tekiona 196 kua oti nei te
whakatikatika i te Ture Hara Kirimina
1894.
Kua oti hoki te panui ki roto ki to tatou
Tiupiri. Tera pea te Pirimia kei te
marama i nga kupu i whakamaoritia e
nga kai whakamaori ki te reo maori inga tika-
nga o taua ture, otira kaore ia i te marama
i te mohio ki aua kupu, kaati ko ahau e
whakahe ana au ki te tangihanga o te reo
i roto i taua Ture i whakamaoritia nei, ki
te reo tutua rawa o te iwi maori, kaore
nei tana reo e korerotia kia matakitakitia
e te tini o te wahine, o te kotiro maori.
Ahakoa te maha o nga kupu tohutohu i
roto i taua ture kua panuitia nei ki te
Kahiti o Niu Tireni, he nui te pai, otira
ko tenei kupu " Kia aitia " e hara tenei
kupu i te kupu pai hei whakahuatanga
ma nga kai whakamaori kia peratia te aro-
nga o taua kupu, tirohia i roto i te Pai-
pera, kore rawa tenei kupu e kitea a kore
rawa hoki e whakapakehatia ki runga ki te
reo tutua, mutunga maio te kupu pakeha.
Na reira kaore e tika kia whakamaoritia e
nga kai whakamaori enei katu kupu ki
roto ki nga panuitanga, mehemea kei te
mohio te Pirimia me Timi Kara ki tenei
kupu whakarihariha rawa, teta pea e riria
a raua kai whakamaori ki te kino rawa o
tenei kupu. Na konei ka mau tonu te
whakane o te Tiupiri.
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
He mema.
Tenei ahau a Waata Wiremu Hipanga
ka whakaae i runga i te tono a toku iwi o
Whanganui kia karangatia ahau hei
mema mo te Paremata o te Koroni mo
te Tai-Hauauru.
Tenei ahau a Te Heuheu Tukino ka
whakaae i runga i te tono a Ngatituwhare-
toa kia tu ahau hei mema mo te Paremata
o te Koroni mo te Tai Hauauru.
Whakahe Panui.
KAUANGAROA, 6/11/99.
Kite Etita o te Tiupiri.
Ehoa tukua atu enei kupu e whai ake nei hei titiro
iho manga hoa tango nupepa me te Kawanatanga
hoki ite ahua onga mahi a etahi o Ngatiapa e mea
aua kua kore ratou e pooti mema mo te Paremata o
te Koroni menga tikanga hoki ote kotahitanga a kua
tae mai hoki te rongo kua mea hoki aua tangata kia
tonoa atu te Pirimia kia tae mai ki Turakina kite ai
ia ratou i runga inga putake e whai ake nei, ara ite
tono inga rahui o roto ite hoko ote 1849 me te tono
hoki i etahi whenua monga tangata whenua kore o
tai o Whangaehu o Turakina o Rangitikei a kua oti
hoki te hainanga ingoa onga tangata kite pukapuka
hei whakatakoto ate kite aroaro ote Pirimia kati ko
etahi onga ingoa hemea tuhi ngaro moa atu ki taua
pukapuka na konei ahau me oku, hapu ki tuku atu
ai i tenei panui kaite whakahe matou ki aua putake
e rua e toru nei, ara ite titiro tonu atu hoki kaite
boko tonu hoki ito ratou whenua i Waipu kite pakeha
heoi katahuri ai hoki kite tono whenua ite kawana-
tanga koia i whakahe ake ai te ngakau i tenei ahua
tikanga, tetahi me mutu atu ta ratou tono inga rahui
o te taha moana kauaka e tae mai kinga rahui o uta
nei e kore matou e whakaae atu 1 tetahi take konga
ingoa i tuhia noatia atu nei e ratou ki ta ratou puka-
puka me ata unu mai ki waho kauaka e mahi i tena
mahi ite tuhi noa atu inga ingoa o etahi hei whaka-
momona mahi kite aroaro o te Kawanatanga, tetahi
kupu, ae kua whakaae atu matou kia kore matou e
tae atu ki ta koutou hui. Engari konga rahui ote
taha ki uta nei ma matou ano e whakahaere kite aro-
aro ote Pirimia me ona minita a tona wa e rite ana,
heoi nga kupu na o koutou hoa e noho atu nei i runga
oto tatou awa katuhia nei nga ingoa ki raro iho nei.
Na te toko Tahunuiarangi, mete iwi mu o nga wai-
riki, nga whare tahana, Wi Tamehana, Parahi terangi-
pineki, Pene Wiremu, Whakahinga tahunuiaranga
Ripeka Ngahuia, Mere Te Rangina, Rakapa arakia,
Timoti Raniera, Rou Raniera, Tangi Tahana, nga
Pera Wirihana, Pepe Hona, Ripeka te Wai, Kerei
Hemoata, Piripi te Ao Kapurangi, Pukunui Te Wiri-
hana, Ruma Pukunui, Raina Pikinga, Hoone Hira te
Wharetiti, Tua Papama, Rapera Tua, Hina Tua,
Raita Hina, Tuna Tua, Ngaiti Tuna, Mereana Waata,
Waata W, Puhaki Keina Tua, Hatareta Apera,
Roreta Te Puhaki, Hori Rangiao, Te Ata Rangiao,
nga One Tauwhiro, Wiremu Tauwhiro, Pehimana
Tarupaka, nga Rongoa te Tiu, Waakahira Paremata,
Merengataapu, Pititia Tauwhiro, nga Wai Talma,
Nete Harua, Honana Te Wai Koao, nga Huia Mai-
kuku, nga Hiraka Rongohikaia, Ruuma Hakaraia,
Tiwha Taimona, Maka Tetua, Te Waru Rameka, nga
Urupu Tamatea, nga Karaihe Waati, nga Rare Hua-
tau, Pirihira te Huatau, te Hore Huatau, Maraea
. Huatau, Teara Tehore, Taapu Te Huatau, Arani tai-
mona, Mihipeka nga Hu, Eruera Taika, Te Huaka-
nga te Roha.
|
|
3 3 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
He Panuitanga.
Na e panuitanga tenei kia mohio nga
iwi ote Waipounamu me Aotearoa.
Ka tuturu te karanga atu a Taare Mete
me ona iwi kia tae a tinana mai koutou ki
te whakatuhera tanga i te whare ki tahae-
nui, ate 25 o Tihema kote ra hei taenga
mai mo nga iwi 23 haere mai enga iwi kia
kite kohiwi kei rongo korero ki tenei ko-
tiro atahua e hua ina nei tona ingoa kote
Poho ote Manutai. Haere mai! Haere
mai!! Haere mai!!!
Whakahoki.
Karioi, U Noema 1899.
Ehoa ete etita enui ana nga mihi anga iwi ote motu
nei kai runga ia koe mahana kupu koe etiaki. E
whakapumau kia utonu ki taumahi ake ake ake, ehoa
tukua atu enei kupu, e whai ake i raro iho nei kia-
haria ete kui ana kite marae ote puke-ki-hikurangi
kia mihi atu kiaia ehoa tena kae kanui temouroa o
totaunu kio tatou tohunga maori meo tatou tipuna meo
ratou ka kahu mea ratou kai ehoa me waiho tatou
mate pakeha e taunu kio ratau mana menga kai
menga kakahu, inenga rongoa, me noho koe hei whaka-
hoki kupu mehemea he tangata mohio koe. Ehoa
henui ke teora ote tangata i mua he tinitini noa iho te
tangata. E kai ana inga kai kikino e taunu tia nei e koe
Ehoa no enei ra i kia ai he kikino. Tena ingara inga
tupuna kaore epa kina tekope aruhe mate tangata
ware ingara io tatou tipuna tewahine. Te taane ho
tohunga anake raua tokorua i te mea hoki e mau ana,
temana mete tapu. Ko ia i ora roa ai te tangata kia
koro heke kia kuia katahi kahinga tena i aua ra tutu
una temaomaoa o te tangata ki atu ki atu. Te nga
na hau piki anu tekokouri ki te rangi i te tapuae o te-
tangata, i tenei ra kai hea haua mano tangata a heaha
tetake mate na maku e whakamarama temate o te iwi
maori nate ture i patu i temea he toi te whenua he
toi te tangata note tae nga mai o tepakeha ka whaka-
korea nga atua maori inake te atua tika. Kote ture
ate karaiti huri katoa teiwi kite hapai i te whakapono
kakuhua temauri o te tangata kirotoi te Waiwera ko
ia tenei ka tahuri mai ora tou tapu ka kai hua i ara
tou ano hana moti ana te tangata taea noa tia roto i
tenei ra. Konga tapu i hanga enga tupuna. Ki te
whenua ki teko hatu ki te rakau, koena eta
huri nei kia tatou ki nga uri, e ki nei koe he rongoa
hei whakaora ia tatou. Kaore e nei mate e tae e te.
rongoa, kia toru nga tua hei whakamarama, maaku
kia koe ka marama katoa pea koe ki muri atu.
Tuatahi: ko takaka, tuarua: hetaniwha, tuatoru:
hema kutu ka taea ranei teriri a enei Atua te whaka-
kore o terongoa, epuke, e kore e taea, inanga kupu tipua
ano katahi ka taea, e hara i te mea e whakahe ana au
ki to rongoa, e whakatika ana au monga mate e rite
ana i ahu mai ingata pu ote pakeha, ehoa kati te wehe
wehe io tatou tohunga e rua ara i teporo pitimete
rongoa hei whakata nga kau, koto kupu monga panui
ao whanaunga a maremare uri kore rere kura unuhi a
meto taunu mo te mate o te wahine maremare unuhi,
kei konei te wahine e 3 tau ki nga takuta ka ki ia e
kote e ona tango hia mai e taitoko kata kua ki te •
tohunga. Kua ora ia, i nai a nei ka ore ona moni i
riro ite tohunga.
Heoi Ano,
PAROTO WHAKAHEI RANGI.
Whaka He.
Kia te Etita ote Tiupiri.
Ehoa kia pai koe kite tuku etu i aku kupu e whai
ake nei hei utu monga korero ote panui a te rangi-
takoru moku me toku hoa e ai ta toua panui ehoa e
te rangitakoru, katahi ahau ka whai kupu atu kia koe
mo to panui moku, engari ko taku reta ki te Tiupiri,
ko te ahua tonu ano oa tatou korero ote hui ki Whanga-
ehu ite 14 onga ra o Hepetema i mahue ake nei, kati ko
to panui, kaite kari ke o kupu, ko koe hei rangatira
moku. Ehoa taku kupu kia koe kia titiro o kanohi e
rua me to nga kau kite ture e tohutohu mai ana, kaua te
tangata whakaaro nui e whakamanamana ki tona
whakaaro nui, kati i a koe kua whakaputa mai nei i
tou whakaaro nui ko koe hei rangatira moku ko au hei
kuki, ehoa e te rangitakoru, mehemea pea i man ia
koe nga korero a ou matua penei kua mohio koe he
mahi tonu na te rangatira te kuki kai ma te manu-
hiri, kati ma wai koia e kuki he kai ma te pirimia,
mehe mea ka tupono te tae mai ki toku whare ki te
takurua Turakina.
A ma wai hoki e korero nga kupu mihi whai korero,
whakatakoto ranei i tetahi tikanga kite aroaro ote
pirimia kowai kua ki atu ko koe hei whakapuaki kupu
ki te a roaro o te pirimia i tenei marae, kati mo tena
wahanga o o kupu, moto mohio he hoa toku, ae kaore
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
i hunahuna ki to kanohi, ehoa, ko te ko iwi o Nga-
tiapa o Ngawairiki toku hoa e kore nei e taea e koe te
rurerure te aha ranei, kaore hoki ahau ite kite mohio-
tanga oto tinana e taku papa, kua kite hoki ahau i ton
ahua ite wa i wehewehea ai a waipu i kawe hoki koe i
. tou kaha, rae tou mohio tanga, heoi takahia iho eto
papa oti ra e ngatiapa katoa, heoi te tukunga iho ko
te wahi iti ia koe. moumouria atu i nanahi ake nei.
hei aha koa maku nei e tiki atu e kohikohi mai moku
nei. Ehoa ka riri koe ki au e riri ra, ae ma maua ko
ngatiapa ko wiremu ratana e kaki he kai mo to mau a
whare mo Te Takurua. Na he waha korero ano hoki
maua, me o maua papa, monga huihui nga nunui a
te iwi; mo te aha maua, kia whakaae kau atu kia koe
hei waha korero i o maua aroaro, e ora tonu nei ana
hoki nga waha korero o ngatiapa o ngawairiki, a kua
tupu hoki matou hei reo korero i roto i enei ingoa e
rua (Ngatiapa Ngawairiki) E koro e Te Rangitakoru
nau i tuku io kupu moku kite ao haere ai na konei a-
hau ka haere hoki ki te ao whai ai io kupu mehemea, i
korero tia mai e koe ki o mau a kanohi ake penei e
kore ahau e penei, otira kua kite iho ano ahau ito ko-
rua pohehe ko to tuakana ko kawana ito korua pohehe
ko to tuakaua ko kawana ropiha e. hahani nei ki o
korua tinana mo te take kiko kore noaiho, kotenei
maku korua e ki atu whakamutua ta korua mahi po-
hehe kite tohe, kati haere ki a wherika ki reira pohehe
tahi ai kite patu tangata.
Heoi ano na to,
IRAMUTU KARANGARUA,
ERUERA W. KAHU,
TE TAKURUA,
14/11/99. Turakina.
Piritani me Taranawaara.
————————
20 nga tima i tae ai ki tapine, ko nga
hoia Ingarihi i runga i aua tima 27, 000.
Hei awhina ano mo nga hoia tuatahi.
800 nga hoia ote Poa i mate ki Rerimete.
Na te Poa i whakaeke te pa, o te Ingarihi
tama tahuri tanga ote pa, kote 800 nei ka
mate.
I runga ite korero a nga herehere ote
Poa eld ana nui atu te kino o horatou
rangatiro ara ite waahi tuatahi otenei
whawhai e tino mohio ana ratou ko
ratou te iwi tino mohio atu ki te pu-
puhi, mete korero nui ano o horatou
tangata whakahaere motena take ara e
hanga noa iho te Ingarihi te ra awherika
e riro katoa ia ratou te mana ka waiho
etahi iwi atu hei Pononga maratou mete
huri katoa ano hoki ote iwi kirunga i nga
whakaaro a oratou Rangatira.
Note timata tanga nei ote whawhai ka
mahara ratou e kore eroa ka mate katoa
te Ingarihi ia ratou ite mea ano karirika
nei katehi ka mohio o ratou whakaaro e
ina ano te iwi tino mohio ki te pupuhi ko-
te Ingarihi mea ano kapau te marama e
ririka ana mete ngaua kino tia o ngai raua
ete mahi ate Ingarihi katau hei pouri mo
nga hoia.
Kaati inga whawhai kua mahue ake nei
he nui te whakamahinga ate Ingarihi i
runga i nga whawhai anga punui me te nui
hoki ote whakaaro a te Poa, mote whaka-
haere i ana punui. Heoi ite tino tohunga
ote Ingarihi ki te kawe i tona matauranga
tutaki haere ana nga mangai onga punui
ate Poa ahakoa e 2, 3, 4 maero te matara
tanga ote tahi ite tahi ka rere tika tonu
nga mata onga punui ate Ingarihi ki roto
i nga ngutu o nga pu ate Poa koira to
ratou mate.
Na wai i kaha nga hoia o nga punui
kua mataku kua kore e pirangi ki te whaka-
paku ia ratou punui ki te paku hoki te pu-
ate Poa kautua ete Ingarihi pakaru rawa
te pu mate atu hoki nga tangata.
Heoi te mahi anga rangatira e uruuru
inga hoia me te mau ano ia ratou Pu
Hurihuri ka kore e rongo kapuhia tonu
tia atu taua hoia, e o ratou rangatira te-
tahi tino mataku o ratou ko nga mata ate
Ingarihi uira, nei ki te paku hoki ta-
ua mata ahakoa kote ha itae ki te tangata
mate tonu atu.
Ka ki ano aua herehere mehemea i
mohio ratou ite wa tuatahi ote whawhai
kore rawa ratou e rongo ki o ratou
rangatira.
|
|
5 5 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
E ki ana aua herehere nei ki taratou
whakaaro e kore eroa ka mutu tenei wha-
whai kei te nui rawa te wehi ote iwi ina ia
nei heoi ko ratou rangatira kei te uruuru,
ia ratou.
Heoi kei te nui te hari o nga ngakau o
nga mea i riro ora mai ote Poa ka ora
ratou ka puta mai hoki ratou iroto ite ahi
whanariki.
Ehoa ma enga tangata ote motu nei ka-
tehi Pea karite te korero e korero tiara i
mua i te wa ote Pakanga ki te motu nei
ara mea ake tae mai te pu hei pupuhi inga
maori ahakoa i tua ote rakau te tangata e
whakapupuni ana ka kopiko ano te mata
ki tua o te pu raka ki te patu i te tangata ia
ua ra e, whawhai ai te motu nei emahara
ana au e nukarau mate pakeha e whakama-
taku ki nga maori no naianei, na kua
tae mai nei nga rongo ki te paku nga mata
uira ate Ingarihi mate noa atu te iwi nei
te Roa aha koa i tuaonga kohatu aha koa
i roto inga Parepare katae te mata e ho-
mai nei nga rongo.
He tika tonu hoki tenei kua-inoi hoki
te Poa kinga iwi oteao kia whakakore taua
mata patu tangata ate Ingarihi.
Panuitanga.
E whakamarama kite hunga tuku korero
mai kia pai takoutou tuku korero ki roto
ki to tatou pepa ara nga panui ahua taunu
ki te tangata hapu ranei kei waiho hei a
hua ingoa kino mo tatatou pepa a hei take
putanga atu hoki mo era tangata hapu
ranei a iwi nui tonu ranei ki waho o to-
tatou taonga i runga ite whakaaro a tetahi
hapu a ate tahi tangata kotahi ranei e
ahua korero taunu ana, a kai pamai hoki
e raruraru ki te pepa.
Engari kia tino marama ano koutou e
kore e tukuna nga panui whakakino ingoa
a taunu ranei kite tangata a ki etahi ta-
ngata ranei i iwi nui ranei.
Aunga ia nga whakahoki korero engari
me haere i runga inga kupu ote panui e
whakahokia ana ete kai whakahoki kaua
nga kupu rawaho waihoki ki te kore e taia
a ua tu panui kua penei te whakaaro ote
tangata naana taua panui kamutu au ki
tenei pepa kaore hold i panuitia taku
panui.
Ehoa e tutange waionui kai pouri koe
mote korenga ota panui e panuitia ite mea
erua rawa o tangata iroto i to panui e
whakahe nei koe ko H. Teuawiri koto
pepa kote Tiupiri.
Whakaatu Kinga Hoa. Tawhito.
Tenei ano au tokoutou hoa a taare ture
kua noho ano ki toku toa i te Rataka o
Whanganui ite papa, katuhera taku whare
mote hoko Huruhuru Hipi, kiri hoki me
era atu mea a oku hoa maori kawea mat
nga hua ote whenua, ki tokoutou hoa.
Ki toku iwi maori kia Whanganui. E
koro ma e kui ma. Tenei ano ahau te
tamaiti a to koutou hoa o Meld Hokena
kua tu ano taku Haapu hei hoko Wuuru,
kiri hipi, me era atu mea a koutou e hia-
hiatia ana kia hokona. Haria mai ehoa
ma. Ana taku haapu kei te whare tua-
tahi o Wiremu kai teera.
Kote utu ote Wuuru ki nga kaitango
Wuuru o Whanganui nei 5½d, 53/4d, 6d.
kei te utua ina ia nei ki nga wuuru kua
tae mai.
Ki nga hoa Tono Pepa.
Kahu Tuturu, Kaingatahi...... 10 O Ota
Te Pura Makirika, Kai Iwi... 3 O P. K
Henare Hetaraka Houhora... 2 6 P. K
Aperahama Te Kume. Wharerangi 1 6 P. K.
Toko Ahurangi, Rata
Mokai Kerei u, Waitotara
|
|
6 6 |
▲back to top |
MEIHA ROPINE,
Kote toa tenei o Niu Tireni i haere nei
mete 200 hoia ki taranawaara ara ko
Meiha Ropine. O takou e tangata tenei
i timata tana mahi hoia itona tamariki
tanga ake a tae noa mai ki tera i whaka-
tika atu ai ia i Niu Tireni nei ki te whe-
nua ote Pakanga i tona taitamariki tanga
e hoia noa iho nei kaore i roa e mani ana
kua kitea tona mohio ki te whakahaere i
waenganui o ratou whakahoia mete piki
tonu ano hoki otana mahi mete pai hoki
o hoona hoa hoia kia ia na wai tutonu ia
hei Meiha koia ano hoki te tangata i
whiriwhiria ete Kawanatanga o Niu Tireni
hei Meiha mo nga ropu hoia pakeha
maori, i haere atu nei i Niu Tireni ki Inga-
rangi ki te ranui ra ehua ia nei kote Tai-
mana Tiupiri o totatou kuini atawhai, a
kote hoa tenei o kapene tunuiarangi i Ru,
nei kia te Kuini a i puta ano te kupu
whakamiharo a te Kuini kia ia mote ata-
hua o na tae noa ki ana ropu hoia maori
pakeha, a ko ratou hoki i tango ite waahi
tuatahi ote atahua ote tangata i roto inga
ropu hoia ote ao nei. A he mea ata
whiriwhiri ano hoki ia nate Kawanatanga
tae atu kite iwi nui tonu hei kawe i a
tatou tamariki ki te whenua ote pakanga
ara ki roto ki te mura ote Paura.
Heoi note 23rd ongara ote marama nei
i tae atu ai te maia nei me tona ropu hoia
ki te whenua ote Pakanga,
|
|
7 7 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Ko o ratou hoiho i mate ki te moana 12
konga tangata nui atu te ora.
Ko Ropine me ona hoia kei roto tonu
kei o ratou teneti enoho ana inaianei kei
te tatari ki nga hoia o Atereria, kia tae
atu katehi ratou katoa kahaere ki te waahi
kawhaka rite a muri ake nei hei taenga
mo ratou ki te aroaro ote hoa riri.
Ete Atua kaha rawa ote runga rawa te
Atua onga tupuna ara te Atua o Apera-
hama, te Atua o Ihaka, te Atua o Hakapa,
Atua onga Atua, ata whai tia a Meiha
Ropine, me ona hoia rurua iroto inga mano,
a matou kaha ata whai ano ratou e whaka-
hoki mai kite waahi i haere atu ai ratou
ame.
Hui Mema i Putiki.
I tu te Hui ki Putiki, Whanganui, i te 22nd onga
ra o Noema nei. Ko te take o taua hui i karangatia
ai, he mea kia huihui mai a Ropata te Ao, a Te Heu-
heu Tukino, a Wiremu Ngapaki, a Eruera Te Kahu,
a Te Aohau Nikitini, a Waata Hipango, me Taka-
rangi Mete Kingi, nga tangata e whakahuatia ana
tera e whakaingoatia a te pootitanga mema e haere
mai nei. mo te Paremata o Niu Tireni, me te takiwa
pooti o te Tai Hauauru, tae atu hoki ki ngu tangata
tautoko ia ratou, kia ata whiriwhiria i waenganui ia
ratou, mehemea e kore e taea te tuku etahi o ratou i
te tokamaha rawa, kia waiho kia kotahi hei pooti. A
i tae katoa ratoa kei Putiki, me nga tangata tautoko
o tena, o tena; Ko Waata Hipango anake kaore i tae
mai, i Taumarunui ke, engari nga kai tautoko i uia i
reira. A e toru nga ra e korero ana, kore rawa i taea,
te whakaoti tetahi kupu kotahi.
Heoi ano te tangata o ratou i tuku i tona pooti ki
raro ko eruera te Kahu a noho Rekareka ana tona
nga kau kakore ana ko kihi e riro atu mo nga tangata
haere ki te whakahua.
Heoi tera aua tangata tokowhitu e whakaingoatia
a te 2nd onga ra o Tihema e haere mai nei, te ra i
whakaritea hei whakaingoata nga ki Otorohanga,
Whakaingoa Mema.
—————————
Nga tangata i haere ki oto rohanga ki te whakahua
inga ingoa o nga tangata emea ana hei mema mote
Paremata ote Koroni.
No W. W. Hipango.
Wiremu Ratana,
Ru Reweti.
No Takarangi Mete Kingi.
Nepia Tauri,
Hipirini Teuri.
Mote Heuheu koia tonu kei Waikato ano nga
tangata hei whakaingoa ia ia.
Kote Aohau Nekitini, kei Waikato ano e tangata
hei whakaingoa ia ia.
Ko nga paki kaore ite mohiotia atu.
Ko Ropata Te Ao kaore ite mohiotia ka tukua atu
ano ranei iko nei e tangata kei wai kato ianei.
Engari ko nga rongo o Kaihau kei te nui rawa te
piki mai engari mehemea ki te tika te kupu e rangona,
ake nei tera e tu, he hui ma, Waikato ate Paraire e
haere ake nei kei reira pea etahi te ata mohio ai ki
nga ritenga onga mahi i mahia ki te Paremata i
nga tau kua mahue ake nei tae mai nei ki te Pare-
mata i mahue ake nei, ina ra mehemea ka pai te
whakamarama a nga toa e haere nei, te ra te tamai-
tira e ata mohio ki nga mahi e mahia ana ki te Pare-
mata a tera hoki te iwi e whakarongo ina ke te takoto
ranga onga kupu.
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Whakahoki.
Ki te Etita ote Tiupiri.
Tena koe me to tatau taonga e koroki haere nei ki
nga marae o nga tangata inoino me nga tangata kuare
e noho aua inga wahi papatairite me nga mata awa
awa e rere mai ana ki roto ki tenei awa ki Whanganui
e hoa e te etita he pepeha i kitea iho e au i roto i te
puke No 18, wharangi 4, 5, ote 12 o tenei marama
ano ara na erueti taraua rangatira o te parapara
inanga whero e hoa erueti taraua he nui toku -whaka-
pai iho ki te nui o tou koha ki te whakarapopoto i au
kupu i hopu ai o te hui i tu nei ki Hiruharama e
tiraha a kenei te kopu ki runga ano he mokomoko e
patiti aua ki te ra e hoa erueti.
E ki ana koe mehemea i tukuna mate iwi e titiro
peneikua whakaotia ki runga kia te a ohau, te whaka-
aro ote iwi na wai koe i ki atu kia tahuti mai te ata
noho atu ai, ki te whakaoti i tena kupu penei kua
oti ki tohiahia, e rua nga po i mua atu ote hokinga
mai ote i haraira takoto, ana te tono kia
hoki mai ratou ki ranana i ru nga ite
tono a toa rangitahi kia hari teaohau kia ha-
ere mai te iharaira ki ranana hei tomai ite tahuhu, o
huri whenua mete pupuri ano o nga rangatira o nga
tihau kia ata mutu te kitenga mo nga mema heoi i
runga i to ratou kaha poroporo a ki ana te tiaki whe-
nua ki te i haraira a wa tea noa i taua po ko rera-
wa au i rongo motini au ki a whakatakoto ki te aroaro
ote iwi nui tonu i taua po, te tahi atu ranei o koutou
o nga mema i kohiria eto iwi hei whiriwhiri mote
ritenga o nga putake a W, W. Hipango me teaohau
mo Takarangi unu ia koutou pera mete iharaira heoi
ite hoenga mai ote iharaira whai kau mai koutou nga
mema oto komiti no koutou te Haurangi te Haurangi
kau mai hoki te tahi oho tatou mema ma-
hue atu tokorua ko Takarangi raua ko Waata heoi ki
hoi te komiti me to ratou tia mana i whakaaro kia pa-
karu i runga i tokoutou o manga mai i oma koutou
kia penei ai te whakaaro ote komiti kaua e whaka-
taua kua paka ru hoki etahi e mahara ana pea koe
ko koe te tangata rahi ake i era iwi nunui i kaku
mo ai koe ki a tika na te ara ote waka oto tupuna o
notoru.
Heoi ia koe i omo mai me ou hoa whakaotia ana
te whakaaro ote komiti me toratou tiamana ki te aroaro
ote iwi nui tonu, ara nga tihau, nga tiruaka, nga ti
kura nga tinenuku, nga tiruru menga ti rangi ara
mete iwi naana te nei pakanga ihua, te kau 18 kou-
tou i oma mai ma hue atu 25 nga mema ote ko miti
ehoa ehara takoutou ite hanga engari e whakaunu,
ki nga hapu naana te ra hui, haunga ia te hoki ote
iharaira e haere marohirohi aua i runga ano i nga
ritenga o taratou nei mahi e marae tawhito hoki kia
ratou ato whiritaunoka ite wara e ora ana a mareata,
engari i whakamarama te tiamana i tona pouri moto
koutou o manga mai tae atu hoki ki te tahi oho tatou
mema heoi panui tia ana e ia te whakaotinga a te 25
mema i mahueatu me tana whakaatu ano i te maha
onga mema ote kemiti ite na i tena onga tokotoru ara
ia,
W. W. Hipango...... 16
Takarangi Mete Kingi... 5
Te Aohau Nekitini... 4
Aua ehoa mei noho atu pea koe kua oti ki tau hia-
hia nau i oma mai ina no koe te kupapa haere nei.
Ehoa e rueti me ata unu e korua kote Aohau ta
koma whakahe mo nga take a Waata, hina etahi o a
korua whakahe kaore i hanga i ki nga take ina ra
tenei kupu e kinei korua i ki a Waata engari te hoko
ki te karanua kia whakahokia mai ai te tahi waahi ote
whenua ehoa whakarerea atu tena take kau a e whaka-
pohehe i etahi atu tangata e ki ana te kupu a Waata
kahanga e ia he pire whakahe mo nga mahi a te ka-
rauna ehara ite mea mate tangata e mahi mate roia
ranei kaore ma tona ringa tonu ake, e mahi ka homai
' ki te aroaro ote iwi ka whakahaetia koira tana paka-
nga engari kei te mohio iho ano koe ki te he o tena
kupu au. tuku atu ano ki roto ito panui hei whaka-
huri ke ite nga kau o etahi iwi kia Waata engari na
tatou ake tena kupu i aki kau atu i runga inga pata-
patai ate komiti, kia ia tiro atu ano koe kaore tena
take i roto i aua take patai atu ano, ara mo runga ite
nei take awata, me kore te hoko a nga paraiweti me-
nga kamupe inga whenua maori na koutou hoki taua
patai kaati eta kote hea tenei kupu te karauna, a ko-
tehea renei kupu te Kawanatanga otira hei tataku
kau ake enei kupu maaku titiro atu, ki te kai whaka-
he motena kupu au, kua oti i to whanaunga ia Waata
tena take ina ra te Pire Poto kua paahi tia nei ete
Paremata na wai na te kaha o Waata ki te whaka-
kotahi i te tai rawhiti ka oti tena kupu ara irongo koe
ki te tangihanga onga kaha oto waka o aotea i muri
ote matenga oto matua o Taitoko pakaru ana te Tai
Rawhiti pakaru ana te Tai Hauauru a koai i tae ki
te aroaro o nga rangatira ote Tai Rawhiti whakakotahi
ai i te na raruraru nui, koto whanaunga otira mau
ano e ui atu ki nga rangatira ote Tairawhiti,
|
|
9 9 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Heoi kote pakanga nui ato whanaunga a Waata ka
whakahawea tia e koe hei titiro mai ma te motu nei
e pena ana te Takotorangi me tau, kei te ki to whanau-
nga a Hipango, me tino kore rawa tenei mea te hoko
i runga ite nei ingoa ehua ia nei e maori engari me
reti aunga ia te. mahi ahu whenua kei mua kei te aro-
aro tena, kaati ena kupu.
Tenei tetahi hui i karanga tia e koe e mau nei te
whakaaturanga i roto ite Tiupiri no. 65 wharangi 10
Pohiri mo nga mema me o ratou kai tautoko kia tae
mai ki Putiki, 22 ongara o Noema heoi i taemai aua
rangatira i takoutou pohiri te taenga mai ki to aroaro
peheitia e koe kaore koe ite whakama, ki taua ra au e
whakaha whea ki te ra anga tihau i oma mai nei koe
kaati i mahara koe ka rite ia koe tena ra te whaka-
rapopoto tana mutunga e kiko kore ina ra te korerotia
haeretia atu na enga tangata i taemai ki Putiki hua atu
e whakaaro kotahi no Whanganui, i karanga ai i tana
hui otiia kei te mohio noa mai nga iwi nei kote ra a
Whanganui kotera ki Hiruharama ihaere i roto inga
panui i muri noa atu ute ra i tuai te hui erua etoru
panuitanga kote hui ki Putiki kote hui
tomua no muri nga panui, otira hei aha
tena mehemea ioti i o korua whakaaro ko
Nepia Tami te tuku whakarere ki tetahi oenei ta-
ngata i tae mui nei ara kia te Heuheu kia wai ranei o
korua whakaaro onga tangata naana tenei hui penei
kua ki au katehi nga tangata whakaaro nui ko korua,
ko tenei i mea korua koera tangata hei riro mat ki
raro ia korua. Ehoa ma ehara ta korua ite hanga
engari e whakaunu, taku tino whakaatu kei Pohehe
mai tera o ho tatou taonga ate Puke-ki-hikurangi me
nga tangata korero ote ra niupepa o tatou he tika
enei korero e panuitia haeretia nei Erueti Taraua,
Epepe Hona menga Rongo Pohika, Epepa ha mai nei
iroto i te Puke. Ehoa ma kaua e whakarongo.
Ehoa Epepe Hena kua kite ano au i au kupu wha-
kahawea mote hui i tu nei ki Hiruharama heoi penei
ano taku whakahoki meta Erueti Taraua, panui kua pa-
nui nei. Engari ehoa tahi tahi nei taku kupu kiu koe
mote po mutunga i panuitia ai te whakatau ate komiti
meto ratou tiamana kote tangata i rangona eau e wha-
kahoki aua inga whai korero ate tiamana ko nga
puta oto Ihu, otira ui atu ano ki to taokete kia whiu
mana e whaka marama mai kia koe ki te mutunga
ote kupu ate tiamana mehemea i rongo koe ki awhiu
penei ekore e penei o kupu menga kupu oto panui i
panui nei koe.
E kui enga rongo poiuka kaore tahi aku kupu mo
to panui i panui nei koe inga he ote hui ki Hiruha-
rama, hemea hoatu kau hoki kiakoe. Heoi te alma
whakamahoki kariro mau mate wahine na e whakaatu
nga korero anga tangata mohio eki nei e mohio ratou
e kitea iho nei na Maehe Ranginui nga korero o roto
ehoa e Ranginui kotahi tonu taku whakahe moa kou-
tou panui aha koa na ngarongo pohika kaore nau ke e
mohio tuturu tia iho nei e Whanganui katoa kaore a
nga rongo pohika i tae ake ki taua hui a taane tane
ranei kaore itae ake, engari te mea tino pai emangai
emangai whakaki ki kau a koutou korero ki ko kore
io tatou pepa, heoi na koutou tatou i ku-
kume ki runga ki te motu nei haere ai na
koutou, e tika tonu ra hoki nga kupu ota maua panui
ko raihania monga take ioti i taua hui ki Hiruharama.
NA TE WHATARANGI TEKA.
Whakahoki,
Ehoa ete waiho tenei tau reta kua tae
mai mote whare pooti ano ki orangi taepa
ehoa kua maunu mai taua whare ki raetihi,
mehemea i tae horo mai tokupu penei kua
ata whakaarohia taua whare ko tenei e
kore e taea hei aha whakamomoni tia mai
ki Raetihi.
Ehoa e paroto whakahei rangi tenei tau
reta kua taemai kia au mote whare ki Ra-
ketapauma, ae kokona tonu te whare pooti
aha koa kore teingoa ote whare i uru hei
aha e penei ana whare runanga i Raketa-
pauma a koina tonu hoki pea te ingoa nei
Anaumai.
Te Te Era Kirehe.
Ki Whanganui nei Noema 29th, 1899.
Kau o Kiha £6 ki £6 5s.
Kau uha £3 19s. ki £4 5s.
Hipi momona kua katia 6s. 6d. ki 9s.
Mo nga weta e mau ana nga wuuru 14s. 9d.
Mote poaka kua oti te patu 3d. mote
pauna.
Hoko ora ite poaka 2d. mo te pauna.
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
PANUITANGA POOTI.
TAKIWA POOTI MAORI WHAKA-TE
HAUAURU.
Na i runga i nga ritenga o Te " Ture Pooti, 1893, ''
Ko ahau tenei Ko Hori Tamati Wirikihana, te Tino
Kai whakahaere o te Pooti mo te Takiwa Pooti Maori
Whaka-te Hauauru, ka panui atu nei, koia tenei: —I
runga i te mana o te tatahi Pukapuka Whakahau i
tuhia i te 22 o nga ra a Noema, 1899, he mea tuku i
raro i te Hiiri o te Koroni, Ka turia tetahi pooti hei
whakatu i tetahi tangata tika, i runga i a te Ture
ritenga, hei Mema ki roto i te Paremata mo te Takiwa
Pooti Maori Whaka-te Hauauru.
Heoi: He whaka-atuatu tenei naku ka tu te pooti
whakahuatanga ingoa ki te Hooro a Hone Hetete, i •
Otorohanga, a te HATAREI te 2 onga ra o Tihema,
1890, i te 12 o nga haora i te awatea, hei whakaatu
mai i nga ingoa o nga tangata e hiahiatia ana kia tu,
a, ko te pootitanga (ina meatia kia pooti) ka tu a te
TUREI te 19 o nga ra o Tihema, 1899, ki nga kainga
pooti katoa o roto i te Takiwa Pooti Maori Whaka te
Hauauru.
Heoi ano.
NA HORI WIRIKIHANA,
Tino Kai-Whakahaere o te Pooti.
Turi Maori, Otorohana,
23 Noema, 1890.
Ko nga ingoa o nga kainga pooti katoa o roto i te
Takiwa Pooti Maori Whaka-te Hauauru ka kitea ki
roto i to Kahiti Apiti ki te Kahiti o Niu Tireni i taia i
te 22 o Noema,, 1899, Kahiti pakeha hoki o taua ra.
TUPAPAKU.
PURANGI, Noema 22 1899.
Ko Merepaea, Pokaitara,
Kua mate i mate ki tarata takiwa o Waitara i haria
atu i ko nei ki mangahau 12 maere ra te matara ta
nga i te waahi i mate ai mete waahi inehua ai, he
mea ata whakaaro nui na ona hapu kia mauria atu.
ki roto i te rua o tona pepa o haeretuterangi, ki
mangahau ko taua wahine e uri rangatira. Kote papa
ko riwai te pakaitara, kote matua wahine e mokopuna
na e haia kirikumara, na ite matenga o taua wahine
nui atu te tangi ote iwi nga timaru. Heoi he mea
whiriwhiri nui nate iwi te waahi i tanu mia nei taua
wahine, a tae mai ano tona matua taane a te pokai-
tara metona iwi menga tiruru, ki te tangi ki taratou
tamahine, mete hunga ora ano hoki ara i runga inga
kapu poroporo aki ipa ki te tangata mate mete
hungaora.
Heoi i runga ito matou mana a ki aroha ki to ma-
tou tupapaku tamatou moni ipau £19 9/ 9d. ehoa ma
konga taonga tenei o hotatou matua tupuna e kua nei
me mutu nga a hunga tupapaku me nga huihui nga
tangata, na ehoa ma e kore rawa e kaha te whaka-
kore ite mea itimata mai i o tatou tupuna tae
mai kia tatou koia tatou e pakanga nei
ki enei ritenga e rua kia whakarerea, na, ehoa
ma engaringari pea nga tangata kua tae atu ki
te turanga ote iriwha raua kote koura ara e kore atu
ai te whakama i ona kanohi, na maaku e ki ake te
tahi kupu whakarite no te karaipiture e kore e piri te
uku ki te rino, whai hold ko nga ture e mahia nei
kore rawa te pakeha ite piri raua kote maoai.
Heoi ra ehoa ma nga kupu nei hei whakahawhea
mai manga iwi me e raatu hapu. Na o koutou hoa
pono i raro i te maru ote rungarawa.
Na Tainui
Heu Tume
Mana Tume
Ngawini
Tahe
Tengira,
Makimi
Wheroa
Tutaunuku Tume
|
|
11 11 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Mo Whakapono.
Ki te Etita ote Tiupiri.
Ehoa tena koe kaati ehoa tukua atu e nei korero ki
roto ite panui.
Note tau 1830 itimata ai te haahi o ihu karaiti ote
hunga tapu, onga ra o muri nei ehua ia he tia ana
enga tangata kaore nei i whakapono, ki tenei haahi
kote haahi moromona, te take pea o taratou whaka-
pono ki te pukapuka moromona ka ati i tona timata
nga a tae noa ruai ki na ia nei e maha nga tawainga
me nga whaka toinga me nga tukino tanga ano hoki
kua pamai kia ia i runga ite nei korero ka kite tatou.
he pono tenei mo tenei haahi. He tika tenei ki, e
mohio ana hoki matou ki tenei tikanga, e korero tia
kino tia ana inga waahi katoa nga mahi, 28,
22, R. tera pea kote utu o enei whakaaro whakahe, he
moa note kuare ote tangata te tino whakapono ote
hunga tapu he pono koia tenei na nga tino korero
whakahe anga tangata, otu nei he hoa riri kia ra-
tou.
Tenei ka whakahokia atu te tahi korero A. R. T.
mokena ko here. He kitenga i roto i te pipi whara-
uroa, No. 19. E whakahe hoki ia i taua haahi, ara
ana tikanga e ki ana ra, e rua ano ki te kauhau i te
700, 000 pakeha e toru tekau rawa kia tatou maori.
ruarua nei, kaati kaore au i mohio no hea tenei korero
na ana ranei i hanga na te tahi o ona hoa ranei kaati
aha koa na wai, e hara ite korero tika nuku ke atu
te tau maha i waenga nui ote pakeha aka hore
rawa e tae ki tona mutunga kamutu i waenga nui te
iwi maori, a ki te ao katoa 2, 000 e kauhau ana i ha-
waiki, i hamoa, tae mai ki Niu Tireni tata ki te 75
anake ki te iwi maori o enei motu e toru nei ki era
atu katoa ki te pakeha kaati e ki aua ia ki taua whaka-
aro heoi ano nga mea hou ate haahi moromona, kote
pukapuka moromona mete moe ite toko maha onga
wahine kaati no na ia nei ranei a perahama, a
hakopa, a rawiri, a horomona ma e toko maha hoki a
ratou wahine ki hai hoki ratou i whakahengia e te
atua, engari i mana aki tia nui tia ratou e ia heoi kua
mutu taua mahi a matou kei mea koutou e mea hou
tenei na matou e hara e tikanga no nga poropiti tapu
o mua ate atua kaati motenei e tika aua e mea hou te
pukapuka, moromona, ia in rite tonu hoki kia te ka-
mi ti e tangata hou ano ia ki nga hurai, kaore nei i
whakapono ki nga poropiti tapu, otira i korero tia nga
poropiti tapu katoa ate atua, o tana putanga mai
waihoki, kua korero tia ratou mote putanga mai o e-
tahi kupu, i te whenua Ihaia 29, me 1-5 R. te puta-
nga mai i te tahi rakau kohura raua ko e paraima a
ka hono raua ki te tahi ki te tahi ae, e rakau kotahi
raua i roto ite ringa Ehekiere 97 16-17 R. E ki ana
ano hoki ia te whakaaro ote moromona, e iriiringa
kau te riiringa rumaki ote moromona pea i kite e
taea ranei te whakaaro, pena ano te karaiti me ana
apotoro, ta ana iriiringa Matiu 3, u 16 R. nga mahi
ta 7, 38 mehemea kei te tika nga haahi o teao kua
mahia e ratou taua iriiringa e ki ana a kai kau whau
P. mohio aua ahau ko nga mea katoa e hanga ana ete
Atua ka mau tonu akeake, e kore te tahi mea e honoa
mai e te tahi wahine e riro atu kai kauwhau 3, 14.
E ki ana kei te iriiringa onga kau matua, menga ta-
mariki i tanu iriiringa rumaki, ate haahi Ingarihi ka
hore rawa i homai he tikanga kia iriiringa tamariki
e te Atua kahore te paipera tapu i ki kia i riiria ratou
i ki ate karaiti koia e whakapono maaka 16, 16, kia
whakapono ite tua tahi katahi karite mote iriiringa
kaati kahore e tae te tamaiti no nohi te whakapono,
ite take ote iriiringa kote murunga hara Maaka 1, 4.
Kaati kahore e hara ote tamaiti nonohi no nga penei
hoki te rangatira tanga ote Atua, i tukua nga tama-
riki kia haere kia te karaiti a kahore ratou i riria.
Engari i ako akona ratou ki ona ringaringa a manaki
tia ana ratou e ia Maaka 10, 13 25 e 20 oku tau i te
haahi i nga rihi a kahore au kite i te iriiringa rumaki,
i whea engara ana e mihi ngare ma.
T. R. TEATIMANA.
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. Kore Eata Marama W. W. Hipango Taraua Utiku Ati Makitonore Erueti Mete NGAHUIHUI MATARIKI Whakamarama Whakamarama,
|
|
13 13 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
WHAKAATU RANGA,
———
Kei te 2nd ongara o Tihema e heke iho
nei te whakaingoa tia ai nga mema mote
Tai Hauauru, me era atu waahi katoa ote
motu nei kei te 19th ongara tera pooti kei
te 11th o Hanuera te whakatuturu tia ai
te mohio tanga o nga tangata i tu ite
Pootitanga.
Kote ra hei pootitanga mo nga mema
pakeha kote ono o Tihema eheke iho nei.
Tautoko.
——————•
PURANGI, Noema 19th, 1899.
Ehoa e Waata Hipango tena koe me
nga mahi nunui mote iwi kia ora, ehoa -ka-
tahi ano au ka tuku atu i oku whakaaro
me toku iwi, me nga Timaru wharanui.
Nga mea ano kei a taua, nga mea kei
Parihaka kei riro ano ena ehoa a hakoa ra
iti to iwi no rawahi mai ano note rua itangi
ariki, e ai te whakatauki, koia to iwi ka
tautoko atu nei ka penei atu nei etu koe,
etu koe, etu koe, tohoa kote kaha kote
manawanui, kote Rangimarie, kote wai
marie mete kaha ano, haere i runga ite
Pakanga ate motu nei, haere i runga inga
ohaki ate hunga mate. Eai nga kupu ta-
whito ehoa erahi ana ena kupu, kote wai-
marie anake te tikanga.
Na tohoa
TUTAUNUKU TUME.
Me te iwi nga Timaru haranui katoa.
Whakaatu.
——
Note 4 o Noema, nei te tahi Raruraru i Pa ki wa-
enganui onga maori me nga pakeha i Waihua, i ki
nga maori. E mea ru e rongoa ki roto i a tatou
Patiki, mate mate ana a ratou kuri, tae atu ki nga
Pikaokao kaati i runga i to ratou pouri ki a ratou
kara rehe, kua kore i mohio ki a ratou korero no te
ata ote tahi rangi ka haere nga Hepara ki te Raana
ka kite nga maori katehi ka tutakina i te rori koi puta
atu ki te tahi taha ote rori kahua nga hepara nei e
patua aua raua i hopu kia hoki inga Paraire onga
hoiho arahina aua ki toratou kainga. Heoi kaore
ano i mohiotia te mutunga. Kei te ture Pea.
IRE POMANA.
Pohiri.
Kite Etita o te Tiupiri.
Tena koe te kai whakaatu inga matauranga ite ao:
Inga pai menga kino e hipoki nei i te ao katoa:
He kupu torutoru nei aku katuka atu nei hei
haringa atu mate Tiupiri kinga wahi e tatu ai onga
wae e tataki ai tona reo i nga marae o Aotearoa me-
te Waipounamu. Ko ia ka tuhia i raro iho nei.
He Panuitanga, kinga iwi, kinga hapu, kinga reo,
kinga huihuinga tangata i roto ite rohe o Rongomai
wahine. Timata atu ite Tairawhiti, ite tai whakaaro
ite tai Tokerau, ite tai tuauru, ite tai whakarunga.
Ara kinga aahua tangata e noho aua i runga ia Ao-
tearoa, mete Waipounamu. Tena koutou katoa
Tane, Wahine, Tamariki, kia ora, kia ora, kia ora.
He powhiri atu tenei na to koutou Kuini na rongo-
mai wahine. Ki ona hapu me ona mana riri ki i
raro ia ia e mohio maina koutou, kia tae a tinana mai
koutou ki taku marae i te mahia ate 23 onga ra o
Pepuera 1900. Hei te 25 onga ra whakapuaretia ai
ate "Whetu Marama ote ata, " Whare Karakia, kua
tu nei kirunga i toua turanga e tiaho ai toua marama-
tanga kite ao katoa.
Haere mai; haere mai; haere mai; ete iti, ete
rahi ka wea mai aku mauiuitanga kia mama
te waewae kia taumaha to pakete kia wawara ai
te tangi ote koura ote heiwa i roto i taku pureti
aua rana ta koutou na haramai kaua eruarua te nga-
kau kei rite koutou kite tumau o rota. Kite ngoi-
kore te kikokiko, kote wairua kia hihiko kia tae mai
|
|
14 14 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
ki au ite 23 onga ra o pepuere to ra etakahi ai
tou waewae i runga i taku marae.
Haere mai kia kitea ai to koutou maramatanga
ki te aroaro o to koutou Kuini o rongomai wahine
e hipoki nei tona maua i runga ia ao tearoa me
te waipounamu.
Haere mai ehoa ma purangatia he taonga ma
koutou kite peeke a ta koutou Kuini hei whaka-
tuputupu inga mahi ote hahi eputa ai te marama
tanga ote rongo pai ki te ao katoa, e whakakotahi
tia ai tatou hei rakau kotahi i roto i te ruinga ote
Atua.
He Waiata kei Wareware tatou kite Atua.
1. Ete Atua o matou tupuna, i matauria
mamata,
Te kai hautu o nga matua e pao nei,
- •- -Kei-raro-i te kapakapa o tou ringa,
O matou mana e whakahaere nei.
Ete Ariki, ete Atua o nga mano, e
noho kia matou
Kei Wareware—kei wareware matou.
2. Katau te haere, ka whakatoririki te
Umere,
Kanunumi nga kingi nga toa ringa kurae;
Kei te toitu tonu ia tau whakahaere o
na mata
Te ngakau iti te ngakau maru,
Ete ariki ete Atua onga mano, e noho
kia matou
Kei wareware—kei wareware matou.
Kati i konei aku etuku atu kia koe. Na te
kaunihera o Rongomai—Wahine, Tane—Wahine.
MATENE WHAANGA MAHIA.
1st Nowema, 1899.
Tupapaku.
Ko Tawhi Hapurona kua mate ite G onga ra ote
marama nei 8 a. m. Ki Hiruharama i runga ote awa
o Whanganui ko tona hoa wahine ko nga uru whenua
tawhi, i mate ki Pipiriki i te wiki i mahue ake nei i
panuitia i roto i te Tiupiri nama 64 pei 7 i mahue ake
nei heoi kua riro atu o raua tinana kite waahi e mo-
hio tia nei hei akiokinga mo katoa, heoi mahue tia ake
ko taraua hua tahi kote momo raiona, e tamariki ka 8
tonu nga tau.
Ko kanara tamati inaki tonore kua mate ito 8 onga
ra nei ona tau (57 note wiki nei inehua ai ki te urupa
ite taone o Whanganui na nga hoia i nehu menga ka-
wara, ko kanara nuera. i tukua mai e te kawana tanga
mote taha kia ia hei whakahaere inga hoia, raua
ko kanara Hoone Waata o Whanganui.
A pera ano te nehunga i a makitonore mete
nehunga i a Meiha Keepa e mea hari ano i runga
i te punui i waenga nui i nga ropu hoia.
No te 1841 te tau i tae mai ai ia ki Niu Tireni
nei ko tona matua e kapene manuao koia hoki" te tahi
tangata tua tahi kua tae noa mai ki Niu Tireni nei.
Ko Te Kaio roto Hamuera, kua mate i mate ki
Pipiriki Whanganui, ko tetahi tenei onga tamariki
rangatira o tenei iwi o Ngatikura, he tangata whaka-
haere tenei i etahi tikanga nunui i waenga i tona iwi
i te takiwa e ora ana tona tinana, he tangata whai
mahara, he pu korero, he uri no ona tupuna, ko tenei
tangata, he tangata rangatira he iramutu no Hori
Patene Te Kaio roto, he maha ona hapu, i roto i te
awa o Manganuioteao, Ko Ngatirangi. Ko Ngatitara,
Ko Ngatitewairehe, Ko Ngatiatamira, Ko Nga tiemi
ku, Ko Ngatirongomai, Ko Ngaituhoro, me etahi atu
hapu e kore e taea te tatau, i te takiwa e ora ana
tenei tangata, e whakahaere tikanga ana ia i Wae-
nganui i enei hapu, a he tangata hoki tenei e mana-
aki tia ana e ona hapu ia ia e ora ana,
Ko te take o te mate o tenei tangata, no te 93 te
tau, ka pa mai tetahi mate nui ki toua tinana, ara, ka
tutakina te waha kaore rawa e kaha ki te korero, no
nga tau o muri mai ka muku haere ake toua mato,
ara, ka whakauru mai te ahua porangi ki roto a tae
mai nei ki tenei tau, me te piki haere tonu taua mate
porangi nei, heoi i tenei tau, ka mauria atu e te
Pirihimana o Raetihi ki te Whare Porangi i Poneke,
mo nga.
Marama e rua, heoi i runga i etahi tikanga o te
ture, ka tonoa mai ki a utua atu ki te moni mo toua
nohoanga i taua whare, a i te mea kaore he moni a
nga tamariki hei hoatu ki te kawanatanga no reira
ka haere atu tetahi o ana tamahine ki Poneke ki te
tiki atu i taua tangata, kaati no te 18 onga ra o
Noema nei, ka kau taua tangata ki roto i te awa o
Whanganui ki a whiti ia ki tetahi taha, heoi i a ia e
kau ana, ka tata te u atu ki uta, ka puta ano taua
ahua porangi ona katahi ano ka kau whakamuri, ara
ka kau mai ano ki te waahi i kau atu ai, katahi ka
kawhakina e te ia, ka tere tena i waenganui o te awa,
a tae noa ki te taheke totohu tonu atu kaore rawa i
taea e nga tangata te hopu tata rawa atu nga tangata
kua totohu.
Heoi kei te kimi tonu nga tangata inaianei kaore
ano i kitea heoi e nga Whanaunga ma koutou e mihi
mai i kona ma koutou e tangi mai i kona ki to koutou
karanga tepono kua riro atu nei i a Aitua.
Heoi ano,
NA WIREMU KIRIWEHI,
|
|
15 15 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Tikanga He,
Tetahi tangata nonga hapu nei no Ngatihou, Me
Ngatihuru ote iwi nei o Ngawairiki ko Te Rou Rani-
era i moe i tetahi wahine no aua hapu ano taua wa-
hine, he Tamahine na Wiremu Tauwhiro, ko toua
whaea nei ko mihi tahua, te ingoa o tana wahine ko
Tareha Wiremu. Ko tenei wahine kua whakarerea
e te Taane e Te Rou Raniera kua oma taua tangata
ki te kawhaki i tana Pouaru ia Te Matewai i moe nei
ia Ihaia Tahana hei wahine mana. No te po ote
Rahoroi nei, i oma ai ite 11 onga ra ote marama nei
i taua po ano ka hoki mai au i Whanganui kaore i
roa toku taenga mai ka tae mai te hunga whakaara
i au, i toka ohonga ake i te moe ka korerotia mai kia
au. Kua oma a Te Rou me te wahine kua kawhakina
hold e taua Rou me te wahine te tamaiti a Ihaia.
Heoi i taua po ano ka whaia e au e Ngawhare Ta-
hana i te ata o te Ratapu te 12 onga ra ka mau ia au
ki Otoko heoi kua riro mai ia au te tamaiti i taua
haora ano hold mai au me taku Tamaiti.
NA NGAWHARE TAHANA.
*
Enui ana te pouri ate ngakau monga tangata pene
ka moe ito wahine ia ta whakaritea i waenga nui ite
iwi Hapu Ranei a ia ta marena tia muriiho kawhai.
E wahine ano i runga ite ahua reka ote nga kau ki
te Tirohanga atu.
Heoi te mea tika e kawe atu ki te ture, kia ata
tirohia mehemea kei te rika ranei taua mahi kei te
Pehea ranei,
NA TE TIUPIRI.
Whakamarama.
—————-
WHANGAPOUA, Noema 8 1899.
Kite Etita o te Tiupiri.
Ehoa tena koe. Ehoa tukua atu tenei reta kia
panuitia e koe kia kite ai aku hoa a Taraua Utiku,
a Warena Hunia Tehakeke, a Hone Waitere, a
Hapeta Terauhi, Me Pateriki Materoa, i taku whaka-
utu mo taratou reta kia au, heoi ra ehoa kia o ra kou-
tou kote komiti whakahaere i te kaha mete o ra oto
tatou taonga.
Ehoa ma, e Taraua Utiku, e W. H. Tehakeke, e
W. Waitere, e H. Terauhi, e P. Materoa, tenara kou-
tou iroto i ngara katoa oto tatou o ranga whakauaua
i tenei ao kia o ra koutou mete iwi nui tonu o ngati
apa.
Aku hoa i roto ingara o te pai, ote whakaro kotahi
tenei ta koutou reta o te 16 ongara Oketopa, 1899.
Kua taemai ki au i tenei ra ano kua ki te ahau ia
koutou kupu kua mohio hoki ki nga tikanga o aua
kupu,
E whakaatu mai ana ta koutou reta i to koutou
kitenga i taku panui i roto i te Tiupiri monga whare
whakaari menga whare pooti inenga ingoa onga tan-
gata o koutou hei whakahaere i taua mahi pooti mema
mote Paremata o te kotahitanga o te takiwa o ngat
apa,
Nataua kitenga o koutou i taua panui aku i tuhi-
mai ai koutou i ta koutou reta e tono ana mai ki au
kia unuhia kia whakakorea ata aua whare whakaari
menga whare pooti menga tangata whakahaere i taua
mahi note mea kua panui tia e ngati apa, ki roto ia te
Puke—me te Tiupiri kua puta a ngati apa ki waho i
te kotahitanga.
Na ehoa ma e aku hoa koaku kupu tenei hei titiro
iho ma koutou mo runga i ta koutou reta.
Kei te nui to ku pouri me te piritahi ano toku aroha
i te taha o te pouri he mohio iho noku e kore e rite
i au to koutou hiahia kia unuhia e au ana mea i tonoa
mai nei e koutou.
Kaore ano he ture i mahia e te Paremata o te ko
tahitanga kia whai mana ahau kite umu kite whaka-
kore i nga whare whakaari me nga whare poati menga
tangata whakahaere i aua whare.
Mehemea ano he maua keia au mote unu mete
whakakore i aua whare whakaari me aua whare pooti
menga tangata whakahaere i taua mahi e kore ano
ahau e kaika atu ki te whakaae kia unuhia kia whaka-
korea aua mea ei noia mainei e koutou.
Kaore he take i whakaaturia i roto i ta koutou reta
te tino take i puta ai a ngati apa ki waho i te kota-
hitanga heo i ta koutou take i whakaatu mai ai kua
panui tia e ngatiapa kia te Puke kia te Tiupiri ka-
puta a ngatiapa ki waho i te kotahitanga.
I runga i tenei whakaatu mai ote take mehe mana
kei au e kore e hohoro taku whakaae.
Mehemea ko enei anake i tono a mai nei e koutou
kia unuhia e au nga take pupuri ia ngati apa ki roto
i te kotahitanga tera pea e ahua mama e ngari ma
koutou e pitihana kite Paremata o te kotahitanga me
tino whakaatu e koutou a koutou take nunui ki roto i
ta koutou pitihana take penei te ahua.
|
|
16 16 |
▲back to top |