|
loading...|
|
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 3, Number 73. 08 March 1900 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
|
|
2 2 |
▲back to top |
|
|
3 4 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Aroha mo nga Pouaru.
TOKAANU, TAUPO, 10 Maehe, 1900.
Ki te Etita o te Tiupiri, Wanganui
Tena koe Metuku atu e koe tenei rarangi ingoa
ara Herarangi kohi moni aroha Kinga Pouaru ao tatou
whanaunga kua mate Maira ite whawhai kia Wher-
ika, na N, Tuwharetoa,,
Takuira
Tamoe Takuira
Paurini Takuira
Tepirita
Mahiriui
Inia Ranginui
Rev Hoeta Te Hata
Te Waaka Tamaira
Ngamu Manawa
Rota Rewi
Ena Tetawhi
Wi Tamaiwhana
Tamaku
Wanikau Hohipa
Rangipoia Wanikau
Hoani Rangitakatu
Raroa Pakau...
H. Tawhirau...
Mohi Tehata...
Wiremu Hohepa
Ripeka Mariu
Rangitakatu..
Te Aonini Huruao
Tewhetu Ngarau
Aniheta Wakauta
Teoti Kumeroa
Hoani Komi...
Hohepa Patena
Hapeta Heta...
Matiu Kerehi...
Kepa Te Ahuru
Tepopo Terangimania
Tamati Wirihana
Te Where...
Aomarama
Waaka Wairehu
Matewai
Naera Pitiera...
Teko Hohepa...
Kingi Mahauariki
Tereo Wiparaki
Ngapera Puataata
Hoko Patena...
Keepa Puataata
Hori Weeti...
Paremata -
Ngahuia Pakau
Naera Wairehu
Tupu Paurini
Hehira Pakinga
Hekenui Rihia
Makarita Tekahu
Tonga
Hoani Poinga
Matua Kore Imia
Pakira
Heni Ngamotu
Tame Hareti...
Hemopo Pakau
Mate. Ahiahi...
Eru Hurinui...
Ngahiraka Hurihia
Pikau Hurihia
Ngatangi Wi...
Rangiamohia...
Paehoro Rota...
Maro
Parekarangi...
Warauta Tehira
Ngahiti Paurini
Paurini Karamu
Hura Kumeroa
Te Heuheu Tukino
Te Rerehau Tureiti
Hepi Kahotea...
Petera Tewhataiwi
Takarea Paurini
Tawake
Teiho Wiari...
Patena Mariu...
Hure Waaka...
Kerenapu Tauri
Tautari
Erana Hurihia
Taupoki Pakaurangi
Pakau
W. Stewn..:
Thos. Meagher
H. Wilcox...
Geo. Bell
D. Furney
. J. Plain
Henry Allan...
A Friend
R. Gray
May
Myrtle
Thos. Alien...
A Friend
|
|
4 5 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
No Putiki.
No te 21 onga ra o Maehe nei i tae mai
a Hohaia raua ko Aperahama Kumeroa
me ta raua tamariki ki Putiki nei kia kite ia
raua mokopuna ara i nga tamariki a To-
pine Turoa raua ko Miriama tamahine
nei a Aperahama. He nui nga mihi me
nga tangi mo nga aitua tae mai ki te
ngaro atu o to tatou Kaumatua o Meiha
Keepa, he nui atu nga kupu a te tiaki
whenua me te manuhiri me te manaaki
ruritanga i waenganui o ratou e kore ai e
taea te wewete nga kupu korero a nga
whakatupuranga e kiia nei kia mau ki te
aroha. E tino tuturu ana tenei kupu te
aroha kia tatou ki te tangata maori.
Whanganui Reihi.
Ite purei hoiho o te Maehe ki Whanga-
nui nei, piiti ana i te tahi hoiho nga oma
katoa o te reihi mo te Kapu o Whanga-
nui, kote ingoa o taua hoiho ko Advance
(Arapane). Ko taua hoiho na Prosser
(Porota) o Porirua i tereina. Ko te tere
o te oma o taua kapu, e toru meneti
e wha tekene, ko te taimaha o tona
kare e whitu tane e waru pauna.
Whakamomori.
Kotahi te tahi pakeha o Merepane i
whakamomori, ara i whitiki i te tahi ko-
hatu nui ki tona kaki, -katahi ka rere i
runga i te piriti ki te wai, he makere kau
anake te kohatu i vvhitikingia ra, a kau
atu ana ki tahaki.
He mate kai ki Inia.
Tata ki te rima miriona tangata o Inia
kei te hemo i te mate kai.
He Purei Peene.
He maha nga Paraihe Peene i tae ki
Poneke ara be purei na ratou mehemea
nawai te tino peene pai te whakatangi-
tangi, kitea ana na Poneke i wini ara tua-
tahi; na Whanganui i tuarua.
Mo te iau 1901.
Kei tera tau ko Whanganui nei hei
huinga mo nga peene,
Nga Mema mo Whanganui,
Tokotoru nga mema i Kowhiria i te hui
ki Ranana, hei mema mo te kotahitanga
katu mai nei ki Rotorua, Ko Ihaka
Rerekura, Reweti Haumapu, me Tohiora.
Te hui ki Papawai.
Note 22 onga ra o tenei marama i tu ai
te Hui ki Papawai. He hui tino whai
tikanga rawa tenei hui na Ngatikahungunu
he aroha nui na 9 reira rangatira tane
rangatira wahine ki nga pouaru wahine o
Ingarangi kua mate net a ratou tane i te
Poa; ara kia tahuri rawa ki te
kohi moni ma taua hunga hei oranga mo
ratou, a hei mohiotanga e tino nui ana
tera o tatou iwi ki te hapai i te mana nui
o te Kuini o Ingarangi.
Kia ora koutou, koia tenei nga ritenga
o taua hui kei raro iho nei, ka tika ta
ratou nei whakaputanga i te whatero ote
arero te pukana o nga kanohi te wiriwiri o
nga ringa te hupekepeheke onga waewae,
hei whakaputanga mo te aroha nui kia
rere haere ana i runga i te kare o te mo-
ana kia rongo nga iwi whatukura i te po-
no o tenei iwi ote maori te nui o te aroha.
Na e hara i te mea mo ratou ake tenei
nui engari mo nga iwi o nga moutere e
rua te Waipounamu me Aotearoa e
whakapiki na ratou mo tatou mo nga iwi
e moe hu kore noaiho nei.
Enga iwi e korikori whaia a muri o
Ngatikahungunu kia rite tahi te tu, e
maumau noaiho ana te pukanakana ki te
pakitara whare ki konei ano nga rongo
kopikopiko ai.
Tirohia tenei rarangi i raro iho nei te
mahi a Tamahau Mahupuku me ona iwi,
koia tenei ara.
Kua tukutukua nga Powhiri, ki te Ka-
wana, me te Kawanatanga me ona Minita
katoa, me te tino Kai-whakahaere o nga
|
|
5 6 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Ropu Hoia o Niu Tireni nei, ara, a Ka-
nara Penetana, me ana Apiha i raro i a ia,
me te Pihopa o Poneke, me te Timuaki o
nga Kai-whakawa, me era atu Rangatira
maha o te iwi Pakeha, kaore e taea te
tuhi iho. Kaati he mea atu hoki tenei
kia koutou e nga Hapu o roto o Waira-
rapa nei, kia huihui mai tatau ki Papawai
nei i taua ra, kia mama te waewae, kia
rere hoki te puehu i nga rori o Kuini
heoi.
Ko nga mahi mo taua ra ko ia tenei e
whai ake nei: —
Hei te 9 o nga haora ko te Makete-
tanga i nga taonga, ara, Hoiho, Kau,
Poaka, Hipi Tikaokao, Kuihi, Rakiraki,
me era atu Kararehe e Whai-manawa ora
ana.
He whakamarama atu tenei kia koutou
ko nga taonga a nga tangata e tukua mai
ana ma runga i te Tereina, ara, nga tao-
nga mo te Makete i taua ra, kaore he utu
o te Tereina, he mea whakatuturu mai
tenei kupu e te tino Kai-whakahaere o
nga Rerewe i Poneke.
Hei te 11 o nga haora, ko te haeretanga
o nga Rangatira Maori ki te Teihana o
Kereitaone ki te whakatau inga Manu-
hiri Rangatira e haere mai ana i taua
Tereina.
Ma nga Peene Pakeha Maori, me nga
Hoia Maori hoki e arahi a tae noa ki
Papawai.
Hei te taenga ki Papawai ka Powhiritia
e te Iwi Maori, ka mutu te Powhiri, ka
Panuitia nga kupu mihi mo nga Manuhiri
Rangatira e nga Kaumatua Rangatira o
te Iwi Maori.
Ka mutu nga kupu whakatau ki nga
Manuhiri ko te Haka.
Ka mutu tena, ko te Hakari nui.
Ka mutu te Hakari, ko te whakatu-
tungarehu.
Hei nga wa e whakanga ai nga tangata
o te Haka, me te Whakatutungarehu, ko
te whakaatu i nga tikanga takakai a te
Iwi Maori o Nehe, me te whakaatu hoki i
nga kahu a te Maori i mahi ai, ara, Ka-
kahu, Korowai, Taniko, Kiwi, Piupiu,
Pokeha, Pakee, me era atu kahu o te
Maori. Tae noa ki nga Rakau Kakari a
te Iwi Maori, ara Patu-pounamu, Patu-
paraoa, Patu-onewa, Maipi, Pou-vvhenua,
Paiaka, Taiaha, Tokotoko, me era atu
Rakau Kakari a te Iwi Maori, i te wa e
tu ana te Iwi Maori i te Houkuratanga.
He tangata ano. kei taua waahi i aua ta-
onga, ko ia hei whakaatu atu i te mahinga
a te Maori i aua taonga kua kiia ake ra.
Hei muri iho i taua mahi whakaatu atu
ko te Whawhai a te Ingarihi raua ko te
Poa, ara, e huaina ana taua Pakanga, ko
te Whaiwhai ki te Awa-Moota.
Ko te Pa o te Ingarihi kei Pukengaki,
me a ratau Purepo e rua tekau, ko te
mahi ate Ingarihi he whakawhiti i te Awa
o Ruamahanga ara te Awa o Moota, he
whakamatau kia riro i a ratau te Pa o te
Poa, me te pupuhi mai hoki o a ratau
Purepo, me te makamaka mai hold a nga
Purepo i nga mataa papa ki te Pa, o te
Poa,
Ko te utu i nga Keeti kotahi herengi,
ko nga tamariki tekau marua nga tau
hoki iho, kaore he utu.
Hei te po, he Kanikani nui ki Aotearoa
Whare nui. Ko te utu mo nga tikiti, ta-
para tikiti 5/- herengi, tikiti tingara Wa-
hine 2/- herengi, tikiti tingara Taane 3/6
herengi me te hikipene.
Nga Hoia o Niu Tireni i
te taha Whaka-te-to-
nga o Awherika,
Te Whawhai ki Hinga ~Hoteina.
He mea whakaatu mai no te Tu-
rei i te 9 o nga ra o Hanuere,
ka whakahaua kia haere atu matau,
me tetahi Ropu whakahaere Purepo, me
te Ropu eke Hoiho kotahi mano e rima
rau, kia haere atu matau ki Hinga-hoteina
|
|
6 7 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
tekau matoru maero te tawhiti atu i
Reina-paaka, ko te kupu mai kia matau
kia puritia e matau nga Hiwi e tata ana
ki taua takiwa, engari no te ahiahi o taua
rangi ano ka hoki matau ki Reina-paaka
ki to matau Pahii, ko a matau mahi i
muri mai i tenei, he Heteri, ka haere he
Ropu e whitu tekau me nga kai mo nga
haora e rua tekau me nga kai mo nga
haora e rua tekau mawha ki nga Hiwi e
rua maero te pamamao atu i to ratau
Pahii; he mahi hoha tenei mahi i te mea
he teitei nga Hiwi ka pikitia e nga ta-
ngata, e mate ana nga tangata i te kaha
o te wera i te awatea me te kaha hoki
o te makariri i te po, kai te ahua mate-
mate nga tangata, i te inumanga i nga
wai kino ka ngau a roto i nga puku he mea
tuku nga hiahia mate ki roto ki aua awa.
I te i te 15 o nga ra o Hanuere he ra
pouri, mo matau i te mea i mate tokorua
o matau, he ra nui hold, i te mea i kitea i
konei te toa o nga tangata o Niu Tireni,
no te ahiahi o te Ratapu i te tekau ma-
wha o nga ra, ka whakahaua mai kia
haere atu a Kapene Matoka, me nga ta-
ngata e whitu tekau o Niu Tireni, me te-
tahi waahi o te wahanga o te Ropu o Io-
kahia, i haere atu ratau ki tetahi Hiwi e
rua maero ki te takiwa whakararo o
Hinga-hoteina, kua huaina i naianei, te
Hiwi o Niu Tireni, te taenga atu o nga
tangata ki reira ka kitea atu te hoa riri i
runga i etahi atu Hiwi kotahi mano iari,
te tawhiti atu, te mahi a te hoa riri he
pupuhi mai kia matau, engari kaore tetahi
o matau i mate, no te ahiahi ka mutu te
pupuhi, i noho mataara nga ta-
ngata a tae noa ki te ata, i te aonga ake
o te ra ka timata mai ano te pupuhi mai
a te hoa riri, tae noa ki te tekau o nga
haora, i tenei wa ka puta mai tetahi ko-
kiri a te Poa, whakaiki mai tana kokiri me
te pupuhi mai ano o ratau hoa he kaha
rawa te kokiri mai a te hoa riri, ka raru-
raru te Ropu o te lokahia hoki whaka-
muri ana, ano e whati ana, no te kitenga
o Kapene Matoka i te raruraru o taua
Ropu ka whakahaua e ia kia whakatipuria
nga Peneti, ka haere kokiri ratau ki te
whakaora i taua Ropu, ko nga tangata
nana i arahi ko Kapene Matoka, Tariana
Kore, me Turapa Konera, kaore ano a
Turupa Konera i whiti atu i to ratau
Parepare, ka tu ia i te mataa, i tu ki tona
manawa mate tonu atu, i taua wa ano ka
tu a Tariana Kore, i tu ki te mahunga, i taua wa,
tata tonu a Kapene Matoka te mate i te hoa riri, e
whakahangai mai ana tetahi o te hoa riri i tana pu
ka hopukia atu e ia te ngutu o te pu, ka whakaarahia
ki runga, i taua wa ano ka hinga te Poa ki raro he
mea pupuhi, na tetahi o nga tangata o Niu Tireni i
pupuhi, katahi ka whaia haeretia e matau te hoa riri,
nuku atu i te mano Iari, e rima tekau o ratau i mate,
ia ratau e kokiri atu ana ki te hoa Whawhai ka u-
mere mai te Ropu o te lokahia kia ratau, me te mi
haro hoki, ki te kaha o taua kokiri, engari kaore
ratau i haere atu ki te whakapiki i nga tangata o
Niu Tireni, i noho tonu ratau i muri i o ratau
Parepare.
Takurua,
Maryborough, Pepuere 1. 5/2/00.
Tena koe me o hoa mahi i to tatau taonga, ma nga
manaakitanga a te runga rawa koutou e tiaki e ma
naaki, i roto i nga tini aitua maha e peehi nei i a ta-
tau, kaati te mihi
Tenei kua hoki, mai ahau i te tangihanga ki to ta-
tau Tupapaku, ara, kia Raharuhi Tuhokairangi, teta-
hi tino tangata. Rangatira o roto i to tatou takiwa,
e uru katoa ana ia ki roto ki nga tatai Rangatira o
Ngaati Kahungunu, ko ona Hapu i eke katoa ki ru-
nga i a ia, he nui te pouri ki tona wehenga atu i roto
i te Iwi, he nui hoki nga take i whakahaerea i roto i
taua ra, nga take e pa ana ki tona tinana ake, nga ta-
ke e pa ana ki tona ake, ara, ki nga morehu o Wai-
rarapa nei, tetahi o nga take i pa ki a koe kia " Te
Puke " ara, ko tetahi o nga take, a Purakau, kia tiro-
tiro te Iwi ki a koe, kaati ko au te mea i eke ki runga
tautoko tenei: --
|
|
7 8 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
E pai ana au ki tenei take, notemea kaa kite au he
taonga nui tenei, ara, te tatau Nupepa, heoi ano te
waahi e titiro iho nei au, ko te moni e whangai nei i
a " Te Puke " tooku tino whakaaro, ko nga tangata
kua tango mai i to tatau Nupepa i te timatanga mai,
e mohio ana hoki pea koe, ko ratau nga tangata kua
kiia e au me nuku te moni ma ratau ki te kotahi
pauna i te tau, ko nga tangata i tango Pepa mo ratau
i waenganui mai nei, me noho ano ratau ki runga ki
te tekau hereni mo te tau. I peneitia ai e au enei
tangata, kaore ano pea ratau i kite i te painga o to
tatau taonga, otira, mehemea etahi kua kite i te pai-
nga, me whakaeke ki te pauna te moni ma ratau i te
tau, kaati taku whakamarama kia koe, kia ora, kia
noho te kaha i roto i a koe, me ou kai-whakahaere.
Tenei ka tuhuri ake ki nga Iwi, ki nga Hapu, ki
nga Reo, ki nga Rangatiratanga, ki te hunga iti ho-
ki, e noho nei i runga i nga Motu e rua nei, tena kou-
tou, i raro i te atawhai a to tatau Ariki, nana nei ta-
tau i kawe mai ki roto ki te tau hoou, kia ora nga ta-
ane nga Wahine, me nga Tai-tamariki, me nga Tai-
tamahine, koutou e tango ana i tenei Pepa o tatau,
ki te kite koutou i taaku kupu i runga ake nei mo to
tatau Nupepa kei pouri mai, heoi ano te mea pai kia
au me awhina mai koutou, i runga i te mea kua tino
kite iho toku ngakau, he tino mea nui, nui rawa tenei
mea te Nupepa, tenei hoki te matakitaki nei, ki nga
matauranga o nga tangata e tuku panui nei ma ratau,
otira, ko te waahi e ahua raruraru aua ki taku titiro
iho, ko nga tautohetohe i waenganui i nga tangata
tokorua o ia takiwa o ia takiwa, e korero nei ki o ra-
tau Rangatiratanga, me o ratau mana, kaore nei o
puta he painga ki te Iwi nui tonu, kaore. e marama i
a au nga tuku panui penei mai, kia katahi te whaka-
utanga kaati rawa.
Tuarua: ko o tatau Tupapaku e mate nei, o ia
takiwa o ia takiwa, ka tuku mai nei nga Whanaunga
i o ratau "Whakapapa, kanui te ahua raruraru kia au,
kai etahi o nga Whakapapa ka whitiwhiti haere te
whakanoho i nga Tipuna, ko te Taane ka waiho hei
Tamaiti ma te Wahine, ko nga Tipuna ka waiho hei
Mokopuna, ko nga Mokopuna ka whitikia atu hei Ti-
puna. Na, e te Iwi., kanui te whakapau ngenge noa
iho o nga Tamariki ki te mahi i enei tu Whakapapa
ki roto ki to tatau Nupepa, te mea pai me penei te
tuku mai i o tatau Tupapaku mo taku i runga ake
nei, mehemea au i whakaaro kia tukua nga Whaka-
papa o Raharuhi Tuhokairangi, ka kiia e au ma oku
Kaumatua pukenga noho i roto i nga whare Wana-
nga o nga Kaumatua, i waiho iho i te ao nei, ma ra-
tau e ata whakararangi nga putake, o ia Tipuna o ia
Tipuna, o tenei tangata o Raharuhi, me nga whaka-
hekenga mai ki a ia, o ia kawai, o ia kawai, kaati i
runga i taku mohiotanga me kaati noa i te kupu i
runga ake nei, e mohio ana hold ona Hapu ki a ia,
kaati tena.
Ko nga mahi pai a tenei tangata ki roto ki tona
Iwi, puta noa ki waho, ara, ki nga hui o te Kotahi-
tanga i tu nei ki konei, i tino kite nga Iwi katoa i ta-
aua whakaiti i tona Rangatiratanga, tangohia ana e
ia ko te mahi kaore nei e tika maana, ara, ko te taka
kai ma nga Iwi o te Motu nei, tona turanga ko te
Waipounamu, otira, he nui ana mahi whakaiti i tona
tinana, kaati nei te mea tuhi iho e an, kai konei te
mate o tena Iwi ki a. ia.
Ka hold ake ano taku korero ki te moni i whaka-
huatia ra e au mo " Te Puke " ko taua moni, ehara
i te moni nui rawa, ki te whakaaro ake a toku nga-
kau, ki te pepeke mai nga ringaringa he moni nui ra-
wa atu, ki te whawha nga ringaringa he moni paku
tenei he whakahuatia nei o au mo to tatau Pepa, te-
kau marua rawa nga marama, ka tae pea ki reira kua
kapi te pauna, kaati ka whakaatu au i nga mahi a
oku ringaringa.
Tuatahi: e 20 aku Tikaokao i whakatoputia ai e
au, ka whanau mai nga Heeki ka tiaki au, no te ta-
enga Id te 12 nga tatini, ka puta mai te Pakeha, ka
ki mai kia au kanui tona pirangi ki te Heeki ka hoa-
tu e au nga Heeki ka homai e ia kotahi hereni me te
hikipene mo te tatini, ko te utu katoa mo aua Heeki
te 12 ra tatini, 18/- ka mahi au i tena mahi ka tae ki
te taima i mutu ai taku hiahia ki tera mahi, kua tae
hoki nga moni ki te £6 pauna, ka hokona e au ki te
Poaka, kotahi [te matua me ana Kuao e ono me te
Tariana, kua haere tenei i runga i to tatau ahua Ma-
ori, kua-kore au e pirangi ki te hoko ko te takiwa i
timata mai ai au ki tenei mahi no te tau 1886, ko
enei Poaka kai au ano i naianei, no nga hui i tu nei
ki Papawai i patua ano etahi i reira, kaati tena.
I te tau 1893, ka mahia e an he Kaari rakau, ko
nga rakau, he Aporo, he Eperekooti, he Paramu, he
Pea, he Kupere, he Kirinikeeti, he Pititi, me era atu,
ki tipu te Kaari rakau nei, mo tenei tau ka pai te
hua o aua rakau, ka kite nga Pakeha, ka tono kia ho-
kona nga hua kia ratau, e 6 pauna te moni i whaka-
huatia, mai e tetahi, kaore, i hoatu e au nga hua, mei
hoatu kaa riro mai aua moni i a au, kaati tena..
I te tau 1807, ka whakaarahia e an he tai epa, ko
nga eka o te Whenua i uru ki roto 380, ko nga utu
o te taiepa me te whakamahinga hoki, kotahi rau pa-
una me nga haawhe, ka oti te taiepa, ka hokona e au
he Hipi e 800, ko nga utu e £200 pauna, enei mahi
katoa i oti tonu iho i taua tau ano, i te tau 1898 ka
katikatia nga huruhuru ra £114 pauna, ka titiro au
kua nui nga Kuao, ka hokona e au nga matua 800 rau
ra, ko moni 73 pauna, i tenei tau nei, ka puta mai ki
a au £148 pauna, no nga huruhuru o nga puku e 8
pauna te utu, no te hokonga i nga huruhuru o nga
puku i era atu tau, ara, i te tau 1898-9, e 5 pauna i
te hokonga tuatahi, e 6 pauna hoki i te hokonga o
muri mai, kaati tena.
Ko enei mahi na te Nupepa Pakeha i whakaatu kia
au ara na te (Evening Post) Nupepa, anei ake ano
etahi huarahi moni a te Pakeha, kaore i mahia e au
era, mehemea ka kite koutou i tenei panui me mahi
|
|
8 9 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
e koutou a ka kite koutou i te tika o taku, no reira
ka mohio au ki te moni i whakahuatia nei e au mo
to tatau Nupepa, ehara i te moni nui rawa, mehemea
ka whawha nga ringaringa penei ine au nei i wha-
wha nei oku ringa, tenei hoki ki te whakamoemiti
toku ngakau, me oku waahi katoa, kia Ngaati Poroa
e haere nei a ratau mahi, e whakaatu nei i roto i o
tatau Nupepa, ki te kaha o tana Iwi ki te mahi Pa-
amu, kua tika a Ngaati Porou e haere nei a ratau
mahi, e whakaata nei i roto i o tatau Nupepa, ki te
kaha o taua Iwi ki te mahi Paamu, kua tika a Nga-
ati Porau me etahi wahanga o Ngaati Kahungunu,
ara, a Wi Pere me ona Hapu e whakaatu nei i a ra-
tau Teihana, he tohu tenei no te ringa e whawha
aua ki te Whenua, ka mate ko te tu i a au nei e tuku
atu nei i nga pitopito Whenua ki roto ki te ringa o
te Pakeha Riihi ai; mo te moni kore noa ko te-
nei Whenua i whakaarahia nei e au he teiepa, ko te
kaupapa tenei o Taakitimu, i kapea ki waho o te Ri-
ihi 1050 nga eka, tenei e te Iwi ko nga tangata kaore
ano i taka o koutou na Whenua ki roto i te Riihi ki
nga Pakeha puritia, ka titiro atu kia Ngaati Porou e
mahi mai ra, a ka whakamatau hoki ki te whawha te
ringaringa, ko tenei e to Iwi, i whakapau ake ai oku
mahara ki o tatau Nupepa kia uru mai ai ki roto nga
korero o te Ao, me nga mahi a te Pakeha e puta nei
te oranga ki a ia, kua whakaatutia ake nei e au etahi,
a, he aha ia nei te kino o nga korero o te Ao, e mata-
kitaki nei o tatou kanohi ki nga Whawhai a nga Iwi
o te Ao, e haere mai nei te rongo, hauhau ana ki nga
waahi katoa o Niu Tireni, ara, te Ingarihi raua ko te
Poa, puta aua te aroha, tenei kai te kohi moni nga
tangata o Wairarapa, ma nga Wahine me nga Ta-
mariki, kua noho Pouaru, kua noho Pani, kua mate
nga Taane me nga matua o nga Tamariki i taua
Whawhai. Kaati hei konei mutu iho ai enei- kupu,
tena koutou.
NINIWA KI-TE RANGI.
Te Tima ote Awa.
Tenei kua takoto te kaa papa e te tatou tima, kua
ara te ihu kua noho teke kua ara nga whiti kua ti-
mata te whakanohonoho; nga haeana o waho kote
ahua ote hanga ote tima nei kei te waka a taahua ari
tahi nei kote rite, Ue mea ata hume marire te ihu me-
te kei aba koa kaore ano iata oti to koutou waka nui
atu te reka inga kanohi ki te titiro atu tera pea kia
tao ki tona kainga tuturu ki te wai tera ehua ia atu
kote tahi kotiro atahua kote rite a mete hiahia tia
ano enga tamaroa, a tae iho kite kotiro waka nei tera
ano e hiahiatia iho ete nga kau a e manaaki tia iho ete
ngakau ae manaaki tia hoki ete tangata otira ma
koutou ano e kite ite mea kua tatarawa nga ra mo ta
koutou kotiro e tae a tinana atu ai kio koutou ripo
nunui meo koutou taura nga i waiho ake ai eo koutou
matua i te ao nei, mihi ata ai kia koutou e tenara
koutou i roto ite mate ingara kahori ake nei i runga
ra i te patu ate tangata kotahi e whakamamae nei ia
koutou i nga taumaha a e mea atu ai kia koutou te-
nei au ta koutou kotiro e koroa nei e koutou i te ra
ite po, kua wha nau ora mai hei mana aki ma koutou
hei kore mana aki.
Kote itinia whakahaere i te mahi nga honohono ko
Reweti Mare o Whanganui nei ano ara e tino tangata
mohio ki aua tumahi a na ana ano nei te tima tuatahi i
mahi mo roto ite awa ite tau 1886 kote Tuhua, heoi i
pakaru te ra tima i era ra i runga ano i te kino ote awa o
Whanganui a mete ahua kuare ano i aua ra ki te a-
hua ote hanga tima pai mo Whanganui koia i ahua
rere ke ai te ratima no na ia nei kua tino mohiotia
te ahua hanga o nga tima mote nei awa, koia ra te
ahua rere ke tanga mai i nga tima o Hetariki e pa-
hua haere nei i te tangata pakeha me nga tangata
noho tuturu ote awa ara maori, a te Wairere me te
Manuwai me Ohura.
Heoi kua ata tiro hia te ahua o ena tima te hanga,
te kaha mete tere koia i tauira mai ai tenei. Na era
tima no konei ka tino pai ake teahua o tenei, mete
tere e kia ake nei tera e tae ki te 14 me te 16 maere
i roto ite haora, a tae noa ki te hohonu ki roto kite
wai kua panui ti ara te 14 inihi ki roto kite wai ina
tomo inga utanga hei mohio tanga tena mo tatau e
papaka ke ake i te takere waka nei.
Kaati kua ata ui ahau ki te i tinia whakahaere me-
hemea mo awhea oti ai a toia ai ranei ki te wai, eki ana
taua Reweti Mare e kore e toia horotia kite wai
tera e ahua roa ite mea nui atu te ahua kaha onga mahi
tera pea e tae kite 6 Wiki e Riwiti ana ko nga rino katoa
tae atu kinga Riwiti menga mahi katoa e tino oti ka-
toa kaore ehaeana, Kaati ete iwi aha koa roa to koutou
taonga e ata honohono ana kaua hei pouri tia mai hei
takare tia mai kua whiwhi hoki tenei kei roto ite
kapu o ho koutou ringaringa kua rite a kite kupu whaka-
tau ki ato koutou tupuna a maui, mau tamaui kite ringa
e kore e taea te ruru koia ra tenei ete iwi kua taki ao ki-
te whai ora kite ao marama.
Ina te tau nei i nga tauranga waiho tanga ake
ao koutou tupuna ara i roto Ite awanui atua i te
|
|
9 10 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
wai tahupara ite Wainui a Tarawera i roto ite
koura putaroa, inui ai irangatira tia ai te nei iwi
a Whanganui.
Heoi ete iwi kokoutou konga uri kei wareware
kinga kupu waiho tanga ake ate hunga mate ata
ato koutou tupuna ate anaua i muri nei ki aku
taonga katahi nei ka rite te kupu a taua kau
matua ina ra ona taonga kua awhina mai i ana
mokopuna ina te waka katau kei tona tau ranga.
Na koia i whakamahara atu ai kia koutou ki
nga uri a Hori Kiingi te anaua, kia kaha kia ma-
ia kia manawanui awhina tia mai whaia mai te
kupu ato tatou tupuna kua rite hoki ki tana kupu.
Ina ra kote wa tenei onga huao ta koutou rakau ma-
hue atura nga ra ote Peere Wuuru kaore kau e tangata
i hihiko mai i whakapaua katoa tia e koutou ki nga
panekoti o a tatou wahine kaore i whakaaro kite
taonga. Ehoa ma kua tukua ano te tono mote ti-
ma iti iho ite nei ara ite tima mote Raumati mo-
te takiwa ki Pipiriki tae noa ki tangara kau, me
tau marunui.
Heoi kaata hanga ano tera tima ite tima tino pai
atahua kaha hoki mete tere ite mea kote waahi tino
kino tera ote awa o Whanganui ara nga taheke,
Koia i korero tonu ai me te panui tonu o to kou-
tou hoa kiroto i ta koutou pepa hei whakaaro mai ma
koutou inara ka kohia ano be moni i waenga nui ia
tatou mea tatou pakeha kia £1, 000 nuku atu ranei
mote tima kua tonoa nei hei hoa motenei kua tae
mai nei kia tae rawa ake ki te raumati kua tae mai
tera o ho koutou waka.
Heoi ka rite pea te kupu a to tatou papa atopine,
i kinei ehara ia i te taura whitikitiki. Engari e
taura whiri ina ra kahangaia nei he waka note puau
kite kopounga koia ra irite ai tera kupu atera kau
matua koia ra tenei kaoti nei te whiri te taura tikapu
enga taonga atona matua a Hori kiingi.
Mate atura era kau matua rangatira waiho tia ake
te kupu kia Meiha Keepa naana i tukituki nga tatau
rino, o roto o Whanganui kaputa nga rori ka maro
te huarahi mo nga tereina, katu nga teihana, karere
nga tiroa i roto ite awa o Whanganui kapakaru ra i
konei nga oha a o tatou tupuna nga patuna kangaro
te ahua tawhito o tatou.
I whakatete tatou kite ture mo roto ito takou awa
nohea i pata inga mahara a taitoko a kua riro nei te
awa menga pa ki runga i taana whakaaro.
Heoi me tuku ranei e tatou ki te iwi nei anake ki
te pakeha ma ana e matakitaki nga hua oto taton
awa kao ko taku me whakaatu me tango mai
ano kia tatou mea tatou pakeha erite ana kia
tatou i kumea tatou eto tatou papa ki runga ki
enei huarahi, a kotatou konga uri me pehea koia
tokoutou hoa e mea atu nei nga tamariki ranga-
tira o Whanganui, tahuri mai awhina tia nga ku-
pu a tokoutou tupuna me o koutou matua kangaro
ake nei kite po.
Kua mate to tatou papa hiritia iho ana te ka-
raima ki runga ito tatou tuahine ia Wikitoria te
Taitoko kite uru. E kui e tahuri mai to kanohi meo
whakaaro awhina tia te taonga nga waiho tanga
kupu ake a to tupuna meo papa ite ao nei.
Kaa tira nga kupu whakamahara atu kia koutou,
Ka tokoutou hoa
H. PUKEHIKA.
Mo Te Tiupiri.
1900,. Hiiri Pene o Maropiu, Dargaville..; 50
1900, Hone Pairama, Otaua Taheke,
Hokianga...... 2 6
1899 to 1900 Aperahama Tekume,
Wharerangi, Puketapu, H. B.... 10 O
Nga hoia o nga Koroni.
Ko te maha tenei o nga hoia o nga koroni kua
riro nei ki te whawhai ki a te Poa.
No 1, No 2. Hui.
Niu Haute Weera... 479 876 1855
Wikitoria...... 250 250 500
Niu Tireni...... 215 255 470
Kuiniraana...... 258 150 408
Weta Atareria... 125 100 225
Hauta Atareria... 125 100 225
Tahimenia...... 80 50 I30
Hui katoa 3313
|
|
10 11 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
He Rongoa mo nga
mamae he rongoa na
nga Tupuna.
Kaua e whakahaweatia konga otaota ano oto tatou
motu e ahua rite ana mo etahi mamae koia e tiria atu
nei ete Tiupiri, koetahi kainga kei nga tahataha taone
tata atu ara kinga whare rongoa inenga takuta, koe-
tahi kainga kei haua tonu atu inga takuta me nga tino
rongoa.
Koetahi tangata e mohio aha kite ritenga ote mate
koetahi, e mohio ana ki nga Rakau oto tatou
motu koetahi kaore, koia i tika ai ta koutou manu ki
te whaki noa ake i enei rakau mehemea e kore te tahi
tangatatia hia noa ake ki te whakamatau ina tupo-
no mai te tahi mamae kia ia, inga wahi Pamamao inga
taone hei whakataanga ngakau.
KOIA TENEI.
Hepititi Kongakiri
He Purukamu Konga Rau
He Tere Konga Kiri
He Whiro Konga Kiri
He Manuka Kongarau
He Totaea Kongarau
. Kotahi te Putake Porewarewa.
Kote Weeti onga rakau nei kiu rite tonu; haunga te
take Porewarewa kotahi tonu tena.
Kote Paata tanga inga rakau nei, konga rakau nei
me whiu katoa ki roto ite tahi Paata ka riringi, e wai
kia ngaro aua rakau ite wai katahi kapaera, kite ti-
mata te hu, ote Paata ka whakaiti te ahi kia ata haere
te hu ote wai timata ote ata tae noa kite tina katahi
ka maru otira kite tere te maru onga kiri menga ran
meto ahua -pakoko tanga iho ote wai kua maoa tena
kia kotahi tonu te hoatu tanga wai kiroto koira te ro-
ngoa kote toenga ote wai i runga ite Paeratanga ra,
heoi karingiringi kiroto inga Patara ka mataotao kainu
kei te whakaaro tonu ote tangata te ritenga ote i nu.
Waahi Tuarua: —
He Totaea Kongarau
He Toatoa Kongarau
He Tutae Kau Mea Maroke
He Tutae Hoiho Mea Maroke
Kote mahinga o enei rongoa me tahu ki roto ite
tahi Paata kaua he wai mo roto.
Konga Pakihere onga ota ota ra kia rite tonu mete
Weeti o nga tutae kara reke nei kia rite tonu ko nga
punga rehu o aua mea ina rautu te tahu kahui hui ko-
te rongoa tonu tena.
Kote mate moona tenei rongoa Heika whakapae
mehemea kapakaru te ika he kaki ngene he pokapoka
ko aua pungarehu me panipani ki runga ite mate
Waahi tuatoru: —
Herata 12 poro
Heakatea 12 poro
He maro 4 nga rau
Me Paera kiroto ite tahi paata kia kotahi tonu te ho-
atu tanga ite wai me timata ite ata tae noa kite tina
katahi ka maoa engari kote ahi kia ata haere.
Kote mate moona tenei rongoa e paru tutaki ki te
pakari; te paru me mutu te inu.
Mo nga tamariki: —
Herata 10 Poro
Heakatea 10 Poro
He maro 2 ngarau
A kote mahinga me pera ano me tenei i runga ake
nei mete whangainga kia pera ano me te ra.
Waahi tuawha: —
Herata anake, kia kotahi te kete kiri ote rata ka
patupatu kia mai u ka maka kiroto ite tahi taapu kia
kotahi pakete wai mete haawhe, wai matao kote mate
mo tenei rongoa he mate iwi roa, he mate pupuhi on-
ga waewae mete mate rumatiki kotana wai ra me wai-
ho tonu hei wai horoi mote tangata e pangia ana e
tana mate mete pani tonu kirunga ite waahi e pupu-
hi ana mete miri ite kiri ote tangata.
Waahi tuarima: —
Kote maro Kongarau
Kote Purukamu Kongarau
Me Paera kite wai kia maru nga rau o aua rakau.
Kote mate mote nei e whakapupuhi ite tinana kite
maoa taua rongoa metango mai kite aroaro ote turoro
ite mea ekaha ana te Werawera ote wai ka potae e-
puere kirunga ite tangata mete rongoa kia haere ake
te Werawera mete mao maoa kite tinana o te turoro,
kite matao taua wai me haere te turoro ki roto i taua
wai Horoiai i tona tinana ki taua rongoa.
Waahi tuaono: —
He Kapara Kahika tea nei
Ho Hopi Hou tona
Mete Punu Huka
Kote kapara mehini kuru kia maru kote hopi hou
tonu kaore ano i Horoia kite tahi mea atu me tapahi
mai kia iti nei kararirari ki roto ite tahi karaihe kia
Haawhe te ki ote karaihe ite wai me rarirari tonu kia
kaha te kohuka ka panga atu ai te punu huka menga
kapara kiro to, "kararirari kamutu kainu ai.
|
|
11 12 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
Kote mate motenei rongoa kote mate pa karu a toto
mai ite waha ote tangata.
Waahi tua whitu: —
Kote Hinu Poaka -
Kote tote,
Kararirari kia iti noa ake nei kamu.
Kote mate motenei rongoa e mate toke i roto ite
puku ote tangata.
Konga kiri katoa onga rakau i runga akenei hei te
waahi anake e ngaua mai ana ete ra o aua rakau.
Piritani me Taranawaara.
Kua pa te reo o tumuaki Kurutia ote Poa ki nga
iwi nunui ote ao, hei takawaenga ia raua ko te Inga-
rihi ara hei whakamutu i ta raua riri, te kupu a Tia-
mana kaore he tikanga kia noho ia hei kai takawae-
nga.
Tianara Ropata.
Kua riro mai ia Tianara Ropata te tino taone ote
Piri Teiti ara a Purumupoteini, kaore taua iwi i tu
whakatete mai, na to ratou kai whakawa tonu i whai
mai a Tianara Ropota ki te huarahi whakatau ai, a
hoatu ana te ki o nga rawa o te taone kia Ropota, u
noho maina te Ingarihi i roto i te pa; otira i mua atu
o tona taenga ki taua taone, he mea whawhai haere
atu ai, e hinga tonu te Poa i te Ingarihi.
Kua man herehere i te Ingarihi te teina o Pereti-
reni Teini.
Reirimete.
Kua mahuetia te noho o Reirimete i te nui rawa
ote whiu a te mate ki reira au i nga mahi tinihanga
ate Poa i nga awa wai.
He Arai.
Kua oti te hanga etahi kakahu maitai hei kakahu
mo nga hoia e whitu pauna tonu te taimaha, e kiia
ana e kore e puta he mataa i te whitu rau i ari te
mamao.
Te Panui a Tianara Ropata.
He nui te hiahia o nga Poa e whawhai ana a e kore
ana ranei kia whiwhi ratou i taua panui a Tianara
Ropata, ara he whakaatu na ana kaore e pa he raru-
raru ki te iwi e noho ana i roto o te Piri Teiti mo te-
nei whawhai, engari ka eke ki runga ki te upoko
anake o to ratou tumuaki o Teini, kaore hoki he wha-
kaaro kino o Ingarangi kia ratou. Na konei peu i
hohoro ai te tukua o to ratou tuone kia Tianara Ro-
pata.
Tianara Koroni.
Ko Tianara Koroni me tona ropu ka mauria ki he rina
ara ki te moutere i hereherea nei a Neporiana Pe-
nipaata, ki aua ko nga merengi e tukua aua ma koroni
me tona iwi, kuhuna ui e nga kai tuku merengi he reta
ki roto ki nua mereni, e o ratou hoa ano pea e lnuhia
ana ki te whakaatu kupu kia ratou, i te huarahi hei
pahuretanga mo ratou.
Te Whakaaro a Awhikena.
I mua ata o te riri nei, korero ana te Poa i te hi-
nga nga o Takuta Hemihana ia ratou; e kii ana tera
e taea e ratou te horoi atu te Ingarihi i te mata ote
whenua. Na ka rongo te awhikana e noho ana ki te
taone o te Poa; ki te korero a te Poa, katahi ka ki atu
ko ahau e tino mohio ana au ki tena iwi ki te Inga-
rihi, me to ratou mohio hoki kia matou. I te tahi
wa e puta ana he raruraru i waenganui o matou, a he
ruarua nga tangata (hoia) e tukua mai ana, we te
mate ia matou, a he pena tonu me te mahana tonu o
matou ka mate tonu te Ingarihi ia matou. Na i aua
wa tuhituhia ai e te Ingarihi ki roto ki tetahi puka
puka iti nei, katahi ka whakahuihui to ratou kaute,
katahi ano ka maranga papanui mai, na ka whaka-
atu i to ratou kaute ka mea utua, heoi ano he utu to-
nu waihoki, toa ana koe i te whawhai ki Rene Neke,
kua oti te tuhituhi ki roto i te pukapuka, te whawhai
i Matupa Hira, kua tuhituhia, me te whawhai a Ta-
kuta Teimitana kua oti te tuhituhi kua oti ano hoki
te whakahuihui, a ka utu koe, na, e mohio ana matou
ki tenei iwi ki te Ingarihi.
Te Whakaora i Mawhekingi,
Kua tae mai te rongo i hinga a Kanara Pirima ia
te Poa a ia me ona turupa, i haere ki te whakaora i
|
|
12 13 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
te taone o Mawhekingi. No te po ka whakaekea te
parepare ote Poa, he kuri na ana i pahu ka mohio te
Poa mei kore nga kuri penei kua hinga tana parepare,
tetahi ano i ia ratou kokiri ka paku nga tainamaiti
he mea whakatakoto na te hoa riri e rua tekau ma-
tahi i whara tekau i mate rawa.
Nga kai ma nga hoia.
Ko nga utua mo nga kai e utua ana mo nga kai ma
ngu hoia o Ingarangi i te pakanga e whawhai mai nei
ki te Poa, he nui te moni e whakapaua ana ki te utu
i nga kai e rite ana ma nga hoia, koia tenei kotahi
rau tekau ma ono mano ngu hoia nga taumaha o nga
kai i roto i te wha marama hei whangai i nga mano
hoia nei ka tae ki te tekau marua miriona pauna tai-
maha kia rua miriona e rua rau mano pauna huka, kia
waru rau mano pauna taimaha taewa kapiti kia wha
rau mano pauna tote, kia toru rau e ano tekau mano
paaki miraka mehemea ki te u tonu te Poa ki te wha-
whai mo te tau kotahi tera e tae ki te wha tekau ma
waru miriona pauna miiti, tera hoki e neke ake te
maha o nga hoia, na reira ko nga pauna kai mo te tau
kia whitu tekau marua miriona, me te nuinga atu
hoki o era atu kai ka neke ake, no nga miiti ake enei
miriona i runga ake nei, ma tenei e nui haere ui te
utu o te Kararehe o te kau raua ko te hipi.
Nga Rongo o Muri
Pepuere 22.
Kua whakaatu a Te "Wite no te piriteiti o wha-
whai mai nei ki te Ingarihi, he maha nga pukepuke
i nohioa e te Ingarihi, ai i horo i te Poa, mahuetia
ake o ratou tupapaku e wha tekau i riro herehere ia
te Poa.
He Karere mai.
He mea waea mai na te etita na Tianara i Ranana: -
Kua mau a Koroni ia Tianara Ropata ki Pariporaka,
kia toru tekau maero whakate rawhiti o Kimiri. Ka
wha nga ra e whawhai haere ana. Kei te akina haere-
tia e Ropata ki nga pu repo.
Ko nga Haiaraua me nga Pirikeiti he ropu no nga
Ingarihi i nui te hinganga. No te Turei i tae ai te
tima hari i nga turupu tuarua o Niu Tireni ki te ke-
epa.
Te taha ki Kimiri
Te whawhai ki Kotarana.
I mau tonu tenei whawhai hinga nui te tahi taha
te tahi taha. I tono a Koroni kia hoatu he taima
mona hei tamumanga ma ana i ona tupapaku kaore i
whakaaetia.
Tianara Ropata,
I roto a Tianara Ropata i te riri.
I tae mai tona whakaatu i ata tiriro marire ia te
tikanga me te ahuatanga o tenei riri, mohio ano ia
tera e nui te tangata ki te mate, na reira ka whaka-
hana o au ma nga pu nui e pupuhi na reira ka ma ma,
a ka neke haere te Poa i tena puke ki tena puke a ha
nui te hinga nga o to Poa.
Henui te whawhai.
He nui ano te toa ote Poa. Ko nga wakena huri i
ngu paura wera ake.
Nga Manuao o te Ao.
Kei raro iho nei ka kitea i konei te maha me te
kaha o nga kai tiaki o ia iwi o ia iwi e rere nei i te
moana e huaina ana o ratou ingoa he manuao, ma te-
nei e mohiotia ai te kaha o tena iwi o tona iwi ina
maranga nui nga iwi nunui o te ao e noho whakatae-
tae nei ki to tatou kororia nui kia Ingarangi. Koia
tenei: —
Inga. Wiwi. Ruhia,
Tino manuao No. 1...... 70 35 24
Manuao he mea arai ona... 31 20 12
Manuao he mea arai he tere 116 40 11
Manuao tiaki o nga akau... 16 15 23
Nga topito poti pu...... 35 15 17
Nga poti whakamato... 108 12 86
Nga topito poti,... 97 266 180
Nga Ingarihi i mate.
Kote maha tenei o nga Ingarihi i mate tae mai ki
tenei ra: —
I mate rawa......... 2, 419
I tu Kaiakiri......... 8, 747
I ngaro (i riro herehere)...... 3, 482
I mate aitu......... 1, 029
Whakamahara.
Kinga komiti taane wahine na ana nei
te taonga nei a te Tiupiri menga tangata
tono pepa taane wahine i runga i nga mo-
tu erua nei tena ra koutou katoa i raro ite
maru oto tatou ariki a mate kaha rawa
ano koutou e awhina me matou hoki e
poro keke nei i to tatou taonga i waihotia
|
|
13 14 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
ake nei e to tatou matua e Meiha
Keepa, te pu, ote kawa ki rangi tawhi.
Hei taonga mo tona iwi maori i muri ia
ia hei honohono ite nei mea ite aroha, hei
whakaatu hoki i nga mahara i roto i tena
tamaiti matau, me tera atu tangata mohio
hapu ranei iwi ranei etu tataki ai a ratou
kupu me o ratou matau ranga e waiho ai
enga whatu kura, pukainga mahara, hei
kupu, hei oranga mo ho tatou motu e rua
nei ara, e ora ana ano ia hangaia eia ana
mahi ki te motu nei e mohiotia nei enga
mana nunui oho tatou motu e rua nei e
Aotearoa mete Waipounamu ara ina te
kotahitanga meera atu ritenga ato tatou
matua, iwaiho ake ite ao nei. Hei tau te
mate hunga ora i muri ia ia me ona hoa
rangatira ka rupeke atu nei ratou kite poo
kite pouriuri ki te po tangotango ki te po ioti
atu ki te waahi e kore nei a muri nei e
hokia mai e maharatia mai ranei e ratou a
kotatou kote hunga ora e whai i miiri ia
ratou,
Ara enga hoa tuturu taone wahine
tamariki e tae atu nei te taonga ote motu
nei kia koutou e whakamahara atu ana
kote toru tenei onga tau e haere ana to
tatou pepa koetahi kei te mahara koetahi
kaore koia i whakamahara atu ai kia kou-
tou kia whakaaro mai ki to tatou taonga,
ite mea koe tahi ka toru tau kaone ano i
mahara koetahi ka rua tau koetahi ka
kotahi tau haunga hoki nga mea kei te
awhina tonu ko tenei enga iwi onga motu
e rua nei e tino nui rawa ana te taimaha
tanga kei runga i te komiti tuturu o to
tatou pepa, mo nga kai mahi ote pepa ara
pakeha.
E tangi tonu ana ki te ora moona ara i
runga ano i ona ritenga utu mo tera tu-
mahi kua otira te whakarite ite wa tuatahi
kotahi, rau kotahi tekau pauna ite tau
heoi me pehea e whiwhi ai ki tenei
moni te komiti hei hoatu kinga kaimahi
ina kore e awhina mai nga tangata tango
pepa.
Konga moni hoki anga tangata e tae
mai ana ki te komiti mete etita menga
pane Kuini e tukua mai ana hei harihari
atu i o ratou pepa e pau katoa ana ite utu
nga pane Kuini hei harihari atu inga pepa
ate hunga kaore nei e whakaaro mai ki o
ratou nei pepa.
Enga hoa tuturu onga motu e rua nei,
kei te haere kite rua tau o te pepa nei ki-
runga kia tatou kinga komiti timata mai
ite 6 ongara Oketopa 1898 tae mai kite 28
ongara o Hepetema 1899 ka tuturu tena
tau timata atu nei a tae noa kite 14 o-
ngara o Hepetema 1900 e tu mai nei e
tuturu ai te rua tau kia tatou.
Heoi ko tenei tau ka Hori ake nei kua
utua te tahi taha kaore ano te tahi taha,
e haere ana tenei kite rua tau mete piki
haere ano onga moni manga kaimahi kote
Haawhe tonu hoki tenei o tenei tau hou
ko Maehe nei. a Piti atura kite tau tawhito
kanuku atu ai nga nama ite rau pauna.
Kei runga tonu kei au me to tatou
etita te tahi taimaha nui ara kua haina
tia e maua te tahi pereme noti kotahi rau
pauna £100 mo runga i nga mahi ote
pepa timata mai e whakaaronga mo taua
moni ite tahi ongara Oketopa 1899. tae
noa kite Oketopa 1900 e tumai nei tahi
|
|
14 15 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
heoi konga kaki tonu o a koutou kai mahi
ka riro hei utu mo nga mahi a te motu
inara kore e whakaarohia mai ete iwi.
Haunga ia takoutou Perehi i tau naha
tiara mo nga moni £125 pauna kua
Hawhe tonu tena te riro atu inga uri ma
ote tau kua mahue ake nei me era atu
mahi whakaneke haere i te pepa ara 9/-
ia rau e perehi tia ana ia Putanga
ia putanga ote Pepa.
Enga rangatira honore wahine taane na
koutou nei te taonga ko koutou ia kei te
au te moe ko nga kai tiaki ota koutou ta-
onga kei te moe matatu, ite ao ite poo,
kinga ritenga e haere tika tonu ai to
tatou taonga irunga inga huarahi moni.
Kaati e aku rangatira wahine taane
kote mea nui i roto i o koutou nga kau
kote ta wai ki te he ote nohonoho anga
onga reta mete tureiti hoki ote putanga
ote pepa i etahi marama he tika tonu ta-
koutou kei te pena ano nga kai tiaki oto
koutou taonga kei te whakahe tonu kite:
pakeha inga wa katoa o puta ai te pepa
heoi kite korerotia atu ki te pakeha te he
ote noho onga reta, kaore e whakarongo
mai he oi tona te kupu, io mi tumati
moni heoi riri kau atu te maori, kei etahi
takiwa ka korero tia atu te pakeha, pake-
ha kanui tureiti te pepa, pakeha, maori
kapai homai Haawhe te moni, mote mahi
mi, maori taihoa kanui te moni, haere mai
oro, te maori Niu Tireni me nga komiti,
pakeha, nokuru mi wati te moni maori.
Heoi kaua hei kata kinga korero Haawhe
pakeha nei ko ate maori tu kihi ano, na
ehoa ma kore rawa e putanga mo te ko-
miti tiaki o tokoutou pepa.
Ki taku tino mahara mehemea ki te
taea te utu atu nga nama katoa a te
pakeha perehi i tatatou niupepa penei kua
whakamutua atu taua pakeha, tenei ano
etahi perehi e ahua iti iho ana te utu mo-
te tau e rite ana kite Haawhe o te utu a
tenei pakeha e mahi nei kia tatou ara ko-
te herara tonu o Whanganui mete karani-
kera. Heoi mepehea e maunu mai ai ite
ringaringa ote ra pakeha tenei nei kei te
tangata tuhi o te reta nei meriri i to te
iwi i tote pakeha tona ture.
Koia i mea atu at kia whakaaro mai
koutou nga tangata kaore ano nei i whai
mahara mai ki rokoutou taonga e tino
mohio maina ano koutou ko au kote toru
tenei onga tau kaore ano iutu menga tau
rua menga tau tahi.
Heoi ehoa ma kia kakama mai koutou
ki te awhina mai i tenei taonga nui kei
ruhatia nga parirau o takoutou manu ite
kopikopiko tanga atu ki o koutou marae.
Henui te tangi ote nga kau mo runga
inga kupu ote panui ate ripoata ote reirii
korama ara ate wahine rangatira nei a
Ninawa i te rangi e kai, e kui tena ra koe
te ahua tanga ote hunga mate ka rupeke
atu nei kite kore mehemea pea e pena
katoa ana te mahara matou, e tau toko
tonu nei e awhina nei i o tatou taonga nui
atu te ora mete whanui tanga atu ki te
marae o tena tangata o tena tangata, o
tena wahine o tena wahine me tena ta-
maiti me tena tamaiti ina tonu ra koe e
whakaatu nei i roto i o panui karua i roto
ite Tiupiri mete Kingi ki Hikurangi.
E whakamarama nei kite nui o tenei
taonga ote nupepa hei whakaatu inga hua-
rahi katoa hei haerenga mote nei hanga
|
|
15 16 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
mote tangata ki nga huarahi ote ora mete
motau ranga, a i whawhatia rawa tia ano
e o ringaringa i whakamatau ria a i kite
ano koe ite ora menga hua o tau mahi.
E tirohia iho nei ete kanohi e wawata tia
iho nei ete ngakau.
A hemea tika ano kia ahu atu nga ma-
hara ki te Atua oho tupuna ara kite Atua
o Aperahama kite Atua o Ihaka kite Atua
o Hakopa kia kumea ou ra kia roa hei
kaka, tarahae irota ite pokai kura.
E mihi iho ana ano ki te tahi oho kupu
e kinei kia whiriwhiria nga taitamariki ma
tau o tenei takiwa hei mahi i to tatou ta-
onga kia whakakorea atu te pakeha mahi
kia takoto pai ai nga reta e kui e tika kei
a koe mehemea e mahi moni tenei kanui
te hohoro ote hanga nei ote tamariki ko
tenei e taea hoki te aha. Tuarua: ko
nga tamariki e korerotia mai na kaore au
i te kite mohiotanga mo te huarahi o te
aroha, kapa i akona ki o konei kura e
mohio ki nga huarahi a o ratou tupuna,
tera e mahara mo enei mahi. Kia ora tonu
koe mou i kaha kite whakawhanui ite ka-
apu, o tou ringaringa hei matakitaki mate
ao.
Ahakoa kua mahue ake nei ngara e
tika ana mo tenei mihi hape nuia kia koe
iro to ingara o tenei tau topu.
Enga komiti ote pepa nei ia takiwa ia
takiwa kia kakama ra ki te patoto atu ki
o tatou hoa kia whakaaro mai ki o ratou
komiti enoho tata ana kia ratou.
Heoi nei nga whakamarama atu kia
koutou na ta koutou ponanga tiaki inga
mahi ote Tiupiri.
H. PUKEHINA..
Nga Apiha mo te Tiupiri.
Nga Mema mo te Tiupiri:
TOPIA TUROA
POROKORU PATAPU APERA TE KEUNGA
HOUI PUKEHIKA RAIHANIA TAKAPA
RU REWETI TE HIRA MATIU, KAIPARA.
TE KOMITI O NGAPUHI, KAIKOHE.
HEREMAIA HIKU, Tiamana. WIREMU HEREMAIA, Etita.
KOMITI O NGATIKURA, PIPIRIKI.
IHAKA REREKURA, Tiamana.
KOMITI O TE HAUKE, HERETAUNGA.
KEREAMA HUPITA, Tiamana. AREPA MAKI, Etita.
KOMITI O RAETIHI. WINIATA TE KAKAHI, Tiamana.
KOMITI O TANENUIARANGI.
HANEA KAWANA, Tiamana. RANGI MAWHETE, Etita.
KOMITI O TE AUPOURI, TEKAO MURIWHENUA.
E. M. KAPA, Tiamana. M. T. TAURERE, Raro Etita.
Te Ripoata mo te Tiupiri;
TE KORONEHO, WAIRARAPA.
He Raro Etita mo tera takiwa katoa, o Moawhango
me Taupo:
HENARE PENETI.
Nga Etita o te Rairi Karamu:
NINIWA I TE RANGI, MARTINBOROUGH
MERI H. MANGAKAHIA, WHANGAPOUA.
He Etita mo nga tikanga katoa e pa ana ki nga
whakahaere tupuna:
HAAMI TE RIAKI, WHANGANUI.
Raro Etita mo nga Takiwa, ki Raetihi Manganuiotea
MARAEA TAMATEA.
Koia te Kai whakahaere mo te Tiupiri mo nga
Takiwa ki Heretaunga:
MOHI TE ATAHIKOIA, WAIMARAMA.
Raro Etita mo nga Takiwa kia Muaupoko
EPARAIMA PAKI LEVIN.
Hei Raro etita mo ta Tiupiri mo to Takiwa
Ngatiraukawa:
WIREMU KIRIWEHI, OTAKI.
Hei Raro Etita mo Ranana:
PERETINI REWI, RANANA, WANGANUI.
Raro Etita mo Heretaunga Waipatu
PARAIRE HENARE TOMOANA.
Raro Etita mo Tokaanu:
RENATA NGAHANA.
Raro Etita mo Kai taia:
EREPETI RAPIHANA.
Raro Etita mo te Takiwa ki ta Beurou
HUE TE HURI.
Raro Etita mo Lower Mohaka:
REMUERA H. TE URUPU.
He mea Perehi e Waina me Waina, a he mea panui e
Waata Wiremu Hipango. I raro i te mama o te Komiti
Nui o Whanganui.
MAEHE 8th, 1900.
Printed by Vine and Vine at their Registered Printing Office,
Wicksteed Place, Wanganui, and published by Waati
Wiremu Hipango, under the authority of the General
Maori Committee oi Wanganui.