|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 23. 01 January 1900 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
PIPIWHARAUROA HE KUPU WHAKAMARAMA
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
HE KUPU WHAKAMARAMA
Nama 23. GISBORNE. Hanuere 1900.
TE TAU 1899.
He maha nga pai me nga kino i puta i tenei
tau. Otira kei waho atu o to tatou Motu nga
kino, kei tawhiti atu i a tatou. He pai anake
nga mea mo tatou o Niu Tireni nei. He mea
ano tenei e puta ai he whakawhetainga ma
tatou ki te Kai-whakahaere o nga mea katoa.
Ahakoa kua mutu nga wa o te poropititanga,
otira ka ki ake matou i runga ano i te tuma-
nako kei mua e takoto mai ana nga ra tino pai
mo to tatou Motu. Ki te ata tirohia e tatou
ka kitea na te piki haere ano o nga mahi i
piki haere ai a Niu Tireni.
1 . Te mahi whakatipu hipi. Ka marama ki a
tatou te pikinga haeretanga o tenei mahi ki te
whakaritea nga taumaha o nga wuuru o tenei
tau ki nga taumaha o nga wuuru o nga tau 11
kua taha nei :-
Ko nga taumaha o nga wuuru o tenei tau
( 1899 ) kaore ano kia mohiotia, kaore ano hoki
kia maketetia te nuinga o aua wuuru, engari
ki te whakaaro iho tera e nuku ake i nga tau-
maha o nga tau, ka taha nei. Tetahi painga
nui o tenei tau ko te pikinga o te utu o te wu-
uru. Ki te whakaaro iho tera e neke ake i te
£1,500,000 te nuinga ake o nga moni o tenei
tau ( 1899 ) i o tera tau ( 1898 ).
2. Te mahi tope puihi ( kanataraki). Ko tetahi
mahi tenei kei te piki haere tonu. He maha
nga ngaherehere nunui o te Motu nei kua oti
te whakapai, kua nohoia hoki e te hipi. I ia
tau, i ia tau e iti haere ana nga ngaherehere.
e piki haere ana hoki te kaute o nga hipi me
era atu kararehe.
3. Te mahi keri koura Kei te piki haere ano
tenei mahi. Penei te kaute mo te takiwa o
Akarana mo enei tau e rua ; I tera tau (1898)
e £531,584. te utu o nga koura i tenei tau ia
(1899) e £641,150. Ka marama i konei te
pikinga ake o te mahi keri koura i tenei tau ara
£109,566 ki runga ake i te kaute o tera tau.
4. Te mahi keri kapia Nga kapia katoa i tae
ki nga makete i te tau 1898 e o9,905 taua. Te
utu o enei kapia e £586,767 ara e £59 4s 9d
mo te taua. Ki te korero a nga pakeha hoko
kapia tera e nuku atu i te 10,000 nga tana mo
tenei tau. Kei te piki haere te utu o te kapia
inaianei.
5 Te mahi kauri. Kei te piki haere tonu te
mahi kauri, engari kaore ano kia mohiotia te
kaute o tenei tau, otira e mohiotia aua nui atu
i o era tau katoa.
6. Te mahi oti, witi, muka. Kei te nui haere
katoa enei mahi. Na te whawhai nei pea tetahi
i tino piki rawa ai, inahoki kua tae mai te tono
a te Kawanatanga o Ingarangi ki te Kawana-
tanga o Niu Tireni kia tukua atu kia 4,000
taua oti.
7. Te mahi whakamatao hipi. Tetahi mahi
tino nui tenei o Niu Tireni nei, kaore hoki he
hekenga o te utu, engari ki te whakaaro iho
tera e piki ake i te takiwa o te whawhai nei.
Ka marama i konei ta matou korero i ki ra
kei te piki haere tonu a Niu Tireni, a tenei ake
te ra e tino kitea at tona nuinga. Ka marama
hoki kia tatou e te iwi nga painga o te tau ka
taha nei ( 1899).
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
KEI TE HAERE MAI TE ARIKI.
(He kauwhau e pa ana ki nga raruraru o naianei. )
" Maranta."
He kupu kotahi noa iho ta tatou rarangi.
Tirohia 1 Koriniti 16. 22, " Maranata." Ko
tenei kupu no te reo o Hiria. Tona tino tikanga
ina whakamaoritia " kei te haere mai te Ariki."
1. Kei te haere mai te Ariki. Ko tetahi tonu
tenei o nga tino mea e whakaakona mai ana
kia tatou i te Paipera. E 260 nga upoko katoa
o te Kawenata Hou,, a i roto i enei upoko e 26o
e tata ana ki te 300 nga rarangi e pa ana ki te
haerenga mai o te Ariki. Ka mohio tatou he
tino mea nui tenei hei whakaarohanga ma
te hunga whakapono katoa. Tokohia ranei o
tatou kei te whakaaro inaianei ? Ko tetahi
kupu nui tenei o to tatou whakapono. "Ka
haere mai ano ia a mua ete." E kore e taea te
korero nga rarangi katoa mo te haerenga mai
o te Ariki i te tino nui rawa, otira kei te
mohio katoa tatou ki te tika o taua mea, engari
wareware noa iho ai i a tatou,. kaore tatou
e mahara ake ana. He ahakoa ra me whaka-
hua ano tetahi o aua rarangi. " Ta te mea
hoki tenei ake ka haere mai te Tama a te
tangata ratou, ko ana anahera i runga i te
kororia o tona Matua etc (Matiu 16. 27) I
te kakenga o te Karaiti, i te mea e matakitaki
atu, ana nga tangata, ka mea nga anahera " ko
tena Inu kua tangohia atu, na ra koutou ki te
rangi, ka pera ano tona haerenga mai me ia i
tirohia atu na e koutou e haere atu ana ki
te rangi." ( Nga Mahi 1.11)
2. Ahea ia haere mai ai. He tokomaha nga
tangata o nga tau ka taha nei i poropiti mo te
haerenga mai o te Karaiti me te mutunga hoki
o te ao. I puta te panui i Amerika hei te ra o
te Kirihimete i te tau, 1890 haere mai ai a
te Karaiti, mutu ai hoki te ao. Otira ina tonu
te ao e tu nei. I te tau 1898 ka puta te panui
a tetahi tangata o Wiana ( Vienna ) ko (Prof.
Falve) tona ingoa, i mea ia hei te 3 kaiaka i
te ahiahi o te 13 o nga ra o Noema ka taha nei
mutu ai te ao. He tangata mohio tenei, he
tohunga titiro whetu (Astronomer). I mea
ia tera tetahi whetu, e tutuki ki te ao e nohoia
nei e tatou, a ko reira mate katoa ai nga
tangata me nga mea ora katoa i te wera i
te kino hoki o te ea o te whenua. He tokomaha
nga tangata o Ruhia i ohomauri i tenei mea, i
hokohoko hoki i o ratou, whenua, taonga hoki,
ki te hunga kaore i whakapono. Kei te pehea
ra ratou inaianei? E te iwi, he mea tenei
i hunaia e te Atua i a tatou. E mea ana a te
Karaiti, " Otira, kahore tetahi tangata e matau
ki taua ra, ki taua haora, kahore nga anahera
o te rangi kahore te Tama ko te Matua anake."
( Mk. 13. 32 ) I runga i tenei rarangi e mea
ana matou, ne tikanga tino whakapehapeha ta
nga tangata e poropiti ana mo taua ra.
3. Te Ahua o tona haerenga mai. Ka ohorere
tona putanga mai, koia ia i mea ai " Kia
tupato, kia mataara, me te inoi ano ; kahore
hoki koutou e matau, ki te wa ko ahea ranei."
(Mk. 13. 33 ) I whakaritea-ano e Pita raua
ko Paora taua ra ki te tahae. ( 1 Teharo 5. 2 ;
2 Pita 3. 10.^ I whakaritea e te Karaiti ki te
ra i whakangaromia ai a Horoma me Komora.
I whakaritea e ia ki te uira. ( Matiu 24. 27
Ka ohomauri te tangata, ka whiti-rere !
4. Te Ahua o te ao i tona haerenga mai. Kei
te mea etahi tangata e kore a te karaiti e hoki
mai kia whakapono ra ano te ao katoa, ara
kia pai te ao. E he ana tenei whakaaro.
Mehemea e pena ana, ha, he aha te take i mea
ai ia " Kia mataara, kia tupato " me te mea nei
tera e ohorere te putanga mai. Mehemea e
pena ana tera au e mea, " Kaore ano te ao
katoa kia whakapono, kaati e tino mohio
tuturu ana au kaore ano a te Karaiti kia
tata te haere mai." Pehea oti tana kupu ?
" Otira ka tae mai te Tama a te tangata,
e rokohina mai ranei e ia he whakapono ki
runga ki te whenua?" (Ruka 18. 8) He
tika tonu i mea a te Karaiti "a e kauwhautia
tenei rongo pai o te rangatiratanga puta noa i
te ao katoa, ............ a ko reira puta mai ai te
mutunga." Otira kaore ia i mea ka whakapono
nga tangata katoa. E te iwi, ka rokohina
tonutia mai e te Karaiti te pai raua ko te kino,
te whakapono me te whakapono-kore e
noho ana i te ao a tona hokinga mai.
5. Nga tohu o tona haerenga mai. Ka puawai
te rakau, ka mohio tatou ka tata te raumati.
He maunga tiketike kei ia wahi kei ia wahi o
to tatou motu. Ki te tauria aua maunga e te
kohu, ahakoa kaha te whiti a te ra, ka mohio
tonu te iwi nona te maunga, he marangai,
kaore nga waka e haere ki te moana. Kua
homai ano e te Karaiti etahi tohu mo tona
haerenga mai. Ki te kite tatou i aua tohu ka
mohio tatou kua tata te taima. (a.) Ko nga
pakanga. E mea ana ia " A e rongo koutou,
ki nga pakanga, ki ngo rongo pakanga ..... ta
te mea kua takoto he putanga mai mo enei mea
taihoa ia te mutunga. E whakatika mai hoki
tetahi iwi ki tetahi iwi tetahi rangatiratanga
hoki ki tetahi rangatiratanga." ( Mat. 24. 6. 7)
Kei te pehea te ao inaianei ? He whawhai kei
Taranawaara, he whawhai kei Piripaina he
whawhai kei Haina. Kei te noho kino a Wiwi
|
|
4 4 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
raua ko Ruhia ki te Ingarihi. He raruraru kei
waenganui o Tiapani raua ko Ruhia. Ko nga
pakanga me nga rongo pakanga enei. (b) Ko
nga po mate kai. E mea ana a te Karaiti " a
e puta nga po mate kai." ( Matiu 24. 7.) Kei
ta matou korero mo nga aitua te korero mo te
mate kai nui kua pa nei ki Inia, e 2,000,000
nga tangata kei te whangaitia e te Kawana-
tanga, a ki te whakaaro iho tera e tino kino atu
taua mate-kaitanga. I puta ano he mate-
kaitanga nui ki reira i enei tau ka taha tata ake
nei. (c). KO nga mate uruta. ( Matiu 24. 7.)
He korero ano ta matou mo tetahi mate kino
kei roto i tenei pepa. Kanui te matemate o
te Iwi Maori i te tau ka taha nei. (d) Me nga
ru. (Matiu 24. 7.) Kua korerotia ano e matou
i roto o tenei pepa te ru, nui i pa ki tetahi wahi
o Ruhia, i mate hoki nga tangata e 600.
Ko enei mea katoa hei whakaatu kia tatou
kua tata te taima. He maha o tatou, ahakoa
kei te mohio tonu, engari kaore i te whakaaro
ake ki te haerenga mai o te Karaiti. Mehemea
ka maharahara tonu tatou ki tona haerenga
mai, tera tatou e oho, e tino tupato rawa
kei rokohina mai tatou e mahi ana i nga mahi
he.
6. Kia aha tatou. E te Iwi, ahakoa pehea
te roa te tutata ranei o taua ra, he mea tino
marama tenei kei te haere mai taua ra. E ki
ana a Pita " Nga tau kotahi mano ki a Ihowa
ano he ra kotahi ; te ra kotahi ano kotahi mano
tau " ara kaore he roa, kaore he poto ki a Ia.
He mea marama ano hoki tenei e tata haere
ana tatou ki tana ra i nga ra katoa. Tata atu
tatou, i tenei ra i a tatou, i nanahi. Hei wha-
kaaro iho ma ia tangata ma ia tangata ki a ia
ano. Ka pehea ra au a te haerenga mai o te
Ariki ^ He mea marama tenei kei te haere
mai ia. E kore tana kupu e he.
" Na ka hohoro ano taku haere atu. Amine.
Ae ra, haere mai, e te Ariki e Ihu." Whkkit.
22. 20.
Ko koe i kake nei,
E hoki mai ano,
Me to te Rangi ope nui
Hei whakauru mou.
E Ihu, mau e mea
Kia noho pai matou,
Kia kitea ai a taua ra
Ki tou ringa matau.
NGA KOHURU.
I te ata o te Niu Ia nei ka kohurutia e tetahi
tangata o Otepoti ( Dunedin) ko ' Galloway '
te ingoa, tona wahine. He ahua tarakaraka
raua i te po o te Niu Ia, i ririri hoki. Te ma-
unga o te wahine ki te maitai hei wero i te tane
ka mau hoki tera ki te toki paku, (patiti),
kotahi tonu te whakahekenga a katuarehe kua
wharoro. I te ata tonu, ka haere te autaia nei
ki nga pirihimana ka ki atu kua mate tona
wahine na tetahi tangata, kaore ia i mohio ki
te ingoa i kohuru. I tomo atu taua tangata
ki to raua ruuma i a raua e moe ana. Tona
whakatikanga ake ka nonoke raua ko taua
tangata. Ka roa raua e nonoke ana ka wha-
karerea e ia taua tangata ka oma ki te karanga
tangata. Hoki rawa atu ia kua mate tona
wahine. No roto o te haurangi i mahia ai
tenei hara kino, me etahi atu mahi kino e
kore e taea te korero ki konei.
" Kia ata rere kino
Ki te kai wehike,
Kei kore he mahara ora,
Ki te ao e ...... !"
I kohurutia tetahi kotiro 13 nga tau, ki
' Brisbane ' Ahitereiria ko te ingoa.
He mea tapatapahi rawa te tinana, pera me te
mahi a Tieki Te Ripa. Ki te whakaaro iho
he mea hianga taua kotiro i te tuatahi, muri
iho ka patua.
I te taenga o tetahi kaipuke ko Nukumana
ki tetahi Motu kei te moana i te pito whaka-
runga o Niu Tireni nei, he tokomaha nga
tangata o taua Motu i haere mai ki runga ho-
kohoko ai i a ratou taonga. Kaore te kapene
i mohio tera e kino nga tangata o taua Motu.
Ka roa e hokohoko ana ka whakatika te iwi
nei ka kohurutia te kapene, te mete, me nga
heramana tokoono. Tokorua o nga heramana
i rere ki te moana ka kau ki uta, ka huna hoki
i roto i te ngahere. Ko raua anake nga more-
hu, na raua hoki i korero to ratou kohuruta-
nga. I te ata ake ka tae atu tetahi o aua ka-
ipuke a Nukurea ki taua Motu ano. I runga
i tenei kaipuke a Poheiti te tino tangata nona
aua. kaipuke. I kite tonu ratou i a te Nuku-
mana e tu ana, engari kaore i mohio kua
kohurutia nga tangata o runga. Ka haere
hoki ratou ki uta. U atu to ratou poti ki roto
o tetahi kokoru roa, whaiti hoki. No te kite-
nga i nga poti o runga i a te Nukumana e
takoto ana i reira katahi ratou ka mohio, ka
whai kupu hoki a Poheiti ki ona hoa kia kaha
te whawhai kia puta to ratou poti ki waho.
Tika tonu. Kaore i roa ka tukua mai te wai-
wai-pu a te iwi e huna ra i uta, me te whaka-
hoki atu ano ratou. Kotahi tonu o ratou i tu
engari kaore i mate rawa. Na te kaha o te
hoe i puta wawe ai to ratou poti ki waho.
Tera pea e tonoa he manuao hei whiu i aua
kai-kohuru.
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE TAU HOU.
( HE KUPU KI NGA TAMARIKI TANE )
Ko tenei te tau, whakamutunga o tenei rau
tau ka pahure nei. Ka titiro whakahuri ake
tatou, ka kite hoki i nga wahi pai i nga wahi
kino o enei tau ka taha nei, ka tumanako atu
ki nga pai e puta mai i roto o tenei rau tau e
tu mai nei i, mua i a tatou.
Ka timata he rau tau ke a tera tau. Ko
nga tamariki taane o naianei nga tino tangata
mo te wahi timatanga o tera rau tau, a kei
runga i a ratou te ora te mate ranei mo te
Iwi Maori.
E tama ma, kia pai te noho, kia tika te
mahi a tetahi ki tetahi i tenei tau, kia uru
rawa ake ai tatou, ki te rau tau mea ake nei ka
timata, kua waia tatou ki nga tikanga pai, ka
tika hoki a tatou tikanga e whakatakoto ai mo
to tatou, Iwi.
Kaore e pai, e tika, te noho a te tangata ki
te matara atu, ia i te Atua, na reira me inoi
tonu, tatou ki a ia kia arahina tatou, kia tika
ai ta tatou haere i runga i ona takahanga tapu,.
HE AHA TE WHAWHA?
He tokomaha nga tangata kei te mea he tino
whawhai nui tenei e mahi mai nei i Taranawara.
Engari ko nga tangata kua tae ki nga kura,
a kua korero hoki i nga korero o nga Iwi Nunui
o Europi kei te mohio ehara noa iho tenei i te
whawhai ina whakaritea ki nga whawhai o
mua tata ake nei. Kei te mea etahi kanui te
raru o te Ingarihi. Otira me ata titiro e tatou.
I te timatanga mai o te whawhai ki Tarana-
waara tae mai ki te mutunga o Tihema nei, i
penei te kaute o te Ingarihi i mate
I mate rawa ..- -.. --- 728
I taotu ... ... ... ... 2,784
I riro herehere ... ... ... 2,265
Hui katoa 5,777
Ara e tata ana ki te 6,000
Kia kotahi noa o nga whawhai o mua ake
nei au e korero hei whakaatu, kia tatou, i te
tino tikanga o tenei mea o te whawhai. I te
tau, 1870 ka ara he raruraru, ki waenganui o
Wiwi raua ko Tiamana. Te take o taua
raruraru, mo etahi whenua o runga o te rohe i
waenganui i a raua. E ki ana te Wiwi nona
aua whenua, e ki ana hoki te Tiamana nona.
Ta raua whawhai tuatahi i tu, ki " Worth."
Neke ake i te 100,000 nga hoia a tetahi, a
tetahi i uru ki tenei whawhai. O Tiamana 1 ,586
i mate rawa, e 7,68o i taotu; hui katoa o te
Wiwi i mate, i taotu, i riro herehere i tenei
whawhai e 46,000. I muri iho o tenei ka
tutaki ano raua ki ' Mars-la-Tour.' I tenei
tutakitanga e 4,421 i mate rawa, 10,402 i taotu
o te tana ki te Tiamana ; hui katoa o te Wiwi
i mate, i taotu, i rito herehere 16,000.
Ta raua tino whawhai nui i tu ki 'Sedan.'
I tata ki te 200,000 nga hoia o tetahi taha,
o tetahi taha. Ko te whawhai tenei i tino
takatakahia ai a Wiwi e Tiamana, e mau tonu
nei hei whakatete ma te Tiamana ki te Wiwi
inaianei ; no tenei whawhai hoki i rito ai i te
Tiamana nga whenua mo reira nei ta raua
whawhai. I tenei whawhai e 2,319 i mate
rawa, e 5904 i taotu o te taha ki te Tiamana ;
kaore i taea te tatau o te Wiwi i mate i tenei
whawhai, engari ki te whakaaro iho kei te tata
ki te 100,000, i mate, i taotu,, i riro herehere
hoki. ina huia katoatia. Auahi ana ! He maha
noa atu nga whawhai o mua ake nei i penei, e
kore e taea te korero ki konei i te kiki rawa o
ta tatou, Pepa. Ki te whakaritea te whawhai
ki Taranawaara ki enei tu whawhai, tera e
kiia tenei he takaro na te tamariki. Engari
ano ia kia uru mai etahi o nga mana nunui ki
roto o tenei whawhai katahi ano tatou, ka kite
whawhai.
INGARANI ME RUHIA.
Kei te huaranga haere he raruraru, i waenga-
nui o Ingarangi rana ko Ruhia. No mua iho
ano te hiahia o Ruhia kia rito i a ia a Inia, a ki
te whakaaro iho kei te haere tonu, taua hiahia
inaianei, ina hoki ka 60,000 nga hoia o Ruhia
kua tae ki te rohe o Inia i te pito ki te
raki. Otira he whenua kino a reira, he maunga
tiketike, he pari poupou, e kore e taea e te
tangata te haere. Ko nga kuwaha hei tomo-
nga mai ki Inia kei te kati katoa i te Ingarihi,
ara he mea hanga na te Ingarihi he pa ki
reira, a i runga i te whaiti i te kino hoki o aua
wahi ka taea e nga tangata ruarua noa iho te
whawhai nga ope nunui. Ehara inaianei i
whakanohoia ai he hoia ki reira, engari no
mua tonu, iho, ahakoa i nga wa .kaore he
whawhai he rite tonu te noho a te hoia ki reira.
Ki te ara he whawhai tera e tino raruraru
a Ingarangi i te ma rawa o ana whawhai,
he whawhai nunui anake. Otira kaore a Inga-
rangi i te wehi engari kei te whakariterite tonu.
Ehara hoki i te mea he tuatahi nona ki te
uru ki nga whawhai penei, kaore, kua uru
ia i mua ki etahi whawhai kino atu, e kiia
ai nga whawhai o muri nei he takaro na
te tamariki.
|
|
6 6 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
WHAWHAI KI TARANAWAARA.
TE OPE TUARUA O NIU TIRENI.
Kua riro te ope tuarua o Niu Tireni i te 20
o nga ra o te marama nei. He pera ano te to-
komaha o nga tangata o tenei ope me nga
tangata o te ope tuatahi ara e 200.
TE TONO A NGATIPOROU.
Kua tae te tono a Ngatiporou ki te Kawa-
natanga kia whakaaetia ratou kia haere ki
te whawhai ; otira kaore te Kawanatanga i
whakaae i runga ano i etahi take tika.
TE WHAWHAI KI COLESBURG.
Ko te ope o Niu Tireni me to Ahitereiria,
kei raro i a Tianara " French " o Ahitereiria.
I riro i a ratou tetahi pa kaha o te Poa a
' Colesburg.' I ohorere te Poa i ta ratou
kokiri, whati tonu atu. Otira i to ratou ruarua
rawa kaore i taea e ratou, te pupuri taua pa.
Mehemea i tata atu, he awhina mo ratou kua
mau tonu taua pa i a ratou. Kamai nga wha-
kamihi mo te toa o nga hoia o Niu Tireni
o Ahitereiria.
I te po o te 7 o nga ra nei ka kokiritia
e tetahi wehenga o te ope a Tianara French
( ehara i a ia ake i whakahau, ) tetahi wehenga
o te Poa. Ka waenganui te whawhai ka
tinihangatia te Ingarihi e te Poa, ara ka
whakatangihia e te Poa ki te piukara te whaka-
tangi a te Ingarihi mo te hoki whakamuri,
ka hoki mai te Ingarihi. Ko tetahi wehenga
o taua kokiri i whawhai tonu a hopukia noatia,
e 70.
KURUMANA (KURUMAN)
Kua riro i te Poa a Kurumana, he taone no
te Ingarihi kei te whenua i te taha hauauru o
Taranawaara. Ko nga pirihimana tiaki o taua
pa 120 i riro herehere i te Poa.
TE TINO PAKANGA O TENEI WHAWHAI KATOA.
I te waru, o nga ra o te marama nei ka tae
mai te whakaatu a Tianara Waiti mo tetahi
whawhai mai i Reirimete i te Hatarei 6 o nga
ra. I te 3,30 i te ata po, ka kokiritia a Reiri-
mete e te Poa i raro i a Tianara Tupete, tino
rangatira o nga ope katoa a te Poa. Tetahi
tino whawhai nui. I te o karaka ka waea a
Tianara Waiti kia Tianara Pura " ka hinga te
hoa-riri, ka whati." Otira i te 11 ka waea ano
ia "Kua hinga ano te hoa-riri, engari kei nga
taha katoa o te pa e whakapae ana, tino nui
atu." I te 3.30 ka waea ano ia " Kei te kokiri
ano te Poa, kei te pehia au i nga taha katoa,
kei te tino whakapaua toku kaha." Ko te
waea whakamutunga tenei a Tianara Waiti o
taua ra, ka ahiahi hoki ka kore e taea te waea
mai.
Ko tenei tu waea he karaihe tino kaha. Ki
te whiti te ra ki runga ka kanapa, penei me te
uira nei. E hia kanapatanga mo ia reta, mo
ia reta. Whakaangahia ai ki runga kia kitea
mai ai te kanapatanga i tawhiti.
He po maharahara taua po no te Ingarihi i
te ao katoa, i runga o te waea whakamutunga
a Tianara Waiti. Tangi ana te umere i nga
wahi katoa i te ohonga ake i re ata, i te
rongonga i te waea a Tianara Waiti " Kua
hinga te Poa, he parekura nui." I tu, ano he
hui ma Tianara Tupete ratou ko ona hoa apiha,
he whakatakoto whakaaro mo tenei kokiri,
otira kaore a Tianara Waiti i rarua i a ratou.
Engari tata tonu, ka horo te pa, ina hoki
tuatoru, rawa rironga o nga parepare i te Poa.
tuatoru ano kokiritanga a nga Koti-mana, he
peneti te rakau. Ko te tuarua tenei o nga tino
kokiritanga a te Poa i Reirimete. I te kokiri
tuatahi i waenganui o te 800 ki te 1000 o te
Poa i mate ki nga taha o Reirimete, i tenei ia e
2,500 te Poa i hinga e tata ana hoki ki te 800
te Ingarihi. Auahi ana ! ta tawhiti tau, riri !
E kiia-ana kapi tonu, nga taha o Reirimete
i te tupapaku,. Te tokomahatanga o te Poa i
uru ki tenei riri e rite ana ki te tokorima Poa
ki te Ingarihi kotahi. Na te rironga na te Poa
i kokiri i ora ai te Ingarihi, kei roto hoki o nga
parepare e noho atu, ana.
TIANARA RAPATA ME TIANARA KITINI.
Kua whakaturia e te Kawanatanga o Inga-
rangi a Tianara Rapata hei Tumuaki mo te
whawhai ki Taranawaara. He ruarua o tatou,
o te Iwi Maori e mohio ana ki nga korero mo
tenei tangata, na reira matou, i mea ai kia
whakaurua etahi kupu, mona. I whanau, ia ki
Inia i te tau 1832, heoi ka 68 ona tau inaianei.
He toa ona tipuna, he hunga hapai patu ; tuku,
iho nei ki ta ratou, mokopuna he pera ano.
No tona taitamarikitanga ake ano ia i uru,
ai ki te mahi hoia, a ahakoa kua kaumatua
inaianei, kua ahua ngoikore te tinana, kei - te
rika tonu te ngakau. Nuku atu, i te 100 nga
kokiri i uru, ia ki roto, kore rawa ia i rakuhia
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
e te mata. He mea whakamiharo tona oranga.
Ko ia tonu, ki mua o ana kokiri, e kore hoki e
hoki kau mai. Kei tona poho e piri ana
te " Ripeka o Wikitoria." I uru ia ki nga
whawhai nunui katoa a te Ingarihi ka taha
ake nei. E kore ia e uru, ki roto o nga kokiri
inaianei, kua kore hoki he kaha, engari ki muri
noa ia haramai ai, ko nga Tianara taitamariki
i raro i a ia hei whakarite atu i ana whakaha-
unga.
Ko Tianara Kitini te tino Tianara i raro i a
Tianara Rapata. He tino tangata mohio tenei
ki te whakahaere whawhai. Ko ia te Tianara
whakahaere o te whawhai ki Ihipa, i mutu
tata ake i te Noema ka taha nei. E toru nga
parekura nui o nga Arapi katahi ka tino mutu
te whawhai. Te parekura whakamutunga no
Noema ka taha nei, e 9,000 o te hoa-riri i riro
herehere i a ia, kaore i taea te kaute nga mea
i mate. ( Tirohia ' Pipi ' 22) I muri mai ka
whakaturia ia hei Kawana mo Ihipa, ka hoatu
hoki nga tohu rangatira ki a ia. Otira kaore
i roa tona Kawanatanga ka whakarerea i runga
o tona hiahia ki te whawhai. Kotahi tonu to
raua tima ko Tianara Rapata i rere ai ki
Awherika ki te tonga.
HE WHAKAMAUMAUHARA KI A 'BRADFORD
O TE OPE O NIU TIRENI.
I te 18 o Tihema nei ka uru a Niu Tireni ki
tetahi riri i " Arundel." I taua rangi ano ka
tae mai te waea kua mate a ' Bradford,' tetahi
o te ope o Niu Tireni. Otira i muri mai ka
kitea kaore i mate rawa engari i taotu a kua
riro herehere i te Poa. I tae mai ano te
whakaatu a te Poa kei te ahua pai, e kore pea
e mate. Otira kua tae mai te whakaatu a te
Poa kua tino mate ia. No Akarana tenei
tangata. He tangata ataahua e tau ana ano
mo te mahi hoia. Ko ia te matamua o Niu
Tireni ki te hinga ki roto o te pakanga. He
mate honore te mate ki roto o te whawhai.
Kei ona whanaunga te pouritanga nui, e pouri
ana ano hoki matou. " He toa whawhai ka
mate ano ki roto i te whawhai."
KEI TE KORIKORI.
Kei te rika te Ingarihi i te ao katoa ki te
haere ki te whawhai ki Taranawaara. I te
karangatanga kia haere ano he hoia ki Tarana-
wara kia 50,000 i tata ki te 100,000 nga tangata
i hiahia ki te haere, otira kaore i whakaaetia
te katoa, heoi ano ko nga mea anake i hiahiatia.
Hei whakaatu tenei kia tatou i te ahua o te
Ingarihi. Ahakoa o ratou hinganga i korerotia
i mua ake ra, kaore ratou i ngakau-kore engari
i nukuhia ketia atu te hiahia ki te whawhai.
I pena ano a Niu Tireni. E 200 nga hoia i
karangatia mo te ope tuarua mo te haere ki
Taranawaara otira nuku atu i te 400 nga
tangata i hiahia ki te haere.
TAKARIHI. ( DOUGLAS.)
I whakaekea tetahi pa e te Ingarihi ko
Takarihi te ingoa. Ko Kanara Piritia (Pilcher)
te rangatira whakahaere o te kokiri. Kaore
i roa ka mau, nga tangata o roto o te pa. Nga
hoia i uru, ki tenei kokiri no Kanata me tetahi
wehenga o Ahitereiria. Nga tangata i mau
herehere nei e 40. Ko taua pa no te Ingarihi
tonu, engari ko te nuinga o nga tangata o
roto i huri atu, ki te taha o te Poa. I whaka-
orangia mai nga mea o te taha ki te Ingarihi i
te rironga mai o te pa. Kaore aua herehere
i whakaritea ki nga herehere o te Poa, engari
kei te whakawakia, ki te hinga tera e nui atu,
te whiu mo ratou. Ko te take i nui ai te whiu,
no te mea he Ingarihi ano ratou ka tahuri mai
ano ki te riri ki te Ingarihi.
RENEPAAKA. ( RENSBURG)
I kokiritia a Niu, Tireni e tetahi ope a te Poa
1,000 ki Renepaaka (Rensburg). I runga
ratou, o tetahi hiwi e noho ana ka kokiritia nei.
Ko tetahi wehenga iti o te ope o Ingarangi i
haere hei whakauru, mo ratou. I te mea ka
tino tata te Poa, ka kokiritia e te Ingarihi he
peneti te rakau. Ka whati te Poa. Tokorua
o Niu, Tireni i mate rawa ko "Connell" o
Akarana me "Gourle" o Otepoti 15 o te
Poa i tino mate, he tokomaha atu, i taotu.
Kanui te whakamihia o Niu, Tireni.
RONGO WHAKAMUTUNGA MAI O TE
WHAWHAI.
Kua whiti a Tianara Pura i te awa i Tuke-
ra ( Tugela River ). Kei te whawhai inaianei.
Kaore ano kia mohiotia te taha e hinga, enga-
ri kei te neke haere tonu atu te Ingarihi. Kei
nga repo te nuinga o te mahi. Kua riro i a
Tianara Warena ( Warren, ko ia tetahi o nga
Tianara i raro i a Tianara Pura ) tetahi o nga
tino parepare o te Poa, i runga o tetahi hiwi
ko Pionokopa ( Spionkop) te ingoa. Ko te
hiwi tino tiketike tonu tenei o taua takiwa,
otira kaore i taea e Tianara Warena te pupuri
taua hiwi i te kaha rawa o te haere o nga pu
a te Poa ki reira. Ka tokomaha o tetahi taha
o tetahi taha kua hinga, kaati kei te mahi tonu
inaianei. Hei tera putanga o Te Pipiwhara-
uroa tino mohiotia ai te mutunga o tenei wha-
whai, hei reira hoki ata whakahaerea ai nga
korero katoa.
|
|
8 8 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
HE INOI MO TE WA O TE PAKANGA.
E te Atua Kaha rawa, ko koe te rangatira
o nga kingitanga katoa o nga iwi, mau e mutu
ai te pakanga i nga wahi katoa o te ao. He
inoi tenei na matou ki a koe kia whakamutua
wawetia te whawhai ki te pito ki te tonga o
Awherika. Whakaputaia ketia te nanakia o
te tangata hei mea e puta ai tau e pai ai, e
neke haere ai tou kingitanga ; hohorotia hoki
te wa e kore ai tetahi iwi e hapai hoari ki tetahi
iwi, a heoi ano ta ratou ako ki te whawhai ;
tukua mai tenei he whakaaro ki te mahi pai,
ki te mahi wawao, a te Rangatira o te Rongo-
mau, a tau tama, a to tatou Ariki a Ihu
Karaiti. Amine.
PITOPITO KORERO
O TE WHAWHAI.
Kua puta te whakaaro o te Ingarihi e noho
ana ki Kanata, Amerika, kia huihuia etahi
hoia kia 5,000 kia noho rite, mo te raruraru
rawa ake te Ingarihi ka tukua ano tenei 5,000.
Nga hoia o reira kua tae ki Taranawaara
e tata ana ki te 2,000.
E mea ana nga tangata o New South Wales
Ahitereiria kia whakaritea etahi tangata kia
900, mo te karanga rawa ake a Ingarangi,
e noho rite ana. Ka 1,000 nga tangata o tenei
wehenga o Ahitereiria kua tae ki Taranawaara.
Tetahi waiata na tetahi tangata o Ingarangi
( Rudyard Kipling ) i whakarite, e hokona ana
kotahi hereni mo te kape. Kua eke ki te
£60,000 inaianei nga moni o taua waiata.
Ko enei moni hei awhina mo nga tamariki me
nga pouaru a nga hoia kua mate ki Tarana-
waara. Ki ta matou whakaaro tera e eke ki
te £100.000 nga moni katoa e riro mai i taua
waiata.
Nga tangata a Tianara Waiti i mate i te
whawhai ki Reirimete e 419.
APIHA.
I mate rawa ... ... ... 15
I taotu ... ... ... ... 25
PARAIWETI.
I mate rawa ... ... ... 135
I taotu ... ... ... ... 244
E he ana te 8oo i runga ake nei.
ETAHI ATU WHAWHAI O TE AO.
WIWI ME HAINA.
Kei te riri a Wiwi ki tetahi Porowini o Haina,
ki Manatoa, kei te pito ki te tonga. Te take
o taua riri he kohurutanga na etahi Hainamana
i etahi Wiwi. Otira kaore te kawana o taua
Porowini i whiu i aua kai-kohuru. I runga i
te tono a Wiwi ki te kingi o Haina kia whakatau-
rekarekatia taua Kawana, whakaaetia ana e te
kingi. Otira ehara tenei i te whawhai nui rawa,
ehara hoki i te whawhai ki te Kingitanga o Haina,
engari ki tenei Porowini anake, he whiu i aua kai-
kohuru. Kei te whakaae tonu te kawanatanga o
Haina ki te tika o ta Wiwi. I te 3 o nga ra o te
marama nei ka whakaungia etahi heramana o
runga o tetahi manuao o Wiwi ki taua whenua, ara
tonu atu he pakanga. Te tokomaha o nga haina-
mana i uru ki tenei pakanga 1500, e 200 o ratou i
mate o te taha ki te Wiwi 15 i mate.
TE WHAWHAI KI PIRIPAINA.
I hinga ano nga Piripino (nga tangata o Piri-
paina ) i te Marikena, 100 te parekura. Ahakoa
he iwi iti noa te Piripino engari na te riri i uta i te
tuawhenua i roaroa ai i te Marikena. akenei me
te Poa e whawhai mai nei ki te ingarihi i Tarana-
waara. Tetahi mea rereke o tenei whawhai, i te
tuatahi i whakahoa nga Piripino ki te Marikena i
te mea e whawhai ana ki te Paniora, otira te
hinganga o te kamora, ka whawhai ano raua tetahi
ki tetahi.
TIAPANI ME RUHIA.
I nga ra katoa e whanui haere ana te tawha
i waenganui o Tiapani raua ko arihia. Te take
o ta raua raruraru mo tetahi whenua kei te rawhiti
o Ahia, ko Korea te ingoa Ko Ruhia tetahi o nga
mana tino kaha o naianei. E kiia ana nga hoia
katoa o Ruhia e 8,000,000. Engari kahore ia i tino
kaha ki te takiwa o te rawhiti. Ki te whakaaro a
nga tangata mohio kaha atu a Tiapani i a ia
ki aua takiwa.
HE MATE TINO KINO.
Kua pa tetahi mate tino kino ki nga tangata
o Niu Kotarani, he motu no to Wiwi, kei
te moana i te Noota o Niu Tireni nei. Te
ingoa o taua mate ki te Pakeha he " Bubonic
Plague." He mate e tino wehingia ana e te
ao katoa. Kaore e roaroa te tangata i taua
mate, kotahi tonu, te ra e pangia ana ka mate ;
ki te kaha te turoro ka tae ki te toru ki te wha
nga ra, engari ki te tae ia ki te ono ra e ora
ana tera pea ia e ora mai. Ko nga iwi o
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
te rawhiti, ko nga Hainamana ko nga Tiapani,
ko nga maori o Inia me etahi atu nga tino iwi
e pangia ana e tenei mate. Ka mohio tatou
ki te tino kino o tenei mate, mehemea ki te
pangia nga tang ata 100 e te " bubonic plague,"
e 80 tae atu, ki te 90 o aua tangata e mate.
Kua tae te mate nei kei Hawaiki, kei etahi
wehenga hoki o Ahitereiria. Kua puta te
panui a te Kawanatanga o Niu Tireni nei,
kia ata tirohia nga tima me nga kaipuke katoa
i ahu, mai i nga whenua kua pangia e taua
mate. Ki te kitea nga tohu o taua mate i
runga o tetahi tima kaipuke ranei, e kore rawa
e tukua nga tangata me nga utanga o runga
kia u ki uta. Kei te tino tupato te Kawana-
tanga. Mehemea ka rangona kua tae mai taua
mate ki Niu, Tireni nei, ahakoa kotahi noa
tangata i pangia, tino nui atu te raru e pa
ki Niu, Tireni nei. Kaore e haere mai he
tangata ki konei, kaore hoki e hokona e era atu
motu nga taonga o Niu Tireni nei. He kiore
te tino hoa pai o taua mate, a i etahi taima he
kiore ki te kawe haere i tetahi whare ki tetahi
whare. Ngau ai te autaia mate nei i te puku.
Mehemea ka pa taua mate ki Niu Tireni nei
tera e ruarua e toe o te Iwi Maori.
E te iwi, kia mataara tatou katoa. Tangohia
mai nga tohutohu a te Kawanatanga ki te Iwi
Pakeha hei tohutohu hoki ki a tatou. Ko aua
tohutohu enei
Kia ma te tinana, me nga kakahu. Kia ma
nga huarahi o te pa, kaua e waiho nga puranga
paru, nga wahi katoa hoki e puta ana te hau-
nga. Te wahi kei reira te kino, ko reira ano
taua mate. Kia tupato ! E whakatauaki ana
te Pakeha " Pai atu te arai atu i te mate, i te
tuku mai kia pa, katahi ka anga ki te rongoa."
NGA AITUA.
Kua mate te Tiuka o Wehiminita (Duke
of Westminster) i te 72 o ona tau. Ko ia
tetahi o nga tangata (otira te tino tangata)
nui atu te moni o Ingarangi katoa. Ehara
ano ia i te mea nana ake i mahi ana moni.
Kaore, na ona tipuna tuku, iho ki ona matua
tuku, iho nei ki a ia. Mehemea i a tatou aua
moni ka peheatia ra? Ko tenei tangata i
tuku, nui i ana moni mo nga mahi aroha ; mo
te whangai i nga pani, i nga pouaru, i nga
rawakore. He nui ano ana moni i tuku ai mo
nga Hohipera.
Kua mate a Muuti ( D. L. Moody ) te kai-
kauwhau rongo nui o te ao nei. No Amerika
tenei tangata ehara hoki i te minita engari he
kai-kauwhau noa iho. Tuarua ia ki Ingarangi,
kauwhau haere ai. He tangata reo reka ki te
korero, whai-mana hoki te kupu. Nui atu nga
tangata i Whakatahuritia i runga i tana kau-
whautanga, e eke ana hoki ki te 2,000 tangata
e tae ana ki te whakarongo ki a ia, i ia kau-
whautanga, i ia kauwhautanga ana.
Na tenei tangata i whakaara tetahi Kareti
nui mo te ako i nga Karaipiture ki "Chicago "
Amerika.
Kei tenei taone ( Chicago ) te Kura Ratapu nui
o te ao katoa, ko tetahi hoki o nga tangata o
tenei Kareti te Tumuaki. He tino whare nui
whakaharahara tenei, 12 nga ruuma kura, he
mea whakarite ano ki nga karaihe. Ko te
Tumuaki o te kura noho ai ki te ruuma nui.
Ki te tangi tona pere ka hoki haere nga arai o
aua ruuma ka kotahi tonu hoki te ruuma katoa,
tena tona nui. E 5,000 nga tangata katoa o
tenei kura, 12 nga Hekeretari hei tiaki hei
whakapai. Kei konei tetahi ruuma pukapuka
tino nui.
I te weranga o tetahi whare nui i Merepana
ka rere iho tetahi tangata ko Douglas te ingoa
ma te wini e 50 putu te tiketike. Te taunga
ki raro mate tonu atu.
I taka tetahi tangata ki te moana i Kuini
Tiriti Waapu, Akarana, mate tonu atu.
I aitua tetahi tamaiti o Paterangi, Waikato
ko Makenooro te ingoa ka o ona tau. I tonoa
ia kia haere ki te tiki hoiho. No te roanga
e ngaro ana ka haere he tangata ki te whaka-
taki. Te kitenga e takoto ana kua tata tonu
te hemo he mea whana na tetahi o nga hoiho.
I tae ano taua tamaiti ki te hohipera otira kaore
i roa ka mate. E nga matua, kia ata tonotono
i a koutou tamariki ki te hopu hoiho, kei aitua,
kei penei me tenei tamaiti.
I puta tetahi ru nui ki tetahi wahi o Ruhia
i te ra o te Niu Ia nei. E kiia ana e 6oo nga
tangata i mate.
Kua mate te wahine a Roore Tapere, Piri-
mia o Ingarangi.
I patu tetahi pakeha o Turanga ( Gisborne )
i a ia ano ara i rere ki ro- wai mate tonu atu.
I puta tonu atu ia i roto o tetahi o nga hoteera
haere ai ki te patu i a ia.
Kua tae mai te waea a te tino Kawana
o Inia (Lord Curzon) kua puta he mate-
kaitanga nui ki Inia. E 2,000,000 nga Maori
o taua whenua kua riro ma te Kawanatanga e
whangai, a i te mea kaore ano he ua o enei ra,
tera e tino kino rawa atu.
Tino kaha atu te whiti o te ra ki Ahitereiria
inaianei. Kua tae mai te waea o Merepana
whakaatu mai 15 nga tangata o reira kua mate
, i te kaha o te wera.
|
|
10 10 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE MAKI I TU HEI PONO MO TE
KOHURUTANGA I TONA
RANGATIRA.
Te awa tino nui o te whenua o te Marikena
ko Mihihipi (Mississipipi). Nuku atu i te
20,000 maero o taua awa e haerea ana e te
tima e te kaipuke. He maha nga taone me
nga kainga ririki kei nga pareparenga o taua
awa. Ko tetahi o nga kaipuke e rere ana
i roto o taua awa no Akarana. Ko te mahi
a tenei tangata he purei tiata, he whakakitekite
kararehe. I hangaia e ia he whare mo ratou
ko ona kararehe ki runga o te kaipuke, a ki te
titiro atu rite tonu, taua kaipuke ki te whare e
maanu haere ana i runga i te kare o nga wai.
Ka maha nga tau e mahi, ana a Akamana
i tenei mahi me te paingia ano ia e te tini o te
tangata, nawai-a ka noho tatari tonu nga
tangata o ia kainga, o ia kainga ki tona taenga
atu. Otira ko te tino mea i tino paingia e te
katoa ko tona maki ko Tieki te ingoa, he pai,
he mohio, he ngahau,, he nui hoki no tona pai
ki tona rangatira. I a Aperira ka taha nei ka
mea a Akamana, i runga i te nui rawa o tana
mahi, kia whakaritea he hoa mona. Ka whiri-
whiria e ia ko tetahi tangata ko Ta (Star) te
ingoa raua ko tona wahine. Ka taka nga
marama e 4 ka tae ratou, ki tetahi kainga
ki ' Devall's Landing,' haere ora atu, hoki a
Akamana i reira me te koakoa ano a Tieki.
Engari te taenga ki te kainga hei tuunga mo
ratou i muri mai kua ngaro a Akamana kua
whakapoururu, a Tieki. He tangi tonu, tana
mahi, kaore i reka tona kai engari i whaka-
momori tonu. E kiia ana he hanga whaka-
aroha te maki nei ki te tangi ki tona rangatira.
I te ngaronga o Akamana ka rapua ka uiuia
haeretia. Ka korero a Ta raua ko tona wahine
kua riro a Akamana i runga kooti, kei tetahi
taone i te tua-whenua, a kia mutu ona raru-
raru, ka hoki mai ano. Otira kaore i ngaro i
a Tieki. I tuhi tonu, tona ringa kia Ta raua
ko tona wahine, ahakoa kaore e kiki tona waha.
I hiahia tonu ia ki te riri ki taua tangata raua
ko tona wahine, otira na te mea i te here
i kore ai e ara he pakanga.
Na runga tonu, i tenei ahua o Tieki i hame-
netia ai taua tangata raua ko tona wahine.
E mohio katoa ana nga tangata o taua takiwa
kia Tieki, he koakoa, he ngahau, he pai noa
iho, inaianei ia kei te whakapoururu,. I kitea
he toki ki roto o te kaipuke me te mau ano te
toto i runga. I te tirohanga a nga takuta ka
kitea he toto tangata. Kanui haere nga pono
hei awhina i te keehi a Tieki, otira ko ia tonu,
te tino pono. I a Hepetema nei ka tu, te
whakawa. Ka mutu era atu, pono katoa, ka
karangatia hoki a Tieki. Tona putanga mai
kua oti rawa te whakakakahu ki nga kakahu
ataahua, e tika ana mo te wahi tangata. Ka
kawea ano ia ki roto o te paaka tuunga o nga
pono. He roa ia e tirotiro ana, me te noho
puku ano nga mano e noho ra i roto o te whare-
whakawa, kaore te korikori te aha. Tona
kitenga atu, i te taane e noho mai ana i wae-
nganui o te tangata ka tuhi tona ringa me
te rika ano ki te haere ki te patu, otira na
te kaha o nga kai-pupuri i kore ai e raruraru
te whakawa i kore ai hoki e ara he pakanga
ma raua ko taua kai-kohuru i reira pu ano.
Ka mauria atu te tane ki waho. Ka roa
a Tieki e tirotiro ana ka kitea e ia te wahine.
Ka pera ano tana mahi ki te wahine me tana
mahi ki te taane.
I haere tonu i tenei te whakataunga a te
huuri ara " Kua hara a Ta raua ko tona
wahine." Ka whakapuakina hoki e te Tiati
te whiu ara " Ko koe e Ta ka taronatia, ko to
wahine ka kawea ki te whare-herehere, mate
atu, ki reira." Ko te mutunga tenei o te
korero mo Tieki, te maki i tu, hei pono mo te
kohurutanga i tona rangatira. I muri iho
o tenei ka whakahaua e te ture kia maketetia
nga taonga katoa a Akamana. Te rongonga
o tona hunaonga, ka haere mai i te pito ki te
tonga o tana whenua, ka hokona hoki e ia
a Tieki, a kei a ia e tiakina ana, e atawhaitia
ana, me te pai ano a Tieki ki tona rangatira
hou.
MAKETE WHENUA O TE
TAI-RAWHITI.
I runga i te mea kua whakaarahia nei he
taone ki Te Puia, Waipiro, i raro i te " Ture
Taone Maori i 895," ka riihitia nga tekihana
e 05 o taua taone a te 15 o Pepuere 1900,
i runga i te tikanga teneta. Ka mana aua
riihi mo nga tau e 21, otiia e ahei ano te wha-
kahou i te riihi i muri atu ina ata whakaritea.
E maketetia ana e Wiremu & Ketera te
riihi o Mangatu, Nama i a te 24 o nga ra o
Pepuere 1900. Nga eka katoa o te wahi ka
maketetia nei 15,147 engari he mea wehewehe
kia ono nga wehenga.
I te maketetanga o nga whenua o te Kawa-
natanga i te Tai-rawhiti i a Tihema ka taha
nei e 3,979 eka o aua whenua i riro i nga Ma-
ori. E te iwi, whakamatauria me kore e riro
mai i a tatou etahi wahi o enei whenua i ru,-
nga ake nei. Me tino whai tatou kia riro mai
etahi tekihana o te taone.
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE RETA MAI A PIHOPA TUATI.
(TE PlHOPA O WAIAPU I MUA AKE NEI.)
He mea tangotango haere.^
Julfa, Ispahan,
Pahia,
Hurae 11th 1899.
" Kanui te wera inaianei Kanui hoki te
matemate o etahi o matou. Na konei i roaroa
ai ta matou haere ki Kamana ( Ghamsar) he
whenua matao, kei nga maunga .Ki te matutu
ake o matou turoro tera e tere tonu ta matou
haere hei reira hoki matou tino ora ai."
I muri mai ka puta ana kupu mo ona hoa i
Niu Tireni nei, ka mea ia " Tera ranei au
e kite ano i runga i te mata o te whenua,
i oku hoa o nga ra ka taha ake nei ? He pono,
he mea uaua te momotu mai a tetahi tangata
i a ia i te whenua i whaka-tangata-whenuatia
ai ia, penei me au i momotu mai nei i au i Niu
Tireni. Engari " Kaore ranei he take ? Ae,
he tino take, e whakapaua ai toku wairua toku
oranga me aku mea katoa.
E kore rawa au e ripenata mo toku haerenga
mai, e kore ano hoki e hoki whakamuri.
Engari e kore rawa au e pai kia mahara mai
oku hoa kei te wareware au kia ratou, ki nga
ra ranei kua pahure atu ra."
Hurae 19.
Kaore ano matou kia whakatika. Kei au
to matou raruraru inaianei. I pangia au e te
piwa, a ahakoa e toru tonu nga ra i pangia ai
au, te mutunga iho tino ngoikore atu au, ahua
wiri noa iho toku tinana. He po te takiwa pai
mo te haere inaianei. Ko te tangata whenua
whakatika ai ki te haere i te 2 karaka o te ata.
Hurae 24.
Kua ara ano au kei runga, kua hoki mai
toku ahua ora. He tino rangi mahi no matou
i nanahi. Tokorima nga Pahi i iriiria i nanahi.
Kamaha ( Ghamsar)
Hurae 30.
Kua tae mai matou. Pai atu to matou
haerenga mai. Ka kaha hoki matou ki te
haere i nga po. He tino kainga pai tenei,
e tipungia ana e nga rakau whai hua. Kei
waenganui o enei rakau tetahi awa iti nei,
engari whe pai, he matao. Ko te uru rakau
tonu nei to matou whare karakia i te ata nei.
E ahua rite ana te ahua matao o tenei wahi ki
Niu Tireni na i te raumati. E tata ana ki to
matou whare tetahi wai-kaukau tino pai. I
rite ano te pai, te purata hoki ki " Rachel's
Bath " i Rotorua, engari kaore he haunga
kupapa. E kiia ana he rongoa taua wai, otira
tino pai atu ki te kaukau. Kanui te haere mai
o te tangata ki a matou. Kaati i wehewehea
e au kia rua nga Karaihe. Ko A ki te
whakaako i nga wahine, ko au ki te whakaako
i nga tane.
TEREINA MO TURANGA (GISBORNE)
Ko te toru tenei o nga tau e tohe ana nga
tangata o konei ki te Kawanatanga kia homai
he tereina, katahi ano ka whakamanaia mai.
He tino painga nui tenei ki nga tangata o konei.
Kei te takiwa o Turanga nei nga whenua tino
momona o te Motu nei, e eke ana ki te £21 ki
te £25 te utu mo te eka. Kanui nga pakeha
e hiahia ana ki te hoko, ki te riihi ranei, i nga
whenua o Turanga nei, engari i runga i te kore
huarahi putanga mo nga hua o aua whenua e
kore rawa ratou e kaha ki te whakatutuki i o
ratou hiahia. He whenua momona anake nga
whenua o te takiwa ki Motu, kua riro etahi o
aua whenua inaianei i etahi pakeha, kua kite
hoki ratou i te momona o aua whenua. Enga-
ri te he ko nga huarahi. E 50 pea maero te
tawhiti o Motu i te waapu i Turanga, kaati he
tera-peeke, he kaata, nga huarahi mai o nga
hua o aua whenua ki Turanga, mutu rawa
ake nga mahi katoa, kaore he painga e puta
ki nga tangata no ratou nga whenua. Ko te
tino take tonu tenei i kore ai e tino kaha te
piki a tenei taone. Otira i te mea ka mana
nei te tono kia hangaia he tereina ki konei, e
kore e roa ka tino nui a Turanga. I te tuata-
hi i tino tautohetia te huarahi mo te tereina.
I mea etahi me taka ki Nepia, ko etahi i mea
me tika ki Rotorua. Ki te whakaaro iho tera
e riro i Rotorua, inahoki ko te tereina ka ma-
hia nei i tenei tau e tika ana ki Te Karaka, e
20 maero te tawhiti ki uta o Turanga. Kei
Rotorua te mutunga atu o te tereina ki Aka-
rana. Kua oti te whakarite e nga tangata o
Turanga nei he Komiti hei whakahaere i tetahi
hui whakanui a te ra e timataia ai te mahi, e
hurihia ai te pai-oneone tuatahi. Tera ano e
tae mai etahi o nga Minita o te Kawanatanga
ki konei a taua ra. E te iwi, hei a tatou ano
tetahi painga nui o te tereina ka hangaia nei
koia i tika ai kia uru ano hoki tatou ki taua
haringa. Kaore ano kia ata mohiotia te tino
ra e timataia ai taua mahi.
|
|
12 12 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE TIMA TINO TERE O TE AO NEI.
Kei Ingarangi te tima tino tere o te ao nei
ko te Tapinia (Turbinia) te ingoa. Ko te
roa o tenei tima 100 putu, ko te whanui e
9 puutu, ko te ihu i rite tonu ki te naihi te koi.
Ko te tere o tona haere e eke ana ki te 40
maero i te haora, ara e rite ana ki te nuinga o
nga tereina o Nui Tireni nei. E 2,500 huri-
hanga o te wiira i te meneti kotahi, engari
e ki ana a Pahana ( Pardon ) te tangata nona
taua tima ki te whakanuia ake te mihini ka
taea te 5,000 me te 10,000 hurihanga o te
wiira i te meneti, penei ka tino tere rawa atu.
Tetahi mea whakamiharo o tenei tima, mehe-
mea ia e ata tu ana katahi ka whakahaerea e
28 ano hekena kua rite tana haere ki te 40
maero i te haora.
Kua oti tetahi topito (tima tukituki manuao)
mo te Kawanatanga o Ingarangi, i hangaia
i runga i tenei tauira. E tata ana ano ki te 40
maero i te haora tona tere.
WHAKAMARAMATANGA.
Kua aua atu te hotoke. He raumati tenei,
ka nui atu nga kakano. Kua taha nga po o te
waru-tu-mahoehoe, ka tuku mai tenei te nga-
huru i ona hua. Tena ra kia puta penei mai
etahi hua o te ngahua.
He nui nga reta a nga hoa kua tae mai,
engari e pouri ana matou ki te ririki rawa
o nga pakau o te manu nei hei hari atu. Ko
etahi o nga reta e kore e taea te korero, i te
ahua ukupara rawa o nga tuhituhi. E nga
hoa ki te tuku korero mai koutou hei haringa
ma ta tatou manu,, kia marama te tuhituhi,
hei te taha kotahi anake o te pepa. Engari
mehemea he reta mai ki te Etita e pai ana nga
taha e rua o te pepa.
Kua whakaaetia e matou, e nga kai-whaka-
haere o "Te Pipiwharauroa" te tono a nga
kai-tautoko, kia whakaritea he utu, tuturu, mo
ta tatou pepa. Heoi e te iwi kia mohio mai
koutou, ko te utu ka whakaritea inaianei e
rima hereni ( 5/-) mo te tau. He utu iti noa
iho tenei, ka taea e te rawa-kore, ko ta matou
hoki tena i tino hiahia ai. Otira e kore matou,
e pehi i nga whakaaro mai a nga rangatira.
Ka kitea ki te wharangi whakamutanga o
Te Pipiwharauroa te rarangi ingoa o nga ta-
ngata kua tuku oranga mai mona i ia marama
i ia marama.
E kore e tau ki te Etita te he mo nga wha-
kaaro o nga tangata e tukua mai ana kia
panuitia ki ' Te Pipiwharauroa^ engari ano ia
kia tupato nga kai-tuku, korero mai kia kau,a
rawa e tukua mai nga korero kino no te mea
e kore aua tu korero e panuitia. Hei nga
korero e whai painga ana ki te nuinga o te
tangata te tuku mai.
NA TE ETITA.
TE TUI.
Katahi tonu ka oti te Nama 2 o te ' Tui.^
Ki te hiahia etahi me tuhi mai ki te Etita o Te
Pipiwharauroa. He pera ano te utu me te
Nama 1, ara he hiki-pene (-/6).
Kei te toe tonu etahi o nga kape o te Nama
1 o te ' Tui.' Kei hea anake ra te meinga o te
tamariki i hoki mai nei i Te Aute ? Ina nga
korero o to tatou kainga i era nga ra. He
ono kapa (-/6) tonu te utu. Ki te hiahia
etahi ki te ' Tui ' me tuhi mai ki te Etita o Te
Pipiwharauroa.
PANUITANGA.
Ki te tuhi mai ki te pepa me penei te tuhi :
TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.
TE RAU,
GISBORNE.
Kana rawa e tuhia te ingoa o tetahi tangata.
TE UTU O TE WUURU.