|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 24. 01 February 1900 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
PIPIWHARAUROA HE KUPU WHAKAMARAMA
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
HE KUPU WHAKAMARAMA
Nama 24. GISBORNE. . Pepuere 1900.
NGA TURE O TE PIPIWHARAUROA.
E koa ana te Etita ki nga kupu whakamihi
mai a nga kai-tango, mo te pai o te whakaha-
ere o Te Pipiwharauroa. E nga hoa, kei te
mohio tonu matou kei te parekareka te tangi
a ta tatou manu ki roto ki te taringa, ara
i runga i te tino nui rawa o nga tono kua tae
mai, haere reta, haere waea. Ko ta matou
tino whai kia rite katoa enei tono me etahi atu
e tukua mai ana.
E pouri ana te Etita e kore e rite nga tono
kua tae mai nei mo nga Nama tuatahi o Te
Pipiwharauroa, i te mea kua whakahemo katoa
aua Nama.
He nui nga reta a nga hoa kua tae mai,
engari e pouri ana matou ki te ririki rawa
o nga pakau o te manu nei hei hari atu. Ko
etahi o nga reta e kore e taea te korero, i te
ahua ukupara rawa o nga tuhituhi. E nga
hoa ki te tuku korero mai koutou hei haringa
ma ta tatou manu, kia marama te tuhituhi,
hei te taha kotahi anake o te pepa. Engari
mehemea he reta mai ki te Etita e pai ana nga
taha e rua o te pepa.
Kua whakaaetia e matou e nga kai-whaka-
haere o "Te Pipiwharauroa" te tono a nga
kai-tautoko, kia whakaritea he utu tuturu mo
ta tatou pepa. Heoi e te iwi kia mohio mai
koutou, ko te utu ka whakaritea inaianei e
rima hereni ( 5/- ) mo te tau. He utu iti noa
iho tenei, ka taea e te rawa-kore, ko ta matou,
hoki tena i tino hiahia ai. Otira e kore matou
e pehi i nga whakaaro mai a nga rangatira.
Ki te tuku moni mai, me tuku mai i nga
nooti o te Poutapeta. E pai ana ano te tuku
mai ki te pane-kuini.
Ka kitea ki te wharangi whakamutunga o
Te Pipiwharauroa te rarangi ingoa o nga ta-
ngata kua tuku oranga mai mona i ia marama
i ia marama.
E kore e tau, ki te Etita te he mo nga wha-
kaaro o nga, tangata e tukua mai ana kia
panuitia ki ' Te Pipiwharauroa,' engari ano ia
kia tupato nga kai-tuku korero mai kia kaua
rawa e tukua mai nga korero kino, no te mea
e kore aua tu korero e panuitia. Hei nga
korero e whai painga ana ki te nuinga o te
tangata te tuku mai.
NA TE ETITA.
TE TUI.
Katahi tonu, ka oti te Nama 2 o te ' Tui.'
Ki te hiahia etahi me tuhi mai ki te Etita o Te
Pipiwharauroa. He pera ano te utu me te
Nama 1, ara he hiki-pene (-/6).
Kei te toe tonu etahi o nga kape o te Nama
1 o te ' Tui.' Kei hea anake ra te nuinga o te
tamariki i hoki mai nei i Te Aute ? Ina nga,
korero o to tatou kainga i era nga ra. He
ono kapa (-/6) tonu te utu. Ki te hiahia
etahi ki te ' Tui ' me tuhi mai ki te Etita o Te
Pipiwharauroa.
MONI MA NGA TAMARIKI MAORI.
Kua whakaritea e te Kawanatanga, i tenei
tuunga Paremata i mutu tata ake nei, etahi
moni £100 ma nga tamariki Maori e puta ana
te matauranga i nga kura pakeha ( Public
Schools). Tokorima nga tamariki ma ratou
tenei moni ; e £20 ma te tamaiti i te tau,
kotahi e rua tau hoki tana moni e puta ana.
E kore taua moni e tukua ki tetahi tamaiti
kei raro iho nei ona tau i te 15½, kaore ano
ranei kia paahi i te Karaihe tua-rima. Ko te
take o tenei moni hei awhina i ana tamariki
ina hiahia ratou ki te haere ki nga kura nunui
ki te ako ranei ki nga mahi a-ringa.
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NGA KOHURU.
I te Turei te 6 o nga ra o te marama nei, ka
whakawakia a Wuruhi ( Wolfe) e te Hupirimi
Kooti i Poneke, mo tona kohurutanga i ena
tamariki tokorua ki Pito-one, Poneke, i a
Oketopa ka taha nei. I roa ai tona whaka-
wakanga, he nui no tona mate, katahi ano ia
ka ahua matutu ake. I muri i tona patunga
i ona tamariki, ka pupuhi ia i a ia ano, otira
kaore ia i mate rawa. I mui i iho ka tapahi ia
i tona kaki ki te heu, otira kaore ano ia i tino
mate rawa. Na runga i te kaha o te takuta
ka tino ora mai, otira i a ia e tu ana i roto i te
whare whakawa e takai tonu, ana ona mate.
I te tononga kia karo ia i a ia ka mea ia " Ko
taku mahia kia hohoro toku , kaore
oku hiahia kia whakawakia."
I te ahiahi ka mutu te whakawa, ka puta
hoki te whakataunga a te huuri : " Kua hara,
otira kia ngawari, no te mea i mahia taua hara
i te mea e he ana nga whakaaro ara e ahua
porangi ana." Ka mea hoki te Tiati, kia
tukua ki te Paremata, mana hoki e tautoko te
kupu, mo te aroha. Otira i te uinga kia Wu-
ruhi, ka mea ia " Kaore rawa oku, painga ki te
ora, kotahi tonu taku mea ka tono atu nei, ara
kia whakamatea au i roto o nga haora e 48."
I runga i enei kupu, a Wuruhi, ka maringi te
roimata i nga kanohi o te iwi e noho ra i roto
o te whare whakawa. He tangata pai tenei
i mua, he tangata aroha ki tona wahine, ata-
whai hoki i ona tamariki, ehara i te tangata
haurangi. Ki te whakaaro iho e ahua pora-
ngi ana taua tangata i tana mahinga i tenei
hara, a i te mea kua pai ake nei ona whakaaro
ka kite ia i te he o tana mahi, kaore rawa ia i
pai kia ora ia, ahakoa puta te kupu aroha a te
Tiati. I runga i tona tono ka mau hoki te
Tiati ki tona potae pango me te wiri ano te reo
i a ia e whakapuaki ana i te mate mo Wuruhi.
I te Mane, te 5 o nga ra o Pepuere, ka
tupono tetahi aitua kia Kanihama ( Cunning-
ham) he tamaiti tane no Otepoti, 14 ona tau.
Rokohina atu e ia nga tamariki a Kereama e
riri ana, e mau ana hoki tetahi i te rakau hei
patu mo tetahi. Ka riria e ia ; ka whiua hoki
te mea e mau rakau ana. I reira ano tetahi
tamaiti pakeke ake ko Miripana ( Milburn) te
ingoa 12 ona tau. I karanga mai tenei kia
Kanihama, kia waiho atu nga tamariki kia
riri ana. Katahi ka hopukia e Kanihama ka
whiua. Te whakatikanga ake o tera ko te
naihi tonu, katahi ka whiua atu kia Kanihama,
tu tonu ki te puku ; mate tonu atu.
I te whakawakanga i kiia e te huuri ehara
i te kohuru, engari he tupono no te mate.
Kaore a Miripana i mohio he naihi i roto o
tona ringa.
NGA MANUAO KEI TE HANGAIA. ,
MO INGARANGI.
Kua puta te whakahaunga a te Kawana-
tanga o Ingarangi kia hangaia etahi manuao
tino kaha, kia ono, hei whakauru mo te ope
manuao o Ingarangi. Ko te roa o te mea
kotahi o nga taniwha nei e 405 putu, ko te
whanui e 75 putu, ko nga tana 14,000. Tera
e utaina etahi pu tino kaha ki runga, e tae ana
ki te 21 maero te kaha o te haerenga o te mata.
He maha nga pu nunui a te Ingarihi kei runga
i ona manuao ; ko te taimaha o etahi e tae
ana ki te 100 tana; otira kaore i rite te kaha
ki nga pu hou nei, ahakoa e 50 tana tonu te
taimaha. E 450 aua tu pu kei te hangaia mo
nga manuao o te Ingarihi, ko te utu £2500000
MO TIAMANI.
I te huihuinga o nga Minita o te Kawana-
tanga o Tiamani i mua tata ake nei, ka wha-
karitea kia whakanekehia ake te kaute o nga
manuao. Kua whakahaua hoki kia hangaia
19 manuao tino kaha, e 8 manuao heteri, 15
manuao o etahi atu ahua. I whakaritea ano
hoki kia nukuhia ake nga tangata mo nga
manuao, ara kia whakaritea etahi tangata kia
33,746 hei whakauru mo nga tangata o naianei.
MO WIWI.
Kua puta te whakahaunga a te Kawana-
tanga o Wiwi kia hangaia etahi manuao hou
mona kia 177. He tino whakahaunga nui
tenei, nui atu i nga manuao hou mo Ingarangi
raua ko Tiamani ina huihuia. I penei te we-
hewehenga o enei manuao E 6 manuao tino
kaha, e 5 manuao tere (heteri), e 27 manuao
hopu topito, 112 topito, e 27 tima haere i
raro i te moana. Ko te wehenga whakamu-
tunga nei te mea whakamiharo. Ka kitea atu
te manuao o te hoa-riri, ka ruku ki raro haere
ai ; poto noa nei tona pueatanga ake ki runga
ki te titiro i te hoa-riri ka ruku ano. Te tata-
nga atu, ka tukua atu tona topito ki te tuki-
tuki i te manuao o te hoa-riri, ka oma hoki ki
tawhiti atu titiro mai ai. Ka timata te mahi
o enei manuao i tenei tau, kia oti katoa hoki i
te tau 1907. Ko te utu e £60,000,000.
|
|
4 4 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE RERE-RANGI.
I enei ra e hau nui ana nga rongo o te rere-
rangi ara o te paruunu (balloon), he mea
tika pea kia whakaaturia e 'Te Pipiwharauroa
etahi mahi a tenei o nga waka tipua o te
pakeha. Ko te mahi a te rererangi he rere i
te takiwa. I whakakiia te peeke hiraka ki te
kaahi haitorotini (hydrogen), ma taua kaahi
e hiki te peeke. Ko te nohoanga o te tangata
i herea ki te pito o raro o taua peeke. I piki
ai te rere-rangi na te mea he mama atu te
haitorotini i te hau o waho, penei me te rakau
maroke e manu nei i runga o te wai, na te
mea he mama atu te rakau i te wai; otira
ko te rino e kore e manu, he taumaha atu
hoki i te wai. Ki te hiahia te tangata ki te
whakaheke i tona rere-rangi ka tukua tetahi
wahi o te hau ki waho.
He nui nga mahi kua kitea ma te rere-rangi.
Kei te ngaro tonu atu tetahi tangata ki te pito
o te ao, i eke raua ko tona hoa ma runga i te
rere-rangi, i haere raua ki te titiro i te ahua o
tera whenua. Ko te whenua tera kotahi nei
ano po kotahi ano ra i roto i te tau katoa, e ono
marama e po ana, e ono marama e awatea ana.
Ki te whakaaro inaianei kua mate aua tangata.
I haere ano he ope tangata ki te kimi i a raua,
a kore rawa i kitea. I mauria ano e aua maia
he kai, he teneti mo raua. Tena pea i taka to
raua waka ki te moana, ki runga ranei i
nga maara huka-papa o era takutai mokemoke,
mohoao, tu-pouri.
E meinga ana ano te rere-rangi hei ara
haere ki te ngahau. Mehemea ka tika te hau
tera pea e tata ki te ono tekau maero te tere i
te haora. I tae mai tetahi pakeha mohio ki te
whakahaere i taua tu waka ki Niu Tireni nei
whakakitekite ai. Rere ai ia ki runga noa atu
katahi ka pupuri ki tetahi mea penei me te
hamarara te ahua, ka tuku iho ai ki te whenua.
I a ia e whakakitekite ana i Otautahi i tera tau,
ka makere tona hamarara ki raro ke o tona
nohoanga tautau ai, ka huripoki, e kore hoki
ia e kaha ki te rere iho ki raro. Ka kahakina
tona rere-rangi e te hau me tona kaha ano kia
hangai tona hamarara, otira kore rawa i taea
e ia, ko tona waka i puhia e te hau ki te
moana. I kitea atu e nga tangata tiaki i te
whare raiti tona taunga ki te moana, tae noa
atu te poti whakaora kore rawa i kitea. He
mano te tangata i matakitaki ki taua tangata
e kahakina ana ki te mate, ko tona wahine i
tu tonu i te wahi i piki ai te rere-rangi. O te
pakeha ona mate ! He kurapa hoki ki te
puta ke ki runga-te-rangi rere haere ai, ki te
kainga o te manu.
E puta mai ana nga rongo ko te rere-rangi
tetahi mea e tino whakahaerea ana i te wha-
whai i Taranawaara hei titiro i nga pa, i nga
mahi a te Poa. I te whakaritenga a te Poa
me te Ingarihi kia mutu ta raua kakari mo
nga ra e toru, otira kaua rawa tetahi taha.
tetahi taha e nukunuku, ka tukua te rere-rangi
e te Ingarihi kia piki, kitea iho ana e te rere-
rangi e whakaora ana te Poa i o ratou pa.
Katahi ka patua iho ki te waea kei te nukunuku
te Poa, ko te timatanga ano o te whawhai.
I te kitenga o nga mangumangu i te rere-rangi
ka poheke he atua, katahi ka koropiko ka
timata ki te karakia. I whakamatauria ano
te rere-rangi hei panga iho i nga mea whaka-
mate ki runga i te hoa-riri, otira i kitea kaore
e tino pai. Heoi ano tona tino mahi he titiro
i nga mahi a te hoa-riri. Whakamatau ai
ano te hoa-riri ki te pupuhi, engari kaore e
pakaru ana, ahakoa tu i te taha whakararo o
te peeke kaore te hau e puta ki waho, a kaore
hoki e taka iho. E te pakeha ! E te pakeha !
R. T. M.
PANUITANGA
Ki nga iwi, ki nga hapu, ki nga reo,
ki nga huihuinga tangata, e tau nei
i runga i nga Motu e rua, i Ao-tea-roa
me Te Wai-pounamu.
TENA KOUTOU! TENA KOUTOU! TENA KOUTOU !
He panui tenei kia mohio ai koutou ka tu
te Paremata o Te Kotahitanga o nga Iwi
Maori o nga Motu e rua nei ki Rotorua.
Ko Maehe te marama e tu ai te hui, engari
ko te ra, kaore ano kia tino tuturu. Ko nga
ra kua whakaritea i mua ake nei, ko te 15 me
te 24. Otira e kore aua ra e tino whakatutu-
rutia inaianei.
E nga Iwi, kia kakama ta koutou haere mai,,
kia mataara hoki ki te ra e tu ai te hui.
Tena koutou katoa !
Na te Komiti o Te Arawa.
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE HAMARI PAI.
He mea marama rawa te take i korerotia ai
e Te Karaiti te kupu, whakarite mo te Hamari
Pai kia kore ai tetahi e mea heoi ano ona
hoa tata ko ona whanaunga ake, ko nga
tangata ranei e noho tata ana ki a ia. Engari
na nga kai-whakaako onamata te tikanga kia
kiia te tangata i patua nei he ahua no te
tangata, te Hamari Pai hoki he ahua no Te
Karaiti.
I haere atu tetahi tangata i Hiruharama ki
Heriko . I hangaa te tangata i te tuatahi he
mea pai whakaharahara, engari i whakarerea
e ia taua tikanga pai i haere atu i Hiru-
harama, i te pa tapu i te pa o te rangimarie
i heke haere, ( ka penei ta te Reo Kariki ) i
reira ki te tikanga kino ki te pa kua oti te
kanga ( Hhu. 6, 26 ; 1 King. 16, 34)
a ka tutaki ki nga kai-pahua . Ara ki a Hata-
na ratou ko ona anahera, he kai -kohuru hoki
ia ( Hoa. 8, 44. )
na ka huia ona e ratou • Ka tangohia te kaka-
hu o tona tika.
ka tukitukia ia Kahore tetahi wahi ona e
watea ana i te mate, i te hara ( Wai. 38, 4 8.)
a haere ana, whakarerea iho ia, me te mea kua
mate. he ahua tupapaku tona (Eph. 2, 1.)
engari kahore ano kia mate rawa, e mau tonu
ana tetahi wahi o te wairua i whakahangia e
te Atua ki te tangata, ahakoa kua hinga ia,
kua hara.
ko tetahi tohunga ...... ninihi ke ana na tahake .
He tohu te tohunga no nga patunga tapu he
mea kaha kore ki te whakaora i te tangata
( Hip. 10, 1. 4. )
i pena hoki tetahi Riwaiti• He kahakore hoki
te ture ki te whakaora. ( Kar. 3, 21.)
Na ko tetahi Hamaria.• Ko Te Karaiti tenei,
i te mea e tawai ana nga Hurai ki a ia kahore
ana whakahoki ki ta ratou kupu no Hamaria
ia. ( Hoa. 8, 48-49. ) e pai ana ia kia whakaritea
ki te iwi i kinongia i whakakaweatia e te Hurai.
Ka kite i a ia ka aroha . He aroha tonu ta
Te Karaiti ki te tangata ( Hoa. 15, 9;13,1.)
Ka takai i ona patunga.• Ka pera me ta
Ihaia i korero mai ai ( Ih. 61, 1-2 ; Ruk. 4, 18.)
i pera hoki ta Rawiri (Wai. ,147, 3. ) ko te
herenga tenei i te tangata kei taka ano ki te
hara.
Ringihia iho ki te hinu, ki te waina .• Ki ta
Karihotoma, ko te hinu tenei o te Wairua
Tapu e whakawahia ai nga tangata a te Atua,
ko te waina o ona toto i whakahekea i te ripeka
hei whakaora i a tatou.
Ka whakanoho i a ia ki tona ake kararehe Ka
haere ia i raro, ko ta te Karaiti whakaiti i
a ia ano he whakaaro ki a tatou. (2 Kri. 8, 9 )
Kawea ana ia ki te whare tira . Ko te Hahi
tenei, ko te wahi e kawea ana e te Kai-whaka-
ora tohu ana tangata, atawhaitia ai kia ora ra
ano ratou. ( Mak. 4, 2 ; Hhe. 14,4 ; Wai. 103,
2; Mt. 13, 15; Whkt. 22, 2. )
I te aonga ake i tona haerenga . Kihai a Te
Karaiti i pai kia noho tonu ia ki te ao nei.
( Hoa. 14, 28.)
Ka tangohia e ia e rua nga pene . Ki ta etahi
ko nga Hakarameta e rua enei i whakaritea nei
e Te Karaiti mo ana tangata ; ki ta etahi, ko
nga kawenata e rua ; ki ta etahi, ko te Kupu
tetahi, ko nga Hakarameta tetahi ; pai ke atu
ia ta etahi ko nga homaitanga Wairua katoa
i homai e Te Karaiti kia pai ai te noho o te
tangata ki tana Hahi.
Ka mea ki a ia, " Mau e tiaki " . Ka rite tenei
ki ta Te Karaiti ki a Pita, " Whangaia aku
reme, whangaia aku hipi " ( Hoa. 21, 15 - 16. )
i whakaritea e te Ariki he minita mo tana
Hahi hei mahi i nga mea mo te hunga e noho
ana ki te Hahi.
a ki te maha atu au mea e pau . E kore rawa
tenei e whakaarohia e te minita pai, ka pai ia
ki te whakapau i ana, kia whakapaua hoki ia
( 2 Kri. 12, 15 ; 1 Pita 5, 2. ) engari e mea ana
a Te Karaiti ka whakahokia katoatia ena
(Mt. 19, 29; 1 Pita 2, 4)
ina hoki mai ahau: Ko ta Te Karaiti kupu
whakaari tenei, tera ia e hoki mai ( Hoa. 14, 3
Mahi 1 , 11.) ka riro ano i a ia ana tangata i
whakaora ai.
TE MONI A TE MAKARINI.
I ia tau, i ia tau, e tu ana he whakamatautau-
ranga mo te moni a Te Makarini. Ko nga
tamariki tokotoru i puta ki runga o era atu
katoa i te whakamatautauranga ka riro ia
ratou taua moni. E £35 ma te tamaiti i te
tau, mo nga tau e rua. Engari ano ia e wehe
ke ana ano te mea ma nga tamariki o Te
Aute me Tipene. E kore ratou e uru ki nga
mea e tukua ana ma nga kura Maori.
I tenei tau i riro aua moni i a Watene
Puketoki (Bay of Plenty), Wiremu Turei
(Turanga), Keiha Nutana (Mangere, Auck-
land ).
Ko Terei Ngatai o Ngatiporou kua paahi i
te whakamatautauranga a te Kawanatanga
(Matriculation).
|
|
6 6 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
WHAWHAI KI TARANAWAARA.
TE WHAKARERENGA I PIONOKOPA.
Na Kanara ' Thorneycroft ' i whakahau kia
whakarerea a Pionokopa e te Ingarihi. Ko nga
take i whakarerea ai he marama rawa no
taua hiwi ki nga pu a te hoa-riri, he poupou no
nga taha kaore e eke he pu nunui ki runga, he
whanui rawa no runga ka marara noa te noho
a nga kai-tiaki, he kore wai, he tokomaha
rawa no nga tangata i mate. Kaore a Tianara
Pura i whakahe ki taua Kanara, engari i wha-
kamihi ki a ia mo tana meatanga i te mea tika
i runga i enei take i runga ake nei. E 204 te
Ingarihi i hinga ki Pionokopa haunga nga
taotu me nga mea i riro herehere. I muri iho
o tenei ka hoki mai a Tianara Pura ratou ko
ana tangata ki tenei taha o te awa.
REIRIMETE.
Kei te tino whakamoea e te Poa kia horo a
Reirimete. Kua tae ano etahi pu nunui ma
ratou ki reira. Ko nga tangata o Reirimete
hei nga awatea ka haere ki roto o nga ana
whakaruru ai i nga pu a te hoa-riri. [ Ko aua
ana he mea keri ki roto o te pa ] . Kua puta
te whakaaro i te Poa kia hurihia a Reirimete
ki te wai. Kei te katia tetahi awa ( Klip Ri-
ver) i runga ake o Reirimete. Ko nga ma-
ngumangu kei te mahi i taua mahi 1300. E
taea ranei anake ranei.
KA TAKATU ANO A TIANARA PURA.
Kaore i maha ona ra ki tenei taha o te awa
ka turia ano e Tianara Pura te haere ki Reiri-
mete Otira i tona whitinga ki tawahi o te
awa ka kitea kua kapi katoa a mua o te hua-
rahi i nga pu nunui a te Poa, heoi kaore ia i
kaha ki te haere tonu, a inaianei kua hoki mai
ano ki tenei taha o te awa. Tenei ake ano te
ra ka whakamatauria ano te haere ki Reirime-
te engari ka rapua he huarahi hou.
MAWHEKINGI (MAFEKING).
I tera marama ka tae te reta a nga tangata
o Mawhekingi ki te Kuini, he oha atu ki a ia,
he whakaatu hoki i te ekenga ki te 100 o nga
ra e haoa ana ratou ki roto o Mawhekingi
He nui te aroha o te Kuini i tona korerotanga,
i taua reta. Kua tae mai te whakaatu a
Kanara Pawera, kanui to ratou ora ko ana
tangata, kanui te kai tera e tae noa atu ki nga
ra whakamutunga o Hune. I mea mai ano
ia " Kaua hei mahara wawe mai kia matou
engari whakaaro atu ki nga wahi e tino mate
ana" ara ki Kimari raua ko Reirimete. He
nui te whakamiharo o te ao katoa ki te toa o
Kanara Pawera ratou ko tana 800. Ka maha
nga kokiritanga a nga mano o te Poa ki Ma-
whekingi kaore ano i rarua. Kei te whakaako
a Kanara Pawera i ona hoia ki te mau peneti
i runga hoiho. Ka pai te whakahaere a te
rangatira, ka whakarongo nga hoia. ' He ope
toa te ope ririki.'
KIMARI (KIMBERLEY).
Kua tae mai nga whakaatu kei te ahua mate
a Kimari. Kua ara ano he hoa-riri hou hei
whakauru i te Poa, hei tino pehi rawa hoki i
nga tangata o Kimari, ara ko te pou mo roto.
Ka rua te mate, ko te mata a te hoa-riri ki
waho, ko te mate-kai ki roto. Kua tino tata
rawa nga parepare o te hoa-riri ki te taha o te
pa, kua kai hoki nga tangata o te pa i te hoiho.
TE WHAKAORANGA.
I runga i nga rongo mate mai o Kimari ka
whakahohorotia e Tianara Rapata te ope wha-
kaora i raro i a Tianara Piriti (French).
I tenei takiwa ka hinga tetahi matua a
te Poa i nga hoia o roto o Kimari ; otira kaore
he tino painga o taua parekura, i te mea kua
tino kaha rawa te Poa ki waho o te pa.
E ahua raruraru tonu ana nga whakaaro o
te Ingarihi i nga rongo mate mai o Kimari, ka
tae mai te waea a Tianara Piriti " Kua tae
mai matou ko taku ope ki Kimari. kua hinga
te hoa-riri, kua ora te pa." He nui whaka-
harahara te koa o te Ingarihi, me te whakami-
haro o nga iwi katoa ki te tere me toa o te ope
a Tianara Piriti. I haerea e ratou nga maero
e 75 i nga ra e wha ; he nui nga mea whaka-
taimaha, nga wakena mau kai, pu, mata, me
era atu mea mo Kimari ; tuarua whawhaitanga
ki te hoa-riri i te huarahi. Kua whakanuia a
Tianara Piriti e te Kawanatanga o Ingarangi
ara kua meinga hei Meiha-Tianara.
MAKEPOTEINI ( MAGERSFONTEIN).
Ko Makepoteini te pa kaha o te Poa i tawa-
hi atu o te awa o Mota. I hinga ki konei
tetahi parekura nui o te Ingarihi i raro i a
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
Tianara Metuene, i muri tata iho o te aranga
o te whawhai. I maharatia e kore rawa taua
pa e taea. I te taenga o Tianara Rapata ki
Mota katahi ka kitea te huarahi e horo ai taua
pa. Kaore i kokiritia te pa, engari i whakaha-
na e Tianara Rapata tana ope ( 50,000 turupa)
kia tomokia te whenua o te hoa-riri, ara te
takiwa ki muri o te pa. I runga i tenei wha-
haere ka katia nga huarahi whakaora katoa
mo taua pa. Te kitenga o te Poa E ...! ko te
mate tenei ka tata, katahi ka whakarerea
to ratou pa kaha, i whakawhirinaki ai ratou i
enei ra ka taha ake nei, ko te pakarutanga
i pakaru ai. Katahi ka whaia e te Ingarihi,
ka patua haeretia, tetahi parekura nui. He
nui te herehere i mau, he nui hoki te taonga,
kei te whaia tonutia inaianei.
NGA RONGO WHAKAMUTUNGA O
TE WHAWHAI.
I te horonga o Makepoteini, ( Magersfontein)
ka whakahaua e Tianara Koroti (o te Poa)
kia pakaru, tona ope, kia rapu ia tangata, ia
tangata i te ora mo tona tinana, mo tona
tinana , haunga ia te 5000 e piri tonu ana ki
tona taha. I peneitia ai e ia he whakaaro nona
kia ora ai etahi o ana tangata, ina mau, etahi i
te Ingarihi, ara kia kore ai e kotahi te matenga
o te katoa. Otira i runga i te kaha o te Inga-
rihi ki te whai haere, katahi ka huihuia ano e
ia ana tangata e tata ana, ka ara hoki he pa-
kanga. E wha nga ra i whakahaere ai tenei
whawhai, he tokomaha hoki o tetahi taha,
o tetahi taha, i hinga. I tenei takiwa whawhai
ai te Poa me te haere tonu ; no te mea ahakoa
kei te kapi a muri me nga taha i te Ingarihi
otira e watea tonu ana a mua. Ohorere ana
te Poa i te kitenga atu, i a Tianara Piriti ratou,
ko tana ope i mua o te huarahi. Ko te tino
karapotitanga tenei i te ope a te Poa, kaore
hoki he putanga ki waho. Kua tino nui rawa
o taua iwi kua mate. I tono a Tianara Koroti
ki te Ingarihi kia mutu te whawhai mo nga
haora e 24, kia anga ratou ki te tanu i o ratou
tupapaku,. Otira kaore ano kia wareware i te
Ingarihi nga mahi tinihanga a te Poa, heoi i
whakahokia e Tianara Kitini " E kore rawa e
hoatu te meneti kotahi ; me riri, tonu, me tuku,
mai ranei koutou i a koutou ano hei herehere
ma te Ingarihi." Tuarua rawa nga tononga a
te Poa, kotahi tonu te whakahoki a te Ingarihi.
Kaore te Poa i whakaae ki ta te Ingarihi.
Katahi ka whakahaha e Tianara Rapata kia
riro ma nga pu-repo e patu te Poa. E 50 nga
repo kei te tahu, i te pa o te Poa. Ki te wha-
kaaro iho tera e kore morehu, tenei ope a te
Poa. Kua omaoma mai etahi o te Poa ki te
taha o te Ingarihi ; ki ta ratou, korero kanui te
mate o te Poa, ko te hiahia o nga tangata he
tuku mai i a ratou hei herehere ma te Ingarihi,
otira kaore a Tianara Koroti e whakaae. E
ki ana ia ka whawhai tonu ia a . .. mate noa.
Kanui te toa o Tianara Koroti, engari he
tikanga kohuru tana i ona tangata, i te mea
kua kore he putanga. I tono ano tona wahine
ki a ia kia whakaora i ona tangata, otira kaore
a Tianara Koroti i whakaae.
Kei te kokiri ano a Tianara Pura ki nga pa
o te Poa i waho o Reirimete. Kanui te hinga
o te Poa. Ki ta matou whakaaro ko te hae-
renga tenei o Tianara Pura e tae ai ki Reiri-
mete, inahoki e rua tonu, maero te tawhiti mai
o mua o tana ope i Reirimete. I tino kaha ai
a Tianara Pura na te mea kua riro mai etahi
o nga hoia a te Poa i Reirimete ki te awhina
i a Tianara Koroti.
Ki ta matou whakaaro tera e rereke nga
rongo mai o te whawhai i roto i enei ra tata.
Kei te whanga atu, matou ki te oranga o Rei-
rimete, ki te hinganga hoki o Tianara Koroti.
PITOPITO KORERO
O TE WHAWHAI.
Kua whakaritea e te Kawanatanga o Inga-
rangi etahi moni e £20,000,000 mo te whaka-
haerenga o te whawhai i Awherika tae noa ki
te mutunga o Aperira.
Katahi ano a Ingarangi ka ata kite i te nui
o tenei whawhai, katahi ano hoki ka ta-ka-
tautia. Kua nukuhia ake nga hoia mo Awhe-
rika ki te 200,000.
Kua tae a Teini (Steyn) te Tumuaki o te
' Orange Free State ' kei Piritoria. Ko tenei
tangata me tona iwi katoa, kei te awhina i te
Poa. Ko te take o tana haere ki Piritoria, he
whakatakoto whakaaro na raua ko Kurutia
Tumuaki o te Poa mo te whakahaere o te
whawhai.
I tono a Kurutia raua ko Teini kia Tianara
Tupete i te take i ata noho ai ia, i kore ai
e kokiri i te Ingarihi. Ka whakahokia e Tia-
nara Tupete, " Haere mai korua kia kite i nga
repo 100 a Tianara Pura me pehea atu, he
kokiri?'
|
|
8 8 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
Kua whakaaturia e matou i mua ake nei nga
Tianara tokorua o te Poa kua mate ara a
Botha raua ko Koch. Tokorua ano hoki nga
Tianara o te Ingarihi kua mate ara ko Haimo-
na raua ko Wauhopa.
Kei te hangaia tetahi tereina tino kaha hei
tukituki i Piritoria. Engari kaore ano te
Ingarihi kia tae ki reira.
Kua tukua etahi mihini keri-parepare ki
Awherika. Ma tenei e kore ai e tino nui te
mate o nga hoia keri-parepare.
He mea whakamiharo te tere o te tae o nga
hoia o Ingarangi ki Awherika. Nuku atu
i te 50 nga tima ki te mau i nga hoia. He
mea whakamiharo ano tenei, no te mea e 6000
maero rawa te tawhiti atu o Awherika i Inga-
rangi. Mehemea kei etahi mana nunui e kore
rawa e taea. I te whawhai ki Kupa ' Cuba '
kotahi tino tau katahi ano ka tae nga hoia a te
Paniora e 200,000.
Kei te rika te Ingarihi i te ao katoa ki te
haere ki te whawhai. Ahakoa mate mai
te Ingarihi ka rite tonu tana haere.
Ki te korero a tetahi apiha o Hanover, kei
te taha o te Poa e whawhai mai ana,10,000
nga hoia katoa o Iuropi kei te taha o te Poa,
e 300 nga apiha.
Kua riro tetahi ope manuao a te Ingarihi
kei Awherika.
Ka waenganui te whawhai ki ' Modder Ri-
ver ' ka kite etahi pakeha i a raua. I te taha
tetahi o te Poa, ko tetahi i te taha o te Ingarihi.
He hoa raua i mua, heoi i to raua kitenga nei
tetahi i tetahi, kaore i hiahia ki te patu tetahi
i tetahi. Ka oha mai tetahi, ka oha atu hoki
tetahi, ringaringa rawa raua. I te ahiahi iho ka
puhia tera i te taha o te Ingarihi mona i ringa-
ringa ki te hoa-riri.
TE MATENGA.
O TE TAMA A TIANARA RAPATA.
Kua puta a matou korero mo Tianara Ra-
pata i tera rerenga o ta tatou manu. He
kauwhau toa tona kauwhau, no mua iho no
ona tipuna, tuku iho nei ki a ia ; kaore hoki
taua kauwhau i he i tana tama. Kotahi tonu te
tamaiti tane a Tianara Rapata, a i te itinga
ano o taua tamaiti ka hiahia ki te mau i te
hoari a tona papa, ki te takahi hoki i nga
tapuae ona tipuna. Tona tangatatanga ake,
ka uru ki roto ki etahi whawhai o mua ake nei,
ka kitea hoki tona toa. I riro ano i a ia etahi
tohu mo te toa. I tetahi o aua whawhai ka
tu tona whatu, riro rawa te karu ki waho ;
otira kaore tera i kiia e ia he mate nui rawa,
heoi i haere whatu-kotahi tonu ki roto o nga
pakanga. He koanga ngakau ki a Tianara
Rapata tenei ahua o tana tama.
I te aranga nei o te whawhai ki Awherika,
ka tono a Rapata ( tamaiti ) kia haere ia ki te
whawhai, whakaaetia ana ; i whakaritea hoki
ia ki raro i a Tianara Haimona. Otira kua
mate ke a Tianara Haimona i mua atu o tona
taenga ki Awherika, heoi i noho ia ki raro i a
Tianara Pura.
I te whawhai tuatahi a Tianara Pura ki
" Tugela River " i hinga ai te Ingarihi, i reira
ano a Rapata ; ko ia tetahi o nga apiha taita-
mariki. Ka waenganui te whawhai ka kitea
kua tino mate tetahi wehenga o te Ingarihi.
Ko nga hoiho to i nga pu nunui, me te nuinga
o nga tangata mahi i aua pu, kua matemate;
ko nga morehu kua riro kei nga wahi pai e
whakaruru ana. Te kitenga o Rapata kua
mahue nga pu, tino nui atu tona riri ; katahi
ka karanga ki etahi o ona hoa apiha, kia haere
ratou ki te whakaora i aua pu.
Tokotoru ratou i haere, me te mau ano i
nga hoiho hei to mai. Kaore i tirohia te mata
e whakaheke nei, kaha tonu tona reo ki te
whakakaha i ona hoa. E rua nga pu i riro
mai i a ratou, katahi ia ka tu. Ka mutu nei
ano o aua pu i ora mai, ko etahi 10 i riro katoa
atu i te Poa.
I te putanga o te ripoata a Tianara Pura
mo taua whawhai, ka puta ano ana kupu
whakamihi mo te toa o tetahi apiha taitama-
riki, engari kaore i mohiotia te ingoa. Otira
i muri iho katahi ka kitea ko Rapata taua
tangata, i te hohipera hoki ia e takoto ana.
He nui nga whakamihi mona, otira, kaore i
maha rawa ona ra e ora ana ka mate, i te tino
kino rawa ona tuunga. I mua atu, o tona
matenga, ka whakapiria te Ripeka o Wiki-
toria ki tona poho. ( Ko te tino tohu tenei o
Ingarangi mo te toa.) He koanga ngakau
ano hoki ki a ia te rironga o taua tohu i ona
hoa i awhina ra i a ia, i mua atu o tona
matenga. Ahakoa kua mate, ka mau tonu
tona ingoa i runga o te rarangi ingoa o nga
tangata toa, i whiwhi ki te Ripeka o Wikitoria.
No te rangi ano i tae ai te whakaatu ki a
Tianara Rapata o te matenga o tana tama,
ka puta hoki te whakahaunga a te Kawana-
tanga o Ingarangi, kia tu ia hei Tumuaki mo
te whawhai ki Awherika. He nui te aroha o
te iwi kia Tianara Rapata i te matenga o tana
tama. Otira kei Awherika ia inaianei, maana
hoki e ngaki te mate o tana tama.
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NGA WHAWHAI NUNUI.
Kaore nga rongo o nga parekura o te
Ingarihi i te whaiti mai, engari kua tutuki kei
nga topito e wha o te ao nei. Tera ona hoa-
riri te manawareka mai ra ; kei te koa a Wiwi,
kei te whakamanamana a Ruhia. Otira kaore
he maharahara a Ingarangi heoi ano tana
kupu ka tino whawhaitia e ia tenei whawhai
tae noa ki tona mutunga. He tino whawhai
nui tenei, inahoki i te timatanga mai, tae mai
ki naianei, hui katoa te Ingarihi i mate rawa,
i taotu, i riro herehere, 10,000. Ahakoa nui
te hinga o te Ingarihi, kaore rawa o matou
awangawanga ki te tukunga iho o tenei wha-
whai. Ahakoa roa atu, poto mai ranei, kotahi
ano he tutukitanga mo tenei whawhai, ara ko
te taenga o te haki a te Kuini ki runga o
Piritoria a enei ra e tu mai nei, ko te rironga
hoki o Taranawaara ki raro i te mana o
Ingarangi.
Otira me hoki whakamuri ake o tatou wha-
kaaro ki nga whawhai nunui o Iuropi kua
taha ake nei ka whakarite ai ki tenei whawhai.
He whawhai nunui anake nga whawhai a
Neporiana. I te tau 1805 ka whawhaitia e ia
a Ruhia raua ko Ahitiria ki " Austrelitz."
Hinga iho o te Ruhia raua ko Ahitiria e 30,000.
I te tau 1806 ka whawhaitia e ia te Tiamana
ki " Jena." Hinga iho o te Tiamana e 20,000
i mate rawa e 20,000 hoki i riro herehere ;
14,000 o ana hoia i mate i tenei whawhai.
I te tau 1815 ka whawhaitia e ia te Ingarihi
ki " Waterloo." Hinga iho o te Ingarihi hui
atu ki ona whakauru katoa e 22,976, otira
e mohio ana tatou ko te whawhai tenei i tino
mate rawa ai a Neporiana, i riro herehere ai
hoki ia i te Ingarihi. I te whawhai a Marikena
ki a ia ano ki "Gettysburg," 15,000 o tetahi
taha, o tetahi taha i hinga. I te whawhai
a Harinia raua ko Wiwi ki a Ahitiria i te tau
1859, hinga iho e te Wiwi raua ko Harinia
e 8 nga Tianara, e 936 nga apiha, 17,305 nga
hoia; hinga iho o Ahitiria e 630 nga apiha,
19311 nga hoia. I te whawhai a te Ruhia ki
nga Turaka ( 1877 1878 ) e 90,000 o te Ruhia
i hinga i roto o nga marama 12. Tetahi
whawhai nui na Ahitiria raua ko Tiamana i a
Hurae 3, 1866, ki "Sadowa." E 400,000
katoa nga tangata i uru ki tenei whawhai.
I te ata po ka kokiritia e Tiamana; ahiahi
rawa atu, e 40,000 o Ahitiria i mate rawa e
20,000 hoki i riro herehere; 10,000 o te Tia-
mana i hinga.
I te tau 1870 ka ara he whawhai nui ki
waenganui o Tiamani raua ko Wiwi. No
tenei whawhai i ea ai te matenga o Tiamana
i a Neporiana e korerotia i runga ake nei, me
etahi atu, parekura a te Wiwi ki runga ki te
Tiamana, i tino tutua ai hoki te Wiwi. Te
Tianara whakahaere o te Tiamana ko Mouke
(Moultke). I nga marama e 8 (Akuhata
1870 Maehe 1871) e 350,000 te hinganga o
te Wiwi, ara e rite ana ki nga hoia katoa a te
Ingarihi i Awherika inaianei me etahi atu, kia
pena ano te tokomaha. Auahi ana ta tawhiti
tana riri! Hinga iho o te Tiamana i tenei
whawhai 127,967. Tera atu etahi whawhai
nunui ; otira i korerotia ai enei hei whakaatu,
kia tatou,, ahakoa he whawhai nui tonu, tenei
e mahi mai nei i Awherika inaianei, otira ki te
whakaritea ki enei whawhai kua korerotia ake
nei, e kore e kiia he whawhai. Ko enei nga
whawhai i whakataukitia ai, " ka rere te kai-
puke i roto o te toto."
TE HUI KI TE KAHA.
TE WERO A TE WIREMU.
I te ra i whakaaria i roto i te powhiri a Hi-
kataurewa, ara i te 7 o nga ra o Hanuere ka
tu te hui kawanga whare-karakia ki Te Kaha.
Ahakoa ko wai te tangata tauhou ki te haere
ki Te Kaha e kore rawa e hapa tona whaka-
mihi ki te ahua o taua kainga, ki te tu hoki o
nga tangata he iwi tino ahuwhenua. Ko
nga wahi raorao katoa o tenei kainga kua
mahia katoatia, i eke pea aua wahi katoa ki
te 2,000 eka. Kaore he taiapa o nga kai : ko
nga kararehe i hereherea katoatia. Ko ahau
i haere atu i roto i te ope a Ngatiporou. I te
tatanga atu ki te pa ka whakatarea ta matou
haki. He hiraka katoa taua haki, he aroha
na Apirana Ngata ki a Tuhoe. Te powhiri
tuatahi ki to matou ope, he powhiri reo,
'Haere mai, haere mai!' I muri atu he haka
peruperu ; i muri rawa atu he poi. Ko tenei
te mea tino pai. E toru nga rarangi poi ; ka
mutu ta to mua poi, ka haere, ka tu mai ko te
tuarua; ka mutu te tuarua, ka -tu mai ko te
tuatoru. He tamariki pakupaku i te tuatoru.
Ka papai te ahua o te tamariki wahine, ka
papai nga kakahu, ka rite te rere a te poi, ka
kino te haere. Ko nga kakahu o nga tamariki
wahine o te Whanau-a-Apanui he puwhero,
ko runga he ma, tatuatia ai ki te hiraka, ka
rawe ki te matakitaki atu. Ko te poi tetahi
taonga a taua a te Maori kei wareware rawa.
I ahua raruraru nga whakaaro o 'Tipi-whenua'
i te rau o te poi !
|
|
10 10 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
Nga mana i tae mai ki te hui, ko Maui, ko
te Awemapara, ko te Koroni, ko Kahukura,
ko te Pohutu, ko te Wheuki, ko Hika-taurewa,
ko Tawhaki, ko te Tahi, me Te Kotahitanga
o Te Aute. He nui te whakamihi mo te tae-
nga mai o Ngati-awa, ara o ' Te Tahi,' ki
tenei hui, mo te kaha hoki o ta ratou kohikohi.
He wawata na te ngakau kia kotahi nga iwi
katoa o te Tai-rawhiti i runga i nga mahi,
i nga whakahaere, i runga hoki i te Whakapono.
No te ono o nga ra ka whakaeke nga ope,
no te 7 i te Ratapu ka whakatuwheratia te
whare-karakia hou, i huaina nei ko Paora.
He whare-karakia tenei i ata hangaia, i ata
oti, kaore rawa he mea i ngaro atu ; he whare
nui, he whare atahua. Te mea tino whakapai-
pai atu ko te wahi kauwhautanga o te minita,
Ko nga minita naana i whakatuwhera te wha-
re-karakia ko Te Manihera, ko Hone Waitoa,
ko Aperahama Tamihere, ko Timutimu Ta-
whai, ko Hakaraia Pahewa ( o te pariha o Te
Kaha. ) Kotahi o enei tangata i whakaakona
ki Tipene, tokotoru ki Te Aute. Ko te kau-
whau i a Te Manihera. Ko nga himene na
Ngatiporou, na Ngaitai, na nga tamariki o Te
Aute me nga tamariki o Hukarere i hapai.
I muri iho i te karakia ka whakatakotoria te
Hapa a te Ariki : e 54. nga tangata i tango.
I te Mane ka whakatakotoria te pereti ; te
papa o te pereti £116 ; hui katoa te kohi £188.
No tenei hui a he honore nui rawa tenei
ka tuatahitia te whakahoki i te wero a Te
Wiremu kia kohia e te Pihopatanga o Waia-
pu kia £2,000, a mana e apiti ki te £1000 hei
oranga mo nga minita Maori anake. Hui
katoa te moni i kohia e £22, na Te Aute e £2.
He mahi nui tenei kua timatatia nei e te pari-
ha o Te Kaha, he mahi hei tauira ki etahi atu
hui. Kua takoto noa atu te wero a Te Wire-
mu, a katahi ano ka korikori tenei Pihopata-
nga ; ko te Pihopatanga o Akarana kua timata
noa atu te kohi.
I hari a ' Tipi-whenua ' i tona taenga ki
tenei hui ataahua kaore he makenu, kaore
he aha. I te kaha o te whakahaere a te Komiti
i araia te waipiro, me te tangata haurangi kei
kitea ki te marae. I nga ra i tu ai te hui kore
rawa au i kite i tetahi tangata haurangi, na
reira ngahau noa ana te tamariki me te wahine
kaore he matakutanga kaore he aha. I rereke
te Kirihimete me te Niu Ia i tu ki roto o te
rohe o Te-Uranga-o-te-ra; he waipiro te kai,
i hurihia tonutia nga kaho waipiro ki te marae
hei kai ma te pakeke ma te tamariki, a i te hui
ki Te kaha ngaro noa ana a Te-Uranga-o-te-ra
i roto i nga mana katoa. Ma te tika ka kake
ai te mana, te iwi, te tangata.
Kaati ake i konei aku korero. Ko te tinana
kei tawhiti ko nga whakaaro ia kei Te Kaha
tonu e matakitaki ana ki te whiu o te poi.
TE TEREINA MO TURANGA.
(TE HURIHANGA I TE PAI-ONEONE TUATAHI).
I puta ano he korero ma matou mo te
tereina ka hangaia ki Turanga nei, i tera
rerenga o ta tatou manu.
I te Wenerei te 14 o nga ra o Pepuere
ka tu tetahi hui nui ki Turanga nei. Te take
o taua hui, ko te timatanga o te mahi i te
huarahi o te tereina, ara ko te hurihanga o te
pai-oneone tuatahi. Tokotoru nga minita o
te Kawanatanga i tae mai ki te whakanui i
taua ra, ara ko :
Hon. Ward, minita mo nga Tereina
Hon. Hall-Jones, minita mo nga Mahi
Hon. Timi Kara, Minita mo te taha Maori
I tae mai ano etahi atu mema o te Paremata,
ara a Mr. A. L. D. Fraser, mema mo Nepia,
me Mr. Stevens, mema mo Manawatu. I tae
mai ano te waea a te Pirimia, whakaatu mai
i tona pouri mo tona korenga e tae mai i runga
i te nui o ana raruraru.
He autaia te ua i te ata o taua ra, engari i
te awateatanga ake ka pai, otira i mau tonu
te ahua maku o te whenua me te paruparu o
nga tiriti ; ko te take tenei i kore ai e tino nui
rawa te tangata ; otira whe pakatua, inahoki ki
te whakaaro iho i nuku ake i te 2,000. Kaore
ano i tae ki te haora mo te haerenga ki te wahi
hei huihuinga, ka timata te popo mai o te
tangata, haere Maori, haere Pakeha. Te tae-
nga tonutanga ki te haora i whakaritea, ka
whakatika to ngati-maua ope, me te tangi
haere nga peene, me te tare haere nga haki,
tona tini. Te taenga ki te wahi hei tuunga
mo te teihana o te tereina, ka tu to matou ope,
ka whakatika hoki te tangata whenua ki te
powhiri i te manuhiri.
Ka mutu te powhiri ka hurihia e te Honore
Ward, Minita mo nga tereina, te pai-oneone
tuatahi, me te tangi ano te umere a nga mano
e pae ra. I te nui rawa o te tangata kaore te
tokomaha i tata atu ki nga tangata e whai-
korero ana, heoi kore rawa tetahi kupu kotahi
i rangona atu, ko te upoko anake o te tangata
e whai-korero ana e kitea atu ana e tungou
ana. Kaore tonu i whakahemo nga whai-
korero, ka timata te whakaheke a runga.
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
Kaore i patapata te timatanga, engari i
ringihia tonutia. Ko te hunga whai-whakaaro
i mau koti, tena ko te tokomaha o ngati-maua
i haere noa iho i runga te pohehe kaore e ua,
te whakaaro no Taharakau te kainga nei, no
tangata naana te whakatauki " E tata runga."
Kaore i roaroa ka rere te wai i roto, ka nukuhia
hoki nga whai-korero mo te po. He hanga
ahuareka te pakarutanga o te tangata, me te
mea tera he pa-horo ; oma noa ana, oma noa
ana, ki te rapu whakarurunga; ka rapu ai
ki hea, ki te taone ra ano. He tohu pai tenei
mo te tereina ka hangaia nei, e uaina iho ana
hoki nga manaakitanga.
TE HUI O TE PO.
Tino nui atu te tangata i tae ki te whare
Tiata, ki te whakarongo ki nga whai-korero a
nga minita o te Kawanatanga.
I tino whakamihi a te Honore Ward mo te
mahi ka timataia nei. Ko tona hiahia kia tere
tonu te oti, mana tonu hoki e tautoko ki roto
o te whare Paremata. I whakahe ia mo te
roa o Turanga nei e noho noa iho ana kaore
he tereina. Karihi te momona o nga whenua
o konei, kanui te piki o nga ahua mahi katoa.
I te mea ka hangaia nei te tereina, e kore e roa
ka popo mai te tangata ki konei.
I muri iho ka tu ko te Honore Hall-Jones.
I mea ia kei Turanga nei nga whenua tino
momona o te Koroni. Kei te tino kaha hoki
te piki haere o te takiwa o te Tai-rawhiti nei.
I te tau 1890 e 8,827 nga peere wuuru o
Turanga nei i haere ki Ingarangi. Otira i te
tau 1898 kua piki ki te 21,405. Pera ano te
mahi whakamatao hipi. I te tau 1890 e
39,827 nga hipi whakamatao i tukua ki Inga-
rangi. Otira i te tau 1898 kua piki ki te
157,000. Tera atu etahi o ana kupu whaka-
mihi, tautoko hoki i te tereina ka hangaia nei.
I tu ano enei tangata ki te whai-korero
Mr. A. L. D. Fraser, M.H.R.
Mr. Stevens, M.H.R.
Mr. Theo. Cooper, ( Roia o Akarana. )
Mr. Kettle (o Nepia)
me te Honore Timi Kara.
HE KAUWHAU POTOPOTO
NA TE PIPIWHARAUROA.
Tera tetahi tima nui e rere ana i waenganui
o Ingarangi me Amerika ; i runga i taua tima
tetahi tangata e takoto mate ana. He tangata
pai te kapene o te tima, i atawhaitia hoki e ia
taua turoro, ehara ano ia i te mea i atawhaitia
ai he hiahia kia utua ; kaore, he ahua tonu no
taua kapene. I etahi tau mai ka mate taua
tangata. Ohorere ana te kapene nei i tona
kitenga i tona ingoa i roto o tetahi wira, ko
nga moni mana i roto o taua wira £15,000
me te pukapuka whakaatu ano i nga take
o taua moni i riro ai i a ia.
Whakaakoranga. Kaore tatou e mohio ki te
nui o te pai e puta mai ki a tatou i runga i a
tatou mahi pai.
Tera tetahi tangata whakapono, he hoia,
kei te whawhai ki Awherika. I enei ra ka
taha ake nei, ka uru ia ki roto o tetahi kokiri.
Otira i mua atu o te kokiri, ka kuhua e ia
tana Paipera ki tona poho. Ka waenganui te
riri ka rongo ake ia kua tu tona poho i te mata
a te hoa-riri. Otira i tona tirohanga, ka kitea
kaore te mata i puta ki tua o te Paipera,
na reira hoki ia i ora ai.
Whakaakoranga. E mau ki te hoari a te
Wairua ara ki te kupu a te Atua.
I te Karaunatanga i a Eruera Tuaono, ka
mauria mai ki a ia nga hoari o nga kingitanga
katoa i raro i a ia, ara o Ingarangi, o Kotarani,
o Aerani, me Wiwi. Otira i mea te kingi,
" Kotahi ano te hoari kei te ngaro atu." Ka
pororaru noa iho ana tangata: katahi ia ka
mea, " Ko te hoari a te Atua, ara ko te
Paipera."
Whakaakoranga. Ko te hoari he patu mo te
pakanga; waihoki ko te Paipera ara ko te
hoari a te Atua he patu ma tatou e kaha
ai tatou ki te whawhai ki te ao, ki te kikokiko,
ki te rewera. Ko te Paipera ano te hoari a te
Karaiti i hinga ai te rewera i a ia Matiu 4.
I tetahi ra ka haere tetahi minita i Ingarangi
ki te tirotiro haere i nga turoro o tona pariha.
Tono taenga ki tetahi whare iti, ka patoto atu
i te kuwaha. Ka ronga ia i tetahi reo wahine,
reo pai hoki te tangi, e karanga mai ana
" Tomo mai." Tona tomonga atu ka kite i
tetahi wahine, he pango katoa nga kakahu, e
, korero ana i te tetahi wahi o nga Karaipiture
ki te turoro. Ka mutu tana korero, ka tuturi
ki te inoi ; te mutunga o tona inoi, ka oha iho
ki te turoro, ka puta hoki ki waho. He nui
whakaharahara te whakamiharo o taua minita.
He aha te take o tona whakamiharo ? Taua
wahine ra ko KUINI WIKITORIA. E tohu ano
koa, kanui te ingoa o te Kuini !
Whakaakoranga. Ma nga mahi pai ma nga
mahi tika ka kake ai. Te whakapono tika,
te mea poke kore, ko te tirotiro i nga pani
i nga pouaru i o ratou matenga, ko te tiaki i a
ia ake ano kei poke i te ao.
|
|
12 12 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE WHAWHAI KI PIRIPAINA.
Kua tae mai nga rongo kua mau herehere i
te Marikena te wahine a Akuinaro, raua ko
tona teina. me etahi o nga apiha o nga Piripi-
no. He tokomaha nga Piripino e hiahia ana
kia whakamutua wawetia te whawhai ; kua
ngakau-kore ratou ki te aru i a Akuinaro i te
hinga auau tonu i nga whawhai ka taha ake
nei. E kiia ana tera a Akuinaro e mau here-
here, kaore hoki ia i tawhiti rawa ki mua i ona
kai- whai. Kanui te kaha o Akuinaro ratou ko
tona iwi ; ehara i te, iwi tino nui rawa. Ka roa
tenei whawhai e whakahaere ana, ka tokoma-
ha hoki o te Marikena kua mate, ara hui katoa
nga mea i mate ki roto o te whawhai, nga
mea i mate turoro, nga taotu, me nga herehere
nuku ake i te 10,000. Heoi ahakoa hinga a
Akuinaro, kaore i mate ware noa, engari i
mate rangatira, i mate ururoa.
NGA RETA KI TE ETITA.
Te Whaiti,
Hanuere 25th, 1900.
Ki te Etita o Te Pipiwharauroa,
E hoa tena koe, i
runga i nga mahi nunui o te Koroni o Niu Ti-
reni. Ma te Atua tatou e tiaki. Kia ora koe
me to Komiti i raro i a koe. E te manu nei
e Te Pipiwharauroa, utaina atu aku kupu ki
runga ki a koe, mau e hari atu ki nga pito e
wha o Ao-tea-roa, hei titiro iho ma oku hoa
me oku whanaunga. Kua pa tetahi mate nui
whakaharahara ki nga wahi o konei. Taua
mate he hukapapa ; mate katoa nga kai, taewa,
kaanga, torori, me era atu kai a te Maori. E
aku hoa, e aku whanaunga, ko te ao o te rangi
me te hau te kai e noho atu nei. Ko te kai a
nga tamariki e noho atu nei he wai-matao ;
pae ana te roimata i te kanohi o te tangata i
te aroha.
Me tuku mai Te Pipiwharauroa ki a au,
me whakamarama mai hoki te tikanga mo te
tuku oranga atu mona.
Heoi ano,
NA TE HOROWAI MEIHANA.
Mohaka,
23 Hanuere 1900.
Ki te Etita o Te Pipi,
E hoa tena koe i runga
i nga manaaki a te Kai-hanga i enei ra kua
parea ake nei ki muri, tae rawa mai nei hoki
ki roto i tenei tau hou.
He mihi atu kia koe e te Pipi : e mau haere
nei koe i nga kupu korero hei whakaahuareka
i te iti i te rahi, e mau ai nga kupu whai mana
i roto i te ngakau, e kawea haeretia nei e koe
ki tena marae ki tena marae.
Nau ano ahau nei i rongo ai kua mate a
Eruera Kawhia. Haere ra e koro ki te wahi
kua whakaritea mai mo tatou. Otira haere
marama atu koe, i runga i te mea kua taea e
koe te whawha nga huarahi katoa e tu tika ai
te tangata.
Te taha mo te Waima kua paenga ia koe
tena. Te taha mo te tinana kua oti ia koe
tena. Koia hoki i rite ai tenei kupu mou
" Ka hari nga tupapaku katoa e mate ana i
roto i te Ariki, etc." ( Whakit. 14, 13. )
Haere e te raukura o Ngatiporou, ka ngaro
koe i o marae e hautu ai koe i te waka a to
tipuna a Tuteihonga, mo te taha tenei ki o
tatou tinana.
Te kai hautu mo te Aaka o Noa i tau iho
nei ki maunga Ararata, mo te taha tenei ki o
tatou wairua ; i mau katoa ia koe enei huarahi,
te painga mo te Wairua, mo te tinana hoki.
Koia i mamae ake ai te ngakau mou i haere
wawe atu inaianei, e taea te pewhea. Na
Ihowa i homai na Ihowa i tango atu kia whaka-
paingia te ingoa o Ihowa.
Ko tenei e koro haere atu, haere atu.
"E rere e te ao ra runga o Tawhiti
E whanatu ana koe ki taku kaingakau,
Ina ia te wa i tau ai ki raro ra, .
Te tahuritanga mai kai rawa i ahau."
He nui atu aku tangi mo taku matua mo
Eruera Kawhia, kaati me mutu noa ake i konei
kei hoha koe.
Na to hoa aroha,
REV. HEMI P. HUATA.
PANUITANGA.
Ki te tuhi mai ki te pepa me penei te tuhi :-
TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.
TE RAU,
GISBORNE.
Kaua rawa e tuhia te ingoa o tetahi tangata.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.