|
loading...|
|
Te Tiupiri 1898-1900: Volume 3, Number 79. 05 July 1900 |
|
|
1 cover |
▲back to top |
THE JUBILEE
TE TIUPIRI
MAORI NEWSPAPER
NO. 79 VOL. 3
WANGANUI 5th HURAE 1900
E Whaka Mahara tanga na te Kamupene
O TE
Te iwi e mohio ano koutou, kote AOTEA e Rua Haerenga o te AOTEA ki Pipiriki i roto ite wiki
kei te Turei kei te Paraire i te 7. 80. Oia wiki oia wiki kahoki mai ano ia Wenere ia Rahoroi.
Ki te awanga wanga o koutou nga kau mo runga ite ritenga utu mo nga taonga eharia
ana etokoutou Tima mete utu ote tangata me haere ki tokoutou Hekeretari ui ai inga tikanga
katoa o taua Tima
- Heoi ano na tokoutou Hekeretari,
NA TAARE MIRIWATA.
|
|
2 1 |
▲back to top |
VOL. 3. ]. TAITE, 5th HURAE, 1900. [No. 7).
Panuitanga.
Kia mau ki tenei.
Whanganui.
(Waina me Waina. )
•
Konga tukunga korero mai mo te papa, me taku wai
kia
Etita. Raro Etita,
W. W. HIPANGO, HORI PUKEHIKA.
Box 03, Wanganui.
Nga Pire Maori,
TENEI kua whakaputaputa nga pu
kanohi o Matariki, o Tautoru
whakaahu, kotahi tonu te tau i
whakaputa ai, hei konei te tangata mataa
titiro ai i nga ritenga o te kororiatanga o
ia whetu o ia whetu; otira kotahi te
whetu hei titiro kote whetu i whakataha
ki waho ote mangaroa, e wha tekau mano
nei nga tini whetu kei raro i taua whetu,
he roa taua whetu e whakatakataka ana
kia hoki atu ano ia ki tona kohanga, i
ngateri te whenua ite kupakupanga o ana
parirau, a i rongo hoki te rangi me te
whenua i te paorotanga o tona reo, e
whitu ona tau e whakamomori ana, a
kihei i taea heoi i roto i tenei ra, kua taka
mai ki roto ki te mangoroa, kua kotahi
raua ko te Kawanatanga, ka tika e te
Kotahitanga tenei whakatatanga, notemea
kote huarahi atu tenei kote whakapiri atu,
ehaaa i te mea ha tatou i whakapiri atu
kao, engari na o tatou tupuna matua kua
ngaro atu ki te po, heoi ano ta tatau he
whakatutuki kau, ina te taonga a Meiha
Keepa te Kotahitanga, kua kotahi o raua.
pane ko te Kawanatanga, na konei au i ki
ai ka ea nga mahi a o tatou whanaunga
kua rupeke atu nei kite po, ka ea rawa
nga kapua ratou i tenei ra, "me tino
kati rawa te hoko " te kupu o tenei ra ate
Kawanatanga "' Ae. " Ehara koia tenei i
te ea ? he tino ea tenei,
He tika ano te mahara a te Kotahitanga
ki Rotorua i whakaoti ai i te kupu a tenei
ra, ara na taua whiti ra ki Ingarangi o nga
hoia maori: i whakaoti ta te Kotahitanga,
|
|
3 2 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
Kaore he kupu mana i tua atu, ko tona
okiokitanga ano tena ote tangata raua
kote whenua. Te otinga i tenei ra kote
te kotahitanga me ta te Kawanatanga, kua
pea inaianei ma raua e whiriwhiri kote oti
ia raua, koina te pire mo te motu katoa.
Kapai teiwi ote Kotahitanga me teiwi
hoki ote Kawanatanga ka pea, koia tenei
e te Kotahitanga, kia iti i roto i tenei ra,
whakapapaku, kua mate o tatou tangata
nunui na ana i whakateitei, ina tatou kua
hoki ake i te papakutanga Awhinatia atu
to tatou tangata a Timi Kara, kei roto
tonu ia ia tatou, he mana tenei kua motu-
hake mai kia tatou kia kaha.
• Kua rite tenei whakaaro ate kotahita-
nga ki te kupu a Tamahau i korero ai i te
matenga e Taitoko ki Putiki nei i ki ia: —
Me hono tatou ki a wai, notemea kote pa-
ne ote ika nei kei te tupou tonu ki raro ki
te moana uriuri, ki te kore e honoa tona
upoko ki te upoko e kore rawa e mau te
pupuri tangata, Heoi takoto ana tera ku-
pu ana, no tenei ra kua mohio au kua, eke
tona kupu, ina te kotahitanga kua honoa
ki te upoko Kawanatanga, na konei ka
mau te ika e tupou nei te haere kapai ka
ea taua kupu nui i korerotia e ia i te aro-
aro o nga mano tangata.
Mo ta Waikato kei te mahi pire mote
e te Kaihautu, me pewhea tatou-e mohio
ai ki te whakaaro o Waikato kei whea
tana huarahi, kei-te wahi kotahi anake,
ara mo nga iwi-ote Tai Hauauru anake
pea tona, whakaaro, otira kei te-mahi nga
matauranga mo taua huarahi; otira mo
Whanganui kaore kau he painga ki a
Whanganui me ona whenua. Engari ki
te whakaaro me tono a Waikato i te tahi
ture mona motuhake, katahi pea ka pai;
ka tutuki te hiahia ote Kotahitanga me te
taha Kawanatanga i tena whakaaro a
Waikato, ki te kore ra ia e pai, e kore
hoki pea te Kawanatanga e whakaae ina
hoki kua pea rawa raua kote Kotahitanga
ki runga ki to raua nei waka
Engari ki taku kia Ngawari te-whiri-
whiri i a korua take he mea kua rite korua
ki runga ki a korua take, kia oti rawa i
tenei tau tetahi take ma korua, a he pai
ki te- tuku atu ma te Kawanatanga te
Kaupapa, i te mea koia te okiokitanga onga
putake e tonoa nei, a mau ma te kotahi.
tanga nga rarangi, kia mutu poto ai te ho-
nonga o korua ko te Kawanatanga; aha-
koa kapea atu etahi o au e te Ka-
wanatanga kia ngawari, tera hoki ia e
ngawari ki a koe,
Panuitanga.
Kia mohio mai nga rangatira tane me
nga Rangatira wahine e tango ana i to
tatou. Nupepa, he nui te pouri ote Etita
mo te tureiti tanga o nga pepa te haere atu
i runga i te tureiti ote Kai ta.
Kaati inaianei kua oti pai te whaka-
haere kia tere tere tonu ai te puta i nga
wa katoa.
Kua hoho tokotoru hei kai kohi kohi
reta mo te perehi a ko ratou tonu her tu-
kutuku atu.
Heoi ma tenei e tere tonu ai-te puta-
puta o ta tatou pepa.
|
|
4 3 |
▲back to top |
TE TIUPIRI
He tau kino rawa tenei e pa ana ki nga
iwi ote ao i timata mai ano i tera tau, he
nui nga whawhai, he nui nga kohuru, he
nui nga taone i kainga e te ahi-he nui nga
kaipuke pakaru. Titiro atu tatou ki te
whawhai a te Poa, me nga iwi mangama-
nga e whawhai mai nei ki te Ingarihi ho-
au ko aua whawhai kei te pehia haeretia
e te kaha me te mana ote Ingarihi, i ru-
nga i nga pai ote Ingarihi ki te hapai atu i
nga mana ote whakapono hei arai i mua o
ratou aroaro, e ki nei te kupu a Paora,
" Kakahuria iho nga mea whawhai katoa
ate Atua kia taea ai e koutou nga hanga
rau ate rewena e tu nei ki te riri" koia ra
tenei ahua ote pakanga i roto i tenei ra,
titiro ki te whakaaro ote Emepara o Tia-
mana i poroporo ki ai ki ona hoia e haere
mai ana ki te whawhai ki te Tainamana
"He haere hengaki mate ta koutou; haere
kaore mo te whakaero tangata " ka rereke
i ta te Kuini whakaaro e tuku nei i ona
hoia ki te riri, heoiano taua kupu poropo-
roaki " Haere kia mahara ki to kai ha-
nga, kia mahara hold ki te iwi, kia toa ai
ki taku mahara ka old oki te wairua
ote Atua ki runga ki te Ingarihi i runga i
aua mahi taimaha e whakahaere ana i te
pai titiro atu ano tatou ki te Tainamana
• kua ara pu rakau, nga miriona o te-
na iwi kaore e taea te tatou kapi pu te
mata ote whenua; ahakoa huihuia nga
iwi pakeha i te ao nei e kore e mau te ka-
ute ote Tainamana, te ingoa kino o ratou
he kohuru i nga iwi pakeha enoho ana i
reira i nga Tainamana hoki kua uru mai
• ki te whakapono, ina nga iwi nunui te aki
nei ki reira ki te whawhai; otira kaore o
ratou -whakaaro i te kotahi, kei te ahua
puhaehae ano ki a, ratou a kua nei nga
utu ara, ai ano kia ratou ki te penei te a-
hua katahi pea ka tino kino rawa tenei
whawhai.
Tuatahi ote kohuru he Kuini mate ra-
wa: ko Piriniha o Weera, i pahure ko te
Kingi o Itari nei mate rawa. He toha
nui tenei, konga kingi kei te whakamana
e te hunga kohuru kia whakangaromia, he
kore no ratou e pai ki taua iwi ki te kingi.
Kua oti te panui tetahi taone o Amari-
ka i wera i te ahi, he nui te kainga ate ahi
he nui hoki nga whare i wera. ' No naia-
nei ko tenei wera hoki, pau atu te tangata
pau atu nga tima nga kaipuke, kote mate
kai hoki e pa ma nei ki Inia, me nga wha-
whai e pakanga mai nei.
Ka rua ano enei tau me te honohono
tonu o enei mahi whakararuraru nei i te
ao.
A kua nei pea kei runga kei nga kei a te
Karaipiture e tata ana te ra whakamutu-
tunga e tae mai ai te tama ate tangata ki
te whakawa i te ao, na konei tenei whaka-
piharihanga i tenei ao, a kua nei tika ai te
heke e heke nei nga Hurai ki Hiruharama
tatari ai i to ratou Mihaia.
Whawahi ki Teira
HONGO KONGO.
E rua rau e whiti) tekau Tiapanihi i ta kai akiri i
te whawhai ki Tiatini,
Eki ana te Tiapanihi i riro ia ratou tetehi pa ote
hoa riri, e waru tekau nga pu repo, tekau ma ono
nga tino pu hanga pai i riro mai.
|
|
5 4 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Ite riri ki Tienetini kaore i hoki mai te riri a te
Tainamana, engari ia i tino hinga rawa ratou.
E korero ana te Nupepa o Tiapana i he rawa te
mahi ki nga Tainamana i te whawhai ki Tienetini,
kote korero 5 patua ai nga wahine me nga tamariki,
kotahi te poti e toru rau Tainamana i runga tahuna
ake ki te ahi enga Pokiha.
RANANA, Hurae 20.
Kote korero a tetahi tino tangata ote Tainamana,
na ona kanohi tonu i kite te mahi kohuru a te Tai-
namana i nga pakeha i roto i te taone i Pikini, unu-
hia ai nga kakahu onga wahine i nga tiriti, i muri-
nga iho ka tapatapahi ki te toki, konga tamariki ka
werohia ki te pia ka mau haere.
Tenei ano a Tiapana kei te tuku hoia, tereina wha-
whai hoki.
Kua nohoia e Ruhia te taha whakarunga ote awa o
Ama, e rua mano Tainamana i mate rawa, tekau ma-
ono pu repo i riro mai.
Tenei kua haere atu te tino kai whakahaere o Tai-
na ki te peehi i taua whawhai kowai hua ai e rongo
ia ia.
KONGO KONGO.
E rua tekau mano Tainamana kua oti nei te ako
kianga mahi whakapono, kua patupatua e nga Pokiha
i penatia me te mahi a te poiha, e tihore hipi na.
- Tekau marua mano pakeha kei Taina enoho apa.
E toru tonu nga ra i hoatu ai e nga Pokiha ki nga
kai whakahaere ote taha pakeha enoho ana Tikia-
nga, he i haere nga atu mo ratou kiwaho oto ratou
takiwai.
Kote Kawana ote Tanati, me Honana kua uru atu
hoki ratou ki nga mahi a nga pokiha.
RANANA,
He nui te pouri i pa mai kia te Kuini mo nga ro-
ngo kohuru a nga Tainamana.
WAHINGITANA,
He nui te pouri o nga marikena ki nga rongo ko-
huru.
Tenei kua takatu ratou ki te tuku hoia ki reira, kia
te kau mano, mehemea ki te hiahiatia kia maha atu
hei reira ka karangatia kia whakatuheratia to ratou
Paremata.
1 tukitukinga i Tienetini.
Note ata tu i te Paraire katahi ano ka kokiri nga
hoia ki te whakaeke i te pa o te Tainamana. He nui
te riri a tetahi a tetahi, e whakatekau ma rua, nga
purepo a nga iwi pakeha; noho puku aua etahi o
nga pu a te pa, wera atu hoki te taone.
HONGO KONGO.
I mua atu o te hinganga o te pa ote hoa riri; ko
nga Tainamana kaimahi a nga pakeha patupatua iho
enga pokiha.
I runga i te kupu a tetahi tino kai whakahaere o
te Tainamana, kaua hei tukua he manuao ki tetahi
taone ko hangai te ingoa kei puta he raruraru; tu-
kua atu ana e Atimara Himoa he rangatira whaka-
haere i nga manuao a te Kuini i Taina erua nga ti-
no manuao kia haere ki taua wahi.
E kiia ana i te whawhai ki Hanakiwana, he nui
te hinganga o te pokiha i te Tiapanahi.
Ko te korero i tetahi kohuru ki Makatene, e kiia
na noho ai nga hoia Tainamana ki te tiaki i nga ta-
ngata e Karakia ana, i muringa iho katahi ka awhio-
tia te whare karakia, katahuna ki te ahi, ko etahi o
nga pihopa i pahure, ko etahi i mau, katahi ka wha-
kamamaetia.
Ko tetahi minita Itariana kua tae ki Honga Kongo,
I pahure tenei i roto i te Kawhena he mea mau ha-
ere e nga Tainamana i hoa ki nga pakeha.
I runga i te tono a te Emapara o Taina kia Inga-
rangi hei takawaenga, ki aua a Ingarangi e kore ra-
wa ia e takawaenga, kia pono ra ano kei te noho ora o
Ta Makitonore te kai whakahaere o Ingarangi kei
reira,
Kua tae mai nga rongo korero, na nga minita ra.
tou ano i patu me a ratou tamariki, me Ta Ropata
Haata, i runga i te whakaekenga a nga pokiha i to
ratou pa; i penei ai ratou he tino kino te mahi ai
nga Pokiha,
E wha mano nga turapa o Inia kua tae ki Taina.
Kotahi rau e rima tekau mano hoia ote Ingarihi
kua rite mo te whawhai.
|
|
6 5 |
▲back to top |
TE TIUPIRI
Irunga i te poroporoakitanga a te Emepara o Tia-
mana ki ona hoia e ahu mai ana ki te whawhai kia
Taina,
' Eki ana ia—-Haere koutou ki te whawhai, kaore
he whakaora i te tangata, he ngaki hoki ta koutou i
te mate o nga kai whakahaere pakeha enoho aua i
reira, hapainga te patu kia noho mahara ai te Taina-
mana ki te Tiamana mo nga mano tau. Whakata-
kotoria atu te huarahi mo nga iwi whakapono. Na
titiro ki te kupu a tenei ruanuku tana hapai tao.
Ri Hanga Tanga,
Koia te tino Kawana ote tahi takiwa ki Taina. No
te tau 1853 i timata ui ia* ki te whawhai ki te iwi he
Taipingi he Tainamana ano. E rima ona tau e haere
tahi ana me Kotana i te whawhai ki nga wanga. I
muringa iho katu ia hei Kawana. I piri pono ia ki
te taha o Ingarangi me te nui haere tona rongo, no
muri ka wehe raua ko Tianara Kotana kote take ko
tona kohurutanga i nga tangata tokoiwa o wanga,
Ko aua tangata he tino tangata note iwi e whawhaitia
ra e ia no Ngatiwanga, no te maunga herehere ka kiia
e kotana kaua ana tangata e whakamatea. Ite tahi
tina nui ka kahurutia aua tangata e Ri, ka riri a Ko.
tana i konei, ka. whaiwhai haere nei a Kotana kia
puhia e ia, no whea hoki te nanakia nei i mau ai.
I ngaro tonu atu a Ri me tona ingoa nui, i taua
taima.
Kua tino hui haere tona ingoa, ki nga iwi pakeha
tae atu hoki ki to ratou Kuini koia tonu te mangai
ote Emepara ara ote Iwi, me te titiro hoki o Ingarangi
he tangata pono ia ki te taha pakeha, otira ki te wha-
kaaro a Kotana kaore, ko tona hiahia ke ko Ruhia hei
awhina ia ia mo runga i nga whakahaere, kia riro ka-
toa ia Ruhia, hei reira whakatu ai ia ia hei Kingi mo
Taina, ko taua korero nei i panuitia ki te tahi nupepa
o Tiapana i te rongonga. ai o Ri he nui atu tona riri,
kia pehia taua korero.
Ite tau 1870 katu ia hei tino Kawana, i te tau 1884
ka neke ake tona turanga ki te tino Hekeretari o te
Emepaea kua piko katoa nga turi ki a ia, '
He rangatira atu taua tangata i nga tangata katoa
o Taina. Kote maha o aua hoia ake e rima tekau
mano
Ite. whawhai a Taaina raua ko Tiapana, ka ngaro te
ingoa ote tangata nei, kaore rawai korikori ki tenei
pakanga na konei ia ka turakina ka tangohia nga
mana i runga i a ia.
Ki hai i roa, ka piki ano te tangata nei, ko tona ri-
whi kaore i penei me ia te mohio na reira ka whaka.
hokia ano te tangata nei ki tona turanga,
Ite tau 1896 ka tukuna ia e te Emepara kia kite i
te Whakakingitanga i te Emepara o Ruhia ara mo te
taha kia Taina, i muringa iho kahaerea nei nga ta.
one nunui. a tae atu ki Ingarangi, he nui te whaka-
haringa i hoatu ki a ia. Na tona tae nga ki nga taone
nunui, ka tino neke ata tona mohiotanga.
I tona hokinga mai ki Taina katu ia hei minita mo
te taha whakahaere ki nga iwi, kaati i runga ite ki
a Tianara Kotana, pond tona kihei noa i raruraru a ia
me Ingarangi kotona tukunga i nga Reriwe ma Ruhia
e whakahaere.
I runga i tenei raruraru ka whakamutua ia I mu-
riiho ka piki ano tu ano hei tino Kawana.
Kei te kaha tonu tona peehi i te raruraru e mahi
mai nei i Taina, nowhea hoki e rongo nga Pokiha..
Piritani me Taranawaara.
Kua haere atu a Kurutia me tona iwi
whakate whakarua me te marangai ki Rai-
renepaaka.
Ko Tianara Perenihi raua ko Tianara
Hutona, kei te whai haere i te Poa, me
te whati haere. He nui nga Poa i riro
herehere mai,
E rua rau onga hoia Weriha i mau he-
rehere i te Poa,
|
|
7 6 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
Kua tomokia e Tianara Ropata a Poro-
nokahi taone ote Poa i te Turei nei,
Ite Turei nei katahi ka whakaekea te
Poa e Tianara Pororiwuru, e whitu nga
wakena i mau erua tekau nga herehere.
E ono nga Ingarihi i tu kaiakiri.
E toru nga hoia Atareria i puhia e te
Poa: hua noa ratou he hoia no te taha ki
te Ingarihi he rite tonu nga kakahu, ka-
tahi ka karangatia mai, a haere kau atu
ra puhia mai tokotoru ki te matenga..
Kote whawhai ate Poa inaianei he wha-
whai matakitahi haere, ara hora haere
nei i runga i te mata o te whenua, kua
mutu te whakahaere a matua,
Hatitini Mema.
Note 9 Akuhata- nei i haere atu ai a
Hatitini (mema o Patea) me tona hoa wa-
hine me ta raua whanau i runga i te Ta-
runa tima, e ahu ana ki Awherika.
Tera pea e. whiriwhiria he tangata hei
riwhi mo tona turanga,
He Wai.
Tenei kei te whiriwhiri te kaunihera o
Whanganui nei kia whakanuia he wai mo
te taone.
No tetahi ra ka haere e kaunihera ki te
titiro i te roto o whiritoa. I muri iho ka-
tahi hoki ratou, ka ahu ki uta o te awa o
Whanganui ki tai mai o Parikino kia
tirohia hoki mehemea e kore e pai te
wai o Whanganui te whakapikinga ki ru-
nga i te maunga ara ma te mapu e mahi
ka rere mai i reira ki te taone nei te kau
marima pea maero te haerenga mai, kote roto
o whiritoa te mamao kia ono maero pea, ko
te mea tenei e taea, otira ko Whanganui
te mea pai, ko te teitei oto Whanganui ki
runga e ono rau putu, ka kitea i koinei te
kaha o te rere ote wai, kote whakaaro ote
mea kia wha tekau mano pea pauna hei
utu mo taua mahi. He mea nui, tenei
mahi inaianei kia ata whiriwhiria.
Piritoria.
Ka rima rau nga hoia i Taranawaara
kua tu hei Pirihimana, kua uru atu hoki
nga hoia ote Koroni nei".
Koia nei te ropu i whakahe nei te Piri-
mia Hetana, mo te uranga o nga hoia o
Niu Tireni ki taua ropu Pirihimana, e ki
ana hoki ia kaore hoki nga kai whakaha-
ere o Ingarangi i ata titiro ka patai mai
ranei ki te pewheatanga o Niu Tireni, no-
temea ko ratou i haere atu he hoia, kaore
mote Pirihimana.
E whitu rau e rima tekau nga Poa. kua
mau herehere, he nui te hipi te kau te hoi.
ho i mau mai ko wetaa me Teina nga kai
whakahaere ote Poa tenei kei te whaia
haeretia, e taea ana te mail.
Inga pukapuka i kitea i te taone nei i
Piritoria i kitea i roto i te pukapuka etahi
pukapuka na nga pakeha Ingarihi o te,
whare Paremata me etahi tangata whai
tikanga. ' He mihi na rotou ki te Poa,
Huihuinga Maori,
PONEKE, Akuhata 6 1900.
No tenei ra i tae ai nga tangata o Wai-
kato ki te aroaro o te Pirimia i te ahiahi
nei. He maha nga rangatira i. whai kore-
|
|
8 7 |
▲back to top |
TE TIUPIRI
ro i mihi kia te Pirimia mo tona oranga
rae te pouri hoki ki te matenga o te tama
ate Kuini. E tono ana ratou kia whaka-
haerea he tikanga monga whenua, note
mea kua maha nga huihuinga i Akarana
e korerotia ana tenei korero e Kaihau. He
whakaatu ana ki te Pirimia tera tetahi pi-
re i korerotia i tera tau hei whakahaere i
nga whenua maori, he mea i waiho i ru-
nga i te whakaaro o nga iwi-maori.
I mihi atu ano te Pirimia kia ratou, ko-
te korero a etahi e kore rawa koutou e ki-
tea mai ki Poneke nei, ko tenei kua tae
mai koutou, kote hiahia nui ote Kawana-
tanga he tautoko i te maori, kia noho tahi
ai raua ko te pakeha irunga i te ranga-
marire kia mahuetia ake ai nga mahi o
mua,
He nui hoki tohia kaha tera tetahi pire e
hoatu kia whiriwhiri koutou a kote hiania
hoki kia whakaotia tetahi ture i tenei tau.
He tika taku kupu i ki ai au kia tiakina
nga kainga ara ma koutou ano e whaka-
haere, tera ki taku mohio ma te maori a-
nake e taea ai te peehi nga mahi hoko
. waipiro i te rohe o Waikato, mehemea ki
te ki nga maori me hoko te waipiro, heoi
te mea tika ma te Kawanatanga, anake e
whakahaere aua tikanga.
Mote hoatu whenua mo nga tangata
whenua kore, ae tera au e tono ki te Pare-
mata kia whakaaetia tenei.
Kei te korerotia kia nekehia ake nga
moni mo nga mema mo nga minita ote Ka-
wanatanga, a kua kii katoa hoki nga me-
ma me pera katoa hoki ratou,
PANUITANGA
. ' Kua-haere-atua a Waata Hipango raua.
ko H. Pukehika ki Poneke ki te whakaha-
ere inga Pire mo te iwi maori me o ratou
whenua.
Ko au kote WHATARANGI TEKA.
Kei te tiaki i te Tiupiri a te iwi.
Kua tuhi katoa nga tangata o Whanga-
nui ki te pitihana tautoko i te pitihana a
Hoone Heke.
Raro Etita,
WHATARANGI TEKA.
He Aitua Nui.
Panuitanga.
13 Hurae 1900.
Tenei tetahi rongo korero no roto i te-
tahi nupepa pakeha mo tetahi Aitua i pa
mai ki tera- pito e to tatou motu ara ki O-
. potoki.
I te ata o tetahi rangi ka haere etahi ta-
mariki tekau maono ki te kura ia ratou e-
haere ana ka mea atu to ratou mea nui
me haere ratou ki te hoehoe i runga i te-
tahi waka erua tekau mawha te roa e toru
putu te whanui i. roto i tetahi awa ko mo-
tu te ingoa i nga tamariki nei e hoe ana
ka tae ki Waenganui o te awa nei ka tahu-
ri te waka onga tamariki nei mate katoa
kaore rawa tetahi tamaiti i ora mai i muri
o nga tamariki nei ka puta ake te aroha i
tetahi wahine me tetahi taone kia raua
tamariki katahi ka haere titiro atu ai kua
tahuri te waka onga tamariki nei e pohutu
hutu mai ana i waho mo ana, katahi ka
whakamomori te taane me te wahine nei
ki te kau mehemea e kore raua e kite ia raua
|
|
9 8 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
tamariki mate tonu atu hoki raua ka hui
katoa ai ratou i mate 18
Kei te tatari mai te maahita o taua ku-
ra ki aua tamariki pono a taua ra kei te
tatari mai nga matua o aua tamariki po-
noa taua ra.
Katahi ka tikina mai ka tirohia kua
pae mai o aua tamariki ki te takutai o ta-
ua awa o motu to koono ko to ratou mea
nui i kainga e te mango ko taua iwi kei te
takuta i o taua awa e tangi haere aua ki a
ratou tamariki he mate nui rawa tenei hei
pupuketanga ake mo te aroha nui i roto i
te nga kau onga tangata o tenei motu ki o
tatou whanaunga tata ano ko tatou.
Raro Etita,
WHATARANGI TEKA.
Whakautu.
Hurae 8, 1900.
He whakaatu korero, Eia te Tiupiri.
Tenakoe. Tukua atu nga kapu hei whakahoki
mo nga korero a Heremaia Hiku e mau nei i te Tiu-
piri. Ehoa e Heremaia, i mahara ahau, kua mate
a Wiremu Heremaia, toka hoa korero, me motu enei
korero, kahore hoki aku take kia koe, Engari nau i
hopu ki aka taringa, te tahuritanga ata, ki mamae
koe, Whakatauki 26, 17. He atu te ngetengete o
nga tangata o Kaikohe nei, mo tou
korero £ au, mo te matenga o te Ripi, kahore hold
au i mohio ki te patunga, a nga tangata e panuitia
nei e koe, kahore hold oku whanaunga i roto i aua
' kai patu. No mua noa atu i toku nohoanga ki Kai-
kohe tena raruraru. E whakaatu ana koe, ko te
take tena i hari ai koe ki te karakia momona, E
hiku ko te kaumatua ano tena ka iriiria koe e ahau, i
mari mai i te matenga o te Ripi, kaua e rapua he
take i huri ke ai koe, i te karakia o taua matua na te
karakia i aha ? Engari waiho mai i ta te poropiti
mo Iharaira, He Inumanga noa i te wai o te Rangi-
marie, te makonatanga i taku kai whakaparua iho te
toenga ki ou waewae, Ehekiera 34, 18. Ka whana
ra a Tehuruna, kua momona hoki Tiuteronomi 32, 15.
Ehoa kei pohehe, waiho mai i enei, ngapuhi kowhao
rau. E hiku, mo te pamu whakawa, i nga whenua
o Kaikohe, tukua atu kite tari o te kooti whenua
maori, kei pohehe koe, ma te Tiupiri e panui nga
whenua. Engari me kii penei atu au, kahore aka
keehi mo nga whenua a Ngapuhi kei Kaikohe nei,
mo te patai mo nga wahine, E kore au e whakautu
i to patai, kei te mohio hoki koe, mo to koutou wha-
kapapa ko Puataata, kia Matiaha Tenei ano nga
whakapapa o etahi atu, pena ano te tatata. I wha-
Ripi ki au, me korero koe ki-
te hanga na ratou aua mahi
NA MATIU KAPA
Te Whakaarahanga o te
tino raku whakawhe-
nua ki Rotorua-nui-a-
kahu
No te mea i runga i nga ritenga e whakahaerea
ana, mo te ekenga o nga tau o te Kuinitanga o Wiki-
toria, ki. te ono tekau tau e noho ana i runga i
te torona o Ingarangi. A i te taenga ki te 20 o
nga ra o Hune 1897. Ko te Huinga nui tena o
te Arawa ki te tuku atu i ta ratou mihi mo te
maha o nga tau e noho ana a Kuini Wiki-
toria i runga i te ahurewa ona Tupuna..
Ka takoto te kupu a taua Huinga ki a whaka-
turia he tohu hai whakamaharatanga ki nga uri e
whanau a muri ake nei. A i te tino uaua rawa,
mo te whakaaro ki a whakairohia tana rakau no
reira i roa haere ai i nga tau kua pahuri ake hei.
Tae mai nei ki tenei tau.
Katahi ka whakaarahia, A te mea kua oti te
whakairo e Patu Te Ramaapakura, Te Tohunga
nui mo taua mahi.
Kai konei hoki e noho ana te huinga nui o te
kotahitanga o nga iwi Maori o Aotearoa, e wha-
kahaere ana i nga tikanga o te Tiriti o Waitangi
—me te rarangi 71. O te ture nui mo Nui Tireni
1852. Kei te tirohia hoki inga taumahatanga o-
nga ture whenua Maori e mana nei inaianei, e
waia nei i nga mate ki runga ki- nga iwi Maori
ote motu nei
A kei te kimi i etahi huarahi e taea ai aua mate
te hiwi ake, te whakawatea i ranga inga iwi hei
take whakatakoto—ranga ki te aroaro o Te Kawa-
natanga me Te Paremata o Te Koroni.
1 te 25 o nga ra o Aperira 1900, Nei ka hui
katoa nga iwi Maori me nga pakeha ki te marae
i waho o Tamatekapua,
Na Petera Tukino—i whai korero mai te tino
take i whakaarahia ai taua rakau.
1, Hai tohu mo te roa o nga tau e noho ana
a te Arawa i raro i te mana o Te Kuini.
2. E whakaatu ana i te tahuri tanga b te
Arawa ki te arai atu i nga iwi Maori e whawhai
mai ana ki nga iwi i raro i te mana o te Kuini.
Kaore i tino roa tana whai korero ka mutu.
Muri iho,
Ka pahia te pu nui, e rua nga pakutanga, ka-
tahi te whakahaua. Te Keepa te Rangipuawhe
ki a tangohia te arai o te ahua o te Kuini Kai
waenga i nga parata e tanu ana.
Katahi ka Waiatatia e Hone Heke me tana
|
|
10 9 |
▲back to top |
TE TIUPIRI
Panuitanga
Te Kamupane o Aotea.
Tenei etahi tamariki tokorua no te
1892 i whanau ai tetahi tona ingoa ko te
Wairere, ana mahi i taua tau he patu ro- -
nu i te tangata me o ratou taonga me a
ratou kai e haria ana i runga i taua tima
tae mai ki te tau 1900.
No te tau 1900 i whanau ai tetahi tona
ingoa ko Aotea, ana mahi i tenei tau e
whakaora i te tangata me o ratou taonga
me a ratou kai e haria ana i runga i taua
Tima.
Tenei nga mahi i waenganui o enei
tamariki tokorua, konga rangatira tonu o
te Wairere he tika tonu mahinga tangata
maori kia haere i runga i to ratou tima
kaore nga tangata maori o Whanganui
kua pangia nei e te mate inga mahi kino
a tenei pakeha a Hatariki e haere i runga
i ona tima me o ratou taonga me a ratou
kai engari ano pea nga tangata kaore ano
i pangia e te mamae inga mahi kino a taua.
pakeha a Hatariki ehoa ma enga Tangata
whai whakaaro e kimi ana i te ora mo tou
tinana me o taonga me au kai e haria
ana i runga i enei tima erua me nga ta-
ngata e iti ana te whakaaro e kimi ana i
te mate na te aha koia iti ai te utu mo te
tangata i runga i nga tima o Hatariki na
te whakaaro koia o te tangata iki atu kia
iti te utu mo te tangata i runga i aua tima
engari me ki atu au na te whanau o te
tamaiti hou nei o Aotea i penei ai te utu
o nga tima o Hatariki mehemea kaore
tenei tamairi hou kei runga tonu tatou i
te mate e takoto ana e aue ana ono hoki i
te £1 5s. ki Pipiriki i te £1 ki Hiruharama
ki Ranana i te 17/- ki karatia me nga kai-
nga o tainei.
Timata mai i te tau 1892 ka riro te
meera ia Hatariki ka utua te pauna ka-
nara i runga i tana tima 1/6 ka utua te peeke taewa
2/6 ka utua te peere wuuru 6/6 ka utua te poaka
ora 4/. ka utua to hoiho £1 ka atua te tana £2 Ite.
ki Pipiriki ki tai mai e £2 5s. ka atua te Hipi
kotahi 1/- mo te tari ana hipi e 5/- mo te kuri
e 2/6- me etahi ata mate kei runga ia tatou e hi-
|
|
11 10 |
▲back to top |
TE TIUPIRI Whakaaturanga. Erua haerenga ote Aotea i roto ite wiki, kei te Turei kei te Paraire 7 80 am oia wiki; oia wiki. Kinga tangata noho tuturu o roto ote awa o Wha- nganui tae atu kinga tangata enoho ana i te tua whe- nua tena ra koutou tenei kua rere totatou tima i roto ito tatou awa a kua penei te ahua ote tangata inaia- nei mete mea nei kua tata ki te wa ote Raumati kua koa tangutu ote tangata, kuai taka te ahuru kiroto ki- te ngakau ote taane ote wahine ote tamaiti kua kore- ro nga manu tangi pai ote tau, kua karanga te Hiri- ngatau riroriro te tau, kua ki te wharauro kui kui whitiwhiti ora, kua tangi te kawe kawea, koia, koia, koia ra e teioi whakaritea nga tangi anga manu nei whakatokia nga hua ote tau hei utanga mo runga i to- koutou waka ia AOTEA ite ingoa rao te waka i whiti mai ai tokoutou tupuna ATURI, me ana purapura e pepeha tia nei e te ngutu, o te tangata ara te Kumara te taro te karaka meera atu utanga I runga i tokoutou waka, kaua hei waka aro: iti hei-whakaparahako e kore e kitea e mea penei a muri ake nei ina ra nga kau kore tia e tatou, heoi mate awhina anake e ora ai tokou tou taonga. Tenei kua hanga a Hatariki i tetahi ritenga e mate - ai takoutou waka i roto i enei rangi ara kei te tari
|
|
12 11 |
▲back to top |
TE TIUPIRI
haere i tetahi o koutou onga tangata o roto ote awa
kia riro ia, ia, hei awhina i ona tima, na ehoa ma kia
tupatu koutou motena ritenga e tawai ana koutou e
taua, pakeha, otira ma koutou ano e ata titiro e ata
hurihuri i roto io koutou ngakau ana mahi i roto inga
tau ka 9 nei mehemea pewhea ona mahara me ana rite-
anga i rota i e na tau e 9 a mehemea pehea i roto ite
nei marama ahu ake kaati maku eki atu kaore rere ke
i raua rereke ina ia nei ara £1 5/- mote ritaua ki Pi-
piriki i mua ina ia nei 15/- hereni ano, mote ritana
note aha na totatou tima tenei ora nui i tanga inga
mahi a tenei tangata na ana nei tatou i peehi i enei
tau ka 9 kote hea te mea pai i o koutou nga kaa kote
whai ano ranei ite tangata kua kitea nei ana mahi he,
a kote awhina ranei ite taonga na ana nei tatou i ha-
pai ake i roto i te poka, ana ana nei tera i whakawhi-
ti ki mua io tatou kanohi.
Kaati i takoto penei ai aku kupu kei te pupuri to-
nu toka ringa ki te taura ote ihu o to tatou waka me
taku kite tonu inga mahi e ahu atu ana i tai nei me.
nga mahi e ahu atu ana i runga ote awa me taku ki-
te ano i etahi o koutou e ta koto ke ana nga mahara
kua hurihia mai kote tura kia au kaa ahu atu te aro-
aro menga kanoho ki te titiro atu ano ki te tangata
, na aua nei nga mahi he kua hori a kenei otira koto te
maori tu toru ko tona rite, enei e kite atu nei e au no
roto tonu ite waka nei e tangata whai hea he tangata
whai mahara hoki na te ahara i penei ai nga mahara.
Ki taku mahara tuturu aha koa tangata whai hea
tangata kore hea i roto oto tatou TIMA, kia mau te
whakaaro ki te awhina ita tatou taonga hei ora nga
mo tatou hei painga ano hoki mo ho tatou whenua
ma te nga wari ote utu onga taonga e ha-
riharia ana i roto ite awa e kaha ai hoki te hunga no-
honoho i runga i o tatou whenua.
Kaati titiro atu i ana tatou ki Waimarino e maha
nga nga Wawahanga i tera tia ete Kawanatanga inga
tau kamahue ake. nei he maha nga tangata i Pokara-
pu e maha nga tangata i oma noa atu e maha i maua.
wanui na tea ha i pena ai na nga mahi a taua tangata
kite whakanui ite utu o hoona TIMA.
Na inaianei kei te piki te iwi nei te pakeha
ki runga o Whanganui ki te KIMI ite taonga nei ite
whenua ite mea kua mohio ratou kua ora ratou kua.
'• • ''
kore te pera me mua era, ara e £2 5/- mote taua tao-
nga ina haria enga TIMA o Hatariki i maia nei te 15/
tonu, mote taua ki Pipiriki na te aha i pena ai, maaka
e ki ake na te taonga ote ai tanga a tiki.
Kaati i ana kia whakamaranatia te ritenga ote uta
mote tangata.
Pipiriki... 15 O mote Ritana
Hiruharama 12 6 „ „
Ranana.., 12 O „ „
Karatia... 11 O „ „
Koroniti... 10 O „ „
Atene... 76,, „
Parakino... 60 „ „
Raorikia... 40,, „
Kaiwhaiki... 30 „ „
I tera anake konga TIMA o Hatariki ehari tangata
ana kote atu mote tangata.
Pipiriki... 1 5 O mote Ritana
Hiruharama 100 „ „
Ranana... 1 O O „ „
Karatia... 1 O O „ „
Koroniti... 17 6 „ „
Atene... 12 6 „ „
Parikino... 10 O „,.
Raorikia... 60,, „
Kaiwhaiki... 40 „ „
Meata titiro koutou mehemea e mea pehea i pena
ai teritenga ote utu i tino kaha te takanga kiraro, ehara
i ana tena ite ora mo tatou monga tangata noho tu-
turu o roto ite awa maaku eki, he tino ora tuturu te-
nei inga ora katoa i mua i o tatou aroaro e rite ana ki
tetahi rua moni, rua taimana, ranei.
Tera ia ra maaku e ata whakamarama ko £1 5/- i
mua ina ia nei 15/- hereni tonu katahi te haerenga o
te tangata katoe o tana moni 10/- i roto i tona pakete
karua haerenga ka £1 ana moni katoe mehemea 10
haerenga ote tangata £5 o ana moni i toe kia ia a tae
atu ki te rau haerenga o te tangata ka pena tonu te-
hokinga iho ote toenga o ana moni, heaha tena Ma
koutou ehara ite ora maaka e ki e ora tino nui tenei
ka rite ra ki te kupu i runga ake nei erua moni, erua
taimana, kei mua i o tatou aroaro kaati ena kupu.
Tenei ano tetahi kupu e rangona ana e au ki etahi '
o koutou o penei ana tana kupu a etahi o koutou ka-
|
|
13 12 |
▲back to top |
TE TIUPIRI,
ore kau e painga ote nei TIMA langa tangata, rurua
nga hea, ara kotahi ae hia rima ranei te kau ranei.
Engari menga tangata nui nga hea, menga tangata
toa, te painga o tenei TIMA na ehoa ma e kupu he te.
nei e rongona ana e au i roto i o koutou mangai, no
taua tu korero pea i ahua uaua ai i etahi tangata kite
tango he maratou.
Kaati maaku e whakamarama te he o tenei kupu.
Tuatahi na tokoutou ane, na to koutou tangi, kia
koutou enga na ana te mate kopito e whakawiri nei ite
puku atu ki runga kaa whi ki te piro e whakawiri ana.
Tuarua, nate heke o to tatou takiwa kiraro me o
tatou whenua i runga ite mahi ate tangata kotahi mo
tona tinana ake kaore mokatoa, te iwi.
Mete aue ano o hotatou hoa pakeha enoho ana i wae-
nganui ia tatou i runga i o tatou whenua, kia ratou
e mahi noa iho ana kaore ratou e ora ana i runga i a
ratou mahi me o ratou whenua e riro katoa ana te pa-
inga onga mahi mate tangata kotahi ara, ara, mehe-
mea kotahi pauna te utu mote tangata ite wiki te rite-
nga 10/- o taua pauna e riro ia Hatariki 2/- hereni e
toe ki te kai mahi tena i ana e kaha ranei te 2/- here-
ni nei hei hoko kakahu mote wahine me nga tamariki,
maaku eki ake kaore, e pau katoa ana tona moni monga
kai.
Na ehoa ma na konei matou nga tangata o waho
nui menga tangata whai moni katitiro atu kia koutou
nei menga tangata whai moni ka titiro atu kia koutou
o o
e aue ana i runga inga mahi ate tangata kotahi.
Kaati maaku eki ake kaore e painga kia matou ki-
nga tangata i panganui inga moni hei awhina ia kou-
tou engari kei a koutou ke te painga ara pera mete
kupu i whakamaramatia i runga ake nei.
Kaati ko matou konga tangata o waho nei kei te ki-
mi noa iho i te po i tera e whia ranei paiheneti i roto
ite ran, o ha matou moni e hoki mai kia matou.
Koa koutou na moni ia ko ate hanga o roto ote
awa tae atu kite tua whenua kei te kitea tonu tia iho
te ini tareti o a koutou moni ara tona ritenga 60 pai-
heneti i roto ite rau tuturu tena kia koutou.
Ete iwi kaua hei ma taku te panga mai i to pauna
torua pauna ranei kaua hei whakarongo kite kupu ki
mai ate tangata ka moumou kaua to pauna whakaro;
ngo mai aha koa kotahi te pauna i panga ki runga i
tokoutou waka e rite ana to £1 kite £100 a kite ma-
no ranei.
Kaati i ana maaku ano e ata whakamarama kia ata
mohio ai koutou ki enei kupu i runga akenei te utu
inga TIMA o Hatariki i enei tau 9 kotahi £1 5/. mo
Pipiriki ki Whanganui taone inaianei 15/: tonu here-
ni.
Ki te haere mai koe i Pipiriki kite taone 15/- note
ritana, katae o to moni te kau hereni i runga ite ri-
tenga ote £1 5/- karua o haerenga ka £1 oto moni ka
toe na kua ea to pauna i hoa tura e koe hei awhina i
to tatou TIMA ara i runga ite kotahi; pauna ite hea na
ata titiro atu i ana, erua ano o haerenga i runga te
TIMA kua tae rawa te paunu i hoa tura e koe moto hea, -
ka 4, o haerenga ka rua taparatanga ote hokinga mai
oto pauna na ka pena tonu te rere ote moni kia koe i
runga i o haerenga katoa heoi ka whakawai rua kau
noa iho te noho mai o to pauna i roto i to TIMA koia
ra te ritenga ote kupu i runga ake nei, e rite ana to
pauna ki te rau pauna, a ki te mono, ranei karite ho-
ki ki te kupu tuatahi i runga e rite ana tenei taonga
kia koutou, kinga tangata o roto ote awa ki te rua
moni, taimana ranei.
Heoi ete iwi kua rite katoa enei kupu i kauhau a:
au kia koutou ite taima haere atu ai au ki waenganui ia
koutou korero ai mote TIMA nei i te wa tuatahi heoi
koetahi o koutou i whakarongo ko etahi kaore me ta-
ku kupu ano kia koutou e kore au e haere mai mote
kupu kau, engari mote kupu tuturu kaati kua rite ta-
ua kupura kua kite tinana koutou,
Na ehoa ma ko koutou ia wangawangara, i nuia
kaua hei wangawanga inaianei heoi ano he titiro ki
nga kupu kua whakamaramatia i runga a kenei.
Ka marama koutou kinga kupukua oti ake nei te ta
taku, a hei oranga hoki mo koutou mo nga hapu noho
nei i roto i te awa o Whanganui haunga hoki era nga
iwi e whakarongo e awhina mai nei i to tatou waka,
ara kei te tango hea ratou hei awhina i to koutou wa-
ka. Na reira kia u ra ki to koutou taonga kei whaka-
tankitia koutou " he maori he rangi kotahi e ngahau
ana.
Heoi ra na tokoutou hoa pono,
. H, PUKEHIKA.
|
|
14 13 |
▲back to top |
TE TIUPIRI.
Tupapaku.
Ki nga etita o te Tiupiri ehoa ma te na koutou kia
ora kia ora uta i na ata te nei reo pani ki te kapu ote
ringa o to tatou kuia ote Tiupiri ka tu kua atu nei kio
na marae ehaerea nei e ia ao te a roa me te Waipou-
namu,
Ko ataraita eruini te tikao kaa mate i tera 22 o
Hune, 1900 kua pa mai te nei mate kia ia i tera 11
o Mei 1899, be wahine te nei i heke mai i te kawai
o te whiti raua kotohu no ngati ru ia nui tenei wahine
he wahine te nei i mau nu mai i roto rua nui a kahu
i te 1888 noho ra wa mai i roto ia te ra rawa kio pa
naki i te 1891 kei roto ia nga puhi ki wha nga roa to
raua kakahu ko to na boa tane ia raua ehaere nei
ko te hahi matua tapu kato rika apoto rika ro mana.
He wahine whakapono te nei u tonu ki to na iriiri
nga mate noa ia koia tonu taea noa tia te mutu nga
whakaora ngia matia. \_
Ko he. ni te rau ta wa te nei me to na hoa ta
ne me to na tei na i uru aroha ki roto i nga ma-
mae o te nei wahine i ai a e turoro tia ana i te
nei ao i kawe aroha mai ano hoki raua ki runga
i tona tinana ara he koro ona putiputi ata hua a
no raua nga roha maha i piri tonu ki tona tina-
na riro ata i ai a ki te poo.
Tenei ano he pakeha ko tote i uru aroha ho ki
te nei ki te tinana o te nei wahine na na te ka-
whe na i hanga i te utu kore.
Ko te ko miti turoro tenei o tona hahi na ta-
na komiti me ona pirihi i mana aki nga e ke nga
mai o nga rata pakeha mea ratou rongoa ki runga
i ai a i te huarahi moni.
He kura horahora tenei wahi ne ki te marae he
whare puare he ringa powhiri here o nau mai ki
te nui ki te iti ote tangata,
He nui te tangi a nga pahi ki runga kite nei
wahine ona tau katoa i ai a tu ana i te nei ao
pa he mo e 87. He po roporo aki na nga puhi
i te hae re nga mai haere atu e te kakaa waha
nui ki nga marae haere atu haere atu.
Ataraita Eruinui.
Kua o ma ngia ea hau te o ma nga pai kua
whawhai tia ea hau te whawhai pai kata koto mai
mo ku he ko ro ona i terangi na pauro kia ti
moti.
Tirohia nga tau o tenei mate ka marama tatou
ki te tepono o te nei rara ngi tapu e korero tia
iho nei e ia.
Mihi mai tangi mai i kona e wha na unga ma
e matua ma e tupuna ma kaore ate mate whaka-
pai kanohi ki nga etita e o ku wha na unga he
ku are ahau ki te nei mahi ma koutou e whaka-
tikatika atu tukua mai te Tiupiri kia hau kia wha-
kamatau ahau mate mahi pea ka mohio ma te tu
noa iho pea ka wai kura nga Wira o te Wati.
Hei noi penei.
Kia toru putanga o te nei reo pani kio na ma-
rae.
Katu kua atu te tikanga mo te tuku mai.
WAI TARUKE, Whangaroa, 80 Hurae 1900.
Raihana Waipiro.
Tenei te hurihuri nga taha e rua pake-
ha maori, ko tetahi e ki ana kaua e wha-
kaaetia he raihana waipiro ki roto ki nga
rohe o Waikato, ko tetahi taha eki ana
me whakatu, kote take i penei ai te tauto-
he, mo runga i nga mahi hoko tahae i te
waipiro i roto i aua takiwa. Na runga
pea i taua mahi raruraru. I puta taua
korero i runga i te whai korero a te Piri-
mia ara he whakamarama kau tana i te-
tahi huarahi tika hei peehi i taua rarura-
ru hokohoko tahae waipiro nei ma runga
anake i te tuku raihana hoko waipiro e kore
ai taua mahi. I runga i tenei whakamara
ma ana aue ananga iwi erua kia kauae wha-
kaaetia ki taua takiwa koia nei te mea nui
inaianei kei te korerotia e nga pakeha tami
i te kai waipiro kia kaua rawa taua ture e
whakaaetia ki reira.
Kotahitanga o Atareria,
-———
Kua tuturu ta ratou kotahitanga inaianei ko Roori
Hopetama kua tu hei Kawana mo taua kotahitanga.
He mea nui tenei hei titiro atu ma te iwi maori, tera
pea e pa mai ki a tatou ki te tangata maori a ona wa
e takoto mai mai, a tera tatou e uru atu ki roto, en-
gari inaianei kaore ano a Niu Tireni uru noa, mehe-
mea ki te uru katahi te maori ka tino raruraru ka
manakore pea a tatou tikanga ki reira notemea ko-
nga iwi o reira kaore i te mohio ki nga tikanga a ta-
tou a te tangata maori, tuarua tera nga pootitanga o
tatou mema maori e rereke tona tikanga tera e wha-
kakotahitia ki roto ki nga pooti pakeha.
He take nui tenei hei whakaaro ma tatou, ahakoa
taua take e ahu atu ana ki runga ki nga whakahaere.
nga taonga ote taha pakeha, tera ano a nga ra e ngo-
to haere te mahi ki roto ki nga whenua,
|
|
15 14 |
▲back to top |
TE TIUPIRI
Nga Nu o Whanganui,
Kua neke te Kooti Whenua Maori note mo te rua
wiki, kote take he nui no te mate Tiati Waari,
Kua mau ano te mahi hoki waipiro i te Kuiti me
Otorahanga, he awhe kaihe he maori etahi kua uru
ki tana hera.
Tera tetahi weera i pae a ran mai ki te akau i
Whangara na-nga maori i kite, kote roa o taua weera
e whitu tekau maono putu te roa tekau matora puta
te teitei tekau mawha putu te whanui, ko tetahi we-
era nui tenei i kitea ki tenei akau.
Marenatanga.
Ite 19 onga ra o Hune nei ka marenatia a Poaha
Ratana raua ko Tutira Waaka i marenatia raua e te
"Wiremu minita ki te whare o Wiremu Ratana i Ra-
tana Turakina he atahua nga tikanga i whakahaerea
i taua marenatanga a he nui nga whanaunga i toe
kia kite i taua marenatanga, ko Waata hipango ko
Ema Hipango ko Tuka me Koha Mareata o Whanga-
nui i tae ki taua marena. *
Ite po katu te Kanikani i te waru onga haera i ta-
ua po ano ka haere mai te tane me te wahine mare-
na ki te taone i Whanganui nei.
Te Purei Peene.
Tenei kua whiriwhiria e nga pakeha o Whanganui
taone kia tu te Purei Peene mo nga Peene o Niu Ti-
reni nei a te Maehe o tera tau, a kua tino tau tokona
taua Parei hei konei.
He nui atu te ahuareka o te mahi o nga tima e
haere nei i roto i te awa o Whanganui, be Purei to-
nu ta raua nei mahi, otira ko te tima hou ano to raua
mea tere, a ko Aotea ano kei te utaina e te
tangata, me te taonga.
Kua oti i tetahi pakeha o Tiamana tetahi tima rere
rangi i te takiwa nei, i te whakamatauranga ai he
nui atu te pai, i taea e ia terere mo te wara tekau
nga maero.
Konga wahine pakeha o konei kua tu hei hoia tera
pea e whai nga wahine maori i tenei mahi.
Tiuku Erinipara.
•
Tenei kua mate te tama tuarua a te Kuini, a i tae
mai ano ia ki Niu Tireni nei
Ko Tiuku o Hake Kopaka me Kota H. R. H. Piri-
niha Arapera Arekahanara Wiremu Eneti Arepeta,
Tiuku tuatahi o Erinipara, K. G,, K T., K. P.,
G. C. S. I., G. C. M, G. O. V. O., tama tuarua a te
Kuini raua ko Piriniha Arepeta. I whanau ki
Winiha Kahere, ia Akuhata 6, 1834, Ite mutunga
o tona kura ka uru ki runga i nga manuao. I te tau
1862 ka hoatu ki a ia te torona o Kariki, kaore ia i
whakaae. E wha tau i muringa iho ka whakaaetia e
te Paremata nga moni mana tekau marima mano
tekau mano pauna, ka whakatungia hei rangatira mo-
te Karatia he manuao, koia nei te manuao i rauna
haere ai i te ao nei No tona taenga ki Nu Haute
Weera ka pa nei te aitua ki a ia ara i puhia ia. No
te 23, 1874 ka marena ia ki te tamahine a te Emepara
o Ruhia no te tan 1886 ka tu ia hei Atimara.
Kingi Hamapati.
Kote Kingi tenei o Itari, he taitamariki katahi ano
ka whakakingitia, ia ia e whakarerere ana i runga i
tona kaipuke ki te haereere i ona takiwa ki te mataki-
taki haere, ka peka ki te tahi taone ke Rekia te ingoa
ka tika atu ia tua reira i te tua whenua ki Monata.
Ia ia ka tae atu ki tana taone he whakanui te mahi a
ona iwi ki a ia i reira, ia ia e tu ana i te taha o tona
kareti e tatari ana kia mutu te waiata i te Himene
mona, ia ia e whakanui atu ana ki te iwi, katahi ka
haere tonu mai te kai kohuru ko Perehi toua ingoa,
ka piri tonu mai ki a ia, ka puhia mai tona pu huri-
huri e rua nga mangai ki te pakutanga he tu, anake
nga mataa, mate tonu iho.
I puta ano te whakatupato ki a ia kia tupato ia no-
temea kua rangonga tera he tikenga kua takoto i te-
tahi ropa kohuru whakamate kingi tera ia e kohuru-
tia, heoi kihei ia i tupato na te ngakau tamariki pea i
meahatia e ia tana whakatupato ra, a haere noatu
ana i tana haere, koia tenei ka kohurutia ia.
No te tau 1878 katu ia hei riwhi mo tona papa mo
Wik ta Emanuera Kingi o Itari. He nui ona mahi
i whakahaere ai ki roto ki tona iwi ara ia ia e Piri-
niha ana. ' I uru ano ia ki te whawhai. Note iau
1863 ka marena.; a, mote tan 1869, ka whanau tona
tamaiti. E rua nga kohurutanga ia ia. He nui te
te tangi o tona iwi, tae atu hoki ki nga Emepara o
era nga iwi i te Kohurutanga i tenei tangata pai.
Rewheteneti Kanara
Kahere.
Kua tae mai te korero o Ingarangi kote papa o
Kapene Rahere mema o Nepia kua mate ara a Re-
wheteneti Kanara Rahere ka waru tekau ma iwa
ngatau,
|
|
16 15 |
▲back to top |
TE TIUPIRI;
Pire Kiore,
Ite paanga ote mate kiore nei ki Poiha-
kena, he nui nga mahi i whakahaerea hei
peehi i taua mate uruta i pa nei ki reira,
a he nui hoki te moni i pau i te utunga ki
te whakapai i te taone, me te patunga ia
kiore kotokoto, koia tenei nga moni i
pau—E ono tekau matoru mano, e iwa
rau e toru tekau ma rima pauna. I pau
i runga i enei mahi ara: —E rima tekau
marua mano e toru tekau matoru tana
paru o nga Waapu, e rua tekau marima
mano, e wha rau e toru tekau tana, onga
tini kinokino i tahuna, e rua tekau mawa-
ru mano e wha tekau marima taria i tukua
ki te moana aira e nga paru.
- Tekau mawhitu mano kiore i patua i
roto i nga whakapainga i nga wahi kino, e
rua tekau mawhitu mano, e rima rau e
wha tekau mawaru nga kiore i. utua, ko-
kahi mano e wha rau e rua tekau matoru
nga kararehe i patua. Nga mahi tenei a
tiore kotoko to.
Note Paremata.
Kua paahitia e te whare o raro te Pire
mo nga taramoa ara kia tahuri te hunga
nona te whenua ki te whakamate i aua ta-
ru kino.
Petihana.
. Kua whiriwhiria e te Komiti ote Pare-
mata te pitihana a Ngaru-te-Wainui mo
tona whenua i Waitara, a me te whakati-
ka o, taua komiti ki taua pitihana, a kua
-tono taua komiti kia tere te whaka-
haere a te Kawanatanga. Tera e oti te-
nei take
- Tupeka.
Kua tono a Pire mema Otaki kia araia
e te Kawanatanga nga tamariki maori kia
kaua e kai paipa.
Panuitanga.
————
Kia WAATA HIPANGO, Etita o te Taimana Tiupiri o
te Kuinitanga, o Kuini Wikitoria.
Ehoa tena koe. Tenei ka tukua atu aku kupa kia
panuitia e te Tiupiri no te mea i te wa ka tata nei te
mutu o te noho o to ma tau Paremata i Roto-
rua nui a kahu, i ngara ti matanga o Mei 1900.
Ka nekehia te nohoanga o te Paremata e te Pirimia
e Mangakahia ki Whanganui a tekau 191.
I whakaputa ia hoki i raro i te mana, o to matau
Paremata, te pohitanga o te tahi pire, e huaina ana
tona ingoa ko te pire Rahui Whakahaere Whenua ma-
ori 1900. Hai ture mo nga whenua maori katoa, i
Aotea roa Niu Tireni, kia taea ai te whakatutara
nga whenua maori, ki te mahi panui mahi riihi kia
taea ai hoki te whakamutu o te nga kaa totohe ki te
hokohoko whenua maori, tera ka taea e taua ture, te
whakatuhera, he peeki moni hai tuara mote tangata
ahuwhenua.
1 whakahaua hoki e te runanga nui o taua Pare-
mata kiona kai whakahaere kia haere, kite haina ha-
ere i nga pitihana, tautoko, i taua pire i nga wahi ka-
toa o te Korooni,
I hoki atu ahau ki maketu, i ngara tuatahi 6 Mei
1900; Ka tu tuku hui mote arawa enoho ana i ma-
ketu ka whakamarama ahau i nga ritenga o te pire,
ano ka marama ia ratau nga painga o taua pire ka
whakaae ka timata hoki te haina i te pitihana
I te 9 ongara o Hune 1900 ka tu taka hui ki wha-
katane, mo Ngatiawa, mo ngati Pukeko, a ka marama
i nga Rangatira o Ngatiawa, o ngati Pukeko, nga
painga o tana pire ka whakaae katoa te iwi, ka tima-
ta te haina, i nga pitihana.
Note 26 ongara o Hune 1900, katae ahau ki marae
nui wahi o te tai rawhiti ite 2 ongara o Hurae 1900
ka tu te hui a te whanau a panui mo nga iwi o te tai
rawhiti konga iwi i tae mai i ki taua hui nei, ko Nga-
tiawa, ko te Whakatohea, ko Ngaitai, ko te whanau a
panui, ko te whanau a te hutu, ko te whanau a maru,
he maha ano nga take o taua hui.
|
|
17 16 |
▲back to top |
TE TIUPIRI;
Ko etehi onga take he tono atu ki te Kawanatanga
kia whakaturia ano to ratou komiti takiwa 1888 he
tonu atu hoki ki to ratau kaunihera pakeha, kia wha-
kanga wari tia iho te utu o nga kara kuri i te 10
kite 5/- 2/6.
I whakata kototia hoki i roto i iana hui te pire a te
kotahitanga i runga i te tono anga rangatira o te hui
kia tuahau ki te whakamarama i nga ritenga o te pire.
Ka tuahau kite, whakamarama i ona ritenga katoa
he nui te whakapai o nga rangatira o te hai, ki te pai
onga tikanga o taua pire a whakaae ana nga iwi o te
tai rawhiti kite haina i nga pitihana tau toko i tana
pire.
Na he panui atu tenei naku kia mohio nga iwi ka-
toa ko nga iwi katoa o te pei o pureti, timata i make-
tu, whakatane Opotiki, to rere marae nui, o ma io, te
kaha nai a tiki rau koko re tikirau kua whakaae ki te-
nei pire kia pahitia hai ture.
Ehoa a Waata Hipango.
Kua ki mai nga tai tamariki rangatira ote whanau
a panui kiau, kia ki penei ata ahau kia koe kua rite
to ratau komiti mo te Tiupiri e tono ana ratau kia ta.
kua mai to kapa whakaae me te panui mai i nga ti
kanga whakatu i nga mana o te komiti ko i nei he ko-
miti mo te Tiupiri i tenei takiwa o te Tairawhiti, tukua
mai kia "Wiremu Hape te Tiupiri.
Tukua mai hoki, kiau te Tiupiri o enei korero tena
koe te Wairua o Meiha Keepa.
Na tohoa,
TIHI WAATA RIMENE.
I tuhia i marae nui, Opotiki, i tenei te 19 o Hurae,
1900.
He nui te whakapai atu mo to komiti kua tu mai
ua mo te pepa. Koia tena e Timi hei whaka-
whaititanga mai i o tatou whakaaro,
ETITA.
Whakamarama.
Kua unuhia e Hone Heke te ra ki Whanganui, kua
waiho hei te ra Apirana Ngata ki a Ngatiporou a te
tau e haere mai nei 1901.
ETITA.
Nga Apiha mo te Tiupiri.
Nga Mema mo te Tiupiri:
TOPIA TUROA
POROKORU PATAPU APERA TE KEUNGA
HOUI PUKEHIKA RAIHANIA TAKAPA
RU REWETI TE HIRA MATIU, KAIPARA.
TE KOMITI O NGAPUHI, KAIKOHE.
HEREMAIA HIKU, Tiamana. WIREMU HEREMAIA, Etita.
KOMITI O NGATIKURA, PIPIRIKI.
IHAKA REREKURA, Tiamana.
KOMITI O TE HAUKE, HERETAUNGA.
KEREAMA HUPITA, Tiamana. AREPA MAKI, Etita.
KOMITI O RAETIHI. WINIATA TE KAKAHI, Tiamana.
KOMITI O TANENUIARANGI.
HANEA KAWANA, Tiamana. RANGI MAWHETE, Etita.
KOMITI O TE AUPOURI, TEKAO MURIWHENUA.
E. M. KAPA, Tiamana. M. T. TAURERE, Raro Etita.
Te Ripoata mo te Tiupiri;
TE KORONEHO, WAIRARAPA.
He Raro Etita mo tera takiwa katoa, o Moawhango
me Taupo:
HENARE PENETI.
Nga Etita o te Rairi Karamu:
NINIWA I TE RANGI, MARTINBOROUGH
MERI H. MANGAKAHIA, WHANGAPOUA.
He Etita mo nga tikanga katoa e pa ana ki nga
whakahaere tupuna:
HAAMI TE RIAKI, WHANGANUI.
Raro Etita mo nga Takiwa, ki Raetihi Manganuiotea
MARAEA TAMATEA.
Koia te Kai whakahaere mo te Tiupiri mo nga
Takiwa ki Heretaunga:
MOHI TE ATAHIKOIA, WAIMARAMA.
Raro Etita mo nga Takiwa kia Muaupoko
EPARAIMA PAKI LEVIN.
Hei Raro etita mo ta Tiupiri mo to Takiwa
Ngatiraukawa:
WIREMU KIRIWEHI, OTAKI.
Hei Raro Etita mo Ranana:
PERETINI REWI, RANANA, WANGANUI.
Raro Etita mo Heretaunga Waipatu
PARAIRE HENARE TOMOANA.
Raro Etita mo Tokaanu:
RENATA NGAHANA.
Raro Etita mo Kai taia:
EREPETI RAPIHANA.
Raro Etita mo te Takiwa ki ta Reureu
HUE TE HURI.
Raro Etita mo Lower Mohaka:
REMUERA H. TE URUPU.