|
loading...|
|
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 3, Number 74. 29 March 1900 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
a'ratou i puta ano he moni mo runga ano
i taua huarahi, he aroha tena.
A kua puta ano hold te tahi aroha o
Ngatiporou ara o Tuta Nihoniho me tona
i wiki te tuku i te tahi patu pounamu hei
tohu aroha mo ratou kia Tianara Ropata,
he whakanui i runga i to ratou piri pono,
ki raro kia te Kuini, me te tumanako
hoki.
Kua puta te kupu a Timi Kara heaha
te take i kore ai e tukuna te iwi maori kia
haere ?
Heoi ra taku koia te mana inaianei ina
hoki he Minita Maori ia he titiro i te hia-
hia nui o tona iwi ki te haere ki te hapai
ano i te hoari a o ratou matua i waiho
ake kia ratou, e takoto na aua hoari tohu
a te Kuini ki o' ratou maatua, tohu mo to
ratou toa. E tangi tonu mai nei a Tuta
Nihoniho me tona iwi ki te hapai i te
ringa o ratou matua, koia ke nei te tuma-
nako o te iwi maori.
Ki taku whakaaro ka taea te hiahia o
te iwi maori e. Timi Kara te whakahaere
kia rite ki to ratou hiahia. E te Atua
tohungia te iwi maori.
Te Mahi Taurekareka
ate Poa.
Nga mahi taurekareka ate Poa mai ano
o mua a tae mai ki naianei, e korerotia
ana hoki, a he minita karakia nei na ana
i whakaatu taua mahi kino ate Poa he
mea ata kitea hoki nga pukapuka a taua
iwi i runga i taua mahi a ratou ara he
pukapuka rehita nei i ata tuhituhia nga
hokohokonga i nga iwi maori enoho ana
ki taua whenua enoho mai nei te Poa.
E wha rau e waru tekau apiti ki nga
tane ki nga wahine me nga tamariki he
mea hoko atu na tetahi ki te tahi, kote
utu kotahi te nanenane mote mea kotahi,
a he paraikete; a he okiha ranei, otira
kei nga utu mo te tangatu kotahi te rite-
nga,
I te iwi nei i te Poa katini haere, ka-
tahi hoki ka whatoro haere atu ki te ta-
ngo i te whenua o nga iwi o reira, ka wha-
katu pakanga ma ratou ki te iwi nona te
whenua, hei reira katahi ka tahuri- ki te
patupatu i taua iwi ka hari i nga tama-
riki hei taurekareka.
Tetahi korero ano hoki na tetahi mini-
ta, he mea ano ka tino nui rawa nga tama-
riki ririki katahi ka whakahuihui ki te wa-
hi kotahi, kauhi ki te otaota, kotahi ka
tahu ki te ahi, a he nui atu te whakama-
taku o taua mahi.
Ite tau 1876 ko tetahi tonu o nga tino
tangata ote Poa, e whawhai ana ki tetahi
hapu o nga iwi enoho ana i reira, na te-
tahi taha onga kawha ratou i awhina i taua
whawhai, ite hokinga mai i te po ki to ra-
puni, ka tahuri te tangata nei ki te kohuru i
etahi ote iwi na ana nei ratou i awhina,
mate ana tetahi o nga kaumatua, taotu
atu hoki etahi, a riro herehere atu nga
wahine me a ratou tamariki apiti atu hoki
kia ratou kararehe.
Katahi nei te iwi kohuru, he neke ke
atu te iwi nei te Poa te kino, i nga rongo
o te Arapa e tae mai nei nga rongo koia
ra te iwi mahi i taua mahi nei i te hopu-
hopu mangumangu hei taurekareka ma
ratou.
Ko te mahi tenei e kinongia nei e te
Ingarihi.
|
|
3 3 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
He Pitihana,
Tenei kua oti te Haina tetahi Pitihana
na nga tangata o Whanganui he tono i te
tahi takuta mo ratou ki te Kawanatanga.
Ko taua takuta ko Arani Hooka o Wha-
nei ano a e tangata tino mohio taua Ho-
oka ki runga i nga ritenga mahi rongoa
mete mohio ano ki te titiro i te ahua ote
mate, ote tangata a e tino mohio nui tia
ana e nga maori menga pakeha o Wha-
ganui nei tae atu hoki kinga takuta e
tino tau toko ana i taua Hooka hei takuta
mo nga maori o roto ote awa o Whanga-
i putake tia mai te mahi o taua Pitihana i
te hui ki Ranana 5 onga ra o Maehe ka-
hori ake nei te otinga o taua take i taua hui
katahi ka tukua ki nga takiwa o roto ote
awa o Whanganui kia haina tia taua Pi-
tihana Hui katoa nga tangata maori i hi-
ki tana Pitihana 283 konga pakeha whai
ritenga ote taone o Whanganui ara roia
takuta kaiwhakawa mera atu rangatira
pakeha 34 mea ratou reta ano i tuhi ai ki
te Kawanatanga mo taua take kia whaka-
mana ia mai enga minita ote Kawanatanga
mehemea taua Pitihana i tukua kia haina
katoa nga pakeha o Whanganui nei tera
e tae ki te toru mano tangata pakeha te
maha.
Tenei whakaaro e mea ata mahara ma-
rire na te iwi Whanganui i runga i nga
panui e panui nei to tatou Pirimia. Kia
whakakorea atu nga tohunga maori i roto
inga takiwa maori ki te kitea ana te ta-
ngata pera ka whiua ki te whare herehere
mo nga tau e 5 a me pehea e mutunga iho
mote kupu a totatou Pirimia a tena ra e
koro whakaotia tau kupu. A koia toiwi
a Whanganui ka tino inoi atu kia koe ara
korua kote Honore Hemi Kara kia tino a-
whina tia mai te Pitihana ate iwi.
A kua rongo ano hoki korua ite tino nui
ote matemate oto korua iwi maori i roto
inga takiwa nei i tenei tau a i tukua ano
hoki e to korua Kawanatanga te tangata e
tonoa nei ete iwi nui kia haere ki roto ite
awa o Whanganui ingara e Hanuere.
Kahori ake nei mei kore te tae o taua
Hooka kaoraora ake etahi penei huri papa
a Whanganui engari i runga i te whaka-
aro a takoutou mano e mea tino tika ra-
wa tenei hei whakaaronga ma totatou
Kawanatanga katahi ka rite te kupu nei
te iwi nui tonu ina ra nga Penihana e
maumau noa atu nei ki te tangata kotahi
heaha tanga a tangata whai Penihana kei
waenganui i te iwi kei pouri ki tenei ku-
pu,
Na takoutou manu,
NA TE TIUPIRI.
He Whare Wera i te ahi
Etoru tekau matahi nga
kotiro i pau i te ahi.
Tera tetahi whare mahi kakahu i Tipana i we-
ra i te ahi, ko te maha o nga kotiro e mahi ana
ki taua whare e rima tekau, ite nui rawa o nga
mahi ka whakareia kia toru tekau nga kotiro hei
whakaoti i ana mahi i mua atu ote ra whakanui
a te Tainamana o ratou Tau Hou, timata te ma
hi a nga kotiro a taea noatia te tahi o nga haora
ote ata tu katahi ka hoki ratou ki te moe.
He mea raka te toa o to ratou raina e te ran-
gatira, ko tana tikanga ano hoki tena, me tona
whakatupato atu ki ana kotiro, kia tupato ki to
ratou raiti.
Ite hawhe paahi te torn onga haora ka rango-
na te pakutanga, ehara kua mura rawa a roto i
te ruma i moe nei nga kotiro, e aue una nga ko-
tiro, me te kaha ote pupuhi ote hau, nawai akua
taupoki te mura ote ahi ka wera atu hoki te tino
whare ote rangatira me te whare mahinga.
Na wareware ana i te pakeha nei te toa ote
ruma o nga kotiro, tahuri ana ia ki te harihari i
taonga o roto i tona whare, kihei i takitaro ka
tanuku katoa iho te whare mate katoa atu era ko-
tiro, ahakoa nga mea tinei whare no whea i ma-
riri iho ai te riri a te ahi.
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
Na nga Tohunga Maori,
He aha koa i panuitia ano ki te Tiupiri, he mea tika
ano kia tuaruatia ano ko te take ehara i tenei whaka-
tupuranga enei rongoa; engari na nga tangata e kiia
nei e te Kawanatanga kia whakamutua ta ratou mahi
tohunga; a koia nei nga rongoa a nga. rata maori—:
Kaua e whakahaweatia konga otaota ano oto tatou
motu e ahua rite ana mo etahi mamae koia e tiria atu
nei ete Tiupiri, koetahi kainga kei nga tahataha taone
tata atu ara kinga whare rongoa menga takuta, koe-
tahi kainga kei haua tonu atu inga takuta mengatino
rongoa.
Koetahi tangata e mohio ana kite ritenga oto mate
koetahi, e mohio ana ki nga Rakau [oto tatou motu
koetahi kaoro, koia i tika ai ta koutou manu ki te
whaki noa ake i enei rakau mehemea e kore te tahi
tangata ehia hia noa ake ki te whakamatau ina tupo-
no mai te tahi mamae kia ia, inga wahi Pamamao inga
taone hei whakataanga ngakau.
KOIA TENEI.
Hepititi • Kongakiri
He Purukamu Konga Ban
He Tere Konga Kiri
He Whiro Konga Kiri
He Manuka Kongarau
He Totaea Kongarau
Kotahi te Putake Porewarewa,
Kote Weeti onga rakau nei kia rite tonu; haunga te
take Porewarewa kotahi tonu tena.
Ko te mate monatenei rongoa, he rewharewha, ara
he kirika he nga rara.
Kote Paata tanga inga rakau nei, konga rakau nei
ne whin katoa ki roto ite tahi Paata ka riringi e wai
kia ngaro ana rakau ite wai katahi kapaera, kite ti
mata te ha, ote Paata ka whakaiti te ahi kuata haere
te hu ote wai timata ote ata tae noa kite tina katahi
ka maru otira kite tere te maru onga kiri menga ran
mete ahua pakako tanga iho ote wai kua maoa tena
kia kotahi tonu te hoatu tanga wai kiroto koira te ro-
ngoa kote toenga ote wai i runga ite Paeratanga ra,
heoi kariringi kiroto inga Patara ka mataotao kainu
kei te whakaaro tonu ote tangata teritenga ote i nu
Waahi Tuarua: —
He Totaea Kongarau
He Toatoa " Kongarau
He Tutae Kau Mea Maroke
He Tutae Hoiho Mea Maroke
Kote mahinga o enei rongoa me tahu ki roto ite
tahi Paata kaua he wai mo roto,
Konga Pakihere onga ota rakia rite tonu mete
Weeti o nga tutae kara rehe nei kia rite tonu ko nga
panga rehu o aua mea ina mutu te tahu kahui hui ko-
te rongoa tonu tena,
Kote mate moona tenei rongoa Heika whakapae '
mehemea kapakaru te ika he kaki ngene he pokapoka
ko aua pungarehu me panipani ki runga ite mate
Waahi tuatoru: —
Herata 12 poro
Heakatea 12 poro
He maro 4 nga tau
Me Paera kiroto ite tahi paata kia kotahi tonu te ho-
atu tanga ite wai me timata ite ata tae noa kite tina-
katahi ka maoa engari kote ahi kia ata haere.
Kote mate moona tenei rongoa e paru tutaki ki te
pakaru te paru me mutu te inu,
Mo nga tamariki: —
Herata 10 poro
Heakatea 10 poro
He maro 2 nga rau
A kote mahinga me pera ano me tenei i runga ake
nei mete whangainga kia pera ano me te ra.
Waahi tuawha: —
Herata anake, kia kotahi te kete kiri ote rata ka
patupatu kia maru ka maka kiroto ite tahi taapu kia
kotahi pakete wai mete haawhe wai matao kote mate
mo tenei rongoa he mate iwi roa, he mate pupuhi on
ga waewae mete mate rumatiki kotaua wai ra me wai'
ho tonu hei wai horoi mote tangata e pangia ana e
taua mato mete pani tonu kirunga ite waahi e pupu-
hi ana mete miri ite kiri ote tangata.
Kote maro Kongarau
Kote Purukamu Kongarau
Me Paera kite wai kia maru nga rau o aua ra
kau.
Kote mate mote nei e whakapupuni ite tinana
kite maoa taua rongoa metango mai kite aroaro o
te turoro ite mea ekaha ana te Werawera ote wai,
ka potae epuere kirunga ite tangata mete rongoa
kia haere ake te Werawera mete mao maoa kite ti-
nana o te turoro, kite matao taua wai me haere
te turoro ki roto i taua wai Horoiai i tona tinana
ki taua rongoa.
Waahi tuaono: —
He Kapara Kahika tea nei
He Hopi, Hou tonu
Mete Punu Huka
Kote kapara mekuru kia maru kote hopi hou
tonu kaore ano i Horoia kite tahi mea atu me ta-
pahi mai Ma iti nei kararirari ki roto ite tahi ka-
|
|
5 5 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
raihe kia Haawhe te ki ote karaihe ite wai me ra-
rirari tonu kia kaha te kohuka ka panga atu ai te
punu huka inenga kapara kiro to, kararirari kamu-
tu kainu ai,
Kote mate motenei rongoa kote mate pa kani a
toto mai ite waha ote tangata,
Waahi tua whitu: —
Kote Hinu Poaka
Kote tote
Kararirari kia iti noa ake nei kainu,
Kote mate motenei rongoa e mate toke i roto ite
puku ote tangata.
Konga kiri katoa onga rakau i runga akenei hei te
waahi anake e ngaua mai ana ete ra o aua rakau.
Piritani me Taranawaara.
E korerotia ana kote mokopuna a te Ku-
ini ko Tiuku Ioka ka haere ki te whawhai
a koia ano hei apiha mo te Huteki loma-
ri.
E rima mano Poa e haria mai ana e
nga tima ki Terakoa, i roto i te marama,
hei awhina ano ite Poa e whawhai mai
nei.
Ko nga rawa o te Ingarihi i pahuatia
nei e te Poa, kua riro katoa mai ano i te
Ingarihi.
Kua tae mai te korero kua tino ora ra-
wa a Mawhekingi.
Piritoria.
E kaha ana te taone ote Poa ara a Pi-
ritoria mo te rua tau e whawhai ana i te
nui o te kai.
Ko te korero a nga wahine ote Poa kia
whakamatea nga herehere o te Ingarihi-
Niu Tireni Hoia,
Ko te tuawha o nga ropu hoia o Nui
Tireni tenei kua riro atu, i eke atu ratou i
Tanitini, e kiia ana kia tae pea ki te wha
tekau marima mano pakeha i tae ki taua
tukunga i aua hoia.
Tianara Hupeta.
Ko te tino Tianara o te Poa, tenei kua
tae mai nga rongo kua mate. He nui te
tangi ote Poa ki tona rangitira. Inaianei
ko te whakahaere o nga hoia ote Poa kei
a Kurutia, Heaha ranei te take o tona
mate, he whakamomori pea kei riro here-
here ia i te Ingaeihi ka eke te ingoa kino
ki runga ki a ia, ka rua nga tino Tianara
a te Poa ka maunu ki waho o ta raua pa-
kanga ko tetahi nei kua 'mate, ko tetahi
kua mou herehere, e korerotia ana ko Ko-
rone kote mea i mau herehere to ratou
Tianara mohio ki te whakahaere riri,
Tokorua nga apiha ote Ingarihi i mau
herehere i te Poa, a i mauria ki Piritoria
noho ai, tenei kua pahure mai.
Kua tae mai ano te rongo ko Tianara
Poota ote Poa kua whakaturia hei tino
rangatira mo nga hoia ote Poa, i runga
ano i te kupu a Hupeta, a he mea whaka-
pumau e Kurutia ki taua tangata,
Kei te ahua rangirua nga rongo whaka-
ora i Mawhekingi; e ki ana etahi pepa
kua ora, e ki ana etahi kaore ano, engari
e tata ana. Ka tika pea, mehemea hoki
kua ora tera pea nga taone nei e whaka-
nui i taua ora o tera taone.
E kore e tino nui rawa nga korero wha-
whai, i te mea kei te hoki whakamuri te
haere a te Poa, engari pea kia tuturu mai
te noho ki roto ki o ratou pa, katahi pea
ka mohiotia inaianei kei te hupekepeke te
haere.
Mo Mawhekingi.
. I mua atu o te aranga o te pakanga e
whawhai mai nei i Awherika. He mea
hanga noaiho i ora ai tera taone a Mawhe-
kingi. ara na te kai i ora ai nga tangata o
roto i taua taone,
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Na te mahara nui o tetahi tangata ra-
ngatira i ora ai, ara na Roari Tihira, i pi-
ri ano ia kia Tianara Kitina i te whawhai
ki Hihipa. I tenei e korerotia ake nei,
ka whakaritea nga kai mo taua taone, he
mea tuku a kanataraka, ka riro taua ka-
uataraka i tetahi Tahimana, i te wa e
harihari ana nga kaipuke i nga kai, katahi
te tangata nei a Roori Tihiri ka uiui ma-
rire atu i nga tikanga o nga kai, me te
whakaatu mai te hoa, katahi ia kakii atu,
ka taea ranei e koe te tuku mai kia wha
atu hoki penei o nga kai te kupu ate Ta-
himana ae mehemea he mana kei ahau,
kotahi ka ki atu a Tahira e pai ana, me
tuku mai e koe maku e hoatu he puka-
puka whakamana a taku ringaringa mo
nga utu mote maha o nga kai, ki te kore
te Kawanatanga e utu maku tonu e utu, e
rite ana pea ki te whitu mano pauna hei
utu mana ina kore e utua e te Kawanata-
nga, e kore e ea i nga utu mo tona tunga
hei meiha hoia, engari ka taea e tona pa-
kete ake te utu, mahara ana hoki te Ta-
himana e pai he tama hoki ia na te Piri-
mia, na ko te haringa tena i te kai ki
Mawhekingi na reira i ora ai a taea noa-
tenei ra,
Niu Tireni.
Tenei kua pa mai te mamae ki te iwi
noho kainga o nga motu erua nei te Wai-
pounamu me Aotearoa mo nga rongo mou-
herehere o nga hoia o Niu Tireni ia te
Poa, Koia tenei o ratou ingoa: —
Paraiweti Pauwera, Whanganui
Paraiweti Wairi, Whanganui
Paraeweti Wareuetaina Hawera
Paraiweti Paama. Hawera
Tariana Harihi, Poneke
Paraiweti Patara Poneke
Paraiweti Tiura Akarana
Paraiweti Mira Heretaunga
Paraiweti Tarena Akarana
Paraiweti Popa Waikato
Paraiweti Porota, Erehemea
Paraiweiti Henana, Tautaraua
Paraiweti Parakirani Rangitikei
Paraiweti Hooka, Katapere
Paraiweti Ratarata, Hehitingi
Taraiana Tera
Tekau mawhiti ratou i mauherehere, i
mau ratou i roto i te tahopa a te Poa, ki-
hei i mohiotia tera kua nohoia mai a
mua no te haerenga atu tapoko tonu atu
tenei ropu, kiroto ka hua kina ete Poa,
ka mahue atu i muri, etahi ropu mehemea
pea i tukua e te Poa kia uru katoa te ope
a te Ingarihi ki roto ki tona tahapa penei
e kore rawa tetahi e pahure, a tera pea e
maha ke atu nga Niu Tireni e mau,
Kotahi rawa a Niu Tireni ka whara,
ko te take pea na te riro o ratou he Tia-
nara ke ma ana e whakahaere na reira i
raihua ai.
Nga Makete Kararehe,
Kote makete o Whanganui nei koia
tenei te ritenga o nga utu: —
Ł rua tau o nga kau poka te utu e Ł3 5s,
Mo nga kau e pai ana hei miiti te utu e
Ł5 15s-
Mo nga kau uha e Ł4,
Mo nga weta 12S,
Mo nga hipi uha e 8s,
Mo nga weta momona\_\_
Mo nga poaka hei pekana te utu 1.
No Weiwere.
Kau poka e toru tau te utu e Ł4,
Mote rua tau Ł3 12s,
Mote weta IDS,
Mo etahi atu hipi e 9s.
|
|
7 7 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
WHAKATURANGA
Tenei kua tae mai te rima pauna a-
Niniwaiterangi. tautoko i tona Tiupiri,
kia ora koe te wahine tautoko i te rawa
kore rawa me te pani.
ETITA.
Te Haeranga o nga maia
Nei
27 onga o Maehe.
Kahori ake nei i haere atu ai nga toko toru nei ki
te taha whakarunga atu ote taone o Whanganui ara
ki kaiwhaiki te take o taratou haere e whai kinga
rongo o te kuri, e tupu nei te rakau i runga inga u-
poko ara he tia.
Te whakaaro anga toko toru nei i a ratou ano ite
kainga e tau tohe konga pakeha eki atu ana me na
runga Paki ratou kote maori eki atu ana kao me na
runga waka, mo te mate nga kuri nei e ai ana he
waka, hei uta mai, whakahae ana nga pakeha; to ra-
tou taenga kite waahi hei puhanga maratou he nui
nga tangata ite kainga ara maori, ko tawaroa te tana
me rau kaanga hurutara mea raua wahine henui te
atawhai o ratou ki te tira, onga maia nei he ahiahi i
tae ai ka korero tia mai te nui o te kuri nei ki tera
whenua ao ake tera kakaranga atu te pakeha nei
kinga wahine ote tiaki whenua i muri nei e hari te
wahie e kohi te kohatu, ka ki atu nga wahine nei hei
aha nga wahie rae nga kohatu ka ki atu te pakeha
nei e mara ma hei tuku paka mo te tahi tia ma ta-
tou me mate mai katahi nga wahine ka ki mai e
puhore e kore koutou e whiwhi ka ki atu ano te ma-
ia nei ko au tenei e tamaiti i whakatupu ria mai i
runga o nga puhi, i whaka ngaua e oku matua wha-
ngai ki te Patu Pawhara ki te Huti Mango iroto o
mahurau a e tamaiti i whangaia ki runga ki te kake
ote Pu, katahi nga wahine nei ka ki atu haere ra kia
maia ko te wai nui arua whakahoki tupu tangata
tenei katahi kahaere nga maia nei me te tiaki whenua
ka toko rima ai ratou ka kite a te tahi onga kuri nei
kua oti te whitiki te upoko ki te pu toe toe katahi ka
whakatika atu te hunga nei kite patu, nohea i mate
haere marire aua rangia kite wai pu nohea i mate ka
tahi kangana ite rangi ra ki te patu kuri maratou
kore rawa ata te tahi i mate, ka tahi nga maori ka ki
atu e rangi puhore tenei engari pea apopo terangi
waimarie.
Hoki tonu mai ki te kainga titiro rawa mai nga
wahine nei e hoki noa atuanate tira maia nei kaore
tahi e kawenga i nga tuara te taenga atu kore rawa i
hamumu nga waha katehi nga wahine ka ki mai pae
kau nga wahie menga kohatu, hopu tonu nga wahine
nei kote hipi ka mate hei whakamana ite kupu ate
toa taua onga puhi nei ao ake tera kahaere ano kore
kauake e toru ngarangi e mahi ana e rua tonu te
whiwhinga mai e rewha rewha nei.
Heoi ka kitea i konei te tahi kuri ua ua ki te pu-
puhi etia ahakoa tu te mata ki taua kuri e kore rawa
e mate ka hua atu te tangata i runga i tona puhanga
ata kua mate nohea i mate.
Konga tangata nei e tino to hunga ki te pupuhi
e kanohi hoki kite pupuhi manu rere ko a ratou pu, e ti-
nopu e matini ko nga pu e whaiwhai mai
nei ki te Poa, te takanga o nga ka nohi nei ki te kuri
nei ki te tia kararua ra ki hei hoki i ea te raihana.
Ko nga maia nei ko
W. F. Kawhe, Hoani Arani, H, Pukehika.
Heoi e tino mohio ana nga tai tamariki o Wha-
nganui nei pakeha maori ko taua Hori Pukehika e
tino kanohi ki te pupuhi pu aha koa mata aha koa
hoota e rite tonu kia ia aha koa pupuhi noho pu-
puhi rere e rawe kau kia ia e kore te kore te
paku tona pu, ki te aha ina tupono mai ki mua
ia ia te taenga ki te kuri nei ki te tia kara rua
ra te kanohi nei.
Heoi konga hoa pakeha maori onga maia nei e
tatari tonu atu ana kia tae mai ka whiwhi ratou
ite ngahuru note taenga mai koetahi i rawe, ite
kiko onga mea erua i mate mai nei koetahi kaore
tangi kau mai.
Meta ratou korero ano kaore ehua nui o tenei
kuri no ona nga wahi katoa aha koa mania puke
pari awaawa etika kau ki tana kuri aha koa pe-
whea te teitei mete whanui onga taiepa paahi e
hanga noa iho kitaua kuri, ehua ia atu me rere
inga tai epa kei te oma tika, te oma i nga pari
inenga puke mete mea ano e oma ana i waenga
mania.
Kaati enga hoa tenei ake pea nga ra e takoto mai nei
e tino nui ai taua kuri ki to tatou motu a tera ano
koutou e kite ite ua ua o te kuri nei ki te pupuhi,
Engari e tino mohiotia ana tera e tino nui taua
kuri e penei mete rapeti, a tera e pau katoa nga ota
ota ma nga kararehe whangai ara hoiho kau hipi poaka
ina hoki nga hea, ina enei kua kore ture kua pupuhi
noaiho.
Kaati iho ra nga kupu. E mea kohikohi na ta-.
koutou manu.
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE TIUPIRI
Keepa Hoia.
Kotahi mano e rima rau nga hoia kei te keepa i
Whanganui, no ia ahua kamupene onga hoia kei
Niu Tireni nei ara na nga kakahu i mohiotia ai he
ropu ano, he ropu ano, he ropu ano kei nga pu repo, e
ono tahi nga pa repo, he puni ano to nga tangata eke
Hoiho ara turapa, i wehe rawa atu ratou i te pani ani
o nga hoia haere waewae a i kite ahau he maori ano
te whakaura o nga pakeha, he maha ano ratou, kote
mea na ana i whakararuraru te titiro atu ki taku iwi
kia kahungunu kaore katoa i rato ki nga kakahu hoia,
engari ra ko etahi e kakahu hoia ano o ratou a kapai;
hoki te tirohanga atu, kote wahi he anake tenei i kite
ai ahau kei te Kawanatanga tenei he, he kore kaore
e hohoro te whakarite kakahu mo nga maori mehemea
hoki he pakeha tera e tere te whakaritea he kakahu.
Ko nga ra nui ano tenei ate hoia kei nga kuru Pa-
raire, kahuihui mai a iaia ropu a ia ropu, a ka tirohia
to ratoa mohiotanga ki nga mahi o tera tikanga ote
toia a he mea ano ka whawhai, hei whakamohiotanga
i nga tangata ki tera huarahi ki te whawhai He
nui te koa ote ngakau mete aroha mo nga taitama o
kahungunu kahapai i nga taranga waewae o to
ratou tupuna matua o Meiha Keepa, kia ora tonu
ratou.
Whakaatu Ranga.
Kinga hoa tawhito o roto ote awa o Whanganui
tae atu ki era ata takiwa enohio ana kia au ara kia
Tuari Matene tiaki toa o Whanganui nei tena ra
koutou.
A tenei ano au tokoutou hoa tawhito kua whaka.
tuhera, ano i toku toa hokohoko taonga i te taha
whakararo ote tiriti o taupo ki otira e tino nohio ana
koutou ki taua toa.
Henai nga taonga o roto nga kakaha mote po,
menga kakaha mo te awatea monga taane menga
wahine menga tamariki nga kahu mo nga taane ti-
mata iho i te mahunga tae noa ki nga waewae ote
tangata tenei kei au nga kahu mo nga wahine no
ranga tae noa kiraro me nga tamariki pera ano.
Ko nga rakau a mara kaore ia au-engari te whata
kai a koutou tupuna arehua.
Tenei kei au a tae rawa ki nga kora kora a tetahi
a to koutou tupuna a mahu ika, tenei aia ahua aia,
ahua o nga mea pera onga taonga o tokoutou tupuna
o Rehua, whaia mai kia kite kowhiri kei rongo
korero.
Engari ete iwi kaore ite pera me muara, inaianei o
maru kai atu o maru kai mai ka ngohengohe.
Heoi ra nga kupu na tokoutou oranga kau matua.
NA TUARI MATENE.
Hoko Whenua.
E ki ana te nupepa e wha tekau mano nga eka o te
tahi whenua i Mokau kei roto kei nga ra o Aperira
nei teeratia ai, ko taua whenua no nga maori, ae kiia
ana hoki he whenua pai he momona hoki, i raro taua
takiwa i te mana ote kingi maori..
Nga Hoia Maori.
Ho te mane te 17 onga ra o Aperira nei, i powhiri-
tia atu ai nga toropa maori kia tae mai ki Patiki nei,
kihei ratou i tino roa rawa iho, no temea he ra hoki
nga tera no ratou. Ite taenga mai o ratou ki te Pa-
kuoterangi na Takarangi i arahi mai karainaga ratou
katahi ka puha i ta ratou haka, ka mutu, katahi ka
tangi, kihei i roa o tangi ana ka whakamutua, kei
runga ko hori kerei he mihi he nui ake kei runga ko
Hipango kote karakia maori me nga mihi ki te taonga
ote Potiki a Rereomaki, he nui ake ka takoto i a ia
kote haki, he iuniana tiaki kote panui te ingoa, ara
ko te pu repo i utaina ai te kawhena o Taitoko ki ra-
nga, ka mutu ia, kei runga no nga turapa, he nui ho-
ki ana kupu mo te ahua tanga o ratou me Taitoko, ka
mutu kei ranga kote Werawa kingi, he tau me nga
kupu mihi, ka whakamutua nga korero i konei kei
mahue nga turapa. Note motunga ote kai, katahi
ka hoki mai ki Aramoho nei eke ai ki runga ki te te-
reina.
|
|
9 9 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Te Hui Ki Rotorua.
Aperira 5 1900.
Kia Taitoko, kia Waata Hipanga.
Tena ra korua. Tenei ahau ue nga Mema o Wha-
nganui kua tae mai ki Rotorua nei.
No nanahi i te 4 o Aperira nei ka tukua he motini
ki te Runanga kia Kauhau a Hone Heke i mua atu
ote tuheratanga o te whare ote kotahitanga.
Heoi whakahae tia aua e taua Runanga Rangatira,
Nga Kauhau a Hone Heke.
E nga Rangatira ote Runanga me nga Honore
Kaumatua tena koutou te ahua tanga o Meiha Keepa
mehera atu Rangatira ote kotahitanga kia ora ate
arawa katoa me o ratou Rangatira.
E nga Rangatira o te whakaminenga he nui te
Pouri o toku ngakau mo to tatou kotahi tanga me
pehea he huarahi e kotahi ai nga whakaaro onga iwi
ote motu nei i te mea kaore rawa a Te Whiti raua
ko Mahuta me o raua iwi i te uru mai kinga hui ate
kotahi tanga.
I te mea i puta te whakahau ote hui i tu ki Wai-
tangi ko a tenei tuheratanga o te kotahi taua whaka
otia ai nga mahi katoa o tenei kotahitanga.
Kaati i te mea kaore ano kia kotahi te motu me
nga whakaaro koia ahau i ki ai e kore rawa e taea e
tatou enei ritenga he taonga tino tai maua rawa, ma
te Manawanui ana ke e taea ai te kai whakaroa i te-
nei kotahitanga ko etahi onga iwi ote motu nei kei
hiahia ki te kimi tikanga i waho atu o te kotahitanga
ka waiho tena hei whakahe inga mahi i na whaka-
whitingia te Pire toro mana ki Ingarangi.
Te Heuheu Patai.
Kaore ano ranei i kotahi nga iwi me nga. hapu ote
motu nei i te mea kua oti nei te haina 6 ratou ingoa
ki roto kinga kiri hipi a te kotahi tanga 37, 000 ta-
ngata, te whakahoki a.
Hone Heke
Kaore e kore e taea i te mea kaore ano haua kiri
hipi kia Rehita tia i raro i to te ture ritenga koia hau
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE TIUPIRI
i ki ai he mea uaua rawa tenei na te mea kei te haere
atu enei take ki te aro aro onga matauranga nunui
ote ao.
He mea tai maha rawa tenei ehara hoki i te mea
iti, pai noa atu te haina tanga ote motu ki nga kiri
hipi mehe mea e tae mai ana ratou ki nga hui a te
kotahitanga penei kua kaha tatou ki te whakaoti i
enei kiri hipi kia whakawhitingia ki Rawahi.
Te Heuheu Patai.
Kaore ranei e taea e tenei huihuinga tetahi Hua-
rahi e tika ana kia Rehitatia enei kiri hipi i raro i te
tikanga whakamana mote 37, 000 tangata,
Te whakahoki a Hone Heke.
Kaore rawa atu e taea e kitea ranei he huarahi e
, tika ai kia whakamana e te Paremata o te Koroni i
te mea kaa hinga i tenei Paremata te Pirer tona maua
ate kotahitanga.
Kaati ena Kupu.
He nui atu nga kupu ote Kauhau a Hone Heke.
tuatahi ko te Tiriti o Waitangi me ona tikanga katoa.
Te 2 mo te Pire Poari me te Pire kaunihera me ona
tikanga katoa tona kupu mo tena kaore ona painga
he mate kei roto.
Mehera atu whakamarama mo nga Pane Kuini Ti-,
uti e tangohia nei i runga inga whenua maori he nui
atu e kore e taea te tuhi atu.
Kaore ano i tuhera te Paremata ote kotahitanga ko
tenei ra hei tuheratanga kaati i te mea kua mate a
Tahau Rangatira o Ngati Tuharetoa koia ka neki hia
mo tetahi rangi watea.
Taku titiro i roto i te Kauhau a Hone Heke e pa-
mai ana kia matou take i hari mai nei a e awhina mai
ana taua Kauhau i haua take.
Eia tuhera rawa te Paremata e mohiotia ai he ka-
pu me nga mahi, kanui to matou pouri i to korua kore
nga i tae mai
Kei te mau te ora ki 6 matou tinana kei te kaha mai
kio matau pakete, nga mahi a o matou hoiho mehera
atu ritenga. He nui rawa te whekawhetai atu kia
koe mo to waea i tae mai nei kia hau konga Hereni
kaore ano ii tae mai mana e tae marie mai.
Ko Atiria Haumapu kua tu hei mema mote Ru-
nanga.:
Ko ahau kei te Runanga Ariki whare o runga.
Haunga hoki a Rerehua raua, ko Tohiora.
Heoi nga kupu,
NA R. K. HAUMAPU,
He Ingoa.
Enga tangata mohio kinga tohu ote hangai tangae
tenei mea, ote tua tanga ingoa tena koutou,
E mea atu ana kiia tangata waihoa i roto i te tima
hou nei mehemea tena tau ingoa pai ata ahua hoki
hei ingoa mo to tatou tima, me whakaatu mai ara i
runga ite ingoa maori a kia marama hoki te whaka-
pakeha tanga e taua ingoa.
Me penei te tuhinga mai kote ingoa maori ki
runga raro iho ko te ingoa pakeha i taua in-
goa kotahi rano ki te kitea te ingoa pai a mete tua-
tanga hei ingoa mo totatou tima ka hoatu ki taua ta-
ngata na ana ra taua ingoa kotahi te hea i roto i taua
kamupene, e maha nga ingoa kua tae kei te komiti,
heoi kei te rarawa e toia ai kite wai te tua tua ai te
ingoa i paingia e taua komiti.
H. PUKEHIKA.
Mo Te Tiupiri.
1899, Rohana o Raorikia,....... 050
1900, Rohana ano....... O 3 O P, K
1900 Mokaikereru o Waitotara.. 010 O
1898 ki 1900, Tahu Ratana Ratana
Tei-taua...... 1 O O
1899, ReremoanaTohikura o Turakina O IO O
1900, Pokiha Peni o Koriniti... O.. 10 O
1900, Hoone Kaiparo o Koroniti,.. O 10 O
Hoone Kaiparo ano... 02 6 P, K.
1899, Mohi Wikitahi o Whangaehu 010 O
1899, Ihaka Whanga o Nuhaka,.. O 10 O
Hone Tui, Croixville, Nelson. 076
1900, William Smith, Waiharera,
- Mangonui.,.,... 1. 10 OP. K,
He tona pepa: —
No. 78 Tingi Mahoenui, New Plymouth
No. 73 Pene Ngamanu, Motiti Island, Tauranga
No. 78 Tetoko Aterea, Mokau, Auckland
No, 73 Nepaiata Haunui, Waiotahe, Opotiki, Bay
of Plenty.
|
|
11 11 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Etahi take i puta ai he
Raruraru
———
Tera ano etahi take iti noa ake nei, a
tino puta ana he pakanga nui, ma etahi o
nga iwi nunui e noho mai nei i Uropi.
Tetahi rawa o enei take i puta i waenga-
nui o Taake me Ruhia, na te tama a te
tahi parakumete.
Ite tau r875 he raumati, kaputa te tono
a tetahi o nga tino tangata o tetahi o nga
takiwa o te kingi o Taake, kia utu reiti
. nga taane me nga wahine i tae nga tau ki
tekau maoho, ko tetahi o nga kai kohikohi
haere ana ki te whare ote parakeimete nei,
he roa raua e nga ngare ana nawai ra ka-
puta he kupu kino a te kai kohi Taaka
mo te kotiro ate parakumete nei, katahi
ka patua e te parakumete ki tona hama
riro ana ki te whenua, i te nui o tona we-
hi oma ana ki runga maunga, ka aroha
nga hoa katahi ka whai, a nawai i iti, a,
ka tino nui rawa te tangata, a ko tetahi
whawhai nui rawa tenei.
Tetahi hoki he Tainamana rangatira e
haere ere ana i roto i nga takiwa i Taina,
ia ia e haere ana kotahi te taonga nui i
roto i ana putea, he tipaata iti nei, he tino
taonga rawa taua mea ki a ia, ara he mea
hoatu na tetahi rohu ma ana. Na taka
ana tona putea ki roto ki nga ringaringa
o nga kai pahua, kote tii paata nei i roto
i taua putea, a tukitukia ana, heoi korero-
tia ana e ia ki te Emepara o Taina; katahi
ka tukuna nga hoia hei hopu i taua ropu.
Na puta ana i konei tetahi whawhai nui,
he mano te tangata ki te hinganga, a i
mau roa hoki tenei pakanga.
Tenei ano hoki tetahi na te Panioro,
me te Moa; kote take o tenei he pane
koti note tahi wahine rangatira ote pani-
oro; aku anei kote pane koti nei ka tahae-
tia e tetaha ki te Moa, (he iwi ano tenei)
kote take i tahaetia ai he pai no nga wha-
karawerawe e mau ana ki taua paneketi,
ara nga kohatu utu nui he taimana, he
rupi e hapaira, ka riro nga whakapaipai,
ka hopu kia te tangata na ana i tahae, ka-
tahi ka whawakia ka ora te kai tahae, i te
po ka kohurutia, ka kite nga moa, katahi
ka whawhatia mai ka kohurutia tetahi o
nga tino tangata ote paniora, kote aranga
o te pakanga nui rawa.
Tupapaku,
———
Kote tama a Hoko o Ngatituwharetoa tenei kua
mate ki te whare turoro o Whanganui, he mea mau
mai ano tana tamaiti i Taupo ra ano ki nga rata pa-
keha, i pau pea te marama o taua tamaiti enoho ana
i te whare turoro a hemo ana, i konei ano te papa me
te whea.
I mauria mai te tupapaku ki Putiki nei, ara ki
te whare ki te Paeoterangi. He nui te mihi te tangi
ki nga matua mo ta raua tamaiti me te tono hoki a
te tanga a whenua kia tanumia iho ki enei Urupu ki
enei marae kei konei a Ngatituwharetoa e takoto anu,
kei konei o ratou taranga waewae, ara e tu mai ru
te marae whakatakohekohe a tona tupuna a te Heu
heu ko Pukenamu. He nui te tangi o Hoko mo nga
kupu a te taanga whenua, e rite ana tona whakaaro
ki ta nga morehu o Putiki. Engari ko tona ngakau
ake kotona matua whangai mo Wairehu me tona iwi
me Ngatinenuku enoho roa ra i Taupo, na reira ake
te mahara, a tau ana mo te riro ki Taupo, mo
te Kura Paraire nei i marungatia ai i te tereina ki
Ohingaiti, ka ma runga atu i nga paahi ki Moawha-
ngo ki Taupo.
Kote tamaiti nei kua rahi kua rua tekau matahi
nga tau, hei mokopuna ma te Heuheu raua ko Matua-
ahau. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
OTAKEHO, 26 Maehe 1900.
Kite Etita o te Tiupiri.
Ehoa tena koe tukua, atu, enei kupu hei haringa
atu, mate kui ana kiana marae ara kia kite iho nga
tungaane o tenei wahine i Nepia i Waikato ara ko,
makai whakahua ko tehoa o rangihawe kua mate ki
Taikatu Road ite 26 ongara o Maehe nei 1900 he
wahine rangitira tenei no nga tihaua ona tau ka 20
kihai i taea te tahuri whakamuri ite nui ote mate
ko wai etu kite aro aro o tenei tangata o ai tua,
Kia whakapaingia te ingoa ote Atua o nga mano
He tangi aroha.
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Teraia tekakaue, whakangaro atu ana kite rua e
tumai hiratue, ki aro pirimai kiroto rae, mea tei Wi-
ngaro, he pau te tautoko ete ngutu e
na kute moe poe, i konei tonu koe kotehikoe
oho ake kitea \_\_\_ koau anake tetuo hunei e pukohu
ho rahia e nara nga mai o tarahangarae, kei tua iti
atua, tewakoia kita ku matua e kore teho ki mai e,
kia a ura kai ri nei e i te nui o tema te e te mutu noa
i terangi tahi nai.
NATOHOA AROHA,
E KEEPA WHARE,
Kua tae mai nga rongo kua mate a Tahau he kau-
matua rangatira no Taupo. I tae ano ia ki Rotorua
ia Maehe nei M te kawa i te tahi whare whakairo no
tetahi pakeha ko Nerehana te ingoa, a he tino whare
whakairo taua whare na tana kaumutua i kawa ki nga
karakia maori otaua mahi ote kawa whare.
Te Parekura mo Ngati-
kiore,
——————
Kua tino tau te whakaaro inaianei o te
pakeha kia whawhaitia te iwi nei te kiore,
kote take ko taua iwi kei te mau haere ki
nga takiwa te mate Urutu e whakamate
mai nei i nga pakeha o Atareria, na reira
ka tupatoria e te Kawanatanga nga tima
me nga kaipuke e rere mai ana i era mou-
tere; kaati i runga i te tino whakaaro a
nga rata, koia tenei te iwi ma ana e hari-
hari haere taua mate ki nga takiwa;
Heoi e te iwi kia noho tupato rawa ki
taua mate.
Tuarua: —Ko nga tuiau kua whakatu-
patoria hoki, ko te take e ngau ana ki te
tangata i pangia e te mate, a kanoho ki
roto ki nga kiore, ma nga kiore e mau
haere aua tuiau ki etahi kainga, koia nei
te tino take i kiia ai kia patua ngakiore.
Kuini Wikitoria.
Kua tae a Kuini Wikitoria ki Airana te whenua
o Airihi, he nui te powhiri a nga iwi o reira,
Piriniha o Weera.
Kua tae mai nga rongo i kohurutia a Piriniha o
Weera e tetahi tamaiti te kau ma ono nga tau he
tiamana, he mea pupuhi ki te po hurihuri, e rua nga
mangai i pakuu, kaore i tu nga mataa kote take
o taua kohuru a taua tamaiti, kihei noa i ara te pa-
kanga ki Awherika na raua ko Teimaringi na reira
ka mano te tangata ki te mate; no reira tona wha-
kaaro kia puhia e ia a te Piriniha raua ko Teima-
ringi,
No Whanganui
Ka hoki ata a Hohaia te Hoata a Aperahama te
Kume me to raua iwi, ki to ratou Kainga ki Whare-
angi i te rua o nga ra o Aperira nei.
: Teripoono.
Kua oti nga teripoono te whakatutu ata i Pipiriki,
Raetihi, Karioi, Waiouru ki te Horaamoehau ara te
Horo.
Tangarakau.
Ko Hatariki, ko Kamene ko Tuari, Wireti mema o
Whanganui kua riro atu ki Tangarakau, ahe
tikanga nui i haere atu ai ratou he titiro i roto i Ta-
ngarakau mo te taone, me te whakahaere hoki i
roto i te awa kia whakapaingia ara kia tangohia nga
rakau kia watea ai mote haere ote tima.
Mema.
Tokotoru nga mema o Whanganui i whakaritea
e te iwi hei tae ki te Hui a te kotahitanga ki
Rotorua ko Tohiora Pirato, ko Ihaka Reretawa,
ko Reweti Haumapu, a kua tae ratou. Kua tae
mai hoki nga rongo e utua ana te noho o nga
hoiho i Rotorua.
|
|
13 13 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
Mo Ngatiapa.
NEW ZEALAND,
Premier's Office,
Wellington,
19thMarch, 1900.
Ehoa ma, tena koutou ko Ngatiapa ka-
toa. I koa rawa toku ngakau i taku ki-
tenga i ta koutou mihi piripono i tuhia
mai nei e koutou i te 7 o nga ra o te ma-
rama nei tuku mai hoki i nga moni e toru
tekau nga pauna i kohikohia e nga tangata
e 32 ote iwi e mau na o ratou ingoa i roto
i te rarangi ingoa i tukua mai na, hei moni
awhina i nga ope o Niu Tireni e haere atu
ana ki te whawhai i Awherika. Kei te
nui te whakapai a te Kawanatanga ki te
iwi mo ta ratou tuku rangatira mai i te
moni nei, a tera ka panuitia tenei tohu
aroha a ratou kia kite ai te katoa.
Kua whakaurua atu taua moni ki roto
ki nga moni i kohikohia mo te Ope Haere
hoiho Tuawha.
' Messrs E. Ramiha, Wiremu Ratana,
and all other subscibers to the Patriotic
Fund, Turakina.
Na to koutou hoa aroha;
Na Hetana,
(signed) R. J. SEDDON.
E kore e tau ki te Etita te he o nga korero e tukua mai ana kia
taia ki te pepa nei.
Kite Honore Etita o te Tiupiri.
Tena ra koutou ko honore apiha mahi i to tatou
taonga nui ma te Atua kaha rawa koutou, e aw-
hina ki ra nga i ta koutou mahi nui e reo nei mo nga
motu erua nei kia ora kia ora tonu koutou mete tao-
nga a menga hunga tau toko hoki i to tatou taonga
nui.
Heoi nga kupu mihi e te hoa he inoi atu tenei, ki
to honore kororia pono kia taia atu nga kupa nei ki
te Tiupiri oto tatou Kuini a tawhai.
Koia tenei he mihi nga i ho no te nga kau, ki te ti-
no kaha nga kau nui ote aroha tanga o nga ranga-
tira, o nga ati huia nga ati rau kawa, ki te kimi ti-
kanga nui e rite ai tema hara mete aroha ka ki atu
nei au ete iwi katika, koia tena kia whai hua nga
mahi, ote nei ra, kei runga anake, i te moni nga ma-
hi, i enei wa, he nui taku, mihi atu mote in-
goa na hoki au i mihi atu nei no rau kawa.
I kite ihonei au, ite panui a eparaima Paki ote 7 o
Pepuere, tau 1900, ai kite hoki au e mahia ana, tana
mahi te poi enga iwi ote rohe ki raro, atu o Wha-
nganui puta atu ki te take o Taranaki, mau nga a he
nui te pai, e rangirangi, kote poi, i tino whakapai ma-
tau nga tau hou kote poi, a nga rauru i timata, i te
16 mete, 17 o Hanuere kua horia ke nei, ai mene
mai nga rangatira o nga ati apa me Whanganui me
era atu takiwa, ki taua ra kote tikanga otaua pohi-
ri konga iwi anake o runga ia aotea waka ara konga
uri ote ai tanga aturi ae ra atu tangata o taua waka
a nei ake teroanga a pai ana taua poi ki ta matau,
matakitaki atu, a mete ata whakarongo atu ano ki
nga kupu onga takitaki, e whakahua ana kite ingoa
ote hoe ote tata, a kite tapa hanga, i Hawaiki ki te
toanga, kinga, mahi, ote hoe nga mai aki te whare,
kia matangi rei, aki te maraaturi ko hekehekei ra-
ngi, mera atu tikanga kote kau matua na ana, i ata
whakatakoto aua mea katoa ko Hataraka tautahi
kote mahi,
Whakahaere inga kapa, ote poi kote oranga, ko
hami teriaki, te hoa, hapai, ko tautahi, i nga korero,
karakia, one be, a kote to kotoru o nga kau matua
ko tai puhi he pai nga mahi i aua rangi erua a heoi,
ite 15 o Maehe, nei ka mauria taua, poi ki te marae
otohu kakahi, i Parihaka, a hema ha nga hapu i ha-
ere, ki te marae oto hu konga ati pourua, konga ti
hine] konga atiruanui kongarua wahia mera atu
hapu ote pari ha otaranaki konga rangatira o nga ra-
uru. I haere, kopou ira mutu ote waero kotika rawa
nui ko mokai, hikairo, huki ki, mera atu rangatira, o
era atu hapu ku atu hia i runga, ake nei, ae ai ki te
rongo atu he nui te whakapai o era atu kano hi tau,
hou ki te poi a nga rauru; a kite rongo ake aka tonu
ka whakamana, te tono ato ratau, kau matua a ha
ami ten aki raua kotona, tamaiti ko Wipauro kia tae
atu, ki to raua, marae to raua iwi me taua tima poi,
ki Hiruharama pea, ki hea ranei. Heoi ake ena
kupu.
He mea ake na aku kua pai inaia nei kua mutu nga
tau, tohetohe nei kua watea te pepa, he whakatika ake,
naaku ite kupu a Eparaima Paki eki ake nei kapai me
whakarite hera manga tangata whakaputa mohio ta
nga ki te tehi taone ki pamu tana, ki Whanganui ra
nei ata whakariterite ai i nga mea penei te ahua.
He whakakapi noa i tata tau nupepa i penetia ake
|
|
14 14 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
ai erua nga pepa nei e kapi katoa ana inga mea penei
kaati e whakamihi iho ana te nga kau kinga kupu
whakamahara ate Etita, H, Pukehika.
E whakamahara mai nei ki nga komiti kia ora ai
to ta tau reo ara to ta tau pepa. Meta na kupu e \_
whakaatu mai nei kite heke onga reta na kamarara,
atu tatau koau tonu tetehi e riri ana ki aua reta ma-
hue, a rere ke terua, onga mea pohehe kote nei kupu
e mea itu akiri e mea inga ronoa iho ote Ingarihi, me-
hemea no nga nupepa pakeha, tana kupu me waiho
atu i reira taua kupu a ngaro noa iho ehara hoki itu
mea iti te 8, 000, mano ate 800 rau ranei kia hoatu,
ki raro ite ra kupu anga ronoa iho, na koi nei aku
tau toko ake inga kupu ate kai whakahaere ote Tiu-
piri, a H. Pukehika a kua marama tatau inaianei, he
kore note pakeha perehi e whakarongo mai kiana to-
hutohu eki ake nei ka korero atu ia ka whakahoki to-
nu mai i ona kupu. Heoi nga kupu.
Ehoa e Pukehika kia ora tonu metou honore
me o hoa mahi i ate Tiupiri!
Na to koutou hoa,
Whanaunga i roto ite ariki,
U. T. H. TEIPUTUTU,
I tuhia atu ite takiwa o Taranaki Poro Wini o Po-
neke Koroni o Niu Tireni, ia Maehe 26 1900.
PAMOANA KURA MAORI, Taite 29, 1900.
(Koriniti. )
Ki te Etita o te Tiupiri.
Tena koe, Hemea atu tena kia koe kia panuitia
atu e koe enei korero e whai ake nei ina poi mai koe.
Ite 1 onga haora o tenei rangi katae mai te Popa ki
Koriniti nei ki te uiui i te matauranga onga tamariki
o te Pamoana Kura. I mua atu o te taenga mai ote
Popa Kamahia e nga Tamariki ote Kura a roto i te
Whare Kara ki te puti puti ki te rau nikau me era
ata rakau o te ngahere tae atu ki te rori haerenga
atu ki te Whare Kura, me te mou hoki o nga tama-
riki io ratou kahu pai. Ko pamoana haki i waho
mai ote whare kura eiri ana e puhipuhi ana e te hau.
Ite mea e haere mai ana te popa mete iwi nui o Nga-
ti Pamoana ki te whare kura karima tiini pea te ma-
mao mai ote popa i te whare kura kawaiputia mai e
nga tamariki ote kura erua nga waiputanga mai ka-
mutu ka whakatutu hoia nga tamariki e 81 note ta-
tanga mai ote popa katu mara nga tamariki kaore e
korikori e 5 iari te mamao atu o te popa i nga tama
riki ote kura katu mai ia kite mihi ki nga tamariki
he roa ia e korero aha e whakapai ana ki te tu me
te ahua rangatira o nga tamariki mete kore paruparu
ine te kii ano te popa he nui rawa nga tamariki ma-
ori e kitea aua e ia i etahi atu kainga maori kaore
nei he kura e haere ana i roto ite paruparu kaore i
rite ki enei tamariki e tirohia ake nei e tatou te a-
hua reka mai ki te titiro atu i te mutunga onga ko-
rero a te popa ka haere ia ki te kai i te 2 onga haora
kawhakatutu hoia ano nga tamariki a hawhe haora e
whakatutu ana ka ki te popa ka homai eia he tohu
whetu ara (star) hei (maaka) mote pai ote whakatutu a
nga tamariki ote Pamoana i muri o tena kawhakawaia-
tatia nga tamariki e te popa homai ana ano tana tohu
whetu mo te pai onga waiata pakeha mete tika onga
rangi menga kupu o nga waiata i muri o tena
he korero pukapuka Ingarihi he korero mapi ka-
mutu i te 9 onga haora i te ata ote Paraire ka
timata te ui ui a te popa i nga tamariki tae noa
ki te 10 onga haora i te po katahi kamutu konga
tamariki i uiui a ki te 1 onga matauranga te 14
nga tamariki i pahiatia te kau marua kaore i pahitia
tokorua nga tamariki i eke ki te tohu whetu ara (star)
ko tamawhiro ko tangaroa e 7 to raua nama, ko nga
tamariki i ui uia ki te 2 onga matauranga e 55 e 45 i
pahitia i te rua, ko nga tamariki wahine i hoatu e te
popa te tohu whetu ara (star) ko ita pokiha ko
rangihikitia ara he 8 to raua nama ko te nuinga
onga tamariki kai raro i enei ko nga tamariki ta-
ano i eke kite tohu whetu (star) ko Toka Peni
ko Nikorimi Pokiha ko Pita Petaera ko Kaporere
ko Patere Kerei ko Wiari Pokokoru, ara he 81/2, to
ratou nama ko te nuinga kai raro i enei kahui ka-
toa ai nga tamariki ote Pamoana i pahitia i tenei tau
e 59 e 22 kaore i pahitia e te popa i mua atu o te
taenga mai ote popa ka tukua mai e te Kawanatanga
etahi taonga ma nga tamariki matau o te kura e rua
nga paaki pukapuka kotahi te teki kotahi te pene in-
giki.
Ko te tuatahi onga paaki ia Tuka Peni ko te tua-
rua ia Pita Petaera ko te Teki ia Nikorima Pokiha ko
te pene ingiki ia Tatai. Potaka ka 6 nga tau o tenei
Tamaiti henui rawa te ahua reka onga tamariki i te
taenga mai o te popa ko te maaka ote Pamoana i te-
nei tau 4021/2 te maaka i te tau i mahue ake nei 339
no Rangitukia 342. Kaore ano i mohiotia te maaka
o Rangitukia i tenei tau. E kiana te popa kaore ano
he kura maori i eke ki to nama o te Pamoana Kareti.
Kati hemea atu tenei ki nga tangata e pupuri nei ia
ratou tamariki hei tiki wai a wahie ranei hoiho ranei
a ki nga mahi maori ranei a kinga mahi ranei kaore
nei e puta mai he painga. Kia tukua a ratou tamar-
iki ki nga kura. Mei konei tahi tatou e titiro ana
ki nga tamariki o te Pamoana penei ko te rite ka-
toa tatou ki te penei he kino te noho kore kura
onga tamariki ko te Hamoniana ara o kana me
ake katonoa e te popa ki te Kawanatanga kia tu-
kua mai ma nga tamariki ote Pamoana tera atu
te nuinga onga mahi ahua reka o tenei ra.
Heoi ano,
POKIHA PENI,
Tiamana ote Komiti o te Pamoana Kareti
|
|
15 15 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Whakapai.
Kia ora koe e Tokihia mo te kaha ou ki te whaka
haere i to Kura, koina nga nahi ma te tiamana, ki te
ngoikore te tiamana, tera e ngoikore te kura, kia ora
koe, —ETITA.
-Te Waipounamu,
Wairewa,
Little River,
Canterbury,
18 Maehe, 1900.
Kite Etita o te Tiupiri.
Tuhia iho enei kupu ki roto kito tatou, pepa ara
kia te Tiupiri hei hari atu mana kirunga kinga ma-
rae nunui menga huihuinga tangata enoho maira ita
whiti pama mao. Ehoa ma tenara koutou he kapu
ake naka mo nga panui a Niniwa Kiterangi e panui
nei i roto ia te Tiupiri mete Puke Ki Hikurangi e
tono ana kia nuku hia nga utu moa tatou perehi erua
kia kotahi pauna mate tangata kotahi hei utu pepa
mono ite tau ehoa ma e titiro ana au mo enei panui
tera e mate o tatou perehi ina whakaaetia enga Ra-
ngatira nara tou aua taonga kaati me ki ake eau kei te
tika tohunga toronga ka whiwhi ki tona pepa ite tau
ko tohunga powhara karara ite kore moni hei utu
pepa moua ki toku whakaaro ake tera e hoki te maha
onga tangata kite iti e kore e penei te haere nui me
raua e haere nei ahakoa 2 erua herengi e 8 e 4 e 5 e
6 a tae atu kite 10 herengi kite pai ano ki taku nei
titiro engari kite hanga na ratau nga ta onga e kino
ana tenei haere ite kore moni hei utu mo nga kai-
mahi e tika ana tena me titiro ake ano kinga kupu i
runga ake nei aha koa utu tatau i teko £1 pauna i te-
rua pauna kia nui ai nga korero mo roto io tatou
Nupepa kia tere ai te haere i roto ingara inga wiki.
Kaore hoki hepainga kia matou ite hunga e noho
atu nei ita whiti Pamamao note mea etae mai ana
nga mea moku i roto ite rua wiki eo no ra ko tenei
kupu aha koa iti nga wharangi o a tatau Nupepa kaa-
ti tonu kei te pai no atu kia au tenei kupu aka me
tango kia rima nga Nupepa mone tangata kote
Tiupiri mete Puke Ki Hikurangi mete Pipi Wha-
rauroa mete Tui mete Nupepa pakeha kite puta hoki
a te huia tangata kotahi ka tahi katino pai rawa ata
kateretere te haere o tatou Nupepa katahi hoki ka
tino rongo korero i roto i nga wiki katoa inga ra ka-
toa.
Kite iti hoki te utu o a tatau Nupepa kite nui te
utu e kore e mana a kitia e nga tangata rawa kora
otira tena ano e iti te utu moe tahi atu Nupepa o
tatou tera e titiro nga kanohi ote hunga iti ki reira
ko nga Rangitira kinga mea nui te utu kia tere ai e
Nupepa mona me nga korero pai tonu tena kia au
kaati iho iko nei kei pouri mai koe e Niniwa e kimi
ake mo nga kupu oto panui ehoa ete Etita kia tere
to panui kia rongo oku mai hoa ita whiti.
Heoi ano, '
NA HARE KEEPA.
Mo te Tiupiri.
WAINUIARAPA, Maehe 12th 1900.
E kui e te Tiupiri.
Tena koe he panui atu tenei ki nga tangata tango
nupepa o te Tiupiri. He whakamahara atu tenei kia
koutou e haere ana tenei ki te rua o nga tau e haere
noa ananga nupepa kia koutou, tokowha tonu nga ta-
ngata kua tae mai nei a ratau tekau hereni ki te
Etita o te Tiupiri o Te Aute takiwa o Heretaunga,
no te tau 1899 tau moni a a taua hunga toko wha, i
tenei tau 1900 kaore he pane Kuini e tae mai ki he
Etita hei poohi pepa mana, ma ratau ma nga tangata
tango nupepa, tukua mai nga moni ki to koutou.
Etita ki Wainui Arapa Te Aute me nga pane Kuini
kia mohio ai to koutou Etita ko mea kua tae mai
tana moni.
Ko mea kua tae mai ana pane Kuini kia tukua atu
ai ki roto i te panui Heoira nga kupu ata koutou
mokai kia ora Hipango te kai whakahaere o te Tiu-
piri.
Ha to koutou hoa,
AREPA MAKI.
Kua mate Anania tera ngi, pawhaitiri o tikokino.
He rangatira tenei tangata kua mate a Rutene o
Patangata, Me tuku mai ki a tipu Tainguru.
MANGAMUKA, March 13th 1900.
Kite Etita o te Tiupiri, kia W. W. Hipango.
Ehoa tena koe, mete komiti whakahaere ote Kuia
na ote Tiupiri. Panuitia atu enei kupu i raro ihi nei
ara: —
Ki nga iwi ki nga hapu ki nga huihuinga tangata o
tatou motu erua o Aotearoa mete Waipounamu, kia
rongo te iti, te rahi, te Kaumatua, te kuia, te tai
tamariki tane, mete tai tamariki wahine, ko tetahi*
hui i tu ki Waihou Hokianga, ite 1 onga ra o Maehe
nei 1900 tan. Kote putake o tana hui, he whakaa-
rahanga note Kowhatu Tohu Tapu o Rihari Raumati,
Mete. Hurahanga o nga kakahu o taua kowhatu, ko
tenei tangata he Rangatira no Ngapuhi, kati ra, me
titiro ki raro iho nei ko nga korero o taua kowhatu
Tohu Tapu o Rihari Raumati.
KA TIMATA MEI.
HE TOHU.
Whakamaharatanga tenei No Rihari Raumati he
Rangatira No Ngapuhi Uri o Rahiri heke iho kia
Taroa raua ko Tauratumaru i mate ki tona kainga ki
|
|
16 16 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Waihou Hokianga ite 30 o nga ra o Tihema 1898 te
tan, ona tau 101.
Ko tenei kaumatua he tangata ata whai ki ona iwi
ki nga maori, ki nga pakeha,
He kaumatua e arohaina ana e ona iwi, he tangata
i Piri pono kia te Kuini, he tangata ano hoki i u tonu
kite whakapono kia te Karaiti tae noa ki to matenga.
Ko te Hapu Tuturu o Rihari Raumati ko Ngatito-
ro. Ko te mutunga tenei o nga korero o tona tohu.
Kati ra, ko nga iwi i eke ki runga ki tenei Hui, ko
Ngapuhi, ko Ngatiuru, ko Ngatipakau, ko Ngatiuwe,
ko Ngaitu, kote Urikopura, kote Urioteaho, kote Ko-
whatutaka, Teihutai, Ngatihua, Ngatikura, te Patu-
poo, te Ngahengahe, te Popoti, te Honihoni, Ngati-
hao, Ngatama taua, Ngatarua wahine Ngatitoro hoki.
Kati ra, ko nga iwi enei i eke ki tenei hui, i tino
whakapai toku ngakau, meto ku tinana, me toku hi-
nengaro katoa ki tenei hui, kati, e ono ra i tu ai tenei
hui kahore he kino i tae mai kia an, kati he nui hoki
te kai o taua hui.
Kati ra, kotahi ra i mua atu ote Hurahanga ote
kowhatu, ka mate tetahi tangata, he uri ano tenei no
Rihari Raumati, kote take i mate ai ia, e mahi (Bush)
una ia, ara, ratou kona hoa maori, me nga pakeha,
Nate Tuporo ia kati, ite wa e haki ana ratou kona
hoa i taua rakau, kaati i taua wa ka karanga atu te-
tahi ona hoa (Look out please) i taua wa tonu ano ka
peke nga hoa, kaputa raua katahi ka tahuri whaka-
muri ki hai i kite i to raua hoa, kua mate noatu ia
kaati ko te wahi i takoto ai ia i Peterehema, ite wahi
i hui ai nga tangata ki Waihou.
Kati kote minita ia ia te tikanga ote karakia i nga
ata i nga ahiahi me te Hurahanga o nga kakahu to
kowhatu, mete tukunga ite Tupapaku, ko tona ingoa
ko Hamiora Kiingi.
Kati kote koea i tae ki taua hui no Mangamuka,
kotenei koea, note hoki nga iho onga taitamariki i te
kura ite (Three Kings College, Auckland) itu ai.
Kati ko tenei koea i haere i taro ite mana o Hami-
ora Kiinga.
Kati kanui rawa te whakamiharo ote Ngakau o ia
tangata oia tangata me toua tinana, me tona hine-
ngaro ki tenei koea ite mea hoki i ahu iho tenei koe
i tetahi tangata, ara, pakeha mohio kite whakaako
Waiata pakeha, kati hore kau he nui nga utu onga
korero.
Hoi ano Kamutu,
Nate Ngakau Hori Otene,
Kei Mangamuka e noho ana.
Nga Apiha mo te Tiupiri.
Nga Mema mo te Tiupiri:
TOPIA TUROA
POROKORU PATAPU APERA TE KEUNGA
HOUI PUKEHIKA RAIHANIA TAKAPA
RU REWETI TE HIRA MATIU, KAIPARA.
TE KOMITI O NGAPUHI, KAIKOHE.
HEREMAIA HIKU, Tiamana. WIREMU HEREMAIA, Etita.
KOMITI O NGATIKURA, PIPIRIKI.
IHAKA REREKURA, Tiamana.
KOMITI O TE HAUKE, HERETAUNGA.
KEREAMA HUPITA, Tiamana. AREPA MAKI, Etita.
KOMITI O RAETIHI. WINIATA TE KAKAHI, Tiamana.
KOMITI O TANENUIARANGI.
HANEA KAWANA, Tiamana. RANGI MAWHETE, Etita.
KOMITI O TE AUPOURI, TEKAO MURIWHENUA.
E. M. KAPA, Tiamana. M. T. TAURERE, Raro Etita.
Te Ripoata mo te Tiupiri;
TE KORONEHO, WAIRARAPA.
He Raro Etita mo tera takiwa katoa, o Moawhango
me Taupo:
HENARE PENETI.
Nga Etita o te Rairi Karamu:
NINIWA I TE RANGI, MARTINBOROUGH
MERI H. MANGAKAHIA, WHANGAPOUA.
He Etita mo nga tikanga katoa e pa ana ki nga
whakahaere tupuna:
HAAMI TE RIAKI, WHANGANUI.
Raro Etita mo nga Takiwa, ki Raetihi Manganuiotea
MARAEA TAMATEA.
Koia te Kai whakahaere mo te Tiupiri mo nga
Takiwa ki Heretaunga:
MOHI TE ATAHIKOIA, WAIMARAMA.
Raro Etita mo nga Takiwa kia Muaupoko
EPARAIMA PAKI LEVIN.
Hei Raro etita mo ta Tiupiri mo to Takiwa
Ngatiraukawa:
WIREMU KIRIWEHI, OTAKI.
Hei Raro Etita mo Ranana:
PERETINI REWI, RANANA, WANGANUI.
Raro Etita mo Heretaunga Waipatu
PARAIRE HENARE TOMOANA.
Raro Etita mo Tokaanu:
RENATA NGAHANA.
Raro Etita mo Kai taia:
EREPETI RAPIHANA.
Raro Etita mo te Takiwa ki ta Reurou
HUE TE HURI.
Raro Etita mo Lower Mohaka:
REMUERA H. TE URUPU.
He mea Perehi e Waina me Waina, a he mea panui e
Waata Wiremu Hipango. I raro i te mama o te Komiti
Nui o Whanganui.
MAEHE 8th, 1900.
Printed by Vine and Vine at their Registered Printing Office,
Wicksteed Place, Wanganui, and published by Waati
Wiremu Hipango, under the authority of the General
Maori Committee oi Wanganui.