|
loading...|
|
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 3, Number 77. 07 June 1900 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. . .
MAORI NIU PEPA.
VOL. 3.] TAITE, 7th HUNE, 1900 [NO. 77.
Panuitanga
Timi Kara
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
Ko te Pire—e kii ana hoki a* Timi Ka-
ra whakaotia tetahi ture mo tatou ahakoa.
kino ma tatou ano e whakatikatika, engari
ko tona hiahia kia oti mai he ture i te Pa-
remata hei mahinga ma tatou. —
Ka whai marie hoki tatou ina rite, mai
te Pire a te kotahitanga ki te Pire a Timi
Kara, Kua tino kitea e rite ana, ara he
Poari ta te Kawanatanga, he Poari ta te*
Kotahitanga, na reira kaore he taupatupa-
tutanga, puhaehaetanga, he whakatete-
tanga kia raua tokorua; na te whai marie
anake tenei whakawhaititanga ite tangata
raua ko te whenua. He hono tangata he
hono aroha na raua tenei ra, ma raua
anake e titiro te takotoranga hei kaupapa
mo raua. Kaati ra taku tamaiti te Heu-
heu kua hononono o mana nunui, i wha-
katerea ai e korua ko to tupuna ko Tai-
toko ki runga ki nga iwi, te otinga na to
Iwi na te Arawa, "ka tutakitaki te pono
raua kote tika" i roto i to ra Kia nga-
wari to ngakau kei waiho hei whakahau-
kori ma te marea e takoto nei, Kia ora
taku tamaiti.
Otira kei te huihuinga ote Komiti ki
Poneke hei reira whakatautau ai to raua
ahuatanga.
Kaati ki taku mahara ake kei. te rite ta-
te tahi tana pire, ara he kati anake i te ho-
ko; heoi te mea hei hurihuri ma te hu-
nga whakahaere i nga ritenga hei whaka-
mana i nga whakahaerenga i te ture,
Otira me hoki atu ano tatou ki muri ki
nga ra i timata ai to tatou kotahitanga, e
toe ana kia tatou i taua wa kotahi tekau
miriona eka, tae noa mai ki te ra Taima,
na Tiupiri ote Kuini toe ana nga eka kia
tatou e rima tonu miriona, tae rawa mai
pea ki naianei kote hawhe anake pea ote
rima nei kei a tatou kei te iwi maori.
Kote tau tonu i mahue ake nei ara te
tau 1899 kote ture poto whakapuhuki i nga
niho o Huri whenua, ai tino whakaarohia
rawatia tenei take e te uri a Tamatea po-
kai whenua a tino whakaotia rawatia e ia
te whakapuhuki i nga niho o taua taniwha,
na reira ka marama tatou kei a tatou ka-
toa ana whakaaro
Na reira ta te Tiupiri tino mahara me
whakaoti rawa he tikanga mo tatou me o
tatou whenua; i te hanga kua whakakorea
atu te hoko, a kei roto kei tenei take tona
whanautanga; e kore nga whenua e taea
te muru i runga i te mate hama hei wha-
kaea i nga nama,
Na titiro, tatou ki te ingoa o to tatou
waka i kiia ake nei ka " Tewhai marie ",
He tau tenei i honohono, ai te mataura-
nga ki te matauranga; ina ra to tatou
whanaunga a Timi Kara enoho mai ra i
runga i te tuaaha ote iwi nei o te pakeha,
kaore nei i mohiotia tera ekengia e tatou
e te iwi maori taua tuaahu.
Hurihia-akenga mahara; ki to tatou hoa
kia Apirana Ngata kua ura nui mai nei ki
roto ki nga whakahaere: a te kotahitanga,
hei paihere mai i nga mate ote motu ki
roto ki te ture haere ai, i te mea hoki kua
taea e tenei o tatou te arawhata ote ma-
tauranga ki nga ture e hipoki nei ki te ao
katoa; tokorua raua na Tamatea a-
nake, katahi pea ka rite Id te whakatauki
nei "Tokorua tokorua a Ruarangi hokai
takapu" kia mau ra e te whenua e; kei
eke ki te whakatauki a o korua tupuna,
" Tokorua Tokorua a unu ka ngaro horo-
mia Kokako e taniwha ",
|
|
3 3 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
Te Huia Ngatiapa
TURAKINA, Hune 11, 1900.
No tenei ra i whakaheke ai nga. iwi ki Tiniwaitara
wahi o Turakina, ko reira, hoki te kainga i tu ai te
Hui a Ngatiapa.
He maha te tangata te wahine me nga tamariki, i
tae ki tenei hui ko te Whakaaro iho ko te maha e
toru rau. Ko nga iwi i tae: —Ngatiruanui—Ngarau-
ru— Whanganui—Ngawairiki—Ngatihauite, Whiti
me Tama, Tuwharetoa—Muaupoko—Ngatikahungu-
nu—Hamua--Ngatiraukawa.
He nuinga mihi nga karakia o nehe ra ano te wha-
kapuapuakia, te aroha nui—i puta i roto i nga ma
ngai o nga iwi i tae ki tenei hui, ki runga ki te nga-
romanga o nga kaumatua na ana i paihere nga kopu
nga tikanga, i tu ai nga maru nunui, tae mai ki tenei
. ra
AITUA.
Kote aitua tuatahi rawa i takoto i te ra a Ngatiapa
ko Ngakawe Waitere he tamahine na Hakaraia te-
tahi b nga, kau matua rangatira i roto ia Apa Hapai.
taketake
Na ka rua nga huia tenei i wi te wa tuatahi e ora ana ano
taua wahine, nate Atua ano tenei whakaaro kia ha-
ngai ano ia hei matangohi, mo tenei taonga nui i wha-
kakorikori a nei e ratou koona tungaane me a ratou tauia
riki me te iwi nui tonu ki te hanga tikanga mo te ta.
ngata raua kote whenua mete ki hoki kote Kawanatanga
tonu tona nei mema a oti ana kirunga ki tona hiahia
Ina nga iwi kua tae mai ki tona marae, kua tangi ki a
ia.
TAMAHAU \_ MAHUPUKO.
No te Wenerei, i te ata ka tae mai a Tamahau ki
te marae, he maha nga rangatira i tu ki te mihi kia ia
apiti atu hoki ki tona tuakana kia Taitoko, He ka-
ranga tau ki te rangatira ote motu ua ana i atawha,
nga iwi o tona tuakana; me te maha atu o nga kupu
whakamihi.
Note awatea ko te Minita Maori ko
TIMI KARA.
Ano he whatitiri te reo o te tangata raua ko. te wa-
hine me nga tamariki, ki te karanga i tona taonga i te
minita maori.
I muri iho ko nga whai korero mihimihi a nga ra-
ngatira.
"RATANA NGAHINA. —Haere mai korua ko
Tamahau, haere mai ki to ra, haere mai me nga ai-
tua o kona, haere mai haria mai a tu tenganahau, atu
kariri, haeremai te pakanga, haere mai te toa.
E koa ana te ngakau ka tae mai korua ina nga iwi
ote Tai Hauauru koa hui mai i tenei ra ki te whaka.
rango i to ra, kote kupu kei a koe, heoi ta nga iwi e
haere mai e whakarongo kia koe ki te rangatira ote
ra. Haere mai whakaritea te ra kia ora korua.
Kua tae mai nei koe i te tuatahi; ko to hoa ko
Hone Heke mo apopo, he nui te koa kia tae mai a
Heke, koia hoki no te Tai Tokerau, ko korua no te
Tai Rawhiti. Tenei nga iwi kaare, nei i whakaaro
kia ratou Taimahatanga a tae mai ano kei a korua a-
nake te whakaaro ki nga kooti a nga iwi nei kia wha-
kanekehia; atu.
TEMANA. —Haere mai te Kawanatanga te mini-
ta ote taha maori, haere i runga i nga huarahi o nga.
tangata kua ngaro atu ki te po.
E Timi tenei nga iwi kua tae mai ki to ra, E tau.
toko una mo nga kooti kia nekehia.
. Me noho iho koe kia pou ai o whakamaramarama
ki o iwi.
APERAHAMA TAHUNUIARANGI-Tena
koe Tamahau te ahua o Hikawera oku hoa o roto i
nga ra, He waiata "E kore o kupu e taea te whaka-
kore. "
Haere mai Timi Kara, haria mai nga tikanga, ha-
ere mai mahio nga tikanga mo to tatou waka.
UTIKU MARUMARU, —Haere mai ki runga
ki te kupu i whakaritea e taua koia tena ka tutuki
mai ia koe, ka pai. Haere mai whakahaerea nga
' o kupu a nga tangata kua mate,
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
Konga iwi i haere mai nei i runga i o ratou ra
ruraru kote hiahia kia Tutakina te kooti &
Whanganui.
RANGITAKORU. —He karakia, maori, haere
mai Timi Kara ki te ra, koia tenei ka tutuki mai
nei ia koe. Haere mai Tamahau haere mai te
motu, haere mai te atawhai &c. &c. &c,
WAATA W. HIPANGO. —He mihi he whaka-
marama hoki mo te Kooti a Whanganui kia neke-
hia, kia watea ai te iwi ki nga tikanga ina wha-
kahaerea nga mahi o tenei ra &c &c.
TE AOHAU, —He mihi kia Timi Kara raua ko
Tamahau taku kupu i ta ake ai au whakarongo
mai e Timi kote ingoa o te Pire nei kua piro ki
nga ihu o nga iwi ara te Poari, engari iriiria te
tamaiti he ingoa hou kia pai ai.
TAKARANGI METE KINGI-He mihi
haere mai te Toa &c,
HANEA KAWANA. -He mihi
KA NEKE TE WHARE
HE KARAKIA
»
KAHAERE ANO TE KORERO.
TE MAKA, —Tenei o waka te tau nei, e hiahia
aua matou kia rongo i o kupu,
ERAMIHA TE KIORE, He mihi.
He waiata" Tera te ao urn tuku heke ana kei
titere, e homai aroha ua te rahiri, kahuri-atu ki tua,
mawai e whai atu kahuringa kei aki raro ra, Ka-
ti te wairua te hara mai whakahewa, kei huaina
kei te ao rawa, tikina mai i mataia ite ahiahi, kia
huri ake maua ko taringa he tikanga he pononga
i kai awherangitia kautia, i huia nga ngutu i api-
tia kei te tinana e mau ana, roe koia e te iwi me
tu a ure te awhengai raro nei, i hoki mai aku
rongo i te tuku ki Paremata, ma te potonga e ka-
rawhui ra, nga one roa kei matahiwi, ki Kaiwha-
rawhara ra kei Pukenamu e ngira nanai haumiri
i te tuatahi tanga, No muri nei te tini no te wha-
nuitanga kautanga rautia i, i,
Hon. Timi kara.
E kore e taea e au te ki atu kia noho au, i ru-
nga i te mea be nui rawa te raruraru o to ma-
tou Kawanatanga i te mea kei te ngaro te Pirimia
a kei te mate hoki a Makenehi, engari ka kaha au
te noho mo apopo,
Ka tan tokona ka ara te umere.
HOANI METE KlNGI. Haere mai te papa o
te iwi maori, haere mai nga aitua o Awherika ko-
ira hoki te mahara ote iwi kia haere ki reira ki te
tapiki i nga Ingarihi. Na ke Atua ano tenei wha-
kaaro kia purutia tona iwi maori.
TUATAHI. -He mihi, he waiata "Na wai te
tuhi tangi iaianei ai raro e "
POROKORU PATAPU. -He mihi he tau, wha-
karua—No Ngarauru ahau he waiata " Maea mai
e Timi" &c, &c.
£ tono ana an kia koe kia komai be Takuta
moku,
TUARUA. —Ko Motukawa e whenua tenei i tu
kua e to matou tupuna mo te kura, na inaianei kua
tuta kina e te pakeha to matou huanui
Ko tenei whakahokia mai to matou whenua.
ERUERA TE KAHU. —E tautoko ana i te
motini a Hipango,
Raihania me Pukehika be tautoko i te motini
TAMAHAU.
He mihi e haere mai ana i runga i te aroha i
runga hoki i nga kupu a o tatou matua kaa ngaro
ata ki te po na ratou i waiho ake kia tatou ko te
aroha, koia tatou e mihimihi nei ia ratou kapu ko-
rero, kua ngaro ratou waihotia ake ki tatou ko to
tatou taonga nui ko te aroha, kei te korero tatou
. mo nga uri e piki mai ana, He nui ake nga ko-
rero a te kaumatua.
HON. TIMI KARA,
KA UMERE TE WHARE.
Katahi au ka mohio kia Ngatiapa he iwi mohio, i
|
|
5 5 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
tera hui ki a Ngatiapa kua matu tona pooti mema
ko tona mema ko te Kawanatanga.
Naka i ki kote ra kote 11 o Hune ko to koutou Piri-
mia ko Te Ratana hei whakaoti i nga take kaati ko
au tohu te mema a Ngatiapa,
Haere mai e Nga Iwi i runga hoki i te whakaaro e
tumanakohia nei e pehia nei e nga tikanga, kote Ina-
ina hoki o nga iwi inaianei he pupuri i te whenua,
kua morehutia tatou.
I te Taimana Tiupiri o to tatou Kuini ua ha tatou
tamariki, maori i hapai atu to tatou mana i te tau
1897; ki Ingarangi ai kite te Kuini, aki ana ki minita
hoki atu Niu Tireni koia tenei, na reira katu kote Poari e
korerotia nei, i ara te pakanga a te Kotahitanga mo
tenei take mote Poari. Kaati inaianei kua hoki te
Kotahitanga ki runga ki tenei ahua ano ara ki te
Poari, na he whai marie, ra wa tenei iau ka kitea ka-
kotahi taua. E ki ana au ki nga iwi, kaa roa rawa
koutou e noho ana, ko tenei maku tonu e hanga he
tikanga
Itehui ki Rotorua ka kite au i tepire, ate kotahitanga
a i puta hoki taku kupu atu ina nga rarangi hei
whakatikatika me te ki mai hoki ki te oti ma ratou e
tuku mai, a kua riro ata ratou ki nga takiwa tuhi
haere mai ai nga ingoa.
1 toku taenga ki Poneke ka tukuna e au ma nga
roia e mahi; he: pire. Ka ki mai hoki ki te kore a
Mahuta e whakaae ma matou e mau atu ki Poneke.
Kei te ki au ka hanga he Pire i tenei tau, kaore au i
te hiahia makuu e mahi engari ina koutou, ki te kore
koutou e mahi, kaati maku tonu e mahi. He maha
nga tangata e whakapeau ke ana, inaianei kua hoki
mai ano kite Poari nei, ina tatou e hanga nei i te Kau-
papa kia kotahi.
Tuatahi: He kati i nga hoko a te Kawanatanga
me nga pakeha noa.
Tuarua; Me Riihi anake te whenua.
Tuatoru; Ko nga tangata e motuhake aua te
Karaati ki a ia, kia ia te mana mo, tana whenua.
Tuawha; - He wehe i etahi whenua hei rahui motu-
hake, e kore e taea te riihi
Tuarima: Ko nga whenua e kore e taea te mahi
ka whakahaere a he riihi, ma te komiti poraka e
whakahaere konga moni reti e puta mai ana, ka utua
kirunga ki nga hea.
Tuaono; Ko te tangata e hiahia, ana ki te mahi
paamu, ka tuhera he moni kia ratou.
Na kaore he huarahi ke atu hei whakamahinga ma
te moni anake, kei whea he moni hei whakapainga.
Ki te haere ki te tahi pakeha ka rere ke tana komai
i taua moni ka neke ke atu te utu o te moni wha-
ngai. Koia au i ki ai kia kotahi tonu te wahi kei
takotoranga kote Kawanatanga anake.
Inaianei hoki e maha nga taiepa hei pekepeke-
nga ka tae atu ai ki te Kawanatanga.
Ki te whakahaere a etatou tera e poto Ahe hangai
tonu hoki te taenga atu.
TE POARI.
Hei whakawhaititanga mai i nga tikanga, mehe-
mea ra kei te haunga ki nga ihu, hei aha maku,
TE PIRE ATE KOTAHITANGA.
Konga whakamarama o tera pire, koia tenei—He
Poari, He Komiti Poraka, He Riihi, He Tuku, Nga
moni nei utu ki te Kooti.
He rite tonu ki a tatou e whakahaere nei.
NGATIAPA, Whanganui. —Kia maro tonu ngarauru
me.
NGATIRUANUI, —Takoto mai; aku enei tuhera atu
ai he huarahi kia koutou. Ki te kotahi tana ahakoa
pakanga mai o toua hoa riri (apatihana) hei aba ma
wai.
KOOTI WHENUA MAORI,
Kia whakamutua te Kooti kia kimihia tetahi tika-
nga pai hei riwhi mo tana kooti,
Kaati e te iwi ma tatou nga Taonga nei.
Konga iwi e whakahe ana. ki tenei ture e pai
ana, me waiho anake ki au tenei ture, ara ki au
ki te Tai Rawhiti anake,..
PIRE KIORE,
Kotenei ture mo nga marae anake tera hoki e
puta he painga ina mahia tenei huarahi,
Koia tenei e Ngaraura mahia tenei ki tou takiwa
hei timatatanga mahi mau.
Ko te rori e katia na ka tuhera..
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
NGA TIANARA,
Tenei kua puta te tono ate Kawanatanga kia
tae mai nga Tianara toa a te Ingarihi e whawhai
nei ki te Poa ko te kainga hei kitekitenga ko
Papawai.
HUI KI PAPAPAWAI,
Katu te hui Id Papawai a te 21 onga ra o
Hune 1900 ko taua ra e whakamaharatanga ki te
ra Taimana Tiupiri ote Kuini,
I runga i te mutunga o te korero a Hon, Timi
Kara,
MOTINI,
W. W. HIPANGO. —-Me whakatu he Tiamana hei
whiriwhiri i nga take i roto i nga whai korero a
Timi Kara, kia marama ai tena iwi mo tana hoki
atu ki nga take i oti i tenei huihuinga.
He roa e whakatakataka ana mo tenei take,
heoi paahitia ana, tu aua ko Eruera Te Kahu hei
Tiamana ko Taraua Utiku hei Hekeretari.
W. W. HIPANGO, —Tu ana ki te panui i nga
take mo roto i nga whai kotero a" Timi Kara..
1. —Poari whakahaere i nga whenua
maori e tuhera ana ki te mahia o nga
iwi, kia mahi ratou i taua Poari.
2, —He kati i te hoko a te karauna me
nga pakeha noa.
KUPU WHAKAURU.
Ki te paahitia tenei Ture ka katia
hoki nga hoko mutumutu a te Kawa-
natanga me nga pakeha noa.
3. —Me Riihi nga whenua maori.
KUPU WHAKAURU.
Erua ahua o te riihi mote whenua
hai mo te whenua puihi.
4. —Ko nga whenua ote iwi e whakahaere
aua mo te riihi me tu he komiti
Poraka a te iwi a hapu ranei nona te
whenua hei whakahaere.
. 5. —Mahi Paamu—mo te tangata e hiahia
aua ki te mahi paamu.
6. —Kote tangata motuhake tana karaati
ki a ia ake te mana o taua whenua.
7, —Moni Kawanatanga—Kote Peeke
tenei hei tononga moni hei whaka-
haere i raro i tenei ture,
8, —He whenua rahui motuhake (Papa
Kainga) i faro i tenei ture e kore e
taea te riihi.
9. —Kooti whenua maori Me Kimi te
tahi tikanga pai e taea ai te hoatu he
riiwhi mo te Kooti.
10, —Kura mahi ringaringa ma nga tama-
riki maori—ara ake ki te Kamura
Parakumete, me era mahi ma-
tauranga.
WHAKAMARAMATANGA.
Tera kei te whakaarohia kia mehea e
te Kawanatanga, etahi. moni hei
hanga nga i nga kura pera mo te ta-
ha pakeha. Na reira ki te paahitia
taua Ture, tera hoki e tonoa kia* we-
hea mai mo te taha ki nga maori.
11. ~He Ture mo nga marie kainga.
12. —Te Hui ki Papawai Wairarapa a te
22 onga ra o Hune 1900.
Tu mai ana a Hon. Timi Kara koia
nei tonu nga upoko o nga take.
Heoi takitahitia ana te panui e te
Tiamana nga upoko, he mea tuku ki
te iwi nui tonu, kiki tonu hoki taua
whare o Ngatiapa i te tangata. He
umere tonu te paahitanga a nga rau,
kaore he apatihana.
No te ahiahi o te Taite kahoki a
Timi Kara, ka noho iho ko tona
kaumatua ka purutia iho, ko
Tamahau.
E TE ATUA TOHUNGIA
TO Iwi MAORI.
E whakaaturanga.
E whakaaturanga tenei kia mohio ai nga tangata
kaa whakahaetia ete komiti whakahaere ote AOTEA
tima kia rere atu ki Koriniti ate 29 ongara ote
marama nei kite kawe atu inga tangata e haere
atu ana late hui, katu nei, ki Koriniti ate i o-
ngara o hurae eheke iho nei a tera e iti iho te
utu mote haerenga onga tangata ki taua hui ara i
runga i te ritenga utu o utua nei ina ia nei ara
enga tima o Hatariki,
Monga tamariki kei tona utu ano kei raro iho
onga utu o nga pahake haunga hoki nga mea ririki
rawa onga tamariki ki tenui nga tangata a taua ra
a tera e rua nga hokinga o taua tima a ma taua
tina ano e tiki atu nga tangata ina mutu te hui,
|
|
7 7 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
Putiki Wharanui,
Tenei kua tae mai te takuta titiro i te
ahua pai, o nga kainga ki Putiki nei taea
katoa tia e ia te titiro nga whare o ia ta-
ngata b ia tangata i putiki nei, heoi puta
ana tona whakamoemiti mo te pai o te
kainga, mo te Kirini. Ehoa ma ehara i
te mea ko nga kanohi o te tangata nei ki
te titiro i te kino raua ko te hei, engari
ko tera ihu tonu ki te hongihongi haere
i ui atu au ki aia mehemea no Atareria
ia, no-reira hoki te iwi kaha nga ihu ki
te hongi haere; ki te ngaro tetahi tanga-
ta ahakoa erua nga ra e ngaro ana, ka
hongia haeretia e taua iwi maori o reira
a tera e kitea, na hei rite mo te pakeha
nei.
TE MAUNGA A RONGO.
'Tenei kua tu te komiti maori, me te
whakarite. hoki i, nga mema hei whaka-
haere i nga tikanga whakanui ina tupono
te maungaarongo a te, Poa ki Ingarihi, '
ki-te oti taua raruraru, ka puta nga wha-
kamoemiti' a nga taone i raro i te mara
Ingarihi i nga wahi katoa, i runga i te
whakahau a nga Kawanatanga o ia wahi
o ia wahi, kia whakanui tona takiwa to-
na-takiwa.
Koia tenei nga mahi: —
1. —He tutu nga rahu.
2. —He Poi.
3 —He nga Peene maori.
4. —Ko nga ropu maori.
5. —He waka maori, ka utaina, ki ru-
nga ki te tahi wakena, ma nga hoiho e
to, konga kaumatua hei noho i runga i
kite kitea te pai o te ahua, ka puta, he
paraihe.
NGA KOTIRO POI.
Tena e te Iharaua o Whanganui tirohia tenei kupu
nui whakaharahara He maunga ringo he mutunga
whawhai--he "Rangimarie "e kore ranei koutou e
whakaputa i-runga i nga kupu a o tatou matua e ta
koto nei i roto o Whanganui, e takoto atu ra ki runga
ki nga iwi, e tu maina nga mahi a nga iwi whakanui
nga kupu a o tatou matua
Kei a koutou te taonga o roto i te Rangimarie, he
Raupo, kua oti nei te kii e Tohu, ma te Raupo te pa-
kanga i roto i tenei ra, ana he maungarango. Haere
mai aku matua, aku whaea, aku tuahine, taku whan-
au, " te iwi, ko Putiki nei he kainga mo tatou ki te ka-
inga i pu ai nga kupu e kiia ai kote moana hohonu te-
nei.
TE IWI WHANGANUI.
Haere mai Ngapaerangi, Ngatihinearo, Ngatihine
Ngatipamoana, Ngapoutana, Ngatiruaka, Ngatihau,
Ngatiruru, Ngatirangi, Nga Iwi o Taitoko.
TE IWI NGARAURU.
Haere mai koutou na tatou tenei ra.
TE IWI NGATIAPA.
Haere mai na tatou tenei ru,
TEIWI NGAWAIRIKI.
Haere mui na tatou tenei ra.
TE IWI HANITI.
' Haere mai ua tatou tenei ra
TE IWI RANGITANE.
Haere mai na tatou tenei ra,
TE IWI MUAUPOKO.
Haere mai tatou tenei ra.
TE IWI NGATIKAUHATA.
•
Haere mai na tatou tenei ra.
RAUKAWA.
Haere mai na tatou tenei ra.
. NGATITOA.
Haere mai na tatou tenei ra.
Ki te puta taua maungaarongo ka whakaaturia ki
nga wahi katoa.
Ka hoki te utu o te Tereina a taua ra.
Ko te kainga mo koutou ko Putiki kia whakarongo
ake to koutou matua i te tapuae waewae ona iwi e ha-
ruru ana i runga ake ona.
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE TIUPIRI;
KIA TIMI KARA ME TOU KAWANATANGA.
Haere mai ki Patiki. Haere mai e nga Iwi, ko
koutou tenei marae a Putiki.
WAATA HIPANGO,
Hekeretari o te Komiti,
NGA MEMA
Wiremu Kauika Kaawhe
R. Rimitiriu Takarangi M. Kingi
H, Te Aro Teone Hohipane
Erueti Ateha Teone Kaiwhakamaori
Teone Peeti Teone Tokena
Te Awhai H. Pukehika
Eruini Rangiirihau Whatarangi
Ru Reweti Weraroa Kingi
Maehe Ranginui Pita te Rahui
Eruera Tekahu Wiremu Ratana
Reremoana Taraha Utiku
te Rangitakoru Tukotahi Teahuru.
Utiku Marumaru Raihania Takapa
Te Pire Weremu Makitonore
Tuka Matairangi Rangiwhakatika
Tohiora Pirato Porokoru Patapu
Hanea Kawana Hoani Puihi
Terekura Teweri Haeretu
Hoanui Whakaharangi Hawira Rehe
Rue te Huri Raumati
HORI KEREI I TIAMANA,
Rahere Hohepa.
Niu Tireni Maori,
No te Hapu o Ngati-
maha.
Te Iwi Ngatikahungunu,
Kua whakaputaina ki a ia.
E rua nga mera whai tohu,
Kaa Whakanuia ia e te Kuini, kua ta hoki hei
Kapura mo nga hoia ote Kuini.
Ka tuturu tenei hei hoia, ma te Kuini.
He Rongo nui ienei mo tatou mo nga
maori o Niu Tireni.
Papawai.
HON. TE MINITA MAORI, ME NGA HONORE
MEMA OTE PAREMATA.
Note 28 ka tae mai a Timi Kara me ona hoa
mema, he mea arahi mai ratou na nga hoia maori ki
te marae o te Hui, kua oti ra te korero ake nga mano
tangata i te marae. Ite marae e tu ana kotahi te
tuuru topa nei, he nui atu te atahua me etahi taura
ririki hei nohoanga mo nga manuhiri:
Konga hoia kua tutu mai ki nga taha, kei te kara-
nga te iwi ki tona taonga ki te Minita Maori ka
mutu ta te iwi
Ka noho te manuhiri ki runga ki nga tuuru
Hoa. Timi Kara, Minita Maori, ko te mema o
Rangitikei, ko te mema o Pahiatua, ko te mema o
Akarana, ko te mema o Wairarapa me era atu
mema
NIREAHA TAMAKI. —Haere mai e Timi me o hoa
rangatira pakeha. Haere mai tenei nga iwi ote Tai
Hauauru, me Wairarapa, kua tae mai ki konei kia
kite ia koe. -Haere mai te Kawanatanga o tenei ra,
te tangata na ana i whakapiki te mana maori, koia
tena kua ekengia ana koe. Haere mai ko te tangata
ote taha maori. Haere mai kia kite i o morehu kua
ngaro te tangata. Kapai e taku tamaiti, kua kaupapa
mai ia koe nga kupu ki roto ki era hui o te Tai
Hauauru, tenei te takoto nei. Hanga mai te ora
mote iwi
TE HUKI TUHUA, —Kia ora te Kuini. Haeremai
e te Mea o Kereitaone, me te mema o Wairarapa me
o koutou hoa rangatira Honore Mema, me to tatou
Minita Maori
• Haere mai te Minita Maori, haere mai whakatu-
tukitia nga kupu i whakatakotoria e koe i te Tai
Hauauru. Hanga mai he ture mo matou me o ma-
tou whenua. E rua nga tino ture kotahi kei te rangi
ko te Atua, kotahi kei te whenua ko te Kuini
" He tau ngawari te tau, ki nga tau • waru ei He
nui taku koa o taku tamaiti ka tae mai nei kia kite ia
koe. Haere mai whakamaramatia mm ki au te Ture
Kiore kua panuitia nei ki nga Iwi, ina hoki nga Ra-
peti kaore ano kia mutu noa enei taimahatanga a te
ture, kua puta mai hoki nga kiore nei. Haere mai
mahia o matou rori kia pai ai hoki matou te haere ki
nga whenua ki te patu i nga Rapeti, Koia au i ki ai
whakaritea tenei ka hanga ai he pire kiore.
RATANA NGAHINA. —Haere mai te Minita Maori me
oa hoa rangatira, Tenei matou nga iwi o te Tai
Hauauru kua tae mai ki konei, e tatari ana ki nga
iwi o te Tai Rawhiti Ko te take ote haere mai ki
konei, kia whanau hou tatou, kia mahuetia nga ra o
mua, kia kakahu tatou i te kakahu hou, kaua hei te
kakahu tawhito. I haere mai matou ki te awhina
ia koe me tou Kawanatanga, kia whanau hou tatou.
TAMAHAU MAHUPUKU. -—Haere mai e te Mea o
Kereitaone, mauria mai ou hoa rangatira, mauria
mai hoki te minita maori. Haere mai kia whanau
hou tatou. He tohu tenei ra no te tau 1897 (ara
Taimana Tiupiri). He waiata "Tangi a te Ihu
Haere mai i te ra whakamaharatanga o te Taimana
Tiupiri o to tatou Kuini, ina nga haki e iri nei.
Haere mai kia kite i nga hoia maori; he hiku no te
|
|
9 9 |
▲back to top |
TE TIUPIRI. KEREITAONE MEA TE TUURU TOOPA HON TIMI KARA HOANI TIWINI
|
|
10 10 |
▲back to top |
|
|
11 11 |
▲back to top |
TE. TIUPIRI.
Te Kapua i Pamamao,
Ki te Rawhiti.,
I runga i nga whakaatu mai kua whaka-
takoto haere a Tiapana i ana Topito ki
ona waha pu moana, ko nga hoia o Mari:
ka Pekini kua haere atu ki Pekini, ana te
"taone O te Tainamana i Taina.
I runga ano i te whakaatu mai a tetahi
nupepa, kei te whakariterite tetahi i ana
-mea whawhai, kei te peno hold tetahi, kei
te ngengere atu tetahi ki tetahi. Ko Ru-
hia kua tere tonu te tuku i ana hoia ki
Poa, ta Aata, me ana manuao, na ko Tia-
hana kei te whakarapopoto i ana hoia
kei hari ma ana kite whenua hei pakanga
ma raua ko Ruhia, me ana mamao kua
noho riterite, a kua tuku atu hold i wha-
kahau atu ki Ingarangi kia tere te hanga
mari ona mamao. Ko tenei tenei o nga
tangata o Ruhia kotahi rau e toru tekau
miriona, ko te maha o Tiapana e wha te-
kau mawha, miriona, engari ki te whaka-
aro ahakoa taua "miriona o Ruhia ehara i
-te mea kei runga i nga miriona te kaha.
Ko te Tiapanihi kei runga atu mo nga
mahi whawhai i te Ruhia i te wa kore ote
whawhai e 896, 000, ahiti atu ki o ratou
rangatira, I te wa a te whawhai ko te
' maha o nga hoia o Ruhia e toru miriona
me te hawhe. Na konga Ruhia ana i ne-
ke atu te maha o ana tangata.
-Kaati i runga i te ritenga o nga mamao,
e rite tonu ana matou.
*
Nga mamao whawhai.
RUHIA TIAPANA
Karaihe No. 1.... 4 2
,, 2.... 10 o
,, 3 ••••
15 3
Nga manuao tere.
Karaihe No. 1.... 4 1
„ 2..... T 9
3 2 3
12 13
Nga manuao tiaki haere.
Ruhia........ 15 1
Topito.
Ruhia........ ' 9 3
Te tika ote Tiapanihi kei te tutata, tonu
tona moutere ki Korea ki te wahi e riri
nei te Tiapanihi kia Ruhia. Ko Ruhia ia
he mamao ke tona tai whenua, na reira e
ahua koha ai pea te Tiapanihi, engari i
runga i te titiro a nga iwi ki te Tiapanihi
i ta raua whawhai nei ko te Tainamana,
kitea ana he tino kakama ke atu te Tia-
panihi, a he mohio hold ki te whakahaere
riri, kaore ona wehi mai ki te hoa riri
Na i runga i te kore putanga mai mo
Ruhia i te taha Hauauru, kotahi ia ka
mahi mai ma te taha Rawhiti, koia tenei
e aki mai nei na Taina.
He whenua nui rawa to Ruhia, otira
kaore i te penei me era iwi nunui te tiaki i
ona rohe, ko tona mahi nui he kimi hua-
rahi hei putanga mai ki nga moana nunui
kaati i runga i tona kitenga ka mutu tonu '
te wahi hei putanga mona ko- Korea ana-
ke. Na reira ka noho tupato te Tiapa-
nihi, ko taua Wahapi kei Korea ko Pota
Aata e waru ki te tekau ma ono ranei mi.
riona tangata enoho ana ki reira. Taina-
mana he Tiapanihi nga iwi enoho mai ana
i reira, ana Tiapanihi nga mahi nunui kei
reira, kaore kau a Ruhia, na reira ka tika
te riri a te Tiapanihi kia Ruhia, me mutu
tona whakaeke mai ki tera wahi engari ki
te ara ta raua pakanga e kore pea a Inga-
rangi e uru atu, otira ko tona aroha ka tau
ki runga ki nga Tiapanihi.
No Te Tiupiri.
1900, Kepuha Tehianga.... O 10 O
1900, Anihira Paane.. O 10 O
1899 ki 1900, Karena te Mana 100
1900, Rerepara Tutawha O 10 O
1900 Mereana Huaki O 10 O
Rerepari Tutawha ano 026 P. K
Mereana Huaki ano... O 2 6 P. K
Tutohe Ngarangi... O 2 6 P. K
H. Pumipi...... O 2 6 P. K
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Te Tima Hou.
Ite mane te te kau marua onga ra o tenei marama
i whakamatauria ai te ahua tanga ote pai o nga ini-
ana o te Aotea, tima i hoki mai i Upokongaro a pai
ana te noho onga iniana, no te Piriti o Whanganui
ki te waea i Upokongaro 45 meneti heoi kihei ano i
aro tau te iniana ki taana mahi kei te ahua kiki ano,
whai pea kia roa tera ano e nuku atu te tere eki ana
hoki te itinia kote Haawhe noa iho tenei o tona kaha
kaore ano hoki i tae mai te tangata ate Kawanatanga
hei titiro mote iniana, mehemea e tika ana kia paahi-
tia taua iniana mo runga inga mahi hari hari ta-
ngata kei reira emohio tia ai te mutunga mai o tona
kaha, ka rite ai pea ki nga rongo mai o ta waahi e ki
nei i roto inga retiiti ote karanati, ka taea e taua
iniana te kare i te 14 maero i roto ite haora te Pehea
ranei kia ata kite rano a tamati, i te tuunga onga
whao, ka whakapona ai otira tera ano pea e tika ite
mea kate hanga ote paera kite tonu ki te kanga onga
paera onga manu ao, whawhai ate Ingarihi e ma-
tere nei ite moana nui akiwa, ina me whakaaro mai
e 20 meneti tonu taua paera nei e whakamahara ana
ka rere katoa mote haere na titiro e tino tere rawa
tenei paera te wera konga paera hoki onga tima e
rere haere nei i o tatou takiwa kei te rua haora nuku
atu e whakamahana ana ite wai katehi ki wera ka
rite hoki mote haere. Na ki miharo mai ano o kou-
tou ngakau. Ete hunga no ona te taonga nei enono
mai nei i roto ite wao tapu nui o taane a kua tata
ngara.
E maanu ata ai iroto i te awa Whanganui ma
koutou e kite mai ite pawa e whaka purero ake ana
i roto inga pari apiti o roto ite awa o Whanganui,
kei te whakaotioti i roto i enei ra ara kei te mahi i
kapene, nohonga tangata kia oti rawa e mohiotia ai
tera e rere atu ai ki nga kainga o roto ote awa a tae
atu ki Pipiriki a tera e whakaatu ria nga ritenga utu
mote tangata kiia kainga, kiia kainga ote awa me
Pipiriki a tera e whakaturia e papa rakau kinga kai-
katoa hei piringa mote ahuatanga o nga utu kia
mohio ai nga tangata i mua atu o tona ekenga e mea
te utu moku a tae noa ki te utu monga tamariki a
mete utu hoki onga taonga ka pena ano te-whaka-
aturanga menga ra erere ai te tima iroto ite wiki
mete haora, ka panuitia ka toa tia ena huarahi kia
kore ai e awangaawangatanga ote ngakau ote tangata
penei menga mahi o enei tima e rere nei kei te hia-
hia tonu ote rangatira ki tana utu i pai arana koa
tangata aha koa taonga. •,
Whakaaro Tuarua.
Tenei kua tukua ano te whakatau, i ngara timata
tanga o Hune nei kia mahia mai ano te tima iti iho
ia AOTEA, nei ara te rua onga tima i panuitia ra ete
Tiupiri i nga marama kahori ake nei hei tima mama
mote wa ote raumati kia ahua penei ano mete OHURA
nei te rahi, engari ka penei ano te mahinga mete
AOTEA nei te ahua mete kaha engari ka tino kaha
atu mote piki inga taheke o roto ote awa o Whanga-
nui ara ate taha whakauta atu o Pipiriki tona ahua
kei tote waka nei kote rite, kote tahi hoki o nga tu-
muaki ote kamupane kua riro noa atu inga marama
kamahue ake nei ki Ingarangi ara ko HEEMI TEINA,
o Whanganui nei i Ingarangi e tatari mai ana i te
kupu whakahauatu ate komiti mo taua tima, ite-tae-
nga atu nei ote kupu whakahaua tonutia e taua
HEEMI TEINA kia mahia a kei te mahi ina ia nei, te
tino whakaaro ote komiti kia oti tana tima, inga ra
timata tanga Oketopa e heke iho nei ara kia ma anu
i roto ite awa o Whanganui engari e kore e heke
tenei kupu tera e rere te rua o ho koutou waka, a
taua marama e whakahua kia ake nei.
Heoi ete iwi henui te kakama onga kai whaka-
haere o roto ito koutou awa i Whanganui ara to kou-
tou komiti ki te hapai ake ia koutou iroto ite mato
inga mahi ate maia nei a Hatariki erumaaki nei i o
koutou ihu mea koutou pakeha ki roto ite awa o
Whanganui heoi ra kua tihe nei o tatou ihu ki te wa-
ao kite ao mara, tahurimai ete iwi tahuri mai awhina
tia o koutau taonga, etc iwi kaua o koutou ngakau e
atu ki runga i nga whakapati mai a era atu pakeha
ehoatu kupu rera ke ana mo ranga io tatou timo. A
e ahua tawai aua ranei mo ronga i o koutou hea oto
tatou kamupene, ahua penei ana kaore kaue painga
ote hea, kotahi ma ranei a rima ranei ka mate inga
kea, nunui, a ka kore noa atu ranei a ka tinihangatia
ranei enga kai whakahaere o taua kamupane, ua eto
iwi kutia hei whakarongo mo aua tu korero kia mau
ki ton heu, ahakoa kotahi noa ake hei aha kia mana-
wanui. ahakoa hokoa ete pakeha kana e whakahae kia
kia mau, e kore koutou e kite mea pena o muri ake
nei, e ai ki taku mohiotino tuturu, ua toku tino kaha
hoki kite awhina atu i o tatou hoa pakeha, mete wha-
kaha hoki io ratou ngakau kia tahuri mai kite awhina
ia tatou me o tatou koa pakeha enoho ana i roto i o
tatou takiwa, koia te whakaaro ongo tangata whai
moni me era atu kamupane nunui i a roha mai ai kia
tatou epehia nei ete kai whakahaere o enei tima erere
nei i roto ite awa o Whanganui nei koia au e korero
tonu noi kia penei maio koutou nga kau, me tokoutou
koha me toku e kore nei e riro i runga ite utu wha-
kapati, mete ngutu teka, e ahu tonu atu nei ki runga
anake, ia koutou te kahanga ote ngakau menga mahi.
Heoi ete iwi e whaka, atu, atu, ano tena kia mohio
ai koutou e tuhera tonu ana to taha kia an mote tu-
ku hea, ki nga tangata o hiahia ana mo te tono hea,
ahakoa kei whea koutou enoho ana tuhia mai kia au
kia tukua atu irunga ano ra inga huarahi tono hea,
E penei nei 5/- irunga ite tono hea kotahi, ahakoa
nui atu nga hea, e tonoa ana ko taua 5/- kei ia
kea kei ia kea a ki te tae mai nga tono menga
moni, ma aku e tuku atu te Reitiiti o aua moni
menga hea.
Me (Penei te tono mai, kia Hori
Pukehika.
WHANGANUI, Paati 03.
. Heoi ra ete iwi nga whakamarama atu kia kou-
ma te runga rawa ano koutou e awhina anga ra e
tumai nei i mua i o tatou aroaro,
|
|
13 13 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Piritani me Taranawaara.
Te Matenga ote Ingarihi.
Ite whawhai ki Ruriwaara, kotahi te
Kanara ote Ingarihi, me te tekau marima
hoia i mate rawa ko Kanara Wirikihana
me te rima tekau i tukaiakiri.
Te Kinganga ote Ingarihi
e 700 i riro herehere,
Te whakaatu "mai i muri mai ote rongo
i runga ake nei, e whitu rau hoia ote In-
garihi i mau herehere, i te Poa.
Erua rau e-rima tekau ote Poa kua riro
herehere mai i te Ingarihi i te takiwa ki
Wenetarapu.
Nga Herehere o te Ingarihi.
Konga herehere o te Ingarihi i riro nei
i te Poa ki Piritoria noho ai, kua puta mai,
kotahi rau e rima tekau nga apiha, e toru
mano e rima rau nga hoia,
Kote whakaatu mai kotahi mano e ri-
ma rau o te Poa kua riro herehere mai i
te Ingarihi.
Niu Tireni.
Kote whakaatu mai a Kanara Penetaua
no roto i te whitu rau hoia o Niu Tireni
tokorima i mate rawa, tekau marua i tu
kaiakiri, kotahi tekau i mate turoro, tekau
mawhitu i mau herehere. He marama-
tanga motatou i te iti o Niu Tireni e ma-
te ana, i te taha ki te Ingarihi e hinga
mai nei he rau i te ra; kia era a Niu Ti-
reni kia tau atu temana o koutou tupuna
maori kia runga ia koutou.
Kei te mau tonu te raruraru i roto i te
takiwa o taina, he kino te mahi a taua
iwi e pakanga mai nei i Taina, he repara
te ingoa o taua iwi • tara he Tainamana
ano, he manakia te mahi a taua iwi, he
kohuru i te hunga whakapono ote pakeha
he tohu i nga whare ki te ahi, he tukituki
i nga ara tereina, kua tuku hoia nga iwi
nei ki reira hei tiaki i o ratou nei tangata
enoho ana i reira. Tetahi raruraru nui
tenei.
Kua hoki mai etahi o nga hoia o Niu
Tireni ana nga hoia i tu i te motoa. I te
inga mai ki Poneke nei he nui te whaka-
nui a nga pakeha o reira i taua hunga, a i
whakatakotoria he tina mo ratou, hei
whakanuinga mo ratou, i hunga i tu ki te
mihi kote men, ko te Waari raro Pirimia,
ko Kanara Penetana, me era atu pakeha.
He rongo pai no inia,
Katahi ano ka puta he ua ki toa whenua
ara ki nga wahi i pangia nei e te mate kai,
he kore ua hold i pangia ai nga kai o taua
whenua e te mote.
Te Haerenga ki Papawai,
Kua riro atu ite 20 ongara ote marama nei nga
tamariki o Whanganui tae atu kia Ngatiapa i runga
ite karangu ata mahau mahupu raua ki Heemi Kara,
minita, mote taha maori kia tae atu nga tangata ki
taua ranui ara ki te 22 o Hune ki te whakanui i tera
taimana Tiupiri oto tatou Kuini. A tera e tae katoa
nga minita ote Kawanatanga, a taua ra me nga mema
ote Paremata, ka hui nga hoia maori a taua ra.
A tura e tae a HONE HEKE rana ko APIRANA
NGATA ki taua ra a tera pea e panui tia te pire ate
kotahitanga i whakaotia mai nei ite hui ki Rotorua a
tua Haina katoa mai hold nga tangata o wai kato ki
ke tahi Pitihana tautako i taua pire.
Pirimia.
Note 18 ongara ote marama nei i tae mai ai to
tatou Pirimia i Hamara, ia ia i haere atura i runga i
tona ahua mate heoi kua ora tona mate kua ahua kaha
hoki toua tinana inaianei a tera ano ia enoho irunga
i tona turanga Pirimia i roto ite Paremata ote Korooni
a tera pea e whakaotia paitia e ia tetahi ture e ahua
nga wari ana kia tatou ki tona iwi maori.
Ko tona hoa ko mekenehi te Minita mo nga whe-
nua, kei waenga nui ote mate mete ora.
|
|
14 14 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Te Maungarongo,
Tenei kua takatu nga taone o Niu Tireni nei, a te-
ra nga wahi katoa i raro i te maua Ingarihi, ki te
whakahaere i te tahi tikanga whakanui i te ra e mau
ai te rongo ote Poa, raua ko te Ingarihi. He mea
whakahau mai na Te Waari riwhi ote Pirimia i te
wa e ngaro ana ia, kia whakariterite nga taone o
Niu Tireni i te tahi tikanga ma ratou mo te
tupono rawa mai taua ra kua noho riterite katoa nga
mahi a ia taone, a ko Whanganui rawa kua rite
ana tikanga he pera ano me tera Taimana Tiupiri o
te Kuini i whakahaerea ai ona tikanga ki konei.
He mea tika ano tenei kia uru mai nga iwi maori
e patata mai ana ki Whanganui nei i taua ra.
Kua ara mai hoki he pakanga ki Taina, he nui nga
hoia manuao o nga iwi nei kei reira,
Kote takiwa o te Piriteiti kua tuturu te taka mai
ki raro ote mana ote Ingarihi, a ka penei ano hoki
i te mana o te Ingarihi,
Kote whakaaro a te tino Tianara ote Poa ara o Po-
ata kia houhia e Kurutia te rongo, he mohio hoki no
taua Tianara, e kore e mutu a Ingarangi ka tohe to
nu, a tera e pau te Poa te kai e te Ingarihi.
Kaore hoki a Karatia i te whakaae,
Kua rangona erua miriona pauna kei te hapai
haere ia Kurutia,
Tetahi korero kaore ano kia utua e ia ona hoia.
Tetahi korero hoki kei te oma a Kurutia me ana
moni ki tetahi whenua ke ki Tiamana ranei
Otira kaore he putanga mona ki te taha moana
kei te tiakina tonu tia,
Ruhia me Tiapaana.
Kei te a tonu te whakaaro a nga ruanuku nei mo
te whawhai.
Ahanati
Kei te whawhai mai koki tenei takiwa, he iwi ma-
ngu manga kei te takiwa ki Awherika, kei te turaki
hoki ratou i te mana o Ingarangi, tera pea he iwi
ano kei te akiaki i taua iwi kia whawhai.
Kote pa ote Ingarahi ko Kumahi, kua tai awhio-
tia e te tora tekau mano o taua iwi.
Kua riro atu nga Ingarihi ki te whakaora i taua
pa
Te Whawhai ki Ponio.
Kei te whawhai ano hoki tenei moutere, kaa ara
tona pakanga ki te Ingarihi be turaki i te mana ote
Ingarihi i te mea ko te mana ote Ingarihi e tau ana
ki nga maori o reka,
*
Nga Makete Kararehe.
Kote makete o Whanganui nei koia
tenei te ritenga o nga utu: —
E rua tau o nga kau poka te utu e £3 5s.
Mo nga kau e pai ana hei miiti te utu e
£5 15s-
Mo nga kau uha e £4,
Mo nga weta Hipi 12s,
Mo nga hipi uha e 8s,
Mo nga weta momona us,
Mo nga poaka hei pekana te utu £1.
*
No Weiwere.
Kau poka e toru tau te utu e £4,
Mote rua tau £3 12S,
Mote weta Hipi 10s,
Mo etahi atu nipi e 9s,
|
|
15 15 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
He Haringa Nui.
•————
TOKAANU, TAUPO,
2 Hune, 1900.
Ki te Etita o te Tiupiri, Wanganui.
Tena koe metou Komiti katoa. Ehoa taka ata e
nei kapu kiroto kite ingoa o to tatou kaia ara ki to
tatou Tiupiri kaihari atu mana hei titiro mao tatou
boa katoa koia te nei nga kupu. No tepo ote 19 o
Mei nei. Kahui a N, Tuwharetoa, me ngati Whiti
Mengati Tama, ki te wahi kotahi ki te whakanui i
teurunga onga hoia o Ingarangi me ra atu iwi o te ao
menga hoia o Niu Tireni i tuku atu nei e tatou mo
taratou uranga ki roto ki te taone ingoa nui e haere
mai nei nga rongo kia tatou ara ki Mawhekingi me
temaunga hoki o teti ana ra nui ote Poa te kai riwhi
o Tianara Hupeta, kua mate maira ki Pitoria kahui
te maori mete pakeha ki te wahi kotahi katahi kata
nga tangata hapaipu katahi kapuhia kamutu katukua
konga Takete, menga Tamaiti katukua atu ki tera-
ngi paku haere ai katangi teumere a te Taane a te
wahine menga tamariki kamutu nga mahi o tena Poo.
No tepo ote 24 o Mei, ko tepo whakanui i tera
Whanautanga o Kuini. Wikitoria, te kingitanga o
Ingarangi kahui ano ki te wahi kotahi i te whitu o-
nga haora o te ahiahi katu ano nga tangata i whaka-
ritea hai hapaipu ka rite katahi kapuhia ngapu ka-
mutu katu kua konga Takete menga Taina Maiti ka-
rere ano kite rangi haere ai heoi katangi ano teumere
ko te tangata nana to nei whakaaro na W. Strew, me
Hamutana, te kura mahita o te kura o Tokaanu—
Ehoa ma kote nei iwi ko N. Tuwharetoa, ko N. Whi-
ti me N. Tauia, e whai atu ana i muri inga mahi
anga iwi e whakanui ana i nga Taumaha kua hori
ake nei ina hoki ite marama o Pepuere nei kakohi a
N. Tuwharetoa i te moni aroha kinga Pouaru a te
hunga kua mate maira i te Pakanga ki a Wherika
koe nei iwi enoho huihui tonu ana i runga i o, ratou
aitua kai te mohio te Etita,
Heoi ano kia ora,
Na tokoutou hoa pono pono rawa,
Na TE TAMAIRA.
Nga mate kino kei Inia.
Ko te mate kai kore o Inia i puta nga rongo ki
nga wahi o te ao katoa, a tahuri ana nga iwi ki te kohi
moni hei whakaora i nga iwi maori o Inia: kaati i-
naianei kua rua nga ahua mate kua pa ki aua iwi, te
ingoa o aua mate he korera he mate koroputaputa,
E wha ano nga ra e rima mano tangata ki te hin-
ganga, kua kore e taea te tana kei te pukai tonu i nga
huarahi.
Pirimana R. Tiakitene,
No te Paraire nei ia i mate ai, he pakeha tenei e
mohio ana nga maori, ki a ia, a he tino tangata no
tenei taone, tana mahi tuatahi he teera kau, hoiho. •
hipi, a he hoko wuuru hoki, i tu ano ia hei Mea ao
Whanganui nei, i runga i te maha o ana mahi ka
mutu ia i te mahi Mea.
I. tono ano nga pakeha o Whanganui kia tu ia hei
mema, kaore ia i whakaae. He tangata tenei e pai
ana tana mahi ki te iwi maori ara ki te hokohoko ia
ratou wuuru, No te Ratapu nei ia i taumua ai.
Ł kore e tau te he ki nga Etita, mo nga whakaaro a nga
Wahine e tuku mai ana Ia ratou reta kia panuitia
NINIWA i TE RANGI
MERI H, MANGAKAHIA NGA ETITA
TAKURUA MATENEPARA,
16 Aperira, 1900.
Kite Etita o te Tiupiri.
Tena koe me to komiti whakahaere i tena taonga o
tatau kia ora mate kaha ote runga rawa mana koutou
e tiaki i roto inga tini aitua kaati te mihi he whaka-
mahara atu tena ki nga moni i tukua atu na e rima
pauna Ł5 na nga Komiti erua wahine tane, ote Taka-
rua o Moihi.
Nga raranga ingoa tenei hei tuku mai ki moihi ko
kerei taone te Poutapeta koia tenei,
Haeata, Marere,
Hinetauira, Haeata,
Matekino, Hawea,
Te Kawekairangi, Marere,
Te Apatu, Tetihi,
Me tuku mai o ratau pepa kia ratau,
|
|
16 16 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
Kua mutu te mahi anga morehu o Wairarapa mote
aroha ki te mate ote Ingarihi e pukai mai ra ia wher-
ika huihui katoa taua moni kotahi mano pauna tuturu
engari ma nga ruihi tanga kite whakahaere i aua ra e
hoki iho ai nga moni tuturu hei haere, taaku moni ta-
nga wahine kotahi ran erua tekau ko taua moni i pu-
ta mai inga kete whakairo inga kete taewa inga tikao-
kao inga kuihi inga rakiraki inga hipi.
Kote kohi nei nate maori nate pakeha me huri ake
taaku titiro kite panui ate Waonui Tumango, kei-
Parikino waahi o Whanganui.
Kite Etita ote Tiupiri,
Koia tenei kote panui aniniwha ite rangi eki ake
nei kia kotahi pauna mate puke rana kote Tiupiri ite
tau ehoa ki taaku mahara ka wehi nga tangata iti ki
tenei moni i peneitia ate Korimako erua hereni i te
tau kaati hei konei mutu ai taaku whakamarama i to
panui.
Tuatahi.
Heaha te take e wehi ai nga tangata iti, note mea
ka mohio tonu ratau he awina io tatau nupepa, kua
whakaatu au i aku take e whiwhi ai kite moni me to-
oku mohio ma tenei ka tuaia tatau mahi, ma an ho-
ki e whakaatu au take e mohio ana koe i tua atu ia
aku nei, e whiwhi ai kite hereni kaati tena moto kupu
mote Korimako i mate ai erua hereni i te tau,
E koro kua mohio ano ha koe he kore moni i mate
ai ate Korimako, ate Karere maori, ate kotuku rere-
ngatahi, ate Wananga, Ahuia tangata kotahi, enei
nupepa katoa nate kore moni na ana i patu kamate
tuarua tia kaore e rite te ngakau onga tangata kite a-
whina i aua nupepa i taua wa, a e mea ana koe kia
pera hoki ate Tiupiri raua kote puke hia kore ho mo-
ni kia mate atu e koro.
Kaore au ite pena kio o tatau nupepa titiro mai ki
au no Ngati Kahungunu au, Taaku tuinga ko Wai
rarapa ko te Tiupiri nei, kei runga ia koe mete iwi
nui tonu kote Puke ki Hikurangi kei runga ia Tama-
hau mete iwi nui tonu ko tatau ko o tatou nupepa
maori tenei e torotoro haere nei i o tatou marae,
Kaati kaoro au ite hoha, kei te hapai tonu au ia
raua tahi otira kote Tiupiri hei runga atu, e aha koa
na HU rawa i tuku mai io mahara ki te Tiupiri haere
ai te kite iho koe i taaku panui mo tatau nupepa ka
waiho i tou mahara i roto ia koe kaua e wero ite nga-
kau ote iwi kia riro ki runga ki tau no reira ka maha
aku kupu kia koe kei te haere tonu taaku panui i ru-
nga ite tika me te pono me te hangai tonu ki runga
ki o tatau nupepa hei kona mutu ai.
Kia ora tonu koe mate Atua koe etiaki.
NAAKU NINIWA KI TE RANGI.
Nga Apiha mo te Tiupiri.
Nga Mema mo te Tiupiri:
TOPIA TUROA
POROKORU PATAPU APERA TE KEUNGA
HORI PUKEHIKA RAIHANIA TAKAPA
RU REWETI TE HIRA MATIU, KAIPARA.
TE KOMITI O NGAPUHI, KAIKOHE.
HEREMAIA HIKU, Tiamana. WIREMU HEREMAIA, Etita.
KOMITI O NGATIKURA, PIPIRIKI.
IHAKA REREKURA, Tiamana.
KOMITI O TE HAUKE, HERETAUNGA.
KEREAMA HUPITA, Tiamana. AREPA MAKI, Etita.
KOMITI O RAETIHI. WINIATA TE KAKAHI, Tiamana.
KOMITI O TANENUIARANGI.
HANEA KAWANA, Tiamana. RANGI MAWHETE, Etita.
KOMITI O TE AUPOURI, TEKAO MURIWHENUA.
E.. M. KAPA, Tiamana, M. T. TAURERE, Raro Etita.
Te Ripoata mo te Tiupiri:
TE KORONEHO, WAIRARAPA.
He Raro Etita mo tera takiwa katoa, o Moawhango
me Taupo:
HENARE PENETI.
Nga Etita o te Reiri Karamu:
NINIWA I TE RANGI, MARTINBOROUGH 'J
MERI B. MANGAKAHIA, WHANGAPOUA.
He Etita mo nga tikanga katoa e PR an* ki nga
whakahaere tupuna:
HAAMI TE RIAKI, WHANGANUI.
Raro Etita mo nga Takiwa ki Raetihi Manganuiotea
MARAEA TAMATEA.
Koia U Kai whakahaere mo te Tiupiri mo nga
Takiwa ki Herataunga:
MOHI TE ATAHIKOIA, WAIMARAMA.
Raro Etita mo nga Takiwa kia Muaupoko
EPARAIMA PAKI LEVIN.
Hei Raro Etita mo te Tiupiri mo te Takiwa
Ngatiraukawa:
WIREMU KIRIWEHI, OTAKI.
Hei Raro Etita ino Ranana:
PERETINI REWI, RANANA, WHANGANUI.
Raro Etita mo Heretaunga, Waipatu
PARAIRE HENARE TOMOANA.
Raro Etita mo Tokaanu:
RENATA NGAHANA.
Raro Etita no Kai taia:
EREPETI RAPIHANA.
Raro Etita mo te Takiwa ki te Reureu
HUE TE HURI.
Raro Etita mo Lower Mohaka:
REMUERA H. TE URUPU.
Awarua Kaikohe Komiti:
WI PERE HENGI TE RIPI, Tiamana.
Ngamema:
KINGI WIREMU HOHUA WAIMATE AWARU
WI PERE TARAPATA TE HOKI KAITOKE, Etita,
Whakatere Komiti.
KARANGAHIKU, SHANNON. WI KOHIKA, Tiamana.
He mea Perehi e Waina me Waina, a he mea panui e
Waata Wiremu Hipango. I raro i te mama o te Komiti
Nui o Whanganui.
HUNE 7th, 1900.
Printed by Vine and Vine at their Registered Printing Office,
Wicksteed Place, Wanganui, and published by Waata
Wiremu Hipango, under the authority of the General
Maori Committee of Wanganui.