|
loading...|
|
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 3, Number 70. 18 January 1900 |
|
|
1 cover |
▲back to top |
|
|
2 1 |
▲back to top |
VOL. 3. ] TAITE, 18th HANUERE, 1900. [ No. 70.
Panuitanga.
——
Ko to uta mo te Pepa nei, te 10 hereni, mo te tau
anake; kaore e hawhe tau.
Ki ta kora he moni mo a taihoa utu ai tukua mai ho
pane kuini kia taea ai te poohi atu. Mo te tau e
30 kapa; taihoa ia e utu mai te toenga.
Mo tuku mai ma te Poutapeta, ko te tuhi mo penei.
WAATA HIPANGO,
Etita o te Tiupiri.
Box 93, Wanganui.
Nga Rongo Whawhai.
MUA tino hiiri nui te whakaaro ote
Ingarihi inaianei ki ta raua
whawhai ko te Poa, ara ki te
whakaaro ote Ingarihi i te wa tuatahi tera
taua whawhai e tere te mutu, kaati no te
roanga o ta raua riri ka kitea e kore e tere
te mutu, a kei a wai ranei te kaupapa o
te pakanga kei te ingarihi ranei, a kei te
Poa ranei kaati inaianei kua tino mohio-
tia kua tino uru popou rawa te Ingarihi
kia tino riro ia ia te kaupapa o ta raua
riri, ara te penei, riro tangata, riro whenua,
riro mana.
Kongo rongo, e tukutukua mai nei ka-
nui te ahua rangirua, he korero ano i
mate te Poa ko te Ingarihi i ora, he korero
ana ko te Ingarihi i mate kote Poa i ora,
a ko te mutunga ia ote korero ko te Poa
rawa i tino mate, na reira i kiia ake ai
kaore ano he tino korero i hangai. I
runga "i te kaha hoki ote Poa, kua tino
ara nui nga koroni i raro i te mana o In-
garangi ki te kowhiri hoia hei whawhai ki
te Poa, ko nga hoia kei roto i te riri kua
ahua wehi nga tianara ki te tuku rere ia
ratou tangata, engari kia tae atu ano
etahi hoia he whakamara i era katahi ka
tino nui te korikori ki te haere maro.
Ki te mahara he nui atu nga hoia ote
Poa, ina hoki e whia ranei mano kei te
whakaawhi i Reirimete i Kimiri, me era
atu wahi e nohia ana e te Ingarihi, he
maha ano hoki o ratou hoia kua tohatoha
haere i runga i nga maunga e kati haere
ana i nga huarahi; na konei he pono he
nui rawa nga hoia ote poa.
Engari ki te puta te Ingarihi ki tua o
aua maunga a huri atu ki nga mania, i
korerotia hoki te Ingarihi hei aha, ka
rawe hoki ia i kona.
Ahakoa ki te whawhai te Ingarihi ki te
Poa, kei te titiro ano nga kanohi me te
ngakau kia Ruhia, tera kua tae mai nga
rongo tera nga mano hoia ote Ruhia e
haere mai ki te noho i ona rohe i waenga-
|
|
3 2 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
nui o ruhia me Inia. E mohio ana a
Ingarangi mo tera whakaaro o Ruhia, ko
te tino whakaaro o Ruhia ko Inia kia riro
ia ia, otiia e kore rawa e whakaaetia e
Ingarangi, engari me riro i runga i te
pakanga tera whenua, notemea ko te tino
puapua tena o Ingarangi.
I rongo tatou i mua tata ake nei ki te
whakaaro o te Emapara o Ruhia i hanga
ko ratou ko nga iwi nunui me noho i runga
i te rangimarie, otira ia ia e korero- ana i
tenei korero, kei te whakaemi tonu ia i
ana hoia; ki ana a Ingarangi " waiho me
titiro atu. " E rua tonu nga iwi nunui nei
kei te puhaehae kia Ingarangi, ko Ruhia
raua ko wiwi, he nui no te mana o Inga-
rangi ki nga wahi katoa ote ao nei.
Mehemea ki te huri mai a Ruhia ki
roto ki te rohe o Inia, he whawhai tona
otinga, na ka uru a wiwi hei hoa mo
ruhia. Hei konei ka titiro a Tiamana e
kore ia e uru ki era iwi, no te mea ko wi-
wi e hoa pakanga nona, tera pea ia e noho
noaiho, ka uru ranei io hei hoa mo Inga-
rangi. Ko te iwi e tino mohiotia ana hei
tuara mo Ingarangi ko Marika no te mea
he teina he tuakana raua e kore e wete-
kia to raua ioka.
Ki te tupono tenei pakanga te ara, ka
pewhea ra te Poa notemea kei te nui rawa
nga hoia o Ingarangi kei reira. Tetahi
ko nga hoia o Inia kua tuatakina atu ko te
take mo nga rongo kori o Ruhia.
Tenei kei te whakarongo ki nga tino
Tianara o Ingarangi kua tae nei ki
Awherika ara a Ropata raua ko Kitini,
kaore noa ki a korikori noa, aku a nei
pea ko nga rongo o kai tangata " he rongo
Karahia, " kia kaha Niu Tireni.
Te Kotahitanga o
Te Aute,
HUI TUAWHA,
Kaore e taea inaianei te tuku-nui atu nga kupu b
te hui tuawha o tatou Kotahitanga i tu nei ki Papa
wai Wairarapa, i te 13 o. Tihema nei, Heoi e taea
inaianei ko te whakaatuatu poto i nga take korero o
te hui, me nga mea i oti, E 30 nga mema i tae mai
ki te hui, no te Tai-rawhiti nei, no te Tai-hauauru
hoki, a kotahi te ra i manaakitia ai te Kotahitanga e
nga minita o te Kawanatanga, e Te Waaka, Minita
mo nga kura, me Timi Kara.
1. Konga, kura. I takoto he tono ki te Minita mo
nga kura, kia whakanuia ake te oranga ino nga tama-
riki, maori e haere ana ki nga Kareti Nunui, hei roia,
hei takuta ranei, kia whakaakona hoki nga tamariki
wahine ki te tiaki turoro, kia hohoro te whakatu kura
mahi a-ringa, kia Whakawhanuitia mai ki te iwi ma-
ori te mana ki te pooti mo nga raihana " waipiro, ''
kia a whinatia te Kotahitanga ki te moni. I ngawari
te Minita ki enei tono katoa, otira whakatarewatia
ana kia whiriwhiria e nga Minita katoa. '
2. He patai, ua Te Popa (Kai tirotiro i nga kura
Maori) "Tenei ano ranei tetahi wahi o te tikanga
Maori e tika ana kia tapuhitia hei taonga a muri ake
nei ?" Ko te whakautu, ae. he maha nga wahi, en-
gari me ata kowhiri ano. [Tera te panui a Te Popa
e whakamaoritia, ka tangia ai a muri ake nei ].
3. Te Hahi Maori. I tautoko te hui i te wero a
Te Wiremu, Atirikona, panuitia ki Te Pipiwharauroa
i te ngahuru ka taha nei: ara kia kohi nga pariha
maori o Te Pihopatanga o Waiapu, i. te £2, 000, mana
e tapiri mai £1, 000, Pera and mo Te Pihopatanga o
Akarana, Ko enei moni hei apiti ki te oranga o nga
Minita maori ina maunu atu te oranga mai a Te Ro-
pu Tono Mihinare o Tawhai.
4. Te Waipiro, E rua nga kupu i oti ara kia tiro-
hia mehemea, e kore e taea e Te Kawanatanga te
tautoko nga Komiti Maori e whiu nei i te takahi a
te haurangi i nga whare nunui. Ko tetahi kia whai
mana te maori ki te pooti mo nga whare waipiro.
5. tohunga Maori. Kua takoto te whakahe a Te
Kawanatanga, me te Kotahitanga hoki mo nga To-
hungo Maori. I tenei hui ka puta te whakaaro me
ata titiro ano, kia haere tahi te whakahe me te wha-
katakoto tikanga hei kawe mai ki te maori i nga ta-
kata ngawari, i nga rongoa ngawari, i nga wahine i
whakaakona ki te mahi tiaki, turoro,
6. Te kohi oranga mo nga Kai-whakahaere o Te
Kotahitanga. 1 tino tautokona tenei e nga rangatira
o Wairarapa. Otira e wetiweti ana Te Kotahitanga
i te mea katahi ano ka timata tenei whakahaere ki
te inoi moni i te iwi maori, Ma te iwi e titiro e
whakaaro.,
|
|
4 3 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
Tima mo Whanganui.
Tenei kua tae mai te rongo note 5 onga
ra ote marama nei i maanu mai-ai to tatou
tima, ki te wari runga ia te Waimate
Tima. Engari e-tino mohiotia ana kei te
2 onga wiki o Pepuere e haere ake nei tae
mai ai ki Poneke mehemea ki te haere
tonu mai a te Waimate ki Whanganui
nei pai rawa-atu ara kite hari hipi kau
whakakopaka atu ikonei ina ra ka iti iho
te utu-ka tata hoki te haringa maiki te
waahi hei honohononga.
Enga hoa enoho mohio ana ki taua
tima kia mahara koutou menga tangata
ano kaore nei ano. i tango hea ma ratou
maharatia, whakaarohia ete ngakau etahi
hea mo koutou hei awhina atu i hotatou
hoa pakeha maori hoki kua panga moni
nei ki runga ki taua tima.
Engari ki te tae mai to tatou tima tera
e haere atu ano e tangata ka nuehi ara
tuku hea manga tangata kaore ano i
tango hea a ki te kohi ano inga toenga
onga moni tawhito ara inga takiwa anake
o Whanganui ko waho atu ia mate tono
anake ina hiahia mai ki te tango hea ma
ana.
Heoi ano na tokoutou hoa pono.
H. PUKEHIKA.
Mo te Tiupiri.
- AWAHURI, Hanuere 13 1900
Kia Waata Hipango Etita o te Tiupiri, Box. 93
Whanganui.
Ehoa tena ra koe, kati he hoa tauhou tenei kia koe
mau e panui atu ki to Tiupiri taku whakamoe miti kia
Ru Reweti.
E hoa tena ra koe tenei ahau kei te whakamihi
atu kia koe mou whai mahara ki te tuku ki te pepa o
te Tiupiri o to 16 o Tihema 1899 kia mohio ai ou hoa
honore o Ngapuhi i tuku atu i o ratou ingoa ki tau
pukapuka me a ratou paku hereni hei whakapuare i
ta tatau o te Tiupiri kia ratou i te hui ki Waitangi
kua taha nei.
Kati ka whakamaramatia i konei ko ahau tetahi
o ana tangata i tuhia e koe ki to pukapuka o nga in-
goa o te hunga i tono pepa ma ratou o te Tiupiri kia
tukua mai ki te marae o Ngapuhi ko ahau tenei ko
Hare Kapia i hoatu e au i reira kia Ru Reweti 1/ he-
reni kati e iwa rawa nga marama i ngaro ai ana pepa
ka tohu kua totohu kite riro o te moana pouri uri ka-
ti e iwa nga marama i oke ai te hiahia kaputa ki te
ao marama koia tenei, kati ka tukua atu e au i konei
4/ hereni hui atu ki te hereni 1/ i riro ake ia Ru Rewe-
ti ka Rima ai nga hereni ko te hawhe tenei mo taihoa
atu tetahi hawhe ara rima hereni hei whakatutuki
mo te tau 10/- hereni.
Kati ra tukua mai te Tiupiri kia rere mai ki toku
marae, kia ora te Etita o te Tiupiri Waata Hipango.
Na to hoa tauhou hei konei ra.
HARE NAPIA,
Me penei te tuhi o te takai o waho
Kia HARE NAPIA.
Rangaunu, Waimate N.
Pewhairangi.
Te Kirihimete i
Wari pawa,
TIHEMA 25, 1899.
I Karangatia e nga morehu i tenei wahi, i nga ra
a Hepetema nei, ki konei be Kirihimete. I hui mai
ano e tahi o nga morehu o Heretaunga ki tenei ra a
koetahi i ngaro atu. He take ano i maharatia hei
whakatakotoranga i roto i te ra whanautanga, o to
tatou Ariki ia Aata Wiremu te Karakia i te mutunga
o te karakia nui. Ko I. Hutana i te tia ka panuitia
nga take.
1. Kia mataara te ngakau kia mahara, ki tera
whanautanga, o Ihu Karaiti.
2. Kia kohia te moni hei kawe i te rongopai ki nga
iwi o te ao.
3. Kia kohia te moni mo te whare karakia, i Wai-
marama, i Porangahau, me Waipawa.
4. Ko te mau o te rongo, ko te whakakotahi o nga
iwi i roto i te rohe Pooti, o te Tairawhiti.
5. Kote Pooti mema, mo te kotahitanga mehemea
a hei ana, kia panuitia ano.
|
|
5 4 |
▲back to top |
|
|
6 5 |
▲back to top |
|
|
7 6 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
Mawhekingi hei whawhai kia ratou, ka-
tahi ka tino neke atu ona hoia. He nui
atu ta raua riri,
Tekau matoru o te Ingarihi i mate,
me to ratou kapene e rua tekau matoru i
kai akiri,
Hei Mihini Kari Whenua,
Tenei tetahi mihini hou kua oti te hanga
i Ingarangi, ko te mahi a taua mihini he
kari parepare, parau nei ahakoa e whenua
kohatu ka taea e taua mihini te kari, pai
noatu hoki tona piki i runga i nga hiwi.
Ka tukua aua mihini mo Awherika.
Whakamarama.
Ko Tianara Pura me ana hoia, he kai
whakaora i Reirimete.
Ko Tianara Waiti me ana • hoia kei
Reirimete.
Ko Tianara Metuene me ana hoia kei
te ahu ki Kimiri hei whakaora i reira.
Ko Tianara Kataeke kei Waenganui
noaiho e haere atu ana. •
Ki te ora enei pa, a ka huihui nga hoia
o te Ingarihi, katahi ka haere maro ki
Piritania te taone o te Poa.
Koia e whaiwhaia haeretia nei e te Poa.
Ko enei pakanga kei roto ano kei te whe-
nua o te Ingarihi, kaore ano kia tata, noa
ki te whenua o te Poa.
Te Whakaekenga i (Reinitiate.
Ko te tahi tenei o nga tino whawhai, i te whaka-
ekenga ate Poa i Reirimate muna noa te taone i te
tangata me te pu araara katoa a runga i nga maunga,
ano e kainga ana e te ahi. I runga hoki i to korero
ato Poa ka riro ia ia taua taone, ka, waiho tenei hei
whatu manawa mote Ingarihi kei riro tonu mana. I
te toru onga haora ote ata tu ka timata te Poa te
whakaeke, pupuhi ana ko nga pu nunui me nga pu
ririki, pera tonu te mahi a awatea noa.. I te iwa o
nga haora ka rotaina mai e Tianara Waiti kia Tianara
Pura " Ka whati te hoa riri" he penei te kawe korero
o nga pa nei, i te mea kaore he putanga korero i te
mahi a te Poa.
I te tekau matahi ka rotaina ano. " Kei te mau
tonu te pakanga " Tekau mawhitu nga tino haora o
tenei whawhai, Ko etahi o matou parepare i runga i
nga hiwi e toru nga rironga e tora ano nga rironga
mai. !
Kua tae te whakamoemiti ate Kuini mo Tianara
Waiti.
Te Ingarihi i mate: —Tekau mawaru nga apiha, e
toru tekau mawha i taotu, e waru rau i mate i taotu.
Kote maha o te Poa e rua tekau mano na ana i whaka-
eke, ko nga mea i mate e rua mano e rima rau.
Ka ui te tumuaki ote Poa ki ona apiha, he aha te
take i kore ai a Reirimete e tino whakaekea 1 Ka
kiia kei nui rawa te tangata ki te mate, Tumuaki hoatu
ko nga Piri Teita ki mua rawa ote riri. Heoi u tonu
taua iwi ki taua wahi ia ratou pakanga, mate iho ki
roto i nga parepare.
Ko te korero o Reirimete e kore taua taone e riro
ia te Poa.
Te (Parekura o Toomapaaka.
I te nei whawhai ka raru te Ingarihi i o ratoukaiti
(he mangumangu no reira) ka aratikina ketia
atu ki te wahi i noho ai nga Poa, mea ano ka
uru ki roto ki tona tahapa katahi ka tukua mai te
mahi nei a te pu.
Na te kaha i ora ai te katoa penei mutu tonu te
ingarihi, E whitu rau nga hoia kaa ngaro, kua
mau herehere pea. Ko Tianara Kataeka te kai
whakahaere o tenei riri.
Te Hopukanga i nga Kaipuke.
I runga i te hopukanga a te Ingarihi nei i nga kai-
puke nei e hari taonga aua mo te Poa, kotahi no
Tiamana, kotahi no marika, i nga rongo o aua kai-
puke riri ana a Tiamana ko marika ia ingawari.
(Punui.
Kei te hanga e Ingarangi te tahi pu hou mo runga
i ana manuao, a e kiia aua tino kaha atu taua pu i
nga pu katoa, ko te tamaua e rima tekau tana, e wha
tekau matuhi putu te roa.
E wha o aua pu mo runga i te manuao kotahi ko-
nga pu kei te hanga e wha rau e rima te kau ko te
utu mo te mea kotahi, tekau mano pauna. Konga
pu kotahi rau nei tana, e rima tekau tana ka whaka-
korea. Kote kaha ote pu nei ki te pupuhi atu i Toopa
(Ingarangi) e whiti te mata ki te whenua o wiwi, ua
reira kaha utu i nga pu katoa e kitea ana i tenei ra.
Te panui a te Kawanatanga ote Pooti*
kiihi.
Tenei kua puta te panui a te kawanatanga ote
Pootikiihi, e kore e whakaaetia te tahi tangata kia
puta i roto i to ratou whenua, kia matua hoatu he
pukapuka, he pono he tangata tika ia, a e kore ano
ia e uru ki te whawhai.
|
|
8 7 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
Kei te Pootikiihi te taha rawhiti o te whenua e
whawhai mai nei, ara te taha ki te moana ko te in
goa o to ratou taone ko Rourengeko, kote whanga
ko Terakoa. Pei, e ma koneitia ana nga taonga mo
te Poa; katahi ka kore e puta inaianei ka tutakina
taua huarahi. Ka raru te Poa
(Paaki Pu.
Kua, kitea inaianei ko nga paaki piana nei e ka-
hua ana he pu ma te Poa ki roto ka tuku, hewa noa
nga katimauta e ata paaki piana.
Piripaina,
Kaore ano kia mutu te whawhai a Amarika raua ko
Ngapiripaina i hinga ngapiripaina kotahi rau i mate
o ratou.
Taina.
Kua tae mai nga rongo kua kohurutia nga mihin-
gare e nga tainamana i Taina,
Nga Herehere,
Ko nga Ingarihi i mau herehere ia te Poa kei to
ratou tino taone e noho ana. E toru rau tangata
no nga iwi nei kei te tiaki. Ko nga Poa kua riro
mai ki te whawhai.
Ote taha ki Kimiri.
No te mane i timata ai te pupuhi a te Poa ki
Kurumana ko te maha o nga tangata a te Ingarihi i
roto i taua pa, kotahi, rau tekau, tekau marua nga
apiha. No te ahiahi katahi ka tukua e taua hunga
ruarua nei, riro katoa atu ratou. Tekau marima ote
Ingarihi i taotu, Na te pou pea o nga paura.
He maha rawa te Poa i te whakaekenga i taua
hunga.
He piriti,
Kei te hanga mai Ingarangi te tahi piriti mo te
awa o Tutira, hei whititinga mo nga hoia ote Ingar-
ihi, he mea wehewehe nga mahi o taua piriti kia tae
ki te wahi hei hanganga katahi ka honohono.
Ko te awa nei ko tutira e rere aua ki te moana
whakate rawhiti, Kote huanui o te tereina e ahu
atu ana ki Reirimete e whitiwhiti haere ai i nga ma
ngamama o taua awa, a koia nei te huarahi e. haerei
nei e Tianara Para hei awhina i Reirimete, koia nea
te awa e tutakina nei e te Poa.
Te Inoi a Tianara Hupita mo te wha
whai i Reirimete,
He whakapai ana matou mo te awhinatanga a te
Atua, e wha tekau o matou i taotu kei te Hohipera.
He Atua whakamiharo he Atua pai hoki. He mea
whakamiharo rawa to matau pahuretanga no temea
ko taua wahi nui atu te werawera, engari na te
Atua matou i awhina. He kupu atu taku ki a koe
me te iwi kia karakia mo runga i tana aroha ki te
tiaki ia tatou i tenei ra, na tona ringa, na tona ringa
anake e taea ai e tatou te pupuri to tatou wahi.
Hei roto i te Ariki to tatou tumanako me te hiri-
nakitanga atu ki a ia.
He nui a matou paura, a e ora ana hoki matou.
No te Waipounamu.
Kite Etita ote Tiupiri.
Metuhi iho enei kupu ki roto kito tata tou nupepa
hei whakatu kinga marae nunui o a ote aro a he kupu
whakahoki naku monga powhiri mote kupu mote
Waipounamu koia nei te kupu.
Kia Taare mete ki tahaenui kia matene Whaanga
Temahia kia maika Purakau raua ko Temahau
Papawai Kerei Taone. Ehoa ma tenara koutou ka-
nui temihia ate nga kau mo runga ia koutou powhiri
anga Rangatiratane Rangatira wahine e taonga
ena no nga motu erua heoira.
Kua korenei etaea te haere atu nga tangata oto ku
kainga itera ruraru, i runga inga mahi a nga Tama-
riki, konga kau matua heiaha kite haere.
Nato koutou hoa,
HARE KEPA.
He Whakaara Kohatu.
——————————
Ehoa mau e panui atu kinga motu erua nei kiaotea
me te Waipounamu, kia rongo nga hoa ote nei kau
ma tua ia ia e ora ana, kawhakaara hia tona kohatu,
ate 20 opepu ere 1900 me tona whare karakia, ka pu
are ate 21 Otau a marama ano ope puere 1900 e kara-
ma ehoa mahoki haere mai haere mai kia kite koutou i
te whakaara ha nga ote koha tu, oto koutou hoa
one tane patu awa, me tona whare karakia, i wai-
ho iho kite aonei, no te me a no te ra tonu io ti
ai taua whare karakia ka ma te ia. Koia te po-
whiri kia koutou e kara ma e ma rama haere
mai haere mai,
WIREMU N. PATUAWA.
RANIERA R, TAAHO.
|
|
9 8 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
Engari tenei Hui,
WHANGAPOUA, 15th Hanuere 1900,
Kite Etita o te Tiupiri
Ehoa tena koe. He kupu enei katukua
atu nei e au kia Panuitia ekoe mo runga i
taku Panui i tukua atuna eau i te 30 tekau
onga ra o Tihema 1899 hei Powhiri inga
iwi kite Tiriti o Waitangi kote take i tukua
atu ai tenei kia koe.
He reta mai na te Heuheu Tukino ki au
i tae mai i te 7 onga ra o Hanuere 1900 e
whakaatu mai ana tana reta i tu te hui a
nga Rangatira o te Arawa ki roto ia
Tamate kapua whare i Ohinemutu Roto-
rua i te 27 o nga ra o Tihema 1899 kote ku-
pu i oti i nga Rangatira katoa ote Arawa.
Kote hui ote kotahitanga ote iwi maori i ka-
ra nga tiara e ngapuhi kia tu ki Waitangi a
te 15 onga ra o Maehe 1900 me whaka
kore taua hui ki Waitangi engari me tu
taua hui o te kotahitanga ki Ohinemutu
Rotorua ate 15 onga ra o Maehe 1900
paahitia ana e nga tiamana taua kupu e
nga Rangatira katoa ote Arawa.
Whakataua ana e Petera Tukino e te
Keepa Terangipuawhe e te Heuheu Tu-
kino te kupu a nga Rangatira ote Arawa
tukua atu ana e taua runanga ote Arawa
te kupu kia ngapuhi ara ki te Tumuaki
Pene Taui.
Kati ko taku panui i tukua atu ra i te 30
ongara o Tihema 1899 kote kupu karanga
iroto i taua panui kia hui nga iwi ki Wai-
tangi kawhaka korea e ngari kahui ki Roto-
rua ate 15 onga ra o Maehe 1900 i runga
i te tikanga o taua reta mai ate Heuheu
Tukino kiau heoi ra enga iwi ko Rotorua
to tatou marae.
H, MANGAKAHIA.
KAIKOHE, Hanuere 13 1900.
Kia Waata Hipango, Etita o te Tiupiri
Tena koe i raro i te maru o te Ariki, Tena koutou
kaati te mihi. Ehoa ka tukua atu tenei panui ki nga
marae i tae ai nga panui a taku hoa a Wiremu Here-
mai raro Etita ote Tiupiri o Ngapuhi.
Tenei kua wehe atu ia ki te moengaroa o ona ti-
puna maatua, ki te wahi e kore ai he aue tanga
ki te wahi hoki i kia ai e te Atua ka hoki ano te ti-
nana ki te oneone, ko te Wairua ia kei a ia, Note
30 Tihema 1898, i te 10 karaka i te awetea i wehe
atu ai to tatou boa a Wiremu Heremaia kaati ra, e
runga e raro tena koutou ki a u mai ki ta tatou manu
hei whakakitekite ia tatou rae o tatou whakaaro, aha-
koa kore o tatou tinana e kite kite, hei aha i o tatou
whakaaro e kitea i roto i o tatou pepa ma
ana tatou e whakakitekite, kia u ki te erangatonu
tanga mo o-tatou wairua, hoira nga mihi, kia mana-
aki te Atua ia koutou.
NA HEREMAIA HIKU.
Tiamana o te Tiupiri o Ngapuhi.
Ehoa e Wiremu Hiku.
Tena koe me Ngapuhi, te Kanohi o to koutou hoa
o Wiremu Heremaia nga tangata nunui o roto i te
iwi nga kai hautu i te waka a ona tupuna, te pai ha-
ere te manaaki i te tangata mai o nga tupuna tae mai
ki tou ra haere. Haere koutou ko nga rangitira o
Ngapuhi tane wahine me a ratou uri, kua rupeke atu
na ratou ki te korekore tutahi turua, haere te Tiriti
o Waitangi haere te Tiriti o Kohimarama, haere te
Kotahitanga, haere ka rupeke ratou nga kai hoe o
nga waka o nga mana i mahue ake i nga Kaumatua.
Haere kia Hori Kingi Te Anaua, kia Kawana Pai-
pai, kia Mete Kingi, kia Meiha Keepa kite hunga
na una i pupuri nga kupu me nga mahi. He nui atu
te mihi ki a koe ki te kai o tenei waka o tatou
e hoehoea haeretia nei e koe ki nga marae nunui o
Aotearoa me te Waipounamu, ta te rangatira whaka-
aro kaore e numinumi te haere te korero te manaaki i
tenei hanga i te taonga. Haere e hoa ki te nuinga o
te tangata " Whitu atu i te mate ki te ora " Tena
koutou e nga marehu o roto o Kaikohe te Kanohi o
Wiremu Heremaia, ma te Atua koutou e manaaki e
tiaki.
Na te koutou mokai.
WAATA HIPANGO.
Moa mene pana
Huihui ki Whanganui.
He nui ata te huihui o nga tangata o Whanganui
i huihui ai ki roto ki te Hooro ki te whakahaere i ta
ratou whakaaro kia tukua ano he ope hoia tuatoru ki
Awerika, i tae mai nga pakeha rangatira, me nga
Minita karakia ki taua huinga. I tangi nga peene i
nga tangi whakanui ia te Kuini ara "Tohunga te
Kuini, "me nga " Hoia a te Kuini. " Ki tonu hoki a
roto i te wahine. He kewenga na te mamae na ana
i whakahuihui nga iwi pakeha o Whanganui, a he
tere he horohoro hoki te whakarite, puta nua te rua
rau matahi pauna hui katoa nga moni e waru ran
|
|
10 9 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
pauna, ko nga hoia ka kowhiria o konei ake e rua te
kau marima he tangata mohio anake ki te eke hoiho.
I whai korero te Mea he nui ata kupu he nunui
hoki, i muri iho ote whakarite nga tuarua, ka tonoa e
te komiti kia te Pirimia kia whakaaetia te tira tua-
toru, a whakapai mai ana ki te - mutunga murara
ki te tira haere nei, tirohia at tena me te whakaatu
mai hoki kua rite i nga pakeha o Kotapere e rima te-
kau hoia a ma ratou ano e utu nga mea katoa
ma ratou, roe toku mahara kia rua tekau ma rima
hoia ma koutou me peru hoki koutou me katapere,
uia ana ki te Pirimia heaha te utu e tika ana mote
tangata ? E rua tekau marima pauna mo te hoiho, e
rua tekau marima pauna hei hoko mea maua, e rua
tekau marima pauna hei utu mote tangata kotahi ina
haere i runga i te tima. Heoi i runga i tenei ka taea
ranei e tatou te whakarite e hoia 1 Ka taea hoki ranei
te kohi be moni? te whakahoki Ae, ka tae te kohi te
moni kia tutuki ki te mano pauna, he nui ake ana ko-
rero. Kei runga ko Pitihapete roia o Whanganui
he nui ana korero he tauteko e whakapa e whaka-
marama me tona ki hoki ka tautoko au ite whakaatu
mai a te Pirimia kia ruatekau ma rima o Whanganui
hei kowhiri a kia riro ano ma tatou e awhina te taha
kia tatou. He nui atu ana korero he tangata mohio
ano tenei ki te korero,
Kei runga ko Poono he minita karakia, he tautoko
tana i te korero a Pitihapeta, a he nui hoki ana ko-
rero.
E ki ana hoki ia tie tino moni te toru kapa nei hei
kohikohi he moni tena na te hunga whakapiro e ka-
wea ana hei kohi mo nga whare karakia.
I whai kupu ano a te Peneha a Raipane he minita
enei.
I muri iho, ka tukuna e Wirihi te motini tuarua ka
tautokona e Katene, kia whakaritea he komiti ara: —
Ko enei tangata: —Pitihapeti, Peina, Kamura, Pa-
neti, A Paneti, Heamena, Kipini, W. Pohita, Ni-
kitini, Makiata, Henui Hiki, Waata, Kanara Waata,
Hini, Kamena, Roiri Teone, I. Paora, nga minita
o nga hahi—Te Peneha, Raipane, Makarini, Te
Kaaka. Tino tautokona ana tanei motini me te
whakahuatanga hoki i te Waiata. " Ruri Pirita-
nia " na katoa i amo, paoho ano te tangi ano he
whatitiri.
Tera pea kotahi ran pauna e homai e te Wan-
ganui Tioke karapu, nate kamapane whakakopaka
e rima tekau pauna. He moni ka kohia e kei te
nepi e rima* tekau pauna ka tutuki te moni a
Whanganui ki te kotahi mano pauna, kia ora Wha-
nganui,
Mo Te Tiupiri.
Mo te tan 1899.
Ngawaea Kahukura, Parikino...... 10 O
Poma Haunui, Whanganui...... 10 O
Neri Poutini, Whanganui...... 10 O
Aterea Te Whetu, Whanganui... 7 8
Werahiko Aterea, Whanganui... 76
Toarangitahi, Whanganui...... 6 6
Rihitoto Mataia Paeroa...... 10 O
Mo te tau 1900.
Wiremu Ratana, Ratana „.... 10 O '
Ratana-Ngahina, Parewanui...... 10 O
Nikorima Poutotara, Paeroa...... 10 O
Ngahika Paetaha, Parikino...... 76
Hohaia te Hoata, Wharerangi... 10 O
Monika Ruke, Karioi......... 50
Etu Kepa Whare, Otakeho...... 10 O
Akuhata Taiteariki, Ranana..... 10 O
Teoti Parao, Kai Iwi......... 10 O
Tiopira Tamaikoha, Whakatane... 10 O
Eruera Taika, Matatera...... 50
Raihania Takapa, Ranana...... 6 O
Tuatini te Waiho, Pipiriki...... 3 OP. K.
P. T. Teikahoka, Hokianga...... 50 P. K.
Rawiri Te Ruru, Ahuahu...... 8 OP. K.
Hare Napia, Ranginui...... 5 O P. K.
No Kaikohe............ 2 6 P. K.
Aterea te Whetu, Raorikia...... 26 P. K.
Poma Haunui, Kauwaeroa...... 10 O
Neri Poutini, Hiruharama...... 10 O
Etu Kepa Whare, Otakeho...... 10 O
Hone Tui, Nelson......... 2 8 P. K.
Rutene Tewa, Mangonui...... 2 6 P. K,
He tono pepa.
Pepa Haeanga, Tuparoa
He tono na te Tiamana Kaikohe.
Hanuere 18th, 1900.
Ki nga hoa tono pepa.
Hami Maiaha, Kaikohe
Penetana Kahumaru, Kaikohe
Marara Eparaima, Oponga...... 7 6
Whautere Witehira, Kaikohe... 50
Kahi te Whata, Kaikohe...... 5 O
Haki Kaitoke, Kaikohe...... 50.
Pene Tikinui, Takiwira...... 50
Heta Paraihe, Kaikohe...... 5 O
Henare Wahapu, Kerikeri...... 79
Hareera Miha, Kaikohe...... 5 O
Ho mai a koutou moni kia watea kou tau mate tau
hou.
HEREMAIA HIKU,
Tiamana.
Mo nga Kura Maori.
I te Paremata i mahue ake nei i oti te whakarite e
te Paremata tetahi moni kotahi rau pauna, hei a-
whina i nga tamariki maori e puta ana te matau-
ranga i nga kura. E rua tekau pauna ma te mea
kotahi, mo nga tau e rua, hei awhina i nga tamariki
e haere ana ki nga kura nunui, a he ako mahi ranei.
Ko aua tamariki kaua hei hoki iho i te 15½ taua kua
pahi i te tuarima onga pukapuka.
|
|
11 10 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
WHANGANUI, Hanuere 20th, 1900.
Ka noho te huihuinga ki te tari o
Kawhe Komihana. Ko nga tangata i
huihui: —ko Takarangi Mete Kingi, ko te
Weraroa Kingi, Henare Haeretuterangi,
Takerei, Te Aohau, Taketake, H. Pukehe-
ka. Me Kawhe Komihama me te Ripoata
o te Herara. Ko W. W. Hipango te Heke- '
retari. Hori Kerei, Tiamana.
Kaawhe Komihana ka whakamarama i
te ritenga ote huihui ara he huihui ki te
rapu tikanga e taea ai te awhina taua
rua tekau marima e kowhiria nei mo te
haere tuatoru, mehemea ka taea e tatou
te kohi i tetahi moni mo te tangata kotahi
ara e £25, ki te kore e taea e tatou kaore
kau ana e tikanga.
Te Aohau e whakatika ana au ki tenei
tikanga kia aroha tatou notemea ko Inga-
rangi to tatou pou, no reira ka tika kia
whakahaere tatou kaua a Whanganui e
kowhiri i te tahi tangata ma aua, engari
heoi ano ta Whanganui he kohi ite moni,
na ana ka neke atu a nga maori kohi e pai
ana. Me hanga e pukapuka kohi, me
hanga te tahi pukapuka maku mo Pari-
kino £1, maku kua paahitia tenei.
Takarangi M. Kingi: He whakapai ana
au ina hoki tenei taonga a Moutou kohatu e
tu nei.
Na reira e tika ana kia rapurapu tatou ki te
tahi tikanga e oti ai te tahi huarahi mo ta
tatou tikanga, ki au me tangata tawhito
hei haere. Heoi ano taku e whakaae ana
ki te hoatu i te pauna kotahi (£1).
Hori Pukehika: E kaore tenei take e
taea te whakatitaha ia tatou. E rua enei
kupu, kote moni katahi, ko te tangata ka
rua. Kote moni he mea tere te whaka-
rite, kote tangata kei te hiahia anake otaua
tangata te whakaaro mehemea koau kua
paahitia i taua mahi hoia ko au tonu ka
whakaae. No te mea he tamaiti ano taku
engari me waiho tenei take. He pauna
taku inaianei, (£11 kua utua).
Henare Haereturerangi: He whakapai
naku kia koe e Kawhe mo to whakahuihui-
nga ia tatou, notemea ki te mate te Kuini
e kore tatou e mohiatia he maori me tuku
atu he pukapuka whikahi kia Ngatiangi
kia kohi mai. Kotahi taku pauna (£1).
Weraroa Kingi • He whakapai ana au
kia koe e Kawhe mo runga i tenei take e
hara i te mea no naianei tenei whakaaro
engari note wa i mate ai a Taitoko i ti-
mata mai ai koe ki te whakahuihui penei,
E tika ana a Whanganui kia tino tautoko
i tenei tikanga notemea ko te matua tena
o Whanganui kote Kuini, me tuku he pu-
kapuka kia Ngawairiki i Whangaehu, tae
noa ki Turakina ki te iwi i piri pono kia
te Kuini, taku he pauna kotahi (£1) kua
utua. •
Kua whakaae te Etita o te Herara ma
ana e perehi nga pukapuka kohikohi hei
tukutuku ki nga iwi.
Hiehietia ana tera aroha. Takerei-E
whakapai ana mo tenei take (£1) takunei.
Waata Hipango: Te mea tuatahi, me
whakarite ko Kawhe hei kai tiaki moni
whakaaetia; tuarua e ki atu ana au ko ta-
tau kote tangata maori kaore e whakaaetia
mo te haere; engari ki taku me kohi tatou
mehemea ewhia nga moni e puta mai, hei
reira tatou mohio ai. Heoi kua ea tenei
ahakoa iti he iti whiwhia. Eki ana te
whakatauki, "Kotahi tui na Pamoana koko
Pamoana. " E rite ana tenei huihui ki te
huihui a nga pakeha kua mutu ake nei.
E kore e tino nui aku kupu i te mea kua
oti ia tatou. He kotahi pauna (£1).
Poari Ngapo: Hewhakapai naku mo
tenei huihui mo te manaaki nui a tatou i
to tatou Kuini. Notemea i mua e rite ana
nga tangata ko te iwi nei ki te pakeha he
teina he tua kana rauna te pakeha maori.
Taihoa au e mahara ki te moni.
H. Pukehika: He taonga ta matou kote
Tiupiri he ingoa no to tatou Kuini,
he taonga, no te motu katoa, ka tukua
atu te moni kotahi pauna ma te Tiupiri,
ka mutu nga mahi.
|
|
12 11 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Paipera Tapu,
•
Tenei te tahi Paipera na te Poa, he mea tuku mai
mo te whare Matakitaki o Whanganui, na te tahi o
nga turapa Whanganui whawhai kia te Poa, he mea
tango naana no roto i te whare o te Kaiwhakawa ote
Poa i ta ratou pakanga i Arunara, kote kopaki o taua
paipera he hiraka pango nei, kote ingoa e man aua
Paipera a he mea-tuitui ki te hiraka kowhai. He pe-
nei ano tana paipera mea tatau nei, engari he mua pere-
hi ki to ratou reo ano, kua tawhitongia taua pukapuka,
ano te alma o roto o taua pukapuka e korerotia tonutia
ana ete hunga na ana (he iwi whakapono rawa te Poa)
kei te wharangi e mau ana nga ingoa o nga whanau-
tanga tamariki ara: —ko Makarita Renepaaka, 20,
Akuata, 1878.
He manawanui rawa te tangata nei a Rowera ki te
harihari haere i tona taonga i roto i te riri, i runga i
tona mahara nui he tino taonga tenei hei tuku mai
ma ana hei matakitaki ma nga pakeha o Whanganui,
tetahi hoki o ana mea i tuku mai ai ko te anga o tona
kariri, a me tona ki mai hoki na ana rawa te pu tua-
tahi i paku kia te Poa, na reira ka tukuna mai e ia.
(I tu ranei te Poa 1 Tenei katoa ana mea kei roto i
te whare matakitaki o Whanganui.
Na tetahi o nga Poai
o Whanganui,
He mea whakaatu mai na Tiaki Hooka teina o Hooka
roia o Whanganui.
ARUNARA KEEPA, Tihema 12,
Ehoa e Paara: —He kupu ruarua nei hei whakaatu
kia koe, kei te ora kei te pai ahau tae noa mai ki tenei
wa, a i pahure anau i nga mata a te Poa, otira matou
katoa. Ka toru o matou tomonga ki roto ki te riri,
a i te ata hoki o nanahi he wenerei, rere rere ana te
mahi nei te mataa, pena me te whatu nganga, ko te tahi
o nga mata i tu ki te potae o to matou piukara, ko te
tahi i wani i taku taringa, he inihi kau nei te pahi-
kanga i te" nuinga.
Kotahi te hoiho no Hariti i tu ki te huha. No te
Karapaina (he ropu hoia ano) kotahi i mate rawa e
whitu i tu kai a kiri, no te tahi o nga ropu kotahi i
mate, e iwa i tukaiakiri, no te Niu Hauta Weera e
rua nga hoiho i mate. Heoi ano o matou i aitua.
I nanahi kahaere matou hei toro, i runga matou i
te tahi hiwi e titiro atu ana ki nga matua o te Poa.
I tukua matou ki reira hei titiro, kei haere konihi mai
te Poa ki te whakaeke. I kite matou i nga mahi a
nga punui e toru ote taha kia matou he pera hoki te
taha kia te Poa. Note atatu ratou i timata ai, i te
wha tae noa ki te waru o ngahaora ka noho puku nga
pu a te Poa. •
He nui pea to ratou matenga notemea e hangai tonu
ana te rere nga mataa o nga punui ote taha kia matou,
E kore e tino mohiotia nga mea i whara ote Poa,
notemea e hinga kau ana e haria ana. Mei kore te tore
te awatea penei pea e raruraru matou i te Poa, i te po
hoki ka haere mai ratou, ite atatu ka kitea eo ma-
tou heteri katahi ka tukua nga mahi a nga pu nui ki
hei hoki i kaha ki te kokiri mai kotahi o ratou i oma
mai ki te taha kia matou na ana i korero tenei korero.
O te taha kia matou e wha mate e iwa i tu kai
akiri, tekau nga hoiho. He tariana no te Karapaina
te tahi o ana tangata i mate ki taku mohio mei ora
taua tangata tera e riro ia ia te Wikitoria Ripeka. I
tetahi o nga turupa o tona Kamupane e hoki ana
(tokotoru taua hunga he turupa, he rewhenete, he
tariana) i runga i te oma kaha otona hoiho, he tapoko
kau ra te waewae ote hoiho, ki roto ki te wha rua
taka tonu atu te kai eke katahi ka hokia e te Rewhe-
teneti, puhia mai ka mate tona hoiho, katahi ka hoki
te tariana ki te tiki atu i era, e tahu mai ana te pu a
te Poa e rere ana te mahi a te mataa. Ka tae ia ki
era, rae te pupuhi atu, e hoki mai ana, takoto mai te
pu ate Poa ka hinga ia mate rawa, ko nga tokorua ka
pohure ka a ora,
I te Rahoroi ka korero mai te Tariana, meiha ki
au tera tetahi kahui hipi e rua e toru ranei
maero te mataratanga atu, he mea korero na te tahi
Kawha (mangumangu o reira) i mau herehere ia ra-
tou ko aua hipi na Renepaaka tangata i hopukia nei
e matou i Naupaota mo tana mahi hokohoko pu paura
ki te Poa ia ia e tinihanga ana kei te taha iu ki te
Ingarihi. Me te ki mai hoki a te Tariana me hari eau
te Kawha hei hoa moku katahi maua kahaere ka tae
ki te kahui hipi ra, ia maua e whiu mai ana, ko te
tahi kahui hoki he maero kotahi te matara atu
Ka tikina e au era ka waiho ake toku hoa hei tiaki
me taku ki atu hoki ki te kori koe i muri iho o
taku hokinga mai ka puhia rawatia koe e au, toku
taenga atu ki era hiki he kawha hoki e tiaki ana me
tona ki mai na taua pakeha i hopukia ra. Na ka
mau ia hei herehere maku, whiua mai e maua nga
hiki, hui katoa aua hipi e rua mano e ono te kau ma-
whitu. Ite taenga ki te puni he nui atu te whaka-
pai o nga Apiha ki au. He nui atu te taimaha onga
mahi he mea ano tekau maono haora o matou e haere
ana i runga i o matou hoiho, me nga mahi tiro
haere, ka hoki mai e rua ano nga haora, a he mea
ano e wha haora e okioki ana.
Ite tahi o nga haora i te Paraire ka karangatia
matou ki te whangai i nga hoiho me te whakaeke i
|
|
13 12 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
nga tera, he kaputi he pihikete nga kai ote parakuihi
i te rua o nga haora i runga i te tera, ki te whaka-
taki haere i te Poa pau noa te ra tuturu, hei te waru
ote ahiahi ka hoki mai. Ko ahau he wa iti, kau nei
te inumanga kapu ti, ka riro ano au ki te tiaki haere
i nga heteri, hei te tuhi hoki o nga haora weherua he
riihitanga moku, ua kaora, hei te hawhe paahi te
wha rawa katahi ano ka tonoa au hei tiaki i te hunga
ngenge hei mahi i te raina, a he mea ano ki te wha-
kahaere i nga raihana; a kariro ano ki te kimi i nga
hipi.
Kaati nei hei tuhi atu maku engari mo tera
atu meera ka tuku atu ano ai he korero.
Takuta.
Ko Takuta Reiti o Nepia i haere tuatahi nei hei
takuta mo nga hoia o Niu Tireni, kua pakara te ma-
hunga i taka i runga i tona hoiho.
/
He Nu Tianara.
Ko Meiha Tianara Ta Karingi tana o Ingarangi
kua riro mai ki Awherika.
He Tutei no te Poa.
E rua nga tutei no te Poa kua mau i runga i Ma-
teira tima, ko taua tima e hari ana i nga mataa pa-
akru nei, na ana nei i tukituki te Poa, ma Tianara
Pura kotihi rau taua o aua mataa he Rairaiti te in-
goa, kote korero ki te uru taua tima ki Poata Ma-
taira hei reira tahu ai ki nga taina maita kia pakaru.
He nui rawa te mataku o te Poa ki aua katu mataa.
Naupoata.
Kei konei a Tianara Perenihi me nga hoia Niu
Tireni noho ana he hononga no nga huarahi ote terei-
ina. Konga toro ia i haere ana ki Aranara.
No Ngatakiwa.
Kihipane Karaka Reriwe.
Tera e tae a Hon Te Waari ki te whakatuhera ara
kite huri i te repo tuatahi e timatangia a ite kari i te
huarahi mo te tereina, Tera ano a Hooro Teone e
tae.
Te tino teera i Kihipane.
I te ono o nga ra o Hanuere nei ka timata te teera
i nga whenua o Wi Pere me era atu tangata, a kaore
rawa e whenua i rite ki aua whenua te nui o te utu.
Note peraka o Makauri e 600 nga eka ko te utu e
£21, ki te £26 mo te eka he maha
nga eka teikahana taone i Waerenga a hika i tae ki
te £36 10/-, £40, ki te £15 mo te eka Ko Mangamu-
tu poraka e 20, 000 nga eka, ke mea wawahi he 1, 000
eka etahi poaka, e 8, 000 etahi i tukua enei mo te ri-
ihi mo te 21 nga tau; te utu. kotahi hereni me te
hikipane, kotahi hereni me te rua kapa mo te eka
kotahi i te tau.
Hei whakaatu e tino manaakitia ana nga whenua
o tera takiwa o kihipane.
Ka tika koutou.
No Heretaunga.
He nui rawa te pai o te hui i tu ki Waipawa e
whakakotahi ano i te whakaaro ote tangata ki runga
ki nga ohaki a tangata kua mate.
No Ngapuhi.
Ko a te 15 Maehe te noho ai nga mema ote kotahi-
tanga ki Te Tiriti o Waitangi.
Na te Kawanatanga mo te mate uruta.
Kua puta te whakahau a te Minita ote Kawanatanga
ki nga mea o nga taone katoa o Niu Tireni, kia tiro
hia nga wahi kino onga taone, ara nga wai rere hei
hari i nga kino, me nga wahi haunga, kia whakapaia
katoatia.
Te take he tupato mo te tahi mate kino rawa kua
pa mai ki Atareria, a ko taua mate i pa ki nga iwi o
luropi, a he mea hari mai na nga Kaipuke ki
Atareria. Ki te pa taua mate ki te tangata kotahi,
ka pa katoa ki te nuinga atu. E rite ana pea taua,
mate ki te tahi mate e kiia ana e nga kaumatua ko te
mate i Rewharewha, te paanga o tana mate, haipu
tonu te tangata oia wahi o ia wahi, a he nui rawa te
hinganga ote maori i taua mate. Ahakoa na te pa-
keha te tupato kia ratou me tupato ano hoki tatou
te tirotiro ki o tatou kainga ki te whakapai hoki i
wahi kino.
Te Tuatoru.
Tenei hoki kei te korero nga pakeha kia kowhiria
ano he hoia hei tira tuatoru mo Awherika, engari ki
te rite aua hoia, ka noho ratou ki to ratou Keepa ki
te ako ki te mahi whakatutu.
Roori Anatoroo.
E korerotia ana tera a Roori Anatoroo e whaka-.
tungia hei riiwhi mo Roori Paraihe kawana o Wiki-
toria (Atareria).
|
|
14 13 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Na Mangakahia.
Kite Etita o te Tiupiri.
Tena koe mete komiti
He panui ki nga iwi
Hei powhiri hei naumai.
He nui katorona ki nga wahi katoa o Aotearoa me-
te Waipounamu kinga iwi kinga rangatiratanga ki
nga tangata matau menga tangata katoa he whenua
nei o ratou tane wahine.
Kahapa raa! kahapa raa! kahapa kite Tairawhiti
o Aotearoa ki oou wahi katoa i uta i tai ki oou ra-
ngatiratanga ki oou tangata matau menga tangata
katoa he whenua nei o ratau mehui mai tatou ki te
Tiriti o Waitangi Pewhairangi.
Hereo.
He rep e karanga atu ana ki te Taihauauru o Ao-
tearoa ki oou iwi ki oou rangitiratanga ki oou tangata
matau menga tangata katoa he whenua nei o ratou
whakawhaiti mai tatou ki te Tiriti o wahanga.
Powhiri.
He powhiri e powhiri-atu ana ki te Waipounamu
mete motu ki te tonga ki oou iwi ki oou rangatira-
tanga ki oou tangata matau tino huihuia mai koutou
kia matou ki te wahi kotahi ki te Tiriti o Waitangi i
Pewhairangi.
Ka noho a tatou runanga ki tenei wahi ate 15 on-
gara o Maehe 1900 ate 2 nga hara i te awatea.
Ngatake.
E rua nga take hei mahinga matatou.
Tuatahi. —Koto tatou kotahitanga.
Tuarua—Mote Pire ate Pirimia Hetana whaka-
haere inga whenua maori ote tau 1899.
Te Pire a te Pirimia,
Kua tae mai ki au nga kape ote Pire a te Pirimia
ote koronoi o Niu Tireni e 20 nga kape i tukua mai
i te Paremata i Poneke menga kape ote ture i paahi
tia e te Paremata hei whakamutu i te hoko whenua,
maori.
Kua titiro ahau i te Pire whakahaere i nga whe-
nua maori ote tan 1899. Hemaha nga wahi i kite
iho au i roto i tana Pire e ahua rite ana ki nga take
e rongo nei au e hiahia tia aua e te iwi maori kia ri-
ro mai.
Marunga i tenei ahua o taua Pire i kui ai te hiahia
o toku ngakau kia huihui katoa mai nga iwi kua ka-
rangatia i runga ake nei he mea nui hoki enei hei
whakaputanga i te kaha ote tangata ki te haere ki te
Wahi hei mahinga i taua Pire.
Mehemea ki te paahitia tenei Fire e te Runanga o
te kotahitanga a taua ra i te mea e ngaro atu ana
koutou nga iwi henui nei te whenua kia koutou kapa
tenei ture kia koutou whenua ara ki te motu katoa.
Nga iwi i tuku Pitihana ake nei kia matou ko aku
rangatira i Poneke hei whakahe hei turaki ite Pire
Poari ite tau 1898 rae tae mai koutou etahi ranei o
koutou ki Waitangi ka mahia tenei Pire ki reira kaore
ahau e pai kia paahi tia tenei Pire ia koutou e ngaro
ana io koutou kai whakahaere ranei.
Mehemea kite kore koutou e tae mai tera pea ka
paahitia tenei ture i taua runanga tera kei te haere
mai nga ra e pa i te mate kite motu katoa, inga ma-
hinga a tenei ture.
Ka waiho tenei hei taunutanga hei tawai
Langa hei korero kinotanga inga tau katoa menga
whakatupuranga na ngapuhi tenei ture i paahi
ka matenei tatou mokonei te marama kiau oto
tatau huihui katoa mai ki Waitangi.
Kia mate iho ana tatou na tatou katoa i mahi i wha-
kaae kia kore ake ana tatou e mate natatou katoa i
mahi.
Ehoa e Tamahau haere mai Henare Tomoana, W.
Pere haere mai kia kite ano tatou io tatou kanohi i
te aroha hoki ote hunga kua mate.
Te Teira Tiakitai e koro tena koe he kupu atu te-
nei kia koe kia tae mai koe ki tenei hui ara korua
koto teina ki taku mahara he hui mutunga tenei
note maori ahuatanga ona tikanga me ona inana.
Hamiora Mangakahia naku i tuku atu hei reo.
mo Ngapuhi, Terarawa Teaupouri, Ngati Whatua.
Me tuku mai a koutou whakakore whakaae ranei
kite Tiupiri.
Kite Etita o te Tiupiri ehoa tena koe.
Me panui e koe tenei i nga putanga katoa tae noa
kia Maehe.
Tupapaku.
Ko Mika Poari o Karioi Murimotu no te toru o
Hanuere nei i mate ai, me te taki wahine o reira ano
ko Hutita te ingoa.
He mea pouri tenei te tira tukurere ote iwi te
ngaro ki te po.
|
|
15 14 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
He Whakamaharatanga.
Ki nga Komiti o te Tiupiri, me nga ta-
ngata tango pepa. Tena koutou i roto i
tenei tau hou, He nui hoki te koa mo
tatou ka hikoi ki roto • ki tenei tau hou
haere ai, na runga hoki i te aroha noa o
tatou Ariki na ana nga atawhainga me
nga manaakitanga kia tatou, na konei ta-
tou i whakaputa mai ki tenei te tahi, o nga
ra o Hanuere 1900, kaati tena.
He whakamahara atu tenei ki nga ko-
miti a to koutou taonga o te Tiupiri he
Hanuere tenei, he mea tika kia-mahara
tatou ki te pakeha mahi i to tatou pepa
ara perehi. Konga moni i utua kite
tangata mahi i to tatou perehi i te tau ka-
huri ake nei e whitu tekau marima pauna.
Kote uta ia mona kotahi rau kotahi tekau
pauna i te tau, kua oti ano te whakama-
rama ki roto ki to tatou pepa nga utu ma
te pakeha, koia i whakamahara atu ai.
Ko etahi o nga tangata kei te noho mohio
tonu ka toru nga tau o etahi e kore ana e
tuku hereni mai ana mo tana pepa.
Na reira i whakamahara atu ai te ko-
miti ote pepa kia kaha mai ra ki te titiro
mai ki to koutou taonga. Kia ora.
NA TE KOMITI o TE PEPA.
Mahi Whakaahua.
Tena etahi tangata kei te ui i pewhea i oti ai i te
iwi nei i te pakeha te ahua o te tangata 1
Na nga mahi raweke a tenei iwi a te pakeha koia i
i mau ai te ahua.
Tenei hoki oku boa kei te rapu ki nga mahi e taea
ai taua huarahi. Tenei ka whakaatutia e to koutou
Tiupiri ara e te Etita, he mea kua mahi ia i taua
mahi whakaahua.
He taonga pai tenei-ma nga tane: rae nga wahine,
mo aua haerenga ki nga whenua tauhou me nga kai.
nga me nga tangata tau hou, ka kaha ia kite tango
mai i nga ahua hei whakamaharatanga mo tana ki-
tenga i era wahi,
Tuatahi Rawa.
He hoko i te tahi kamera (camera).
E rua ahua o nga kamera. 1; He kamera tu,
2; He kamera hapai u te ringaringa. Konga whaka
rawerawera o enei mea ma te kai hoko o aua mea e
whakamarama kia koe ki te kai hoko, ka mohio katoa
koe ki nga tikanga o te whakamoumounga me nga ra-
wekeweke.
Tango i te Ahua.
Ko te hikoi tuatahi tenei o te timatatanga ki te
mahi. E rua tikanga hei whakaaro he tango kotahi,
tokorua a. tokomaha ranei, he tango kainga, ranei.
Me timata to mahi ki tou ake kainga, a ki ngu ta-
ngata ake ranei o tou kainga, mu tena koe e whaka-
mohio ki te takiwa o te tangata e whakaahuatia ana
e koe me te kamera, me te ahua o te tu o te kamera,
e rewara ai te noho ote tangata i roto o te ahua. Ka
kite tohu hoki koe i te ata o te mea e tangohia ana e
koe i roto i te karaihe ka pai to tirohanga atu i roto i
taua karaihe te marama mai o nga taha katoa.
Te Karaihe.
Katahi koe ka mau ki te takotoranga o nga karaihe
hei hopu i te wairua, kua tohutohungia e to kai hoko
nga tikanga o tenei mea ki a koe. He penei te ku-
hunga o aua karaihe ki roto i tepapa takotoranga.
Ko te taha piataata o te karaihe ki roto o te takoto
nga ko te wahi komaa ki te taha whakawaho, koina te
wahi e mau mai ai te tangata te aha ranei, ki te hui i-
hia e koe te taha piata ki waho e kore e mau te ahua.
Ka kuhu e koe tana papa ki tona takotoranga, ka mu-
tu, ka e koe te papa arai o roto, " kua reri" kaua
hei kori te tangata e whakaahuatia ana.
Taima. •
E rua ahua o te taima he tere tonu, he ata haere
ranei.
Te ritenga ote tere tonu, he hopu ahakoe kei
te kori nga tangata.
Ko. te ata haere ko te mea kei te ata noho te kaute
mo tenei, Wanaa tun, kua tutakina. Ka whakahoki
mai ano te kopani, ki roto.
Wharepouri.
Ko tenei whare, be whare tino pouri rawa he ruma
iti nei tutakitaki rawa nga wahi puareare, kaua rawa
e kite i te tuhi wahi maramarama, Ko nga mea ku-
|
|
16 15 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
toa mo runga i nga tikanga mahi o tenei mahi kei
konei katoa takoto ai nga rongoa, nga karaihe, hei
konei katoa mehemea ka hiahia koe ki te kuhukuhu
karaihe ki roto ki nga takotoranga, hei konei katoa
ratou mahi. Ko te kai whakamarama mo tenei
whare.
He (Raiti Whero,
Kei nga whare i takoto ai nga kamera aua kata
raiti ko tenei anake to raiti, mo nga mahi e mahia
ana i roto i taua whare.
Te Mahi Whakahua. '
Kua oti ra hoki te tango e whakaahua kei roto i te
karaihe e takoto ana, ma te mahinga ki nga rongoa
katahi ka kitea te mea i tangohia e koe.
Kia tupato kei pa he maramatanga iti ki ana kara-
ihe ki te pa tona kino nga ano tena, heoi ana te raiti
hei kite he raiti whero.
Ia koe kua urn ki roto ki te whare, ka tutaki te toa
ka mahi koe i nga rongoa.
Ngarongoa. —No, 1.
Water (wai) 5½ ounces (aunihi), Nitric Acid 20 mi-
nim (turu), Pyrogallic Acib 1 ounce.
Wehe ke te patara mo tenei he nama No 1.
Me riringi mai te wai rongoa o tenei No 1 kia ko-
tahi aunihi ki roto ki te Karaihe Meiha, katahi ka
ranu te wai kia 20 aunihi, ko te rongoa tenei hei
whakaranu ki te Nama 2.
No. 2.
Carbonate of soda 2 ounces Sulphite of soda 2 oun-
ces, Bromide of Potassium 20 grains, water (wai)—20
ounces, wehe ke to patara o tenei. Ka rua ai nga pa-
tara he nama 1, ho nama 2; ma te pakeha hoko i aua
rongoa e mahi.
• Te Ranunga.
Ko te nama 1, me te nama 2, kia rite tonu te mei-
ha o te tahi o te tahi, ka riringi ki roto ki te riihi i
takoto ai te karaihe whakaahua, ka hurihuri taua ri-
ihi a puta noa te ahua, me te painga o te putanga.
Kia te mutu pai rawa te ahua. Ka riunga te ron-
goa ki roto ki te tahi kapu nui, ka riringa he wai pai
ki roto ki te riihi ote ahua, ka whakarekare, kia rua
kia toru pera tanga me te riringa atu te wai.
Mehemea ka marangaranga nga pito o te piri kahu
e mau na i te karaihe, na me mahi tenei rongoa wai.
Mum (arama).
Kia 1½ oz. (aunihi) o te arama, kia 20 aunihi wai,
ka tuku ki roto te karaihe ko tenei wai hei whaka-
maro i te rongoa e piri ana ki te karaihe, kaua hei roa
i roto i tera wai, ara me penei nga rihi. —
1—Ko te rihi i nga rongoa e tu ai te whakaahua.
2—Ko te rihi e tino mutu ai te mahi, e rongoa ano
tenei he Hippsulphite of Soda, 1 pauna, te wai e 40
aunihi.
Kia Tupato.
Kei ranuranu nga wai rongoa, kaua rawa he ron-
goa, e uru atu ki te tahi rongoa.
Te Wai matao.
Ki te mutu te mahi a te tahi rongoa, horoi rawa
' ka pena tonu a taea noatia te rongoa tua, toru, kia roa
e takoto aua i tenei kia riro te kakawa ma, ki te tiro-
hia e koe te karaihe kaore he mea ma i te mau, ko
tona mutunga ano tena, katahi ka tango ki waho ka
• kite i te maramatanga, katahi ka horoi kia roa e
horoi ana kamutu ka whakatu ki te tahi wahi tuwaru,
a maroke noa te rongoa ote karaihe.
Ko nga mahi tuatahi tena,
\_\_\_\_
Mahinga Tuarua.
Ko nga rongoa tenei. —
1—Ammonium Sulphocyanide 100 grains, water
(wai 10 ounces.
2—Gold Chloride 15 grains, water (wai) 15 ounces
•
Te Ranunga.
Ko te No 1 me te No 2 kiu 2 aunihi o te tahi o te
tahi kia 20 aunihi wai.
Kia toru ano nga rihi. —
1—Kote wai rongoa No 1 & No 2.
2—Kote wai alum 1 aunihi ki te 20 aunihi wai.
3—Kote wai Hypo e 3 aunihi, ki te 20 aunihi wai.
Te Mahinga.
I runga i te ritenga o nga wai nei, ko nga whaka-
ahua kua perehitia, me tuku ki te wai noahio i te tua-
tahi, kia riro te kakawa, ka roa ki te ra wai me te ho-
roi ano ki te wai pai, ka mutu, katahi ka tuku ki te
wai rongoa tuatahi, kia kite rawa koe kaore i te pu-
whero te ahua, engari kua pango ko tona mutunga
ano tena, ka horoi nga ahua ki te wai pai, muringa
iho, ki roto ki te nama 2, kaua hei tino roa, ka ho-
roi ano ki te wai pai ka mutu, ki roto ki te" nama 3
ka waiho i roto kia ahua roa.
|
|
17 16 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
Te mutunga o tenei rongoa ka horoi ano ki te. wai,
kamutu ka riringi he wai pai, ka waihonga ahua i
roto takoto ai haua atu te roa.
. E Whakamaenenga.
Mehemea he karaihe titiro tou koina me horoi e
koe te karaihe kia maroke kia pai hoki kia ma ki te
kore tena, me tango mat e koe he karaihe matotoru i
nga whare hoko karaihe wini ka meiha te roa
te whanni kei te ahua o nga pureti oto kamera, en-
gari kia ahua whanui atu, ka pai te piata, me hoatu e
koe tenei paura (French chalk) ka ruru ki te karaihe
ki te tahi taha ki te tahi taha ka horoi ki te kahu
maroke, ka pai, te tako kia pai te maui i te karaihe
kei piri te ahua. '.
•
Whakapiri.
Katahi nga ahua kua oti ra, ka "whakapiri piri ki
te karaihe, ka oti koia nei te mea hei peehi i te wai
he.
Squeegee.
Kote mounga atu tena ki te karaihe, kia mohio atu
koe kua maroke, katahi ka unuunu, ko te mutunga
tena.
Perehitanga.
Kua pai ra nga ahua i nga karaihe, me hoko mai
ano tenei.
Printing Frame.
Me kuhu te karaihe ki roto ki tenei ko to taha ki
te rongoa ki roto, katahi ka hoatu te pukapuka hei
perehi te ingoa. '
Sensitised Papers.
Me hoko mai ano tenei pepa ko te wahi piata hei
taupoki ki te karaihe, ka whakatiraha ki te ra, na me
tiaki tonu, kapai ano te maunga o te ahua, kaua hei
te koina ka rite, te pai ki te titiro iho, ka kaati rawa
katahi ka mahi kite mahinga tuarua.
. He Tohutohu Ano.
Nga mea hei hoko: —
1—He kamera (camera).
2—He karaihe e mau ai te whakaahua (plates)
Ko te ingoa: —IIford plate. -E toru nga ahua o aua
pureti. 1—Ilford ordinary, 2—Ilford empress, 3—
llford rapid.
Taima o nga pureti: —nama 1, me penei te kaute i
te peehi nga i te raka o te kamera, wanaa tuu; te
taima ote nama 2 wana tu: te taima ote nama 3
kotahi tonu te pehinga
3—He karaihe meiha, i nga. rongoa me te wai-
4—He weeti pauna mo nga
5 He riihi kia torn hei takotoranga mo nga ron-
goa (Developing dishes).
6-—He raama whero (lamp)..
7—Printing frame).
8—Sentised paper.
Kaati nga me e rite ana,
He Whakamaramatanga..
Te mea pai kotahi te whakaahua hei tango, ka ma-
hi ki nga rongoa hei reira koe ata marama, ai ki te
rahi o te rongoa e pau ia koe i to tima tatanga ki te
mahi, hei muri atu ka whakaiti haere nga rongoa, e
hara hoki i te mea kia tino ngaro rawa te pureti oto
ahua i nga rongoa, ia koe e mahi ana, tuhituhi rawa
ki te pukapuka,
*
Te Whare Pouri.
Ko tenei hei mahi ma au, e pai ana te po hei ma-
hinga mau ki te tahi ruma o to whare engari ko nga
paraina o te wini me tuku iho, kote raiti whero ana-
ke, kaua rawa nga karaihe e kite i te tahi marama
iti nei, ki te pena, kua kino, engari kua. mutu rawa
taua karaihe-ki nga wai rongoa, katahi ka kite i te
marama, tae noa ki te mahinga i nga kaari engari hei
te wahi tumaru enei mahi ai.
I te wa e perehi aua koe, kaua hei tirohia te alma
whakatera, kei pango engari me hari e koe ki te wahi
tumaru titiro ai, ara ko te taia o nga patene he
unu mau, ka mutu to: tiro ka whakahoki ano ka
mutu ka pera ano te tahi, kei kori ka perehi rua.
Tohutohu ano ki te Kamera.
Kaua hei tango whakaahua e whiti mai mai ana
te ra ki te kamera, engari koto tuara, hei huriwhaka-
tera kotenei kia tupato note mea ko te karaihe ite
ahua kote kino i te ra.
Heoi kaati nei nga mea hei whakamarama atu i
te tuatahi.
Kiu ora i roto i te Tau Hou.
NA TE TIUPIRI.
He mea Perehi e Waina me Waina, a be mea panui e
• Waata Wiremu Hipango. I raro i te mama o te Komiti
Nui o Whanganui.
HANUERE 18th, 1900.
Printed by Vine and Vine at their Registered Printing Office,
Wicksteed Place, Wanganui, and published by Waata
Wiremu Hipango, under the authority of the General
Maori Committee of Wanganui.