|
loading...|
|
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 3, Number 76. 24 May 1900 |
|
|
1 cover |
▲back to top |
THE JUBILEE
TE TIUPIRI MAORI NEWSPAPER
NO. 76 VOL 3.
WANGANUI, 24th MEI, 1900.
When you are visiting Palmerston kindly try
CLARE'S
for Hot Dinners, Cakes of all Descriptions,
Hot Pies. You get a real good dinner with
tea, &c., for 1/- only.
S. CLARE,
THE SQUARE,
PALMERSTON.
Ki te haere mai koe ki Pamutana, haere ake ki te
whare o KEREA, kei kona nga ahua kai katoa, e
mahia ana e ia, he keeke o ia ahua, te atu mo
te tina kotahi te hereni.
S. CLARE,
THE SQUARE,
PALMERSTON.
Na Neira o Nepia,
nga Rongoa Wairakau e mahia aua mo ia ahua mate.
HE PAURA MO NGA NGIO
me nga mate wharowharo, ara Peronokaiti,
PAAMA O KIRIARA.
He rongoa mo nga matao, mo nga maremare.
Me nga rongoa katoa kei toku haapu i Emataua
Tiriti, Nepia, tukua aua i nga meera katoa.
Kaore he utu mo te tohutohu atua mo te tuhi a
• reta ranei.
|
|
2 1 |
▲back to top |
|
|
3 2 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
kari ko Taitoko, hei aha ma Timi, heoi
note wa pea ka mohio te kaumatua nei
tenei katata mai tona wa e kore ai i tenei
ao katahi ia kahoki ki te tuku i ona ma-
hara kia Timi, mutu pu koia e hipoki nei
ki runga kia ia.
No reira ko Timi Kara e tata ana kia
tatou, mehemea ka taea e tatou te whaka-
kotahi he tikanga mo tatou i tenei tau kia
oti, tera ki te mahara ka takoto pai, no-
temea kote wa tika tenei hei whiriwhiri-
nga nuitanga ma tatou ina puta mai ona
pire.
He uri ia na Tamatea, aki te whakaaro
i puta mai i roto i te hope o Tamatea nga
rangatira momo, nga rangatira mataura-
nga,
Notemea kua tino kitea i puta mai i roto
i tenei whakapapa, haunga hoki te hono
hononga atu ki roto ki etahi o nga take o
nga tupuna, he mea tena kei roto kei tona
rohe ake, ko Tamatea i haere tahuhu to-
nu mai kaha ana te tomo tonu ki roto ki
nga iwi ote motu nei,
Ko Meiha Keepa, ko Meiha Rapata me
era atu, ko Kapene Wirihana Puna, ko
Kapene Tomoana, nga rangatira matau-
ranga,: —Ko Karaitiana Takamoana, He-
nare Tomoana, ko Te Mokena Kohere,
Wi Pere, ko Timi Kara, ko Tareha, ko
Mete Kingi, ko Hoani Taipua, Ropata
Te Ao.
Tera atu te nuinga o nga rangatira whai
mana: —Te tutukinga iho o a ratou piki-
pikinga ki runga ki te matauranga, ko
Timi Kara i whakaeke ki runga ki taua to-
rona nui o tenei ra, he Minita Maori, a
he mana nui tenei o te taha Kawanata-
nga, na reira e tika ana kia koa kia hari
nui o tatou wairua ki nga hikinga a Ta-
matea.
Hanga Taiepa.
——
Kia W. W. Hipango.
Panuitanga kinga tangata e whai hipi ana ki Hangi.
waea 4 F No. II.
Kia mohio mai koutou kahanga te Taiepa Timata
nai i te awa o Waitaki haere mai i te taha whaka-
runga o te rori tutuki mai ki te poupeeke rohe o te
taha kia perata to Aukohiwi.
Haere whakarunga o taua poupeeke tutaki atu ki
tokiahuru awa.
He kupu whakamahara tenei kinga tangata wha-
hipi koa tetahi onga ra o Akuhata timata ai koutou
te whakawatea ia koutou hipi i taua takiwa kaua hei
nuku atu.
Me mutu te haere onga tangata ki taua wahi mahi
hoiho ai timata i tetahi o ngara o Tihema 1900 mei
hemea ki te kitea ka wainatia ki te aroaro ote ture.
NA NGAHUIA I. K.
WANGANUI, 1 Hune 1900.
Panuitanga mo nga
marae, -
Kia mohio nga iwi ote motu tenei kei te hanga he
pire tiaki mo o tatou marae kia whai mana ai te ko
miti o tena marae ki te tiaki ki te whakahau kia wha-
kapaingia o ratou marae, ara kia tangohia nga mea
kino, Ina kaha ki te whiu i nga tangata e takahi ana
i nga ture ote marae.
He tikanga nui whakaharahara rawa tenei, be hi-
koinga tuatahi no tatou no te tangata maori hei arai
|
|
4 3 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
atu i nga tino mate e puta mai ana i roto i nga mea
kino; e takoto ana i roto o nga kainga, te mate enoho
ana i roto i aua mea kino he piwa, na reira i ki ake
ai te Tiupiri kote hikoi matahi tenei note tangata
Maori hei whakamataunga mote tupu o nga tamariki
e ngongo ai ratou i te ha pai, e tika aua tenei mahi
hei whakahaere ma nga hapu ote awa nei o Whanga
nui ara me timata i Putiki, Aramoho Kaiwhaiki, Ra-
orikia, Parikino, Atene, Koriniti, Karatia, Ranana,
Tawhitinui, Kau waeroa, Hiruharama, Pipiriki, Utapu,
me era atu wahi. • -
E penei ana me whakatu he komiti mo ia kainga,
a me timata rawa te whakahaere i tenei wa kia puta
rawa ake te ture kua matatau ki te whakahaere.
Ki te oti he komiti o ia pa o ia pa me tuku mai o
ratou ingoa me to ratou tiamana kia panuitia e o ta-
tou nupepa, he tino whakaatu tuturu tena na te Tiu-
piri,
Ma runga i taua huarahi a nga komiti, e taea ai
nga takuta te tono kia tirohia o ratou kainga, me nga
mate hoki e pa ana ki nga tangata kainga, ina oti te
whakahaere nga tikanga o nga marae.
Te tino take o tenei mahi mo nga mate e haria
mai ana e nga pakeha o era moutere, kia tae rawa
mai aua mate kua kore e kaha te toro haere ki nga
takiwa noho haere ai.
Kote takiwa ki Wairarapa kua tino kaha ki te
whakahaere i tenei mahi ko nga kaumatua tonu o
reira ara ko Tamahau me era hoa rangatira kei te
mahi.
. Na kia mohio ano tatou te iwi Whanganui, i wha-
kahaere ano e tatou tenei tikanga i te tau 1890 ki
roto o Hiruharama kia tahuri tena pa ki te whaka-
pai i nga marae, i mahia ano taua mahi e tetahi Ka-
' mupane o Hiruharama, ai kaha taua Kamupane ki
te mahi haere i nga kainga me nga tauranga waka,
me taku mohio kei te ahua pai ano nga kainga.
Otira whakariteritea nga mema mo te komiti, ina-
ianei.
Piritani me Taranawaara.
—————*—————•
Mawhekingi.
Kote toru tenei o nga pa o te Ingarihi
kua ata maunu pai mai i roto i nga ringa-
ringa ote Poa, he maha nga marama e
whakatau ana. te Poa kia hinga ia ia, kore
rawa, hei mohiotanga ehara te Poa i te
iwi matau, ina hoki pau katoa o ratou tino
Tianara ki te whakahaere tikanga e riro
ai aua pa ote Ingarihi ia ia, a kore rawa.
Ite wa tuatahi ote pakanga rere ana te
wehi ote Poa, hei aha tena ma te Ingarihi
e ki ana hoki te haka "mate atu he toa
ora mai ra he toa. "
Ko Reirimete te kau marua mano hoia
i roto, a he tata atu hold nga kai whaka-
ara, he pena ano a Kimiri, heoi ko
enei pa i ora tuatahi. Tena ko Mawhe-
kingi e pa mamao noatu tera taone, kaore
nga ope hoia ote Ingarihi i tata atu, heoi
kote pa nei mahue mamao noatu tona ko-
tahi e hangarea ana ete Poa ate riwha
tetahi wahi, haere atu te Poa he mohio
hoki no Kanara Parana Pauera ki te wha-
kahaere i tona ropu, ko ana pu repo ehara
i te ata pu, ko nga pu ano pea i nga ra ia
Tuku Wereta me Naporiana, ko a te Poa
pu repo i runga atu te pai te kaha hoki,
hei aha ma te taone nei, mataku ano ai
te Poa whakatata atu i te wehi ano o ra-
tou mo to ratou matenga i nga tainamaiti
i whakatakotoria ai e Kanara Pauera, a
he nui te Poa i mate, no reira ka ma taku te
Poa te whakatata mai, ka waiho tonu e te
Poa koa ratou pu nui he pupuhi ki roto
ki te pa. Heoi kote iwi ote pa kua noho
ki raro te whenua, hei kona ngau ai nga
mataa o nga pu repo no whea hoki e ta-
ngata i whara. Kote korero a nga nupepa
ka riro a Mawhekingi i te ringaringa ote
Poa i te kore hoia e tukua hei whakaora.
Heiha ma Ropata mau tonu ia ki te waka-
ere i waenganui ote huarahi; kote take hei
aki haere i te Poa kia wawe te hoki atu ki
roto.
Te tono atu a Ropata kia Kanara Pau-
era kia mau mai tae noa ki te tekau ma-
waru o Mei, whakaaetia ana e Kanara
Pauera, katahi ka whakahaua e te iwi nei
to ratou paku toenga wairua, koto ratou
ora he hoiho he kiore hoki pea ehara hoki
i te ata kai. I runga i tenei rongo ote
Poa katahi ano ka riri te Poa nowhea ho-
ki i taea ai
Tokorua nga Tianara i tukua hei wha-
|
|
5 4 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
kaora ko Parama raua ko Hanita, ka
whati a Parama i te Poa, na reira ka tino
kiia e kore e taea te whakaora, katahi ano
raua ka purei ma wai o raua e whakatono
tuatahi te pa a raua nei haere atu, a kote
hunga ote pa kei te mahi tonu i ana ra-
wake ki te Poa, konga tangata maori eno-
ho ana ki reira katahi ka whakarerea to
ratou-nei puni kanoho ki roto i te pa, ma-
hara ana te Poa kua whati; katahi ka ti-
kina e te Poa ka whakaekea taua wahi,
mea ano ka tau rite te Poa ki te ngutu oa
ratou pu katahi ka rangia ki te pu, kama-
te ano te Poa, he nui te hinganga; katahi
ka uru tomokia ete Ingarihi ora ana te
pa, a kote tino Tianara ote Poa ko Poota
te ingoa, ka mou herehere mai inaianei
kua ora te Ingarihi ara a Mawhekingi. I
tenei rongo ote Paraire 18 nei kua ora a
Mawhekingi, kaore i tino whakaponohia,
note Rohoroi katahi ka tino tuturu, a he
ra nui taua ra mo nga pakeha me nga
maori o Whanganui.
Te Tianara o te Poa.
Kua mau herehere te tino Tianara ote
Poa ara a Poota. tokotoru tonu hoki nga
tino kaiwhakahaere o te Poa. Tuatahi:
—Ko Hupita, kua mate nei ia. Tua-
rua: —Koroni, kua mau herehere ia. Tua-
toru: —Ko Poota, kamutu nga tangata
whai ingoa o ratou.
Kei U Marara Haere.
Kua peru te ihu ote Poa, kua tihe nga ihu i
te haunga tote o nga pu a te Ingarihi, kua
whati haere whakaroto. Kua tuturu ra-
wa to ratou hinga i te Ingarihi.
Kua horo atu te Poa ia Tianara Ranara
me Tianara Paramena i komai o Takatu.
Kua mauherehere ia Tianara Hutana
kotahi rau nga Poa,
He maha nga wakena ote Poa kua mau
ia Tianara Porooriwuru.
Kua riro mai te taone a Kurutana ia
Tianara Ropata, a na nga hoia onga Ko-
roni i tomo tuatahi tara Niu Tireni.
•
Ia Tianara Pota me tona hoa me Weta me to ra-
ua ope hoia ote Poa ia ratou e haere ana ki tetahi awa ko
Waara te ingoa, mea ana raua tenei ake ka mutu ta
raua whawhai mo te taha ki te Piriteiti. Heoi nui
atu te riri o nga Piriteiti, ki nga Poa mo ratou i ko-
rero pera, me te ki hoki a te taha ki te Piriteiti na
te Poa ratou i taki atu ki te whawhai, a whakarerea
ana ratou, koia te take i kore ai ratou e whawhai ite
whakatomonga a to Ingarihi i to ratou taone i Kuru-
tana. E toru rau ote-Piriteiti i huri mai ki te taka
kia Ropata, a i ara te umere a Ingarihi kia Ropata ko
etahi o nga Piriteiti kua hoki hoki atu ki o ratou nei
kainga.
I te uranga o Tianara Ropata ki Kurutana a be nui
hoki te kou ote tangata whenua.
Tianara Pereniha.
Kote toa nei i tureiti ia me tana ropu ki te au ka-
ti i te tereina ote Poa, huri rawa ake ia me tana ropu
kua pahure penei he nui te mounga ote Poa ite Poa
ka pahure katahi ka wahia e ratou nga piriti, kia ko-
re ai te Ingarihi e whai ia ratou.
He nui te oho rere ote Poa ki te tere ote haere a
Tianara Ropata.
Konga hoia kei a Tianara Ropata inaianei e toru te-
kau mano, he penei ano hoki kei a Tianara Pura.
Te inoi a Kurutia.
Kua karanga a Kurutia ki te Atua kia whakaka-
hangia ia, i runga hoki i te mea kaa kore he iwi hei
wawao i ta raua pakanga, heoi ano te iwi kei te toe
ko nga Anahera ate Atua.
Te Toa ote Ingarihi.
He maha ano nga tangata ote Ingarihi e kitea ana
te toa i roto i nga whawhai nei, na ite whawhai i matt
nei nga tekau mawhitu ote Niu Tireni. Ite mea ka
uru nei te Ingarihi ki roto ki te tahapa a te Poa, kata-
hi te tangata ote punui ka heke ki raro o tona hoiho,
ka tapahia e ia te Poa ki tona hoari, ka rere atu hoki
ki tetahi ka werohia ki tona haori, ka puhia mai e te
Poa katu katahi ka mate, i runga i te mea kua ranu-
ranu noa iho te Poa me te Ingarihi, katahi ka rere
atu ki raro ote wakena ki reira whakaruru ai, kei te
rere tonu te mahi a te mataa, tiro ake ai te Ingarihi
he Poa i tona taha enoho ana, katahi te Poa ka ki atu,
he taurekareka koe naku, katahi ka rere atu te Inga-
rihi ka mau kite korokoro ote Poa, katahi ka akina
te upoko ki te whenua, ka pahure te Ingarihi nei, i
kite tonu tetahi Marikena, inu! hoki tona whakami
haro ki te iwi nei ki te Ingarihi
Poota.
Ko Tianara Poota i kua nei kua mau, ehara i taua
Tianara* hei taina mona.
|
|
6 5 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Tianara Irawhe.
No te Poa te tangata whakaeke, i Mawhekingi, i
mau herehere ia Kanara Pauera i taua whawhai i
Mawhekingi.
Tianara Poota.
I runga i te korero a Kurutia, kia whakatonukutia
nga rua waro kouna taimana, i taua takima, kei re-
ira kau ana taonga nunui i te Ingarihi. Kia ana a
Tianara Poota, mehemea ki te ringa kino tia aua-ta-
onga, ka mutu rawa tona mahinga pakanga. Na he
tangata mohio tenei ina hoki ka puta tenei whakaaro
i a ia, kei waiho hei tino mate nui mo te Poa, ina
whakakino i ana taonga.
Tianara (Ropata.
Te kau mawaru, maero i komai i Honapaaka a
Ropata inaianei ko tetahi tenei o nga tino taone e te
Poa,
* *
Auhia me Tiapanihi
E kore pea e taea te
tutaki ta raua hiahia nui
kia kaua raua e wha-
whai.
Kua tino hiahia nui te Tiapani ki te
whawhai, e rima rau mano ona Ma,
Kote whakaatu mai o te kupu a Tiapa-
nihi me mutu rawa te whakaeke nui mai
o Ruhia ki Korea (koia te wahi i wha-
whai nei te Tiapanihi rana kote Tainamana
a riro ana te Kaupapa i te Tiapanihi.
Te Korero hou.
Kua riro mai hoki te tino taone ote
Poa, ko Piritoria tenei ko te nohoanga ote.
Kawanatanga ote Poa, kua riro mai-ia •
Tianara Ropata.
Ko Kurutia kua haere atu ki tetahi ta-
one e pa mamao rawa atu i Piritoria ko-
tahi rau e toru tekau maero te mamao.
Kua tupato inaianei te iwi nei te Poti-
kiihu, kua oti ana mea mo te whawhai,
he tupato no ratou mote. Poa.
• Ko te korero a te matakite a te Poa ko
Hune te marama ka mou te rongo, e toru
nga marama i muri iho, ka mate a Kuru-
tia.
He Pakeha no Niu Tireni
kei Ingarihi enoho
ana,
BATH AND COUNTY CLUB,
BATH,
x
Aperira 5 1900,
Ki toku hoa aroha ki te Etita o te Tiupiri.
E koro tena koe, kia ora tonu koe te konohi ote
iwi maori; i au i atawhaitia i toku haereeretanga
tuaruatanga i Poneke tae no ki Waitara i te tau 1848.
•
|
|
7 6 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Heoi te mihi.
No nanahi i pootitia ata ai e au te Nupepa o te
Banana Taima, hei whakaatu i nga korero whai ti-
kanga ote iwi maori an e korerotia ana e tenei, ta.
kiwa, kua maakatia e au ki tetehi tohu kia wawe ai
koe te kite i ana korero,
I au e wehe mai ana i tenei rua tekau tau, i tae
ata ano au kia kite i taku teihana i Hatuma i Wai-
pukurau i Heretaunga
I taua haeretanga ata oku i tae au ki Rotorua ki te
ngawha, huri atu au ma Pipiriki eke ata ai i runga
i te tima ki Whanganui.
I te kore i kitea he moenga ite taone, eke tonu
mai, i runga i te tereina ki Hatuma ano, i toku
kitenga i Whanganui i te tau 1843, he ruarua noa
nei nga whare paraki e tu ana, me tetahi whare kai-
nga no Tiatene, me Rakete. I tae atu au ki te pa
kia kite maori ko te Kopa taku i kite ai ko te Hi.
kaka i uta o Whanganui, me Topi ai kite nui au ia
ia i to ratou haerenga mai ko kingi Tawhiao ki In-
garangi,
Ite tau 1848 i au e haere ana ki te tiro whenua mo-
ku A kihei hoki i kitea, a haere ana maua ko Meiha
Paraone, i runga i te whakaaetanga o nga maori ki
tetahi whenua, katahi ka tutakina e Wairaweke, heoi
haere atu ana au ki Wairarapa a oti pai ana nga ti-.
kanga e whakaarohia ai e au, Noho ana au a kotahi
te kau tau oku e whangai hipi ana -katahi ka hoko-
na e au a Hatuma Poraka, note tau 1874 ka haere
mai maua ko taku kotiro kia akona ki te kura, kaa
kiia ake ra e au ki rua tekau oku tau e ngaro mai
ana, kotahi au ka hold ita i te tau 1893 ki te tau
1895. Kua tae enei oka toa ki te 82, a ki taku ma-
hara e kore au pea • kite hoki i Nia Tireni.
Ma toka ingoa koe e mohio ai ko au tetahi o nga
tangata tango ito Nupepa, na tenei au i whakamara-
ma ki nga nui o te iwi maori e arohatia nei e au.
I kite ano iu i te taenga mai o nga hoia maori i te
Tiupiri ote Kuini i te tau 1897, ko etahi o ratou he
uri na oka hoa kaumatua o Wairarapa me Heretau-
nga, ko Tata te Whaiti, tama o Hone te Whaiti, e
toku mutunga te noho i Wairarapa ka tukua mai taua
tamaiti ki au, a noho ana ki au ki Hatuma erima a
ono ranei ngatau, no tona hokinga ata ki Wairarapa
ka marena ki tona wahine, i tae mai ia kia kite i au
ki Kotorani nei.
Mehemea ki te haere mai tetahi o koutou ara o iwa
ki konei me haere tonu mai kia kite i era, ka powhiri-
tia ratou ki te kara o Niu Tireni ka manaakitia ratou
Tenei ka tukuna atu e an toku whakaahua me toku
ingoa.
Na to hoa aroha,
NA RAKU ERAIHIA,
RATA.
(PURVIS T. RUSSELL. )
P. S. —I taku haerenga mai i Poneke i te tau 1843
ki Otaki, Manawatu, Whanganui, Ngatiruanui, ko te
ingoa a nga maori moku ko "Raku".
I toku haerenga ki Wairarapa i te tau 1843 ko to-
ku ingoa ki nga maori o reira ko " Eraihia "..
I toku nohoanga i Hatuma 1853 ka karangatia
ahau e Te Hapuku ko "Rata".
Kurutia.
E kiia ana ko Kurutia, he tangata nui te moni,
me te whenua kotahi rau e iwa tekau ona paamu, a
he nui kei nga takiwa mahi koura, kaore e whaka-
aetia ana e ia kia mahia.
He nui hoki ona whenua kua tungia he taone ki
ranga, kei Piritoria me Hanapaaka, nga tino taone
ote Poa.
Koia te tangata nui atu te whenua ite takiwa o
Rutenepaaka, koia hoki tetahi o nga tangata i nui
nga hea i roto i te Kamupane Rerewe i Neterana,
me te Kamupane hanga waipiro.
He whenua atahua tona kei te takiwa ki te Keepa,
kotahi kei Horana kei Tiamana.
Erua miriona pauna ona moni kei Tiamana. He
nui atu hoki ona paanga kei roto kei nga wahi ka-
ringa moni, i Taranawaara me te Piriteiti.
Kote tutururunga tenei o ana moni e ai ki te ko-
rero, te kau maiwa ki te rua tekau miriona pauna.
Ko ona moni kua tuhaina ki etahi tangata hei ti-
aki kei murua,
Te Tima Hou,
Note 31 onga ra ote marama o Mei i toia ai te ti-
ma hou nei ki roto ki te wai.
Kotona ingoa ko Aotea, ara kote ingoa ote waka
o Turi i maanu mai ai i Hawaiki
Kaati kia mohio mai koutou he oti tenei note ti
|
|
8 7 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
ma hei, kote mahi inaianei kote Langa i nga whare o
runga, a kote korero a te kaihanga kia rua marama
ka tino oti rawa.
Na e nga iwi kia marama marire ki nga tima e
mahia nei mo roto i te awa o Whanganui. Ite tau
1880 ka korero a Meiha Keepa e kite koutou te iwi
Whanganui, ka haerea tenei awa e te tima, na ko roto
i te awa nei i taua wa ma te waka anake ka taea te haere,
inaianei ka wha nga tima ka oti mo roto i te awa o
Whanganui, na kei pohehe koutou ina korero nga
pakeha tenei ake kei te takoto mai nga ra e nui ai
nga tima mo roto i te awa o Whanganui, na ka wai-
ho na ratou ke taua korero.
Ko te ingoa e mau i te tima ko "Aotea, " na Ma-
tene oa ana i wini, no temea naana tona te ingoa
tuatahi i tae-ki te Kamupane.
Kereopa Tukumaru.
Ko Kereopa Tukumaru, he tino Kaumatua Ra-
ngatira tenei i roto i nga rohe katoa Ngaati Rau-
kawa, naana i pupuri te Whakapono o Ngaati Rau-
kawa, timata mai i te tau 1840 tae mai ki te tau
1880, ka whakaarahia e ia te pou, ka huaina te
• te ingoa ko te Tiupiri o Ngaati Raukawa, ara, ko
' te tohu o te roa o te Whakapono e mau ana ki
runga i nga Iwi katoa, i timata mai nei to ratau
Whakapono i te tau 1840, tae mai ki te tau 1880,
a, i hui katoa nga Iwi Maori o roto i te rohe o te
Pihopatanga o tenei takiwa, timata atu i Otaki tae
atu ki Poneke, whiti atu ki te Waipounamu, ti-
mata atu ano i Poneke tae atu ki Wairarapa me
ona rohe katoa, haere i roto o Tamaki tae atu ki
roto o Heretaunga, me ona rohe katoa, huri mai
ki to Tai Hauauru, Taranaki, Whanganui, Rangiti-
kei, haere mai i roto i nga rohe katoa o Ngaati Rau-
kawa tae mai ki Otaki, a, i kohia he moni ma nga
Minita Maori e nga Rangatira katoa i tae mai ki
taua hui o te Tiupiri i taua ra, i te 28 o nga ra o
Aperira 1880, hui katoa te moni i kohia ai, erua ma-
no pauna £2, 000, kei nga kai tiaki moni o te Haahi
taua moni e takoto ana inaianei, a, i te 28 o nga ra
o Aperira ite tau 1890 ka karangatia ano e ia he Tiu-
piri tuarua mo te taenga o nga Kaumatua ki te 50
tau e mau ana ki te Whakapono, a, i hui katoa
ano nga Iwi i tenei. Tiupiri, a i te 13 onga ra o
Aperira 1900, i te kuru Paraire, ara, i te ra i
mate ai to tatou Ariki a Ihu Karaiti, ka mate ho-
ki ia ki Kereru, a, he nui rawa te aroha me te
tumanako tonu o te ngakau, mo tenei Kaumatua,
me ana mahi pai katoa mo te Whakapono kua tu-
hia i runga ake nei a, he nui nga Iwi i tae mai
ki te tangihanga mo tenei Kaumatua mo Kereopa
Tukumaru, ko Ngaati Apa, ko Rata na Ngahina me
tona iwi, ko Rangitaane, ko Ngaati Kahungunu,
kia Renata Ropiha me ona hoa, ko Ngaati Rau-
kawa ki te Waotu, ara, ko Rongowhiti o te Puni,
me ona hoa, a, i haere tonu te Whaikorero a nga
Rangatira Kaumatua me nga Rangatira Taitamari-
ki i runga i te huarahi" o te Whakapono, a tae
noa ki te ra i tukua ai tona tinana ki te Urupa i
te 21 o nga ra o te matama nei, ma koutou e mi-
hi mai i kona, e nga Iwi e nga Hapu e nga reo e
nga huihuinga tangata, ki to koutou Kaumatua
kia Kereopa Tukumaru kua wehe atu nei tona ti-
nana ia tatau i tenei ao.
Ko Anawarihi Ropata te Ao, he wahine Ranga-
tira ia i roto i ona Hapu o Ngaati Raukawa, koia
te poa whakamutunga o nga wahine Kaumatua, e
pupuri ana i nga mahi nunui mo te Marae o Rau-
kawa. Whare i roto i nga hui nunui o nga Iwi
katoa, e hui ana ki tenei Hurae. I mate ia ki
Otaki i te 20 o Aperira 1900, a, i hui* katoa nga
Iwi me nga Hapu o nga rohe kua korerotia i ru-
nga ake nei, ara nga uhunga katoa i tae maiki te
tangi- kia Kereopa Tukumaru, i tae katoa ki Ota-
• ki i te Mane te 23 o nga ra i te 25 o nga ra ka
tukua toona tinana ki te oneone.
Te Hui Ki Rotorua.
———————
•
He nui te ata tatutanga o te hui a te
Arawa ki Rotorua, me te Kotahitanga, ko-
te rua tenei o nga tunga ote kotahitanga
ki reira, kote tahi i nga tunga ki reira, no-
• te oranga ano o Taitoko.
I runga tenei hui he nui atu te whai
marie ki te urunga mai o Apirana Ngata
te tamaiti maori na ana i piki te matau-
ranga pakeha o tenei whakatupuranga
koia e kiia nei taua mana kei a ia " He
Takuta no nga Ture. " He kai whakaako
mo te matauranga. Kua oti ia ia te ha-
ngahe Piremaori, na reira i whai kiko ai, ta-
ua hui haunga hoki a Heke te tanga tana ana
taua taonga te Kotahitanga, i te mea hoki
kua ata wete wetekia nga uauatanga i ro-
to i nga ra o muri, a kua haere i roto i te
Ngawaritanga o roto i enei ra.
Ara kua hangai ano te titiro ki te ope
hoia maori na ana i hari te mihi a nga
|
|
9 8 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
rangatira ote Kotahitanga, kia te Kuini i
tona ra Taimana Tiupiri whakahokia mai
ana ko tana mihi ki ana Minita i Niu
Tireni. Ma runga atu i tenei te huarahi
whai marie, ina ra kua oti ta Te Arawa.
Te Kotahitanga.
Heoi kua whakatuturutia ano e Ngapuhi
raua ko te Arawa te kotahitanga ki Roto-
rua, kua tino paahitia tena, otira tera ano
pea he motini i takoto i tetahi o nga me-
ma, o Whanganui kia riro mai ki Whanga-
nui nei he ra ara hei te tau 1901, a kua
paahitia. Kaati ka ata whakamarama atu
au mo taua take ka nui te pai, Kaore i
te whakahengia te kupu a Taitoko te nga-
hingahinga ki a ia, kaore hoki ite ware-
waretia e ona iwi.
Kaore he whakahe mota, te Arawa wha-
kaaro rauhi i te taonga.. Engari tenei, kei
te takoto hapa tonu i waenganui o tatou.
Na Ngapuhi i tono ki nga morehu o
Wairarapa kia riro hei whakatuhera i te
Tiriti o Waitangi tautokona ana, a wha-
kaae ana hoki a Wiki Taitoko. Riro atu
ana ki te Tiriti o Waitangi kotahi tau ki
reira, katahi ka rere mai ki runga ia Te
Arawa -ka kiia ka tuturu ki konei. Na
reira: e ki ake nei kaore ano i tika te piko-
nga nei. Na reira toku kore e mohio ma-
•ku rawa e whakatika te pikonga nei, e
kore hoki e tika i au, a e kore hoki e tika 1
te whakaaetanga ki konei ki Whanganui
nei, ara ke. ia te whare ma ana e whaka-
tika te pikonga ko Aotea raua ko Te Wai-
pounamu, te pitihana a te Arawa i iri-ki
reira, mete whakaaro; ta Ngapuhi i whata ki
reira, kaore aku i iri ki rito ki tena whare,
engari no Te Waipatu tuatahi te kupu a
te Keepa te ngahingahinga ki au kaati no
roto i Aotea kote whiti ki Ingarangi.
Kaua hei pouri mai mo enei kupu ake e te
Arawa, No te Pire Poari ka riro ia Nga-
puhi, Na reira te piko nei, kaati ko te
Wairua o Taitoko kei roto i ona whare e
iri ana, kei Aotea raua kote Waipounamu,
mehemea ko te taonga nei ko te Kotahi-
tanga kei roto ia Aotea raua kote Waipou-
namu e whata ana, katahi pea ka marama
ta Whanganui tono
Na reira ma Ngapuhi ano e whakatika
tenei pikonga, kia marama ai te titiro atu
o ia iwi, o ia iwi, mo taha hiahia, ki te tono
ki te manaaki i to ratou taonga.
Notemea ko ta te Arawa kei te iri tonu
ara ko te tono a te Arawa i te tau 1897 me
tuturu te Paremata ki Rotorua. No. reira
te whakamarama ake, kaore i te pewhea
te whakaaro, kei te whakatikai tona aro-
nga kia pai ai te hekeheketanga o te haere
a to tatou kotahitanga, mehemea hoki ki
te taraekepeke haere, tera e kiia he kotahi
tanga ano tona, e hara i te kotahi tanga
a o tatou kaumatua kua ngaro atu hei ki
te po. Koia nei taka whakamarama ake
mo temotini i whakaotia mai na i tena
mana o tatou.
Kei te mohio tohu a Pene Taoi, mo "te-
nei whakaatu aku. Kaati iho.
WAATA HIPANGO
He Rongoa!
Whakamatauria tenei rongoa mo nga mate rewha-
rewha katoa, e rua tonu nga rongoa hei hoko, a e ora-
te te rima tekau tangata,
Te ingoa o nga rongoa..
Kotahi paaki Marahihi (Golden Syrup) kotahi
te patara panikera.
Te mahinga,
Ko te marahihi kia rua punu nui ki roto ki te-
tahi panikena a tiaka ranei, ka riringi he waiwera
kia wawe ai te rewa te marahihi, ote rua puna ote
marahihi kia rua kapu wai ka rewa katoa te marahi-
hi, katahi kahoatu te panikera, me kotahi tii punu
ka whakamatau, ka kore e kaha ka riringi ano.
Mo nga tamariki,
Me whakaturuturu ka whakamatau ano i te. pai-
nga ote kaha,
Kotahi punu nui o te rongoa me nga pahake i nga
wa e maremare ana,
Mo nga tamariki he tii punu,
He pai atu tenei rongoa taonga mate maremare
nei, ahakoa pewhea te maremare,..
Whakamatautia ehara i te paitini kia wehi.
Hokona enei mea erua, ka tiaki, mo te pa he mate
kia koutou enoho ana enei rongoa,
Kua whakamatauria e au.
W, W. HIPANGO,
|
|
10 9 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Whakatuputupu Hoiho,
———————
Tenei ki taku mahara ko tenei taonga nui i roto i
enei ra ko te whakatupu hoiho; i ki au au kote taonga
tenei hei whakatupu, na ranga i te whawhai e wha-
whai mai nei i Awherika kaa mohiotia kaore e ti-
no pai te haere waewae, no te mea kote kaha o te
haere a temata pu nui erua, e rima, tekau maero,
whakapiri rawa atu te haere waewae kua taita te
mate ote tangata.
I mohiotia tenei ahua ki te whawhai a te Inga
rihi raua kote Poa. I ranga i nga whakahaerenga
hoia o Ingarangi, be haere waewae anake te nui-
nga o ana hoia, he ruarua noaiho nga haere hoiho.
Na reira te kupu nei me tahuri etahi ki te wha
katuputupu hoiho inaianei e £20, ki te £30 toua utu.
Ka tenei pakanga ka waiho hei tauira ma nga iwi
nunui he hoiho te taonga nui mo ana hoia u muri
ake nei Timata rawa ake pea i tenei tau mo nga
tau e rima na kua wha kua rima ranei hoiho ote
tangata.
He whakaatu kau ake tenei, ina hoki no te wa
rawa ote whawhai nei kitea nuitia aua he hoiho te
taonga nui, mo nga hoia, a te nui hoki ote uta na
kore ana he hoiho ote tangata maori, I mua i te
mea kaore ano i haere he terina, e "tae ana nga hoiho
ote maori kotahi ki te rua tekau, no te nui o te
te putaputanga o nga rori tereina, katahi ka iti ha-
ere, te tiaki hoiho, no naianei ka manaaki tia konga
hoiho mahi anake a he ruarua nga hoiho haereere.
Me whakamatau ano te whakatuputupu hoiho.
•
Hui ki Turakina.
— TE KOPIRO, TURAKINA,
Mei 22nd, 1900.
Kote Turei te 22 ka noho te hui ki Turakina, o
Whanganui i tae ko Taitoko, Ru Reweti, Hipango,
Takarangi Mete Kingi, Taraua, Hori Pukehika, Te
Rangiirihau me Hoani, Mete me Ngawairiki, me Nga-
tiraukawa, rae nga morehu o Ngatiapa, o Whangaehu
me Rangitikei. No tenei ra hoki i tae mai ai a Timi
Kara raua ko Henare Parata. He nui te karanga a
Ngatiapa, be nui te mihi a nga tane me nga wahine
ki te karanga i tona taonga i te Minita Maori, he
takapou tonu i te taonga, ki nga takapou a nga ma-
tua. He matua, ano i waho i te marae be matua ano
i roto i te whare, me ano ka uru te manuhiri ki te
whare, ka riro na Whanganui te karanga ara ua Tai-
toko, i muri kotahi ka whakahuatia " Toia mai te
waka" ka tau te ope ki runga ki nga tuuru, e takoto
ana te pukai taonga maori i ronga i te teepu, tau
whakanui ra e te iwi maori i te manaaki kia ora nga
morehu o Ngatiapa.
Kei runga ko te RATANA NGAHINA. E kara-
nga ana i nga karanga whakamanuhiri, e whakaheke-
ana i nga hekenga, korero a nga rangatira kaumatua
o tenei iwi o Ngatiapa kua ngaro ki te po, waihotia
ake ko nga kupu. E whakahekeheke ana i nga ko-
rero i mau ai tenei iwi ki te whakapono a tae mai ki
naianei, te noho i runga i te rangimarie mai ano ia
ratou tae maiki inaianei.
I mutu atu ano te kite o tenei iwi o Ngatiapa i te
minita maori i te wa e ora ana a Ta Tonore Maka-
rini, i roto i tenei ko koe te tuarua.
Haere mai korua ko te Pirimia, be mahara ano
tenei i oti ia Ngatiapa i te tau i mahue ake nei kia
tae mai korua ko te Pirimia me o Minita; kua tae
mai nei koe ki te whakatutuki. Haere mai, He iwi
kotahi tenei a Whanganui me Ngatiapa i te wa e ora
ana nga kaumatua. '
MARUMARU, —He karakia maori. He karanga
ana i nga karanga a tenei hanga a te pahake. I mutu
atu i te tau 1849 te kite o tenei iwi i te minita maori
no naianei, kote tuarua tenei. He nui ake nga korero
ka mutu ka nekehia te korero kia kai te manaaki ka
mutu te kai.
Kanoho ano.
I konei ka whakatakotoria e te iwi ta ratou take
kua oti te whakapaipera nga tuhituhinga, na te Karere
Maruaru i panui. He nui nga putake, he mea no
namata. I taea e ratou te aroha nui o nga matua te
tuku aroha ki te Kawanatanga, i kotahi ai tenei iwi
rae te Kawanatanga, Nga korero mo nga roto tuna,
kei te whakamarokengia te wai e te pakeha, he mea
kia rauhitia a ratou roto. Te Tiriti o Waitangi i
whakaaetia nei e te Kuini kei nga maori ano te mana
mo o ratou whenua, te tukunga i nga hoia maori hei
whakanui i te Taimana Tiupiri ote Kuini, apiti atu
hoki ki te roihi kia te Kuini, a he nui nga mihinga
kia Hetana me tona Kawanatanga, mo nga kupu a te
Pirimia koia hei matua mote iwi maori.
Whakahaerea ana nga rohe o nga whenua i runga i
nga tuku a nga kaumatua tera pea aua wahi i neke
atu te ruhi, me te puta te momona tanga ki te
Kawanatanga. He nui ake nga take i roto i taua
paipera.
TE RANGITAKORU —He karakia maori.
Haere mai te matua o nga mea katoa korua ko te
Pirimia, haere mai kia Ngatiapa, kaore au i te mea
kia tae mai koe ki konei hei paahi i te Ture, engari
kia tae mai koe kia matou kia whakarongo atu ki o
kupu, kua korero atu nei a Te Ratana raua ka Maru-
maru koina nga korero, He nui te koa mo to
taenga mai, ara korua ko Henare Parata.
ERUERA, WHAKAAHU, —He karakia maori.
Haere mai te toa, kua mate a Taitoko te tangata na
ana i hapai nga ringaringa ote Kuini, me Meiha Ro-
pata hoki kua mate raua, ko koe tena, te kanohi o
matua. Kua ora a Mawhekingi. Kua kite ahau i
|
|
11 10 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
o whakaaro i roto i nga nupepa pakeha i te kaha
oto Kawanatanga ki te whakatupu i te Koroni kua
rongo nei au kua kiia e koe ka hanga e koe kia rua
rau atu hoki nga taraka he tohu tena no te tupu
ote Koroni.
Na kei runga ia koe nga kupu a Taitoko i ki ai
kia whakaorangia e koe te whenua, rae ta te Koo-
ti i ki ai kia koe, " ma te hawhe kaihe e whaka-
ngaro te maori, " Haeremai te ekenga o nga ka-
nga a te motu e ki ana te kupu kaua hei titiro wha-
kamuri, ka mau tangata ki te parau titiro whaka-
mua tonu, ki te titiro ki muri ka piko te raina, ki
au hoki mo titiro atu ki mua. E ki ana au mahia
he Pire kia tutuki ai nga kupu a Taitoko raua kote
Kooti Haere mai e Have Parata, korua ko Timi
Kara ki taku mohio kua tutuki nga kupu i tukua
ai kia te Kuini i te tan 1897, i kiia mai ai e te
Kuini, ma aku minita i Nia Tireni e hanga he tika-
nga mo toku iwi maori, Haere mai haria mai nga
kupu a Tamahau..
HOANI METE KINGI—Haere mai, kaa tutuki
te whakaaro o Ngatiapa ka tae mai koe kua oti nei,
notemea nau tenei ra te rua tekau ma rua i whaka-
rite, Haere mai koe te kanohi ote motu kua tae nei
koe ki nga marae ote motu kapai.
RATANA NGAHINA, —Kua tutuki nei to ta-
tou mahara kua tae mai te minita, na konga iwi
kei te noho papatupu me hanga he ture mo ratou, ko
au me ture motuhake ara ko Ngatiapa, hei heru i
o matou whenua.
HERE KIEKIE. —He mihi.
WIRIHANA HUNIA, —Ngatiapa whakaarongo
ake ki taku korero kua takoto nei nga take a Nga-
tiapa mo ratou me o ratou whenua kua oti nei te wha-
katakoto ki te aroaro o te minita, na he kupu taku
kia Ngatiapa mo nga take i roto i ta koutou pukapu-
ka, ko te rohe e korerotia nei ko Waitapu me unu
tena ki waho.
Tuarua: —Ko toku ingoa e mau na, me unu e
whakahe ana au ki taua rohe, me titiro ia na,
koutou, ki te Tiriti, kua mate o tatou matua, ora
ako ko au, kia tika te haere o nga tai tamariki.
HIROTI. —I mahara au kei te kotahi tatou, in-
aianei kei te wehewehe tera a Tiini e ki mai ka-
tahi te iwi korero tito.
• ERUERA TE KAHU. —He whakamarama ana
au mo nga takoha e utua ana e matou mo runga i
nga taaka ki runga ki o matou whenua, Heoi ko
nga painga e riri atu ana ki te taha pakeha, ara wha-
kamahi atu ai nga rori, na ko o matou nei takiwa
kaore e hanga he rori, kanoho kino tonu o matou
huarahi, no reira ka mea kia whakaturia he Kaun-
ihera whakahaere rori maori, kia puta at he painga
mo nga maori.
TIMI KARA. —He take pai tena hei pitihana,
he take hou hoki.
NGAUARE HAMUERA. —I mahara au kei te
kotahi a ngatiapa: He waiata: —A kei taku taina
taku ngakau pai, kei au te whakapau-mahara.
Ko taku kupu ko aka roto tuna i rahuitia nei mo-
ku kei te karia e te pakeha.
RUIHI WUNU, —Haere mai e Timi ko ahau te
oranga o aku matua kaore oku whanaunga e ora nei
e tono ana au ki aku roto tuna kia whakaorangia.
PITIMOU. —Mehemea kua matu nga korero, kati
ra ka hoki au tera atu etahi take i mahue ki waho i
nga take i panuitia nei he maha nga roto tuna hei
korero ake, ko Paure ahakoa kei te noho he tautohe,
me tango mai ki roto ki enei take. He maha ake
etahi take.
TAKARANGI METE KINGI. -Na tetehi take"
i whai kupu ake ai au kei kiia, i whea koa i te ra ote
Minita te whakaputa ai i tau kupu, na mo Paure
raua ko whiritoa koia nei taku korero, he whakahe
naku- mo te korero a Pitimou mo era roto tuna, • kua
mutu ke te korero mo enei roto tuna e kore e pai te
hoki atu ki muri i te tapahi i te korero, he mea
enei kua oti te whakatau e te Kooti, no te mea kei
toku ringaringa enei roto. -
TUTAHI TE AHURU. —Whanganui, haere mai
kia kite i to koutou iwi, no koutou ano tenei iwi, na
reira e kore ai au e whakama, haere mai kia rongo i
te korero a Ngatiapa, Ngawairiki haere mai, i maha-
ra au kia koe Hiroti e, ko nga take kei roto i to pu-
kapuka. Ae e taku teina e te Wirihana, i mahara
au kei te kotahi tatou, he whare kei au kei Whanga-
ehu ko Porangi te ingoa, kanui te pouri o toku nga-
kau.. •
Haere mai Timi Kara, korua ko Henare Parata,
na te aroha ka kitea mai koe, na nga kaumatua te
kupu koia taku ka tautoko.
TE MANA O TA WHAKI-Te kupu tuatahi he
mihi. Haere mai e Timi i te huarahi o au hoa, ha-
ere mai hoki i runga i te huarahi o Taitoko, te kano-
hi a te hunga ngaro. Haere mai Parata, he kupu
ruarua i tu ake ai ki te whakamarama, mo te take
whakapono, a mote take ote tuku a nga kaumatua i
o ratou whenua ki te Kawanatanga, me te tango
mai hoki a ratou i nga moni e £2, 500, ko te tino ta-
ke he whakapiri na ratou ki te taha kia te Kuini ara
ki te taha pakeha ko Whanganui me ngatiapa he iwi
kotahi i te wa e ora ana nga matua, ko Hori Kingi
te rangitira o Whanganui, ko Mete Kingi hoki, ko
Aperahama Tipae to ngatiapa. I te hui a te iwi nei
i tera tau, i oti i tenei iwi, ka mutu ta ratou pooti
mema maori heoi te mema mo ratou ko koe-tonu ko-
te kawanatanga na reira kapata he tono kia-koe, me
te maha atu o nga korero,
UTIKU RANGIAHUA. —Haere mai Taitoko me
ou tungaane, haere mai kia kite i to iwi, kua rongo
nei koutou ki ta Ngatiapa korero, haere mai Timi
|
|
12 11 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
Kara kia kite i to iwi, ko koe te tangata hei tapahi i
nga tarutaru kino pai, ina te pukapuka kaa takoto
ata kia koe koina ta te iwi.
• Te Paremata, a te Manuhiri.
HENARE- PARATA. —Karanga mai e te iwi,
tenei te haere mai nei ki te kawe mai i to tatou ma-
tua i te Minita mo te iwi maori, e ki ana a Paora Te
Tumanako te whakapono te aroha, kotahi te mea nui
ko te aroha, kua mate o tatou kaumatua, ora ake ko
tatou waihoki, he morehu tatou me o tatou whenua,
na reira ka tika kia tapaea ake a koutou mahara ki te
minita kua tu nei ia ki tenei turanga, i te wa tua-
tahi, kaore, i te Pirimia anake tana inana, inaianei
kei a ia taua mana, na ko tona hikoi tuatahi tenei.
E tika ana ta koutou na ko tera iwi o-koutou te ma-
hi e turaki Kawanatanga, & kitea ana inaianei, me
ata titiro marie, na reira ka mutu ta ratou turaki
Kawanatanga, na reira ka tapaea atu o ratou whaka-
aro ki te Kawanatanga, i to tatou Minita e ahu ake
ana ki Wairarapa e whakaae ana ia ki nga ritenga me
nga mahi a tera iwi o koutou. Engari o koutou na
matua i ata hoko i te whenua, a he mea nui rawa i
riro mai he moni, tena ko oku kaumatua tona i tuku i
te whenua e ono miriona eka mo te tekau matahi pa-
raikete whero, mehemea kaore te haere a Tamahau ki
Porangahau, tera ano ia e tae mai ki tenei hui, ae e
tika. ana ta koutou korero, koia ano na ne whakaaro
ote Pirimia, he nui tona aroha ki te iwi maori, koia ia
i ki ai " koia hei matua, ko tatou hei tamaiti ma ana,
na reira ka tika kia homai nga take katoa ki to tatou
Minita. He roa atu tona korero.
Timi Kara.
Karanga, karanga, karanga, Ngatiapa, Whanganui
Ngatiraukawa Tuwharetoa tena koutou.
E tika ana ka ea mai tenei ra, i te hanga ka tutuki
ia tatou te whakarite. E tika ana ta koutou pohiri
mai ki te ingoa ote Pirimia, na runga i tona mate i
kore ai ia e tae mai ki o koutou aroaro, me era minita
hoki na to -ratou rararu ki nga mahi a te whawhai
e pakanga mai nei i kore ai ratou e tae mai. E tika
ana te aroha, ko enei nga taonga i mahuetia ake
tatou, ahakoa ngaro whenua e toitu ana enei kupu,
kaore o tatou kaumatua i te ngaro kei roto tonu ia
tatou e korero ana. E pai ana a koutou take, e Wi-
i (Wirihana Hunia) i haere mai ki konei ki te wha-
whai ? heaha te kino o ta te iwi, kaore au i rangona
ki te takitahi engari ki te takitini, ka riro i au tenei
pukapuka maku e whakautuutu ia take ia take te ko-
rero, a taku hoa e tika ana, na mo runga i nga rohe
whenua, me nga whakaritenga kapu, ae ara te Pare-
mata hei whakaoti maku e ki atu tenei nga take a
Ngatiapa, tera ratou e kimi mai kei whea nga puka-
puka kia kite ai matou, kia whakaponohia ai-
. Na mote Makarini, e tika ana, kihei i whakaotia e
ia a kihei hoki i mahia e ia he pukapuka whakama-
na i taua kupu engari me kimi, me mahi he nui nga
pahoretanga o tatou tinara, me toku hoki, ara era iwi,
tupono rawa mai nei ki o matou nei ra ko Taitoko,
kua morehua te tangata me te whenua; kaore e taea
e tatou te titaha i tenei ra, ko taku hiahia kia hopu
kia tenei ra, ara ki tetahi Pire mo tatou, kia ara ra-
wa ake he kawanatanga kua oti he tikanga mo tatou
ara: —
Kia katia rawatia te hoko.
Ki te kore e manaakitia e koutou, kaati mo nga
tamariki tenei tare kati i nga hoko.
Taitoko me Tamahau.
Ka takato he kupu maku kia Taitoko kia tukua he
tamariki ki Ingarangi. Koia nei tatou te iwi maori o
Niu Tireni i whai ingoa ai i te aroaro o nga ruanuku
ote ao i te ra Taimana Tiupiri ote Kuini
ai tangi nui te Kuini kia ratou, a kote tamaiti tua-
tahi tenei a te Kuini ko Niu Tireni.
Poari,
Heaha i te kia ai kote Poari kote Poari o Nga-
tiapa, heaha i kiia ai kia wehe ke tatou.
E tika ana ta koutou kua oti o koutou na whenua
te wehewehe, otira ko taka e whai atu ana kote
taranata kaore ite whakamahia, ki au kia
kotahi te kakahu, ko nga whakahaere kia koe ano, e
hanga ana au i to Poari hei mana mou, me huru-
huru mote manu ka kaha ki te rere, e kore, e pai ma
Rongomaipakihiwi anake te kaha, engari ma te mau
ote patu ki te ringa e pai ai, ara ote moni, naku
ua tenei Kawanatanga ka ora te Koroni, kei au te
moni ngawari, na reira oka hoa ware nei ka ora,
kakaha ratou kite utu i inga nama e mo ke te ana i runga
io ratou whenua me o ratou taonga. Na reira waiho o
mua, ko te mea kei te aroaro hei whai i roto i
enei ra, ma taua e hanga, ka kite taua i te uaua
ma taua ano e whakatika, ahakoa he mea potopoto
e ture i paahitia ma taua e whakaroa ona wahi wai-
ho maku e rapurapu o koutou wai tuna, heoi taku
he kimi i te kaupapa a te Ture,
Kore Whenua.
He tikanga nui tena, e mahara nuitia aua hoia e ma-
tou ki nga iwi katoa. Naku hoki i kore whenua ai
koutou. Tera e whakaturia he Komihana hei uiui i
te hunga kore whenna,
Ki te wehi koutou ki au i ki ai kia koe anake te
whakahaere mo o koutou whenua. Engari me taka
koutou ki raro ki tetahi Ture hemea hanga na te
Paremata, katahi ka mana, ma tatou tahi e titiro.
Ko taku whai kei ngaro haere atu, a kore e oti he
Pire mo tatou. Otira e nga iwi he nui atu nga ko-
rero a Timi Kara te uta tohutohu me te whakamara-
ma i ona whakaaro, i runga i tona turanga minita
maori.
|
|
13 12 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
He Poari Marae,
He take ano tenei ara mo nga pa maori, tera ka
paahitia i tenei. Paremata, me te whakamarama ano
a Timi, He komiti hei tiaki hei whakahaere i nga
kainga, hei tohutohu, hei whakahau hoki kia pai te
mahi i nga mea kino o te kainga, ka whai mana hoki
ki te whiu i nga tangata e takahi ana i nga ture ote
marae, kua puta te kupu a nga pakeha ma tenei hua-
rahi tiaki a te maori o tupu ai ratou ko Tamahau me
tona iwi kei te whakahaere i tenei mahi inaianei, A
kua whakahau hoki kia whakatutu nga komiti o ia pa
o ia pa, ki te whakahaere i tenei tikanga, kia oti rawa
ake te pire kua oti nga komiti, heoi ka mana to-ratou.
Kaati ra nga korero o te Hui a Ngatiapa,
He Panuitanga.
TAKURUA WHARE RUNANGA,
TURAKINA, Mei 25th, 1900.
Kinga iwi kingi hapu kinga reo tena
koutou katoa, Nga taane nga Wahine
menga tamariki enoho inaina i ena marae
o tatou kia ora tonu i raro inga mahi tohu.
ate Atua nana nei tatou i atawhai, mai
onga ra o muri a tae mai ana ki tenei ra.
KAATI IHO NGA MIHI.
He powhiri atu tenei kia tae a tinana
mai koutou ate 11th onga ra o Hune, 1900,
kite hui anga tiapa katu nei ki te Hooro
Taraipi Whare Runanga i Tiniwaitara
Waahi o Turakina,
Ki konei tatou ata whiriwhiri ai monga
tikanga onga take e whai ake nei.
Tuatahi (1) Kote Pire Kiore—Ara ko-
te, mate e whakangaro mai nei inga iwi nu
nui ote ao,
Tuatahi (2) Kote Pire Poari me eta-
hi atu putake e puta ai he painga kia ta-
tou kinga iwi maori.
No te mea i tu tetahi Hui ki. konei ite
22nd ongara ote marama nei i taemai ho-
ki a Timi Kara te minita mote taha ma-
ori ki tau a Hui no reira i whakaotia ai
kia karangatia atu koutou, kia tae a tina-
na mai i tana ra
Haere mai. haere mai, haere mai.
|
|
14 13 |
▲back to top |
TE TIUPIRI
Huihuinga o te Runanga
Nu! ki te Whakahaere i
nga tikanga o te Pare-
mete,
- RANFURLEY, Kawana.
- Ki nga Mema o te Kaunihera o te Ko-
roni o Niu Tireni me nga Mema i pooti-
tia kia tu hei tangata mo roto i te Runa-
nga Nui o taua Koroni nei, ki ia tangata
o koutou—Tena ra koutou katoa: —
HE PANUITANGA.
Notemea e tu ana ko te toru tekau ma tahi
o nga ra o Mei nei, te ra i whakaritea ai
hei ra Huinga mo te Runanga Nui: He-
oi ra, mo etahi take kua whakaaro ahau
kia whakanekehia atu te ra huinga ki te
Taite, te rua tekau ma tahi o nga ra o te
marama o Hune e haere ake nei, a i ru-
-nga i tenei kahore he ritenga e tae mai ai
koutou ki Poneke nei i te toru tekau ma-
tahi o nga ra o Mei nei: Heoti ra, ko
taku kupu atu tenei ki a koutou katoa ki
era atu tangata hoki e tau ana kia rongo
ratou i tenei korero; hei te Taite, te rua
tekau ma tahi o nga ra o te marama o
Hune e haere ake nei, i te hawhe paahi i
te rua o nga-haora i te awatea te tae
tinana mai ai koutou ki Poneke, ki te
Whakahaere i nga tikanga o te Paremete,
ki te Whare Paremete i Moroati Tiriti, i
te Taone o Poneke, kia whakaarohia ai e
koutou i reira nga ritenga o taua Koroni
o Niu Tireni, whakahaere ai hoki i nga
mea e tika ana hei painga hei oranga mo
te Koroni.
He mea tuku i raro i te ringaringa o
His Excellency the Right Honour-
able Uchter John Mark, Earl of
Ranfurly, Knight Commander of
the Most Distinguished Order of
Saint Michael and Saint George;
(L. S. ) te Kawana o te Koroni o Niu Ti-
reni me ona wahi katoa; he mea
whakaputa atu i te Whare o Te
Kawana i Poneke, i raro i te Hiiri
o taua Koroni, i tenei te tekau ma-
waru o nga ra o Mei, i te tau o to
tatou Ariki kotahi mano e iwa rau.
J. G. WARD.
E TE ATUA TOHUNGIA TE KUINI !
Nga Makete Kararehe.
Kote makete o Whanganui nei koia
tenei te ritenga o nga utu: —
E rua tau o nga kau poka te uta e Ł3 5s.
Mo nga kau e pai ana hei miiti te utu e
Ł5 15s.
Mo nga kau uha e Ł4,
Mo nga weta Hipi 12s
Mo nga hipi uha e 8s,
Mo nga weta momona us,
Mo nga poaka hei pekana te utu Ł1,
No Weiwere.
Kau poka e toru tau te utu e Ł4,
Mote rua tau Ł3 12s,
Mote weta Hipi 10s,
Mo etahi atu nipi e 9s.
|
|
15 14 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Rongomaitata,
r
(Paremata.
Kei te Taite te 21 onga ra o Hune ka tuhera te
Paremata ote Koroni.
Te Pirimia:
E kiia ana kei te 15 onga ra o Hune e hoki mai ai
te Pirimia i taua haere i waho i te moana, kia hau
ora ake ai ia i runga i nga mahi taimaha ote Koroni,
kia ora te Pirimia.
s
I
Tianara Ropata.
Tenei kua tukua he tono ma to Kawanatangata o
Niu Tireni i raro ia te Kawana kia Roori Ropata kia
tae mai ki Niu Tireni hei manuhiri ma nga iwi o
konei, ina mutu tona mahi whawhai, kaa uta atu ho-
ki te iwi maori o Niu Tireni ki roto ki tenei pohiri
kia kaha Nia Tireni.
Tianara Pereniki.
Kua tae atu te tono a te Waari, minita o te Kawa-
natanga kia Tianara Perenihi kia tae mai ia hei ma-
nuhiri ma Niu Tireni.
Te utu mai.
He nui rawa atu tona koa mo runga i taua tono a
te Waari kia ia kia tae mai ki Kiu Tireni nei, engari
koia ka aha ke ki Tipiaroota i te mamma o Hurae.
Na te Kuini
Kua tae mai te waea a te Kuini i raro i tona Heke-
retari ote Koroni.
E whakaata mai an* i te nui o te ngakau miki ote
. Kuini ki tona iwi maori, e hapai nei e piri pono atu
nei kia ia i runga i tenei raruraru e whawahi mai nei
i Awherika. E te Atua tohungia te Kuini
He Tikareti.
Kua tono te huihui wahine o Akarana whakahaere
i nga mahi pai, kia hanga he ture-hei whakakahore i
te kai Tikareti o nga tamariki o Akarana, - Kia mo-
V
hio nga matua o nga tamariki e kitea ana he kai kino
taua kai he pai tini kei rota.
Hemi Puutu,
• Ko Hemi Puutu, hee pakeha tuturu tenei no roto.
te iwi nei i Whanganui, ko tona kainga ko Pipiriki
roto tenei inga ra ote kino ara enoho whawhai ana
te iwi nei a Whanganui i taua taima.
I te mutunga o tona noho i Pipiriki ka noho ki ta
taone o Whanganui, katu hei kai whakawa, he roa
ia e tu ana ki taua mahi katu ia hei Komihana tona
matanga te noho i Whanganui nei ka tonoa ia e te
Kawanatanga-ki Kihipane hei kai whakawa, tona no-
hoanga tuturu tanga mai tena a taea noatia tona ma-
tenga. He nui atu te mihi ki te oha a nga kaumatua
kua tiro atu na ki to whai atu ia ratou. -.
Tawhitinui Poraka.
Kei te whakahaerea te keehi o Tawhitinui Poraka
inaianei e te Kooti Whakawa Whenua Maori ko to
Tiati ko Tiati Waari, kote Ateha ko Erueti.
Konga kai whakahaere o nga take koia tenei: —
WAATA HIPANGO: --Mo Ngatihinekorako me Nga-
titepuha ote rangi.
RAIHANIA TAKAPA: —Mo Ngatitaongarakau,
TE AOHAU NIKITINI: —Mo Ngatitoki.
WIREMU KIRIWEHI —Mo Ngaitamakehu,
TEONE HOHIPANE: —No Nukuteaio
HORI KEREI PAIPAI: —Mo nga Timanokia,
Hora PUKEHIKA.: —Mo Kehukehu,
KEREI HOKOWHITU: —Mo Ngatihine
|
|
16 15 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Pamoana College.
PAMOANA KARETI,
Koroniti,
16 Mei 1900.
Ki te Etita o te Tiupiri.
Tena koe. He mea atu kia koe kia tukua atu enei
korero i raro iho nei no te 8 ongara o Mei nei Kati-
mata nga Kamura ki te mahi i te whare o te Pamo-
ana Kareti ara ki te whakanui e rite ana mo nga -ta-
mariki 130 kei ngara o Hune e oti ai. Kati tenei, i
tae mai nga Komihana a te Kawanatanga me te me-
ma o Nepia me nga Karaka tokorua a te. Kawana-
tanga ki Koriniti nei me a ratou maori Tokorima i
*
haere mai kia kite inga tamariki o te Pamoana Ka-
reti i te ahiahi o te-12 ongara nei Katimata nga ta-
mariki ote Pamoana Kareti te whakatutu hoia ko
Tuka Peni ta ratou Kapene karangaranga i muri mai
kariro ma te Karaka ote Kawanatanga e karangara-
nga whakapai atu nga pakeha nei ki te mohio onga
tamariki ki te whakatutu hoia, Ite 8 onga haora i
te po, kata koto te hakari a nga pakeha nei ma nga
tamariki o te Kareti, i rangona tonutia ake e te iwi
o Ngatipa engari haere mai ana nga pakeha nei mea
ratou maori tokorima nga pakeha tokorima nga ma-
ori, ko ta ratou ngari, katahi ano katahi katukua te-
kai ma te Whanaunga katahi ano, ko nga tamariki
ote Kareti kua hui katoa kei roto i te wai herehere
etiaki mai ana i nga pakeha rangatira nei katu tekai
anga pakeha nei e 6 nga riihi pikete e 4 nga riihi
rohi.
Te 10 nga tiini Tiamu. Ko nga tiini pata e 5 kapa
te pohiri a nga wahine onga tipa ki nga pakeha nei,
kaputa hoki te aroha ki te hunga kua mate, i muri o
tenei, kata tangata whenua ki te karanga ki nga pa-
keka rangatira nei. Ite mutunga ka Waiata nga ta-
mariki ote Kareti e rima a ratou Waiata pakeha ko
nga ingoa tenei o a ratou Waiata,
I. Hard Times Come Again no Hore.
2. Just After the Battle.
8. I'll Take Yon Home Again Kathleen,
4. The Soldiers of the Queen.
6. God Save the Queen.
Ite mutunga ote Waiata katu mai a Tamatea Ko-
mihana, ko Kapene mea tekai whakamaori. E po-
uri ana au moka katu ake nei ki te whai, kapu kia
koutou ara i runga i taku aroha ki aku hoa kauma,
tua o Whanganui kua ngaro katoa nei ki te mate.
ahakoa ko ratou i mate kaa ora mai kua kite tinana
atu au i te iwi o Ngatipa rae nga tamariki ote Kareti
henai atu to matou whakamoemiti ki nga tamariki o
tenei Kareti i temea karua ana ngatau e kura ana
ratou, kua taea rawatia e ratou nga kupu nana ote
reo Ingarihi kati e korero au e korero inga kupu momo-
na kia koutou Engara ma Timi Kara ano e korero kia
koutou, tera ano a Timi Kara e tae mai kia kite ia
koutou, e kiiana nga. maori he reo uaua te no pake-
ha ko an e kiana he reo mama to te pakeha, ina ho-
ki korua ano ngatau o enei tamariki e kara ana kaa
taea rawatia nga kupu uaua ote reo Ingarihi, kate
10, aku tau e haere ana i roto inga maori kaore ano
au i mohio ki te reo maori, hei kupu mutunga maka
kia ora nga tamariki o te Pamoana Kareti.
Kapene Mea: —Etu ake ana au ki te whakapai atu
ki nga tamariki o tenei Kareti, mo koutou i Waiata
mai kia matou i te Waiata mo to tatou Kuini me te
Waiata mo nga hoia ote Kuini 6 whawhai tuai nei i
Awherika, me to matou whakapai ata kia koutou ka-
kaha ki te whai i nga matauranga ote iwi nei ote ta-
keha, tena e tama ma e hine ma purutia kia a kia
mau kua e ke ina nei e to koutou whanaunga e Timi
Kara te Kurupae whakamutunga onga matauranga,
kati e aroho ana au ki aka hoa katoa kua mate nei
mo ratou kaore i kite i tenei ahua o koutou i enei
rangi.
Kawhe-Komihana: —E whakamoemiti ana au ki
nga tamariki o tenei kura no temea ko taku reo koto
te pakeha kua riro atu ia ratou, engari me puta ano
e whakawhetai maku mo te mahita o tenei kura, e
tino mohio aua au na tona kaha me tona pai i tere
• ai nga tamariki o tenei kura ina hoki kaa mama ia
ratou nga kupu uaua ote reo pakeha kaore rawa nga
tamariki pakeha e penei aua te kaha ki te hopa i nga
kupu uaua i roto i nga tau erua kia ora nga tamariki
ote Kareti. Ko au ano tetahi tangata nana i whaka-
kaha tenei whare kura katiake enei, ko au e me ana
ki nga tangata whai tamariki ote iwi maori kia aukua
a ratou tamariki ki nga kura. Kaore he painga no
nga tamariki maori i ranga i te noho kore kura, kati
ko ahau ko Pokiha e tau toko ana i tenei korero kia
tukua nga tamariki maori ki nga kura, ko nga ta-
mariki kei te Pamoana Kareti inaianei e 81, kaa kite
au i te painga o tenei taonga ote kura, ina hoki i riro
mai i taku Tamaiti ake kotahi tetahi he iriwha a ra-
nga i runga i toua matauranga kotahi pauna te kau
marima hereni te uta e rite ana mo tana takai. Ite
Tamaiti a taku tuahine-kotahi te paati takotoranga
pukapuka, e £2 te atu e rite ana. I taku taina ua ia
Tuka Peni he paahi ana e rite ana mo te £2 10s. te
utu..
Ehoa ma e nga tangata whai tamariki e kaha ana
au ki te penei atu tukua a koutou tamariki ki nga
kura kati te here kia tatou mahi maori nei e puta
mai he painga,
Kati iho na POKIHA PENI,
Tiamana ote Pamoana Kareti
|
|
17 16 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Kura.
TARI MO NGA KURA,
PONEKE, 8 Mei, 1900.
Ki te Tiamana o te Komite Kura
o Pamoana.
Ehoa, tena koe Kua whakahaua ahau
e te Minita o nga kura whakaata atu ahau
kia koe, kua uiuia e ia, e kitea ana, ko
etahi o nga kura kei te hapa i te wahie, i
te kore kaore i te pai te whakahaere a te-
Komiti; no reira he nui te matao o nga
tamariki, i nga wa makariri maku kohi.
A kaati, hei arai i taua mea, kua whaka-
aetia tetahi ritenga penei na; kua wehea
tetahi moni mo ia kura ara: — •
Wahi tuatahi: —Hei hoko wahie ranei.
Wahi tuarua: —Hei hoko mea takaro,
whakaahua hei whakairi, hoki ranei.
l penei te whakaritenga na, mehemea
ma te Komiti e hoatu he wahie i te wa o
. te Takurua. katahi ka. ahei te whiwhi o te
kura-ki tetahi o nga mea kua whakahua-
tia ra i te wahi tuarua i runga ake nei.
Heoi, ehoa, kua tae tenei ki te Takurua,
no reira kia tere ra te whakaatu a te Ko-
miti i tana whakatau mo tenei putake ki
te Kai-whakaako.
Otiia kia tino marama mai ano koutou,
•ara—me matua mana rano i te Komiti i
te tuatahi he wahie mo te kura mutu noa
te tau, katahi ano ka ahei te kura te whi-
whi ki tetahi 6 nga mea e mau nei i te
wahi tuarua,
Heoi ano, na to hoa.
NA GEORGE HOGBEN,
Hekeretari.
Nga Apiha mo te Tiupiri,
i
Nga Mema mo te Tiupiri: /
TOPIA TUROA
POROKORU PATAPU APERA TE KEUNGA -
HORI PUKEHIKA RAIHANIA TAKAPA
RU REWETI TE HIRA MATIU, KAIPARA.
TE KOMITI O NGAPUHI, KAIKOHE.
HEREMAIA HIKO, Tiamana. WIREMU HEREMAIA, Etita.
KOMITI O NGATIKURA, PIPIRIKI.
IHAKA REREKURA, Tiamana.
KOMITI O TE HAUKE, HERETAUNGA.
• KEREAMA HUPITA, Tiamana. AREPA MAKI, Etita.
KOMITI O RAETIHI. WINIATA TE KAKAHI, Tiamana.
KOMITI O TANENIUARANGI.
HANEA KAWANA, Tiamana. RANGI MAWHETE, Etita.
KOMITI O TE AUPOURI, TEKAO MURIWHENUA.
E. M. KAPA, Tiamana. M. T. TAURERE, Raro Etita.
Te Ripoata mo te Tiupiri:
TE KORONEHO, WAIRARAPA.
He Raro Etita mo tera takiwa katoa, o Moawhango
me Taupo:
HENARE PENETI.
Nga Etita o te Reiri Karamu i
NINIWA I TE RANGI, MATINBOROUGH
MERI H. MANGAKAHIA, WHANGAPOUA.
He Etita mo nga tikanga katoa e pa ana ki nga
whakahaere tupuna:
HAAMI TE RIAKI, WHANGANUI.
Raro Etita mo nga Takiwa ki Raetihi Manganuiotea
MARAEA TAMATEA.
Koia te Kai whakahaere mo te Tiupiri mo nga
Takiwa ki Herataunga:
MOHI TE ATAHIKOIA, WAIMARAMA.
Raro Etita mo nga Takiwa kia Muaupoko
EPARAIMA PAKI LEVIN.
Hei Raro Etita mo te Tiupiri mo te Takiwa
Ngatiraukawa:
WIREMU KIRIWEHI, OTAKI.
Hei Raro Etita mo Ranana:
PERETINI REWI, RANANA, WHANGANUI.
Raro Etita mo Heretaunga, Waipatu
PARAIRE HENARE TOMOANA,
Raro Etita mo Tokaanu:
RENATA NGAHANA.
Raro Etita mo Kaitaia:
EKEPETI RAPIHANA.
Raro Etita mo te Takiwa ki to Rourou
HUE TE HURI.
Raro Etita mo Lower Mohaka
REMUERA H. TE URUPU.
He mea Perehi e Waina me Waina, a he mea panui e
Waata Wiremu Hipango. I raro i te mama o te Komiti
Nui o Whanganui.
MEI 24th, 1900.
Printed by Vine and Vine at their Registered Printing Office,
Wicksteed Place, Wanganui, and published by Waata
Wiremu Hipango, under the authority-of the General
Maori Committee of Wanganui.