|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 22. 01 December 1899 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
PIPIWHARAUROA HE KUPU WHAKAMARAMA
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
HE KUPU WHAKAMARAMA.
Nama 22. GISBORNE. Tihema 1899.
WHAKAMARAMATANGA.
Kua aua atu te hotoke. He raumati tenei,
ka nui atu nga kakano. Kua taha nga po o te
waru-tu-mahoehoe, ka tuku, mai tenei te nga-
huru i ona hua. Tena ra kia puta penei mai
etahi hua o te ngahuru.
He nui nga reta a nga hoa kua tae mai,
engari e pouri ana matou ki te ririki rawa
o nga pakau o te manu nei hei hari atu. Ko
etahi o nga reta e kore e taea te korero, i te
ahua ukupara rawa o nga tuhituhi. E nga
hoa ki te tuku korero mai koutou hei haringa
ma ta tatou manu, kia marama te tuhituhi,
hei te taha kotahi anake o te pepa. Engari
mehemea he reta mai ki te Etita e pai ana nga
taha e rua o te pepa.
Kua whakaaetia e matou e nga kai-whaka-
haere o "Te Pipiwharauroa" te tono a nga
kai-tautoko, kia whakaritea he utu tuturu mo
ta tatou pepa. Heoi e te iwi kia mohio mai
koutou, ko te utu ka whakaritea inaianei e
rima hereni ( 5/- ) mo te tau. He utu iti noa
iho tenei, ka taea e te rawa-kore, ko ta matou
hoki tena i tino hiahia ai. Otira e kore matou
e pehi i nga whakaaro mai a nga rangatira.
Ka kitea ki te wharangi whakamutunga o
Te Pipiwharauroa te rarangi ingoa o nga ta-
ngata kua tuku oranga mai mona i ia marama
i ia marama.
Kei te toe tonu etahi o nga kape o te Nama
1 o te ' Tui.' Kei hea anake ra te nuinga o te
tamariki i hoki mai nei i Te Aute ? Ina nga
korero o to tatou kainga i era nga ra. He
ono kapa (-/6) tonu te utu. Ki te hiahia
etahi ki te ' Tui ' me tuhi mai ki te Etita o Te
Pipiwharauroa.
E kore e tau ki te Etita te he mo nga wha-
kaaro o nga tangata e tukua mai ana kia
panuitia ki ' Te Pipiwharauroa,' engari ano ia
kia tupato nga kai-tuku korero mai kia kaua
rawa e tukua mai nga korero kino, no te mea
e kore aua tu korero e panuitia. Hei nga
korero e whai painga ana ki te nuinga o te
tangata te tuku mai.
Na Te Etita.
WHAWHAI KI TARANAWAARA.
I te Ratapu te 6 o Noema, i te ata tu i te
mea e pouri ana ano, ka kokiritia e te Ingarihi
i raro i a Tianara Memene ( Methuen ) tetahi
pa o te Poa i Peremona ( Belmont ) e 40 maero
te tawhiti mai i Kimari. Ko te ope whakaora
tenei i Kimari. E 4 haora e whawhai ana ka
horo te pa o te Poa. He tokomaha o te Poa
i mate e 40 i riro herehere mai. I te ata ake
ka riro hoki na te Poa i kokiri. I tenei tutaki-
tanga e 81 o te Poa i mate rawa, e 3 Ingarihi.
E ki ana a Tianara Metuene, kia hawhe-haora
noa iho te tureititanga o te kokiri a te
Ingarihi kua tino mate ratou i te Poa, i te mea
ka noho rite katoa mai nga pu a te Poa, tena
ko tenei i ahua oho mauri tonu te Poa.
TE AWA O MOTA ( MODDER RIVER ).
I muri tata iho o tenei pakanga i runga ake
nei ka tutataki ano te Poa raua ko te Ingarihi
ki nga pareparenga o te awa o Mota. ( Ko
tenei awa te rohe mai o te whenua o te Inga-
rihi i te pito ki te raki ). Tino nui atu te kaha
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
o te whiti a te ra i taua rangi. He pu anake
te rakau, o tenei pakanga, pupuhi tonu mai ai
te Poa i tera taha o te awa, me te ingarihi hoki
pupuhi tonu atu ai i tenei taha. I nga pu repo te
tino kahanga o te mahi na konei te ingarihi
i kaha ai ara na te mohio ki nga tini raweke o
aua tu pu. I te ahiahi ka whakarerea e te Poa
tona pa, i te mea kua kore e taea e ratou te
pupuri, kua tokomaha rawa hoki o ratou kua
mate. Engari i pai tonu, to ratou maunutanga
kaore hoki i whaia e te Ingarihi i te ngenge i
te ruha noa iho i te whawhaitanga mai o te ata
ahiahi noa. He tino nui te Poa i hinga engari
kaore i taea te tatau. He tikanga ta te Poa
kia kaua e mohiotia o ratou i mate, na reira i
tere tonu ai ta ratou, tanu i o ratou, tupapaku ;
heoi ano nga mea o ratou tupapaku e taea te
tatau ko nga mea e rokohina atu e te Ingarihi
e putu, ana i runga. He nui te riri o nga wa-
hine o te Poa ki tenei tikanga, ko to ratou
hiahia kia tere tonu, te whaka ,tu i te matenga
o ratou whanaunga. He tokomaha ano o te
ingarihi i mate ara, e 438. I kitea nuitia ki
tenei whawhai, te toa o etahi apiha tokorua o
te Ingarihi. Ka waenganui te whawhai ka
puta te whakaaro i nga maia nei kia haere
raua ki te titiro i te noho a te Poa. Kaore i
tirohia te mata e whakaheke nei, kaore hoki i
tirohia te whanui, o te awa. Whiti pai atu
raua ki te pa o te Poa, engari i te hokinga
mai ora iri noa raua.
NGA HOIA KUA TAE.
Ka 50,000 nga hoia a te Ingarihi kua tae ki
Awheraka. I penei te wehewehenga o tenei
50,000 E 12000 ki raro i a Tianara Pura, e
6,000 ki raro i a Tianara Kataka (Gatacre ),
10,000 ki raro i a Tianara Metuene. Ko era
atu, katoa, he mea wehewehe ki runga ki nga
mahi, ko etahi kei te tiaki i nga huarahi tereina
ko etahi kei te hanga i nga huarahi tereina i
tukitukia e te Poa, ko etahi kei te hanga haere
a nga waea korero, ko etahi kei te hanga i nga
piriti me nga tini mahi noa iho o te whawhai.
Ko Tianara Pura kei te tana ki te rawhiti,.
E haere ana tana ope ki te whakaora i a Tia-
nara Waiti ratou ko tana ope e haoa mai ra e
te Poa ki roto o Reirimete. Ko Tianara
Metuene kei te taha hauauru. E haere ana ia
ki te awhina i Kimari, tetahi o nga pa o te
Ingarihi e haoa mai nei e te Poa. Kua tata
enei ope e rua te tae ki nga pa e haerea nei e
raua. Kei waenganui te ope a Tianara Kataka.
Kei tenei ope nga hoia o Nui Tireni me etahi
o Ahitereiria. Ko tenei te tino ope a te Inga-
rihi mo te haere ki Piritoria a ko nga hoia
katoa e tae atu a muri ake nei ka whakaurua
ki tenei wehenga. He penei te whakahaere a
Tianara Pura Kia ora mai a Reirimete me
Kimari ka huihui katoa ai nga ope a te Inga-
rihi kia kotahi whakaekenga ki Piritoria. Ko
Piritoria he tuunga whakamutunga mo te Poa
ina hinga mai era atu wahi katoa o tona kingi-
tanga. Kia huihui nga ope katoa katahi ka
riro i te kotahi o Tianara Puaa te whakahaere
o te katoa. Ki te horo a Piritoria, kua mutu
tenei whawhai, kua tino kore hoki te kingita-
nga o te Poa i te ao.
REIRIMETE ( LADYSMITH ).
Kaore ano he korero mai o Reirimete, engari
kei reira anake nga taringa o te ao katoa. E
mohio ana te ao katoa e kore e maha atu, nga
ra ka ara he pakanga nui ki reira. Kei reira
te nuinga o nga hoia a te Poa, kei reira ano
hoki te nuinga o a te Ingarihi. Kei reira a
Tianara Pura rau,a ko Tianara Tupete, nga
tino rangatira o nga ope e rua. Ki te kore e
hanga te Poa i Reirimete, ara ki te hinga ko te
Ingarihi, katahi ka tino kore a Reirimete e
taea te whakaora, tera e tukua paitia ki te Poa
i te mea hoki kua tata haere te pau nga kai.
Otira kei te ra anake o te tatauranga te tikanga.
KIMARI (KIMBERLEY ).
Kaore ano kia horo a Kimari. Ko tetahi
tenei o nga pa e tino whakamoea ana e te Poa
kia hinga, no te mea kei roto a Rihara Rooti,
rangatira o nga maina koura, o nga maina tai-
mana. E ki ana te Poa na taua tangata ratou
ko etahi atu tangata rangatira o Ingarangi e
whai paanga ana ki Taranawaara te take mai
o tenei whawhai. Kua whakaritea e te Poa
tetahi utu nui mo tona upoko. Ka maha nga
whakaekenga a te Poa, kaore ano kia taea, a
kei te whakaeke ano inaianei. Engari ki te
ki a nga tangata o roto e kore rawa e horo to
ratou pa, a ko ta matou whakaaro ano tena.
Ko te mahi a Rihara Rooti i enei ra, he pou
rakau nei whakapaipai i nga tiriti o tona taone.
MAWHEKINGI ( MAFEKING ).
I pohehe a Tianara Koroti ( Croje ) o te
Poa tera e ngawari noa iho te horonga o Ma-
. whekingi. I mea hoki ia i tana reta ki to ratou,
Tumuaki " Kaore he rerenga ketanga mo tenei
pa, heoi ano ko te horo anake." I tae ano he
pu nui ma te Poa ki reira, kaati kaore i totika.
Hei aha te ruarua o nga tangata o te pa kaore
|
|
4 4 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
ano kia hinga. He tino nui te whakamiharo
o nga iwi o waho ki te kaha o tenei pa iti noa,
ki te pai hoki o te whakahaere a Kanara
'Baden-Powell.' E kiia ana ko tetahi tenei
o nga mea whakamiharo e tenei whawhai e
mau tonu mo nga whakatipuranga e tu mai
nei, ara ko te kaha o tenei pa iti noa.
KA RARU TE INGARIHI.
I te 11 o nga ra o tenei marama ka kokiritia
e te Ingarihi, ara e te wehenga i raro i a Tia-
nara Kataka, tetahi pa o te Poa i ' Stormberg.'
E 3,000 te Ingarihi i uru ki tenei kokiri, e
6,000 hoki te Poa i roto o te pa. He kaha,
he roa te pakanga, katahi ka riro mai te pa i
te Ingarihi. Otira kaore i taea e ratou te pupu-
ri. I nuku tata atu te Poa ki etahi parepare
e marama ana te pupuhi mai ki roto o te pa.
Kaore i arikarika te tukunga mai a te Poa.
Te whatinga o te Ingarihi, ka hopuhopukia
etahi, hui katoa o te Ingarihi i riro herehere e
672. He autaia te Poa !
TE OPE O NIU TIRENI.
Ka tuarua a Niu Tireni ki roto o te pakanga
kaore ano he mea o ratou i mate i taotu ranei.
Kei te whawhai tahi ratou, ko tetahi wehenga
o te ope o Ahitereiria. I te whawhai tuatahi
e 7 o te Poa i mate, i te whawhai tuarua e 3.
He hoiho rawa te tupapaku o Niu Tireni
o enei ra. Tena ra Niu Tireni e ! E tapa i to
ingoa !
PITOPITO KORERO O TE WHAWHAI.
Te taumaha o te pu repo i mauria e Tiana-
ra Koroti ( Cronje ), hei tukituki i nga maioro
o Mawhekingi e 20,000 pauna weeti. Te tau-
maha o te mata, kotahi rau pauna weeti. E
8 pea-kau ki te to, e 20 miuru. I mea taua
Tianara katahi ka tino mate a Mawhekingi.
E rua nga ra i whakamahia ai ka whakamutua
kaore he rawa i pahure. Te take i whakamu-
tua ai, i nga tangihanga katoa kaore e hapa te
mate o tetahi wahi o taua pu i te kaha o te
hoki whakamuri.
I hopukia tetahi kaipuke hari paraoa ki te
moana i te taha ki te rawhiti o Awherika. E
rere ana ki Taranawara, 17000 peeke paraoa
i runga e mau ana ma te Poa ( peeke rakau ).
I hopukia taua kaipuke me ona mauranga
i kiia hoki he taonga parau no roto o te wha-
whai. Ka rarawe te Ingarihi i ana paraoa.
Ki te ki a tetahi Nupepa a te Tatimana
100,000 nga hoia katoa a te Poa. Ehara ano
ia i te mea he Poa anake, engari no nga iwi
maha noa atu, e noho ana ki Taranawaara, a
kua whaka-kainga, kua whaka- tangata- when-
ua ki reira. No te Ingarihi ano etahi, 1,000
hoki Airihimana. Ka kitea ki tenei te nuinga
o te ope a te Poa.
E nekehia ana ki te 100,000 nga hoia katoa
a te Ingarihi mo te whawhai ki Taranawaara.
I te timatanga o te whawhai tae mai ki tenei
ra te 16 o Tihema ka 566 o te Ingarihi kua
mate rawa, ka 2027 nga taotu ( mo te mate
ano pea etahi o enei), ka 1977 kua riro here-
here i te Poa.
Tokorua nga Tianara o te Poa kua mate i
nga riri ka taha ake nei. Kua tukua nga tina-
na o aua tangata e Tianara Waiti ki te Poa kia
mauria ki Piritoria tanu ai. He tangata toa.
Nga ingoa o aua tangata ko Tianara Koti
"Koch" tetahi, ko Tianara Pota "Botha"
tetahi.
Kei te noho rite katoa nga manuao o te
Ingarihi ; he mea pea mo te tono a te Wiwi
kia Tiamana raua ko Ruhia kia uru ratou ki
te whakararuraru i tenei whawhai, kei tino
kaha rawa te piki o te mana o te Ingarihi ki
Awherika ; otira kaore aua mana i whakaae.
I te timatanga o te whawhai tae mai ki te 24
o Oketopa e 988 nga herehere a te Ingarihi, i
te 6 o Noema nei e 900, hui katoa 1788, engari
kua maha ano o muri nei. Heoi ki te whaka-
aro iho kei te riterite tonu nga herehere a
tetahi taha, a tetahi taha.
O nga tangata i mate rawa, no te Poa nga
mea i tino nui atu, ara kei te 3000, nuku atu
heke iho ranei.
Kei te whakaako nga wahine o te Poa ki te
pupuhi pu, otira kua tino taunga te munga o
ratou, he tino mahi hoki na ratou i mua atu, o
te aranga o te pakanga. Ki te hinga a ratou
tane ka uru hoki ratou ki te whawhai.
HE INOI MO TE WA O TE PAKANGA.
He mea whakarite na Te Wiremu, Pihopa Waiapu,
kia korerotia i roto o nga whare-karakia
E te Atua Kaha rawa, ko koe te rangatira
o nga kingitanga katoa o nga iwi, mau e mutu
ai te pakanga i nga wahi katoa o te ao. He
inoi tenei na matou ki a koe kia whakamatua
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
wawetia te whawhai ki te pito ki te tonga o
Awherika. Whakaputaia ketia te nanakia o
te tangata hei mea e puta ai tau e pai ai, e
neke haere ai tou kingitanga ; hohorotia hoki
te wa e kore ai tetahi iwi e hapai hoari ki tetahi
iwi, a heoi ano ta ratou, ako ki te whawhai ;
tukua mai tenei he whakaaro ki te mahi pai,
ki te mahi wawao, a te Rangatira o te Rongo-
mau, a tau tama, a to tatou Ariki a Ihu
Karaiti. Amine.
REV. ERUERA KAWHIA.
Ahakoa kua puta te whakamaharatanga a nga tangata
o te Kareti i Te Raukahikatea ki te matenga o to ratou
kaumatua, ka panuitia tonutia nga korero mona e tukua,
mai ana e nga hoa. Kaore rawa e mutua to matou awa-
ngawanga ki te matenga o Rev Eruera Kawhia. Etita.
Ki Te Etita o Te Pipiwharauroa,
E hoa, tena koe. Kua tae noa atu ki
a koe te rongo kua mate to tatou kaumatua a
Eruera Kawhia, i te 1 o nga ra o Noema nei.
I mate tonu ia ki te marae i powhiritia ai e ia
tona taonga, te Kotahitanga o nga tamariki o
Te Aute i te raumati ka taha nei. He maha
nga pai o tenei tangata i tangihia nuitia ai e
ona hapu o Ngatiporou. Ko ia te kaiwhaka-
hauhau, o nga mahi o te Whakapono ki roto o
Whaiapu, i runga i tona taha minita : nona te
reo mana ki runga i ona hapu i runga i tona
taha rangatira : ko ia te marae o Ngatiporou,
te kai-mau o te iwi, te kai-titotiro o te pani, o
te pouaru, o te rawa-kore, o te koroua, o te
kuia, i runga i te taha manaaki, kaore tahi
ana whakahawea ki te tangata. Ko tona papa
rawa o mua atu i a ia i rite ki tona ahua, i huia
ki runga ki a ia nga ahua maha, me te mau
tonu o te mana i runga i ona taha huhua.
I poto i a ia nga mahi katoa i haoa e tona nga-
kau nga wawata katoa e taea ana e te ngakau
maori, i a ia e ora ana, a kaore he mea i takoto
noa i runga i ona ngutu anake, i kore te wha-
kakorikoria e ia kia whai tinana e kiia ai he
mahi. Nga tikanga atahua o to tatou taha
maori i mau i a ia, a kumea mai ai ki roto ki
nga tikanga atahua o te taha pakeha o muri
nei. Ka haere tahi i runga i tona arero te
Whakapapa me te Kauwhau ; i a ia tahi te
manaaki tangata me te whakapai marae kia tu
pakeha te tangata, te ruke moni ki runga ki
nga kohi huhua a te iwi me te whakahau kia
mahia nga whenua o te maori kia whai moni
ai. Tera atu era karapititanga a tona arero,
a ona whakaaro i nga tikanga a nga iwi e rua
nei. Ka riro ia i te mate. Ka waiho pani te
iwi. Kei a matou kei ona tamariki o ona kura,
o te Kotahitanga o Te Aute, te papa-a-Hikitai.
Ko matou ona manaaki o ona ra whakamutu
nga ki tenei ao i kitea ai i kona te kaha o te
toronga haeretanga o ona whakaaro, ki te tau-
toko i nga huarahi katoa, e puta ai he painga
ki tona iwi maori ; ka whakamanawa ia i nga
ra i he ai ia ki nga wawata i whakapurangatia
ki tona aroaro e ona tamariki o ia iwi, o ia iwi.
Haere ra e koro !
" Tangihia kia nui te tangi ki a ia
Apa ianei he mate i te marama e
He mate e hoki mai kia tatou e."
Heoi ano.
Na Apirana T. Ngata.
HARETE WI KATENE.
Kua tae mai kia matou te whakaatu mai o
te matenga o Harete, te wahine a Wi Katene ,
o Motueka, i te 16 o nga ra o Noema nei. He
nui te pouri ki te haerenga o tenei o nga kai-
ngaki o te maara waina a to tatou Ariki ; otira
e kore e he ta Ihowa tikanga. He wahine a
Harete i kaha ki te awhina i nga mahi a te
Hahi ki tona takiwa i nga kohikohi moni, i
nga mahi e whiwhi ai i te moni mo nga mahi
o te Hahi. He wahine atawhai tangata a
Harete. Ko ia tetahi o nga whaea o nga
tamariki o Te Aute i o ratou, taenga mai ki
Motueka nei. Ko ia ki te whangai i tetahi
minita pakeha rawa-kore. Kua riro ia ki te
ao o te maramatanga, ka waiho iho ona hoa,
ona whanaunga, me tana whanau ki muri nei
tangi ai mona kua kua wehe atu. Na te minita
pakeha o Motueka raua ko Reweti T. Kohere
i tuku atu tona tinana ki te oneone.
" Ka rongo ahau i tetahi reo no te rangi e
mea mai ana ki au, Tuhituhia, ka hari nga
tupapaku e mate ana i roto i te Ariki i nga wa
i muri nei : Ae ra, e ai ta te Wairua, kia oki-
oki ai ratou i a ratou mahi •, e aru tahi hoki a
ratou mahi i a ratou." Whkite 14, 13
TE HAHI MOMONA.
Ki Te Etita o Te Pipiwharauroa,
Tenei etahi kupu,
hei hari atu ma Te Pipiwharauroa. E mea
ana etahi pai atu tona whakapono i to etahi,
e ki ana Te Pipiwharauroa. Kei te pehea ra
ta te Karaiti whakaaro ? E mea ana hoki au
|
|
6 6 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
kei te pehea ra ta te Atua whakaaro mo enei
tu ahua o te whakapono, te whakahe me te riri
o te ngakau ki etahi whakapono i runga i tenei
ao, i runga hoki i tenei motu i Nui Tireni.
Kaati i kite iho ahau i te korero a Te Pipiwha-
rauroa na tetahi tangata kaore te ingoa i tuhia.
Ki taku titiro iho ki nga kanohi o Te Pipiwha-
rauroa e ahua whero ana i a ia e panui ana i
nga korero a te Momona mo te tokomaha o
nga minita Momona e mahi ana ki nga maori
a e rua tonu kei te mahi ki te taha ki nga
pakeha e 700,000. Ka tika tau e te mama nei,
he kore rawa ena mo tena maha pakeha, enga-
ri kaore pea i te pena, engari pea te 32 minita
Momona kei nga taha e rua. E ki ana ano te
manu nei na nga Momona te kupu, kaore ratou
nei e utua, e rite ana ta ratou ki ta te Karaiti
Matiu 25, 34 40 pea. Ki taku titiro ra ki
te ahua o ta ratou haere ka kore he kai ka
hoatu e au, a he kakahu i etahi taima, engari
kaore taku i hoatu i runga i te amuamu enga-
ri i runga ano i te aroha whangai. Mo ratou
e ako ana kia whakarerea nga mahi kino,
engari kaore ano ahau kia rongo noa i a ratou
e kauwhau ana kia moe kia rua wahine. No
ta Paora pea tetahi o ta nga Momona nei
i mea ai i Koriniti 9, 14 18, 24.. He patai.
Ma wai te utu whakahonore o enei whakapono
e tu nei i tenei ao, utua mai? E hoa ma
kaore aku whakahe mo te moni, engari nga
Karaipiture 2 Timoti 3, 1 5 ; 2 Pita 2, 2-3 ;
Mika 3, 11. E ui atu ana he aha te patai
kaore na i hoki i te Momona ?
Na to koutou hoa,
Renata Pau, Whangarae.
HE WHAKAHOKI.
NA REWETI T. M. KOHERE
Ki a Renata Pau,
E hoa, tena koe. Ki taku
whakaaro kaore ano kia hoki i a koe taku
korero tuatahi mo te Hahi Momona, ara mo
te kohikohi. Kaore koe i whakahe i aku rara-
ngi i whakahua ai hei tautoko i aku kupu,
engari i homai e koe he rarangi ke atu ano.
No te Paipera ano aku rarangi, a mehemea
kaore i hangai, mau e whakaatu mai te tikanga
o aua rarangi. I mea ahau i whakaae a te
Karaiti raua ko Paora ki te ohaoha. E pehea
ana koe mo tenei ? Me korero ano e koe aku
korero tuatahi mo te Hahi Momona, kaore
ano kia tino mau i a koe. Kaati makaa pea e
whakaatu te tikanga o etahi o au rarangi
ahakoa kaore koe i whakamarama i te tikanga
o aku. 1 Koriniti 9, 14 18, 24. Kaore a
Paora i pai hei taumahatanga ia ki te Hahi
otira kia marama koe kaore a Paora i whaka--
takoto ture, kia pera katoa nga Kai-kauwhau
i te Rongopai me ia. I mea ia i te 14 o nga
rarangi :" Pera tonu ano ta te Ariki i wha-
karite ai mo nga Kai-kauwhau o te Rongopai
hei runga i te Rongopai he oranga nao ratou, "
Otira ko Paora ano ki te mahi oranga mona,
ko nga minita Momona ia kaore, engari noho
ai i te whanau kotahi mo nga wiki maha, a
tae atu ki te marama. Kaore ano ahau kia
kite i nga minita Momona e mahi ana, pera
me Paora.
Kaore ano koe kia mohio ki nga tikanga a
to hahi, ara te moe ngahuru i te wahine me
era atu tikanga whakarihariha. Ko tenei tetahi
o nga whakaakoranga momona a te Hahi Mo-
mona, kei tona whenua e mahi ana. E kore
e kauwhautia ki konei, kei hopukia e te Ture
ki te whare-herehere. E kore pea te Momona
e whakapono ki tenei korero : E mea ana tata-
hi pukapuka a te Momona ( ' The Seer ') me-
hemea i tuhituhia katoatia nga korero mo te
Karaiti tera e kitea he wahine na te Karaiti a
Meri, a Maata, me Meri Makarini. Ki taku
whakaaro he tino kohukohu tenei. Taihoa ra
ahau ka whakaatu ai i etahi o nga whakaako-
ranga a te Momona. Kei te hunaia etahi o a
ratou, mahi, katahi ka homai ko te Iriiri Ru-
maki hei poapoa i te Maori.
E hoa kaore au i te whakahe i nga hahi
katoa, engari ko nga hahi e whakapohehe ana
i te tangata, ko ena aku e whakahe ai. Kua
whakamaramatia e au te ahua o te Hahi o
Ingarangi, a e kore ahau e hoki whakamuri
ano. I te tamarikitanga o te Hahi Maori ko
te Hahi Matua ki te whangai, otira inaianei i
te mea kua pakeke, me timata ia te whangai
i a ia ano. Iti noa iho te moni a te tangata e
pau ana hei whangai i tona minita; ka hia
pauna ranei au kua pau i nga minita Momona
e noho tonu nei i to kainga mo te wiki, mo te
marama. Ko te he tenei he patia i te tangata
kotahi, nau na te rangatira i kore ai e amu-
amu, mehemea ana he rawa-kore kua tino
mate, a e kore e hapa te amuamu.
Mo to patai mo te utu whakahonore ka riro
i tehea whakapono ( hahi ) ? Ehara i te mea
kotahi tonu te hahi e whiwhi ki te utu honore,
ka whiwhi katoa ranei nga tangata katoa o te
hahi kotahi, engari te hunga whiriwhiri o ia
hahi o ia hahi pono a te Atua. Ki to hiahia
pea kia riro anake i te Momona. Kei pohehe
koe he tino hahi te Momona i te ao nei. Kei
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
Uta anake tona kahanga. Tena oti he whare
karakia Momona to nga pakeha o Whakatu?
Ko taku, patai kaore i hoki i te Momona ko
tenei •" He aha te take i 30 rawa ai Kai-kau-
whau o te Momona ki nga Maori e 39,000 tonu nei,
a i 2 tonu ai ki nga pakeha e 700,000
Na nga minita Momona pakeha tonu i wha-
kaatu, te nui o nga kai-kauwhau ki nga Maori
ki nga pakeha. E hoa e Renata mau e wha-
kahoki tenei patai, ko taku nei whakahoki ko
tenei : He mohio no te Momona he iwi kuare
te Maori.
Reweti T. Mokena Kohere.
Whakatu, Noema 10th 1899.
( I te tawhito rawa o tenei korero ka wha-
kamutua inaianei, engari ki te hiahia a Renata
Pau ki te whakahoki i te patai a Reweti Kohe-
re e ahei ia.Te Etita).
TE UPOKO TUATAHI O KENEHI.
Ka korerotia mai kia tatou i ia tau, i ia tau,
te UPOKO TUATAHI O KENEHI: kei te mohio
hoki tatou, ki te mea i korerotia mai kia tatou
i reira, ara ki ta te Atua hanganga i nga mea
katoa. Engari ki te puta mai te patai, He aha
te mea i hanga e te Atua a te mea o nga ra ?
E kore pea e tokomaha rawa te hunga e ahei
te utu i te patai.
He aha ra te take i penei ai to tatou ware-
ware ki nga mea, he maha nei nga korerotanga
mai kia tatou ? Tetahi take tenei : Kaore ano
kia kite te tokomaha he mea whakatepe haere
ta te Atua mahi ; ehara i te mea he mahi noa
tana i ia ra, i ia ra, engari ki te whakaritea te
mahi o tetahi ra ki to tetahi ra, ka kitea he
mea ata whakarite nga mahi i nga ra katoa.
Ki te maharatia tenei ka mau tonu te mahara
ki te mahi o tetahi ra, o tetahi ra.
E ono nga ra e mahi ana te Atua. Wehea
aua ra e ono kia rua nga wehenga. Katahi ka
ata whakararangi ai i nga ra o tetahi wehenga,
o tetahi wehenga. Kia penei :
TEPARA 1.
RA TUATAHI. RA TUAWHA.
RA RUARUA. RA TUARIMA.
RA TUATORU. RA TUAONO.
Katahi ka rapu i te Paipera te mahi i ia ra,
i ia ra.
Ko te mahi i te RA TUATAHI, ko te marama-
tanga ( rarangi 3 ) i te RA TUAWHA, ko nga
mea whakamarama (rarangi 14).
Ko te mahi i te RA RUARUA, ko te kikorangi
hei wehe i nga wai (rarangi 6) ; i te RA TUARI-
MA, ko nga manu, i te kikorangi me nga ika i te
wai (rarangi 20).
Ko te mahi i te RA TUATORU, ko te tua-whe-
nua ( rarangi o ) me nga rakau, ( rarangi 11 ) ;
i te RA TUAONO, ko nga kararehe ( rarangi 24 ),
me te tangata ( rarangi 26 ).
Heoi ka kitea tetahi tikanga mo nga mahi i
nga ra takirua, takirua.
I tetahi takirua, ko te Maramatanga me nga
mea noho o reira.
I tetahi takirua, ko te Kikorangi me te Wai,
me nga mea noho o reira..
I tetahi takirua, ko te Tua-whenua me nga
mea noho o reira.
He tikanga ano mo nga ra takitoru :
I tetahi takitoru, (ra 1, 2, 3 ) : i hanga nga
wahi.
I tetahi takitoru ( ra 4., 5, 6 ): i hanga nga
kai noho i aua wahi.
Tenei ano tetahi ritenga o nga ra takitoru, :
i te ra tuatahi, i te ra tuarua, o ia takitoru, o
ia takitoru, ( ara i nga ra 1, 2, 4, 5 ) kotahi tonu,
ta te Atua kupu,; "Ka mea te Atua "
( rarangi 3, 6, 14., 20 ). Engari i te ra whaka-
mutunga o ia takitoru, o ia takitoru, ( ra 3, 6 )
takirua nga kupu a te Atua. I te ra 3 " Ka
mea te Atua " ( rarangi 9, 11 ) ; i te ra 6 " Ka
mea te Atua" (rarangi 245, 26 ).
Tera ano he ritenga o nga mea i hanga i
nga kupu tuarua o aua ra. I hanga te rakau
i te ra 3, hei whakapaipai i te tuawhenua
i hanga ra i taua ra pu ano ; i hanga te tangata
i te ra 6 hei rangatira mo nga kararehe i hanga
ra i taua ra pu ano.
Ka marama i enei korero ta tatou Tepara 11,
hei whakaatu mai i nga mahi o aua ra.
|
|
8 8 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
Tenei ano tetahi kupu mo nga wahi i hanga.
Kei waho rawa te maramatanga ; kei raro o te
maramatanga, ko te kikorangi ; kei raro o te
kikorangi ko te tuawhenua. I pera ano te
tikanga mo te hanganga i nga kai-noho o aua
wahi. I matua hanga nga mea whakamarama,
i mutu hoki te mahi ki te tangata, ara i timata
te mahi i tawhiti rawa, i whakatepe hoki te
whakatatanga mai, tae rawa mai ki te tangata.
I te wa i whakaohokia ai a Mohi e te Wai-
rua Tapu ki te tuhituhi i ana pukapuka, e
karakia whakapakoko ana te nuinga o te ta-
ngata i te ao. I penei ai te korero mo te
hanganga i nga mea katoa kia kitea ai e te
tangata te kuare o te karakia ki te whakapa-
koko. I hangaia e te Atua nga wahi katoa,
kaore hoki he wahi i waho o nga wahi i hanga
i nga ra e tona. I hangaia ano hoki e ia nga
mea katoa e kitea ki aua wahi. Heoi he
tikanga kuare ta te tangata e karakia ana ki te
mea hanga, e wareware ana ki te Kai-hanga.
Rom i, 25. Tena ko tenei, ko te tikanga pai
kia titiro tatou ki nga mea i hanga, kia maha-
ra hoki ki te Kai-hanga, kia karakia ki a Ia.
Rom i, 20.
HE RETA.
NA TE KINGI MANGUMANGU.
Petereriemu, Toro, Awherika.
Pepuere 1, 1897.
Ki oku hoa aroha, nga Kaumatua o te Hahi
i Uropi.
E nui ana taku tangi atu kia koutou i roto i
to tatou Ariki i a Ihu Karaiti, i mate nei mo
tatou ki runga i te ripeka kia meinga ai tatou
hei tamariki ma te Atua. E hoa ma, kei te
pehea koutou ?
Ko Tauti (Rawiri) Kahama ahau, ko te
Kingi o Toro. Te take i timata ai au te korero
kia koutou kia tino matatau ai koutou ki au.
Na te Atua na to tatou Matua i homai te
Kingitanga o Toro ki a au, kia whakahaerea e
ahau i runga i tona Ingoa, na reira, e nga
tuakana e nga teina, i tuhituhi atu ai kia kou-
tou, he inoi kia mahara koutou ki a au, kia inoi
moku i ia ra i ia ra, i nga ra katoa.
E tino whakamoemiti ana au ki te Ariki mo
nga kupu o nga Rongopai i haria mai nei e Ia
ki toku whenua, a ko koutou e oku tuakana, e
whakapai ana ahau, mo te tononga mai i nga
Kai-whakaako kia haere mai ki konei ki te
whakaako i a matou ki enei kupu tino atahua.
Na tenei ka mea atu ahau kia koutou e tino
hiahia ana ahau, ma te Atua ahau e whaka-
kaha ki te whakahaere i nga mea katoa o tenei
whenua Mona anake, kia mohio ai toku iwi ko
Ihu Karaiti te Kai-whakaora o nga whenua
katoa, a ko Ia te Kingi o nga kingi katoa.
Na reira, e hoa ma, ka mea atu ahau ki a
koutou kua hangaia e ahau, he whare-karakia
tino nui ki toku tino Taone, a kua huaina e
matou te ingoa ko " Hoani. "
He nui te tangata e haere mai ana i ia ra i
ia ra, ki te whare-karakia ki te ako i nga kupu
o ' Te Ora,' e eke ana pea ki te 150. Engari
hei nga Ratapu tino nui atu te tangata ki te
haramai ki te koropiko ki te Atua ki to tatou,
Matua i roto i tona Hahi Tapu, a ki te wha-
kamoemiti ki a Ia. Ka whakaatu atu, ahau ki
a koutou, kei nga kaari e tata mai ana kua
hangaia e matou, e ono nga whare-karakia.
Kaha atu te minamina o tenei iwi ki te ' Taro
o te Ora,' he maha e mate ana i roto i o ratou
hara, no te mea kaore ratou, e rongo ana i te
Rongopai. Ko nga kai-whakaako he ruarua.
Ko te hunga e hiahia ana he tokomaha. Na
konei ra, e hoa ma, e aku hoa aroha, kia aroha
mai ki taku iwi, e noho atu, nei i roto o te
pouritanga kaha; kaore ratou e mohio ki te
wahi e haere ai ratou.
E hiahia ana ano au, ki te whakaatuatu, ki a
koutou he tino nui atu nga iwi e tata ana ki
toku, kingitanga, kaore e mohio ki te Atua
a Apakono, a Apamapa, a Apahoko, a Apaha-
kara, a Apahongokara, a Apaenga me tona
tini noa iho kei roto i te pouritanga. Kua
rongo matou kua tae mai he wahine pakeha
ki U kanata ; otira, e hoa ma, ina te whenua
kei te tangi ki te wahine, kia haere mai ki te
whakaako i o matou wahine. Tino nui atu,
taku hiahia kia haere mai ratou,.
A e nga hoa, awhinatia mai matou ki a
koutou, inoi i nga ra katoa. E hiahia ana
ahau kia rite taku, whenua ki te Rama, kaore
nei e mate, i roto i tenei whenua o te pourita-
nga. He hiahia ano toku, kia whiwhi hoa ahau,
i Uropi, no te mea e kotahi ana tatou, i roto i
a Karaiti Ihu i to tatou, Kai-whakaora. Hei
kona ra e aku, hoa aroha. Kia tata a Ihowa
kia koutou i a koutou whakaaroarotanga katoa.
Na to koutou hoa e aroha nei ki a koutou i
roto i a Ihu,
na Tauti Kahama.
[ No Maehe 15, 1896 i iriiria ai a Kahama,
Kingi o Toro. He tangata kaha, matau. I
tata ki te ono puutu tona roa. Tirohia ana
kupu. Kei te penei ranei te kaha o tatou
rangatira Maori ? No muri noa nei te iwi o
tenei tangata i rongo ai i te Rongopai, ko tatou
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
kua tata ki te 100 nga tau, otira kaha ke atu
te hihiko o tenei iwi ki te pupuri i te Kupu a
te Atua, i te ' Taro o te Ora.' Ka rite pea mo
tatou tenei kupu na " Ko to mua ka whitia ki
muri, ko to muri ka whitia ki mua."]
[ I enei ra tata tonu, ara i te mea kua ara
nei te whawhai a te Ingarihi raua ko te Poa,
ka haere tetahi ope hoia a te Poa ki te whenua
o Kingi Kahama, ki te tohe pea kia uru ia ki
te whawhai mai ki te Ingarihi. Otira kaore ia
i whakaae. Katahi ka tupu he kino i te Poa
ki a ia. I te whawhaitanga hinga ana te Poa.
Ko nga Kai-kauwhau i te Rongopai nga mema
o tona paremete ara nga kai-whakahaere o
tona kingitanga. Etita. ]
HIMENE.
"Kia noho te Atua ki a koe!"
1^. Kia noho te Atua ki a koe,
Mana koe e arataki.
Mana koe e whakamana,
Kia noho te Atua ki a koe.
Kite ra ano ! Kite ra ano !
Ki nga wae o te Ariki
Kite ra ano ! Kite ra ano !
Kia noho te Atua ki a koe.
2. Kia noho te Atua ki a koe,
hipokina iho koe,
Whangaia koe ki te taro
Kia noho te Atua ki a koe.
3. Kia noho te Atua ki a koe,
I nga wa o te mamae.
Mana hoki koe e awhi.
Kia noho te Atua ki a koe.
4. Kia noho te Atua ki a koe.
Kia tau te rangimarie,
I nga takiwa katoa.
Kia noho te Atua ki a koe.
He himene poroporoaki tenei na Te kotahita-
nga o Te Aute i nga hui e rua kua taha nei, he
mea whakamaori mai i te reo pakeha, he himene
aroha e tangi ai te tangata e mihia iho ana, " Kia
noho te Atua ki a koe !"
TE WHAWHAI KI IHIPA.
Ko era atu iwi kei te noho pai noa iho, tena
ko te Ingarihi kaore ana noho noa iho, engari
he whawhai tonu te mahi i nga wa katoa, i ia
tau, i ia tau. He iwi ano pea i whakaritea mo
tenei mahi, ina hoki he pera tonu, ona tupuna.
No nanahi tonu nei te whawhai ki Taranawa-
ara, tena ko te whawhai ki Ihipa kua toru, tau
e whakahaere ana inaianei. I mua atu o tenei
i te whawhai tonu ki nga Matapiri o Awherika,
ki nga tangata o te taha ki te raki o Inia. He
Arapi te iwi e whawhai mai nei ki te Ingarihi.
He iwi tino nui atu tenei te tangata. Kotahi
te parekura nui o te iwi nei i mua ake nei,
he maha hoki nga mano i hinga. Otira i muri
iho ka huihui haere ano, a ka whakaara ano i
te whawhai. I te Mane te 26 o Noema ka
tutataki ano nga ope e rua. He ruarua noa
o te Ingarihi i mate, engari te hoa-riri he
tino parekura nui tona. E 9000 i mau-herehere
mai i te Ingarihi. Katahi pea ka tino mutu
taua whawhai. I mate hoki a Kariwha ( Kha-
lifa.) te tino rangatira o taua iwi, me te nuinga
o ona whanaunga. He tino tangata kino a
Kariwha, he tangata tukino kohuru hoki i nga
mangumangu o Awherika, nui noa atu nga
tangata i kohurutia e ia. Ka watea katoa ki
te Ingarihi te pito ki te raki o Awherika. Ki
te hinga te Poa, ka riro te nuinga o Awherika
i te Ingarihi.
TE UTU O TE WUURU.
Tino nui atu te utu o te wuuru inaianei.
Katahi ano ka taea tenei utu, mai o mua iho.
I te ra whakamutunga o te makete o tenei
marama, ara i te 12 o nga ra, i piki te utu o te
wuuru marina me te wuuru pai ki te 16 kapa.
I te makete i tu ki Merepana i noho ki te 16
kapa mo te wuuru marina, 15½ mo te korohi-
purere (cross-bred).
I te makete i tu ki Otautahi ( Christchurch )
Kaikoura, penei nga utu o tenei makete, ki te
whakaritea ki te makete o tenei takiwa ano i
tera tau :
AHUA WUURU. TAU 1898. TAU 1899.
|
|
10 10 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE KOTAHITANGA O TE AUTE.
HUI TUAWHA.
Kaore e taea inaianei te tukunui atu nga
kupu o te hui tuawha o to tatou Kotahitanga
i tu nei ki Papawai, Wairarapa, i te 13 o Ti-
hema nei. Heoi e taea inaianei ko te whaka-
atuatu poto i nga take korero o te hui, me nga
mea i oti. E 30 nga mema i tae mai ki te hui,
no te Tai-rawhiti nei, no te Tai-hauauru, hoki,
a kotahi te ra i manaakitia ai te Kotahitanga e
nga minita o te Kawanatanga, e Te Waaka,
Minita mo nga kura, me Timi Kara.
1. Ko nga kura. I takoto he tono ki te Mini-
ta mo nga kura, kia whakanuia ake te oranga
mo nga tamariki maori e haere ana ki nga
Kareti Nunui, hei roia, hei takuta ranei, kia
whakaakona hoki nga tamariki wahine ki te
tiaki turoro, kia hohoro te whakatu kura mahi
a-ringa, kia Whakawhanuitia mai ki te iwi
maori te mana ki te pooti mo nga raihana
" waipiro," kia awhinatia te Kotahitanga ki
te moni. I ngawari te Minita ki enei tono
katoa, otira i whakatarewatia kia whiriwhiria
e nga Minita katoa.
2. He patai na Te Popa ( Kai-tirotiro i nga
kura Maori) " Tenei ano ranei tetahi wahi o
te tikanga Maori e tika ana kia tapuhitia hei
taonga a muri ake nei ?" Ko te whakautu, ae,
he maha nga wahi, engari me ata kowhiri ano.
[ Tera te panui a Te Popa e whakamaoritia,
ka tangia ai a muri ake nei ] .
3. Te Hahi Maori. I tautoko te hui i te wero
a Te Wiremu, Atirikona, i panuitia ki Te Pi-
piwharauroa i te ngahuru ka taha nei ; ara
kia kohi nga pariha maori o Te Pihopatanga o
Waiapu i te £2000, mana e tapiri mai£1000.
Pera ano mo Te Pihopatanga o Akarana. Ko
enei moni hei apiti ki te oranga o nga Minita
maori ina maunu, atu te oranga mai a Te Ropu
Tono Mihinare o Tawahi.
4 . Te Waipiro. E rua nga kupu i oti ara kia
tirohia mehemea e kore e taea e Te Kawana-
tanga te tautoko nga Komiti Maori e whiu, nei
i te takahi a te haurangi i nga whare nunui.
Ko tetahi kia whai mana te maori ki te pooti
mo nga whare waipiro.
5. Tohunga Maori. Kua takoto te whakahe
a Te Kawanatanga, me te Kotahitanga hoki
mo nga Tohunga Maori. I tenei hui ka puta
te whakaaro me ata titiro ano, kia haere tahi
te whakahe me te whakatakoto tikanga hei
kawe mai ki te maori i nga takuta ngawari, i
nga rongoa ngawari, i nga wahine i whakaa-
kona ki te mahi tiaki turoro.
6. Te kohi oranga mo nga Kai-whakahaere o
Te Kotahitanga. I tino tautokona tenei e nga
rangatira o Wairarapa. Otira e wetiweti ana
Te Kotahitanga i te mea katahi ano ka timata
tenei whakahaere ki te inoi moni i te iwi maori.
Ma te iwi e titiro e whakaaho.
Tera atu nga whakamaramatanga mo muri
ake nei ka puta.
NGA RONGO MAI O MURI NEI O TE
WHAWHAI KI TARANAWAARA.
I tutaki te ope a Tianara Metuene 12000 ki
tetahi wehenga o te Poa 13000 i raro i a Tia-
nara ' Cronje ' ki
whawhai kaha tenei, he tokomaha hoki o te
Ingarihi i mate ara hui katoa nga taotu me nga
mea i mate rawa e tata aua ki te 1000. He
tino nui atu o te Poa i mate ara hui katoa nga
taotu, nga herehere me nga mea i mate e tata
ana ki te 2000. Engari ko te honore o tenei
whawhai i riro i te Poa, kaore hoki tona pa i
horo i te Ingarihi, engari ko te Ingarihi i whati
mai.
I tutaki hoki te ope a Tianara Pura 12000
ki te wehenga tino nui o te Poa, neke ake i te
20000, ki ' Shievely.' I riro ano i te Poa tenei
whawhai. I neke ake i te 100 o te Ingarihi i
mate rawa, neke ake i te 6oo i taotu, e 338 i
riro herehere. Otira kua whakaaturia mai e
te Poa i tata ki te 2000 o ratou i mate, kiki
tonu o ratou parepare i te tupapaku. Kaore
i horo te pa o te Poa, engari ko te Ingarihi i
whati mai, i whakarerea atu, hoki etahi o a
ratou pu-repo ma te Poa.
I muri mai o enei hinganga o te Ingarihi
ka whiriwhiria e te Komiti Whawhai o Inga-
rangi kia tukua ano etahi hoia kia 50000, kia
tu hoki ko Tianara Rapata hei tino rangatira
mo nga hoia katoa a te Ingarihi i Awherika.
Ko tetahi tenei o nga tino Tianara rongo-nui
o te Ingarihi. He tino kaumatua, ka 68 ona
tau. Kei te moana ia e haere ana inaianei.
POOTI MEMA MAORI.
Ko nga mema enei i tu i te pootitanga i te 19 o
Tihema nei.
Te Tai-tuaraki ... ... Hone Heke.
Te Tai-rawhiti ... ... Wi Pere.
Te Tai-hauauru ... ... Henare Kaihau
Te Waipounamu ... ... Tame Parata.
Kanui nga korero, engari e kore e uru i te kiki rawa o te pepa nei.
ki te watea a tera putanga katahi ka whakaurua.
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE RETA A A. T. NGATA. M.A., LL.B
( Kei te Nama 21 te timatanga o tenei korero).
I muri mai o tenei ka huaranga ko nga mana
ara ko nga " Kawanatanga." Ka rangona i te
tau 1893 i te kawanga o Piripi whare-karakia
ki Kakariki ko Te Wahineiti, ko te Keke-po-
hatu, hei ingoa hou mo nga Pariha o Ngatipo-
rou. Ko Te Wahineiti no roto o Waiapu, ko
te Keke-pohatu, no Tuwhakairiora. Haramai
ana a Te Houkamau me ana waiata ahuareka
ka iriiritia a Te Wahineiti, ko Kahukura e mau
nei hei ingoa karanga mo te Pariha o Te Horo
inaianei. Ka iriiritia hoki, he ingoa mo te
Kekepohatu ( Pariha o Te Kawakawa ) ko te
Pohutu (he puku whaiwhaia). Ka tipu, i ru-
nga i nga wero, i nga tinihanga, i nga waiata
titotito, i nga haka, i nga parepare tipuna,
i nga whakawhitiwhiti whakapapa, ka ara ake
he mana, ka ara ake he mana. No te tau 1894
ka tu ko te Arewhana ki Reporua, no te tau
1895 ka ara ko Maui ( Pariha o Whareponga ),
ko Te Koroni ( Pariha o Tuparoa), ko Te-U-
ranga-o-te-Ra (Pariha o Rangitukia). No te
tau 1896 ka eke mai ko Te Awemapara ( Te
Aowera, he wehenga no roto o te Pariha o
Whareponga). Ko te tino mahi he tauwha-
whainga, mo te hau o te waiata, mo te tini o
nga ahuareka, mo te tetere. o nga moni kohi.
He moni nui te £100 mo nga hui nunui o mua,
kei o muri nei ka kawea e nga wero, e nga
whakatete, ki te £300 ki te £350. Kaore e
tipu totika nga korero nunui te kinaki ki te
maminga ki te mahi tipatipa. Kaore e arotia
ake nga korero mema. Ka maro te korero
tika ka whakararurarutia ki te waiata ; ahakoa
hoatu, he riri ka he mai he ahuareka hei wha-
katahuri ke, ka mahara te tauhou kua wawa-
utia te tangata i te kotiti o te arero, ka pohehe
nga kaumatua o era atu wahi ki nga whaka-
papa, ka pokaikaha noa nga tatai whakapapa.
Mawai e korero au mahi e Porou! Ma te
tangata e rere mai kia kite, kia hakiri: ko
tenei ringa he takurutu ki te whaiwhai atu
i te tini o au whakaomaoma. Ana kei runga
o Matahina, kei nga tawhatitanga o Putauaki
e tuki ana o mahi, e araara mai ra ko Hikata-
urewa, ko Te Wheuki, ko Tahi. Huri ake ki
tua o Tawhiti ka rere ki roto o Heretaunga ka
ahu atu koe i runga i a Houtaketake, i a Ra-
nginui, ko te Miuru tera, ko Te Huauri, ko
era atu mana huhua noa iho. E ta Ihaia
Hutana kia rewarewa mai ra a Pohokura.
E koro Tamahau kia ai he tekoteko mou, e tu
atu nei aku, ko Hone P. Raiho, kingi o Te
Pohutu ; ko Roore Tapere, Pirimia o Kahu-
kura, me Te Kerehi, tana Etita; ko Hone
Kauahi, te Kingi Horoau o Te Koroni anake,
Kai-riiwhi o Te Hatiwira Te Rangitaumaunu
te Etita o taua Te Koroni i te orokotimatanga
ai ; ko Hirini Tarapehu, tino Pirimia o Maui.
Whakarongo mai e nga kingi pokanoa o era
atu wahi, e wiri o koutou papa, e wehe o
koutou puku, i te hao noa mai. Waiho atu i
a Mahuta nga kororia, i a Tohu te Ihowatanga
i a Te Whiti te poropititanga, i a Te Potanga-
roa ona whakaaro ; ena kingi, ena mana pati-
ngore ki au ko nga mahi e kore noa ai au, e
tawhiri ka rere noa mai ki runga i au nga
ingoa^ kingi, pirimia, etita, kai-whakahaere.
Taukiri e te mana nunui ! Te tatakimori au
whakatikanga ake !
6. Te waimarie o Ngatiporou i era ra. Ka
noho te tangata i ro-ngahere ka ukauka ia
i nga kuri whakangau, a te pakeha, ko nga
mania hoki, ko nga raorao, o ratou, hemonga.
I puta mai i te tahurihuri o te raiona he miere.
I puta mai i nga awa ngarungaru o Waiapu,
i ona maunga, i ona ngaherehere, i ona kino
noa iho, he ora. Ka pakaru mai nga ngaru, o
tawhiti, ka tipi i roto o Heretaunga, u mai
ki Turanga : ko nga kora i rere ake ki tua o
Tawhiti, ko te puehu, ki tenei whaitua o Rau-
kumara. Kaore i minangia e te pakeha o
konei whenua, ka ata titiro mai ia me ana
tikanga i waho o te moana, i tua o nga pae
maunga. Ka waingohia i konei a Ngatiporou
ka whai taanga manawa moni ki te whakapa-
kari i tona whakapono, ki te whakatiputipu i
ona kura, ki te ata whakawa i ona whenua.
No te tau 1880 ahu mai, ka kitea e te pakeha
e huna noa ana te tauhinu,, te rauaruhe, te
manuka i te momonatanga o te whenua. Ka-
tahi ka ngau nga hoko, nga reti. Otira i
ngawari i te mea kua tupato a Ngatiporou
i nga rongo mate mai o era atu, whenua i nga
hoko, i nga mokete. Hoko rawa ake ehinu,
kua mau etahi ki etahi tikanga a te pakeha,
ara, ki te mea nui tonu ki te whakapai whenua,
kua whanui haere te maramatanga i nga kura,
kua tino whakatatare rawa te tangata ki nga
ture whenua.
Tera ano ka takitaro ka pa mai he mate
kino ki tenei takiwa, e ngaro ai te tangata, e
mania atu, ai nga whenua he ringa ke pupuri
ai. Engari kei te ata haere ; a mehemea ka
u, nga tikanga mo te tinana e whakahaerea ana
inaianei, me nga tikanga mo te whenua, hau-
nga hoki te wairua ko te tino mea hoki tena,
ka tino ora a Ngatiporou,.
7 Etahi whakaaro hou. He pio noa iho te
whakaaro hou, e tipu ake ana i roto i nga ra
nei. Ko etahi kua wha ki te ao, kua taurakina
hei whitikanga iho ma nga kanohi o te katoa.
|
|
12 12 |
▲back to top |
KUPU WHAKAMARAMA.
Ko etahi kei roto ano i nga kopura e korome-
kemeke ana. Ehara i te mea kei te ngaro
rawa nga whakaaro e tapuhitia nei e Ngatipo-
rou. E mohiotia ana ano nga mahara e hua
mai i roto i enei ra, ehara hoki i muri nei
i tiria ai e te ture nga kakano. Ko te ngahuru
tonu tenei o nga ruinga a te ture. Engari he
tomuri ano no te whiunga ki enei maara, he
kore hoki no te whenua e whakakorikoria, i
roa ai e takoto ana. Ko te whakarapopotota-
nga tenei o aku i kite ai, i hurahura ai
1. He wehewehe i nga paanga whenua ki
runga ki nga whanau o te hapu kotahi. Kei
muri te wehewehe kia motuhake te paanga o
ia tangata o ia tangata.
2. He wehewehe i nga tikanga, i nga wha-
kahaere mo nga mahi, ki runga ano ki te
matauranga o ia tangata, o ia tangata e wha-
aro iho ana he matauranga tona. Kei nga
mahi hipi e tino kitea ai enei mahara.
3. He whakapakari na ia tangata, na ia
tangata i tona mana, i tona mana, kia rite ano
ki ta te ture i ata whakarato ai. Kaore i te
wehingia nga rangatira, kaore hoki he whaka-
pumautanga a nga ture i nga mana o nga
rangatira maori.
4.. He kuhu na ia tangata, na ia tangata i
tona tinana, i tona tinana. No nga taitama-
riki tenei whakaaro, kua kitea ano i mua i
a Ngatiporou e haere ana ki Turanga ki te
mahi karaihe, no muri nei ka tino u, ka mata-
uria hoki he taikaha katoa nga huarahi e rara-
we ai te tangata i te hereni.
5. Ehara i muri nei i manaakitia ai nga
kura : engari no muri nei i tino whakamanawa
ai te tangata ki nga kura hei whakawhiwhi
i ona uri i muri i a ia ki nga huarahi e ora ai
ratou. Tera atu etahi whakaaro ririki, kaore
ano i horapa, e taea ai te ki he whakaaro kua
pakari ki roto o te iwi.
Me kaati ake i konei nga toru kupu nei he
maha nga mea i mahue, i whakaarohia ano
kia tuhia, engari na te titiro iho ki ta tatau
nupepa kei apiapi i nga korero anake mo tenei
wahanga o to tatou iwi maori.
E kore e taea e Ngatiporou te pupuri nga
kupu a o ratou kaumatua kua ngaro atu ki te
po. I rite a ratou kupu mo o ratou ra, mo
nga ra hoki o muri tata iho i a ratou,. Heoi
kia mau ko te aronga, ko te wairua o a ratou
tohutohu : ma te whakatupuranga hou e wha-
kahangai nga whakatatutanga iho ki nga wha-
kaaro, ki nga ture, ki nga tikanga, ki nga
mahi o ratou na ra.
Heoi ano.
Na to hoa,
Na Apirana T. Ngata.
WHENUA KARAUNA.
No waenganui o Noema nei ka tae te kupu
ki Waiapu e tuku ana Te Kawanatanga i
etahi o ona whenua i tera takiwa ki te reti.
Ma te tono mai a te tangata ka uru ai ki te
maketetanga. Ka whai-kupu a Apirana Ngata
mo te taha ki Te Kotahitanga o Te Aute, ki
nga taitamariki o Ngatiporou kia tono whenua
mo ratou. E toru nga wiki i whakahaerea ai
ka whaiti nga tono, hui katoa e 49, ka takoto
ki Nepia. No te 19 o Tihema nei ka tu te
makete ki Turanga, waimarie ana etahi o aua
tono, ara :-
Kei te amuamu etahi o nga pakeha mo te
rironga o nga whenua nei i te maori. E ki
ana e kore e pahure i te maori nga mahi e
mana ai nga riihi. Hei tona ra ano e mohio-
tia ai. Engari e mahara ake ana, katahi nei
pea te huarahi e watea ai nga taitamariki ki te
whakaputa i o ratou na hiahia, me te kore o
nga pakeke e aruaru. Kia kaha e hika ma !
TE TUI.
Katahi tonu ka oti te Nama 2 o te ' Tui.'
Ki te hiahia etahi me tuhi mai ki te Etita o Te
Pipiwharauroa. He pera ano te utu me te
Nama 1, ara he hiki-pene (-/6.
PANUITANGA.
Ki te tuhi mai ki te pepa me penei te tuhi :-
TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.
TE RAU,
GISBORNE.
Kaua rawa e tuhia te ingoa o tetahi tangata.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
5/- Mehaka Tokopounamu, Matene Naera, Murupaenga Rewiri,
Paraone Hatarana, Weri Tipene, S. W. Taylor, Rev H. Taitimu.
3- Hemara Moana. 2/- Eru Hakaraia. 1/- T. M. Ngaki, W.
Keretene, Ropere Tahuri Te Muera Tokoaitua, Tu Rakuraku.