PIPIWHARAUROA

HE KUPU WHAKAMARAMA

     Te Pipiwharauroa,

       He Kupu Whakamarama.
Nama 25.                       GISBORNE.                        Maehe 1900.
        TE WHAKAMA.

  I te whaikorero a Te Tatana, kai-whakaako
o Te Aute, i panuitia te whakarapopototanga
i te NAMA 19 o ''TE PIPIWHARAUROA,' i mea
taua tangata no te Maori ano  tetahi he, ara
no nga matua, i kaha ai te puremu o a ratou
tamariki "' kei te paru o te kupu, kei te
kore o tenei mea o te whakama e whakatupuria
hei taonga ma a ratou tamahine." He mea
tino nui rawa tenei hei whakaarohanga ma te
,Maori, mehemea ratou e hiahia ana kia tipu
a ratou tamahine i runga i te ingoa pai, i te
makenu-kore, i te taitamahinetanga. Ki te
ngaro tenei mea te whakama  i te tamaiti
wahine ko tona matenga ano tena, ko tona
tino weriweritanga, ko tona rerenga ki te ao'
pouri .  Whanau  ana mai te wahine whaka-
tokia ana e te Atua te purapura o te whakama
ki roto o tona ngakau. He maha nga mahi,
 me nga kupu e pai noa iho ana ki te titiro atu,
 me te whakarongo a te tamaiti tane, otira he
mea  whakama rawa ki te tamaiti wahine, he
mea  hei whakamumura i ona paparinga. E
tino wehi ana  te pakeha kei rongo a ratou
 wahine, me a ratou tamahine i nga korero
kino, i nga kanga, he mea whakama hoki ki
 te wahine. Ko tenei tu whakama o te wahine
 he mea whakato na te kai-hanga ki roto o te
 poho hei whakangohengohe  i a ratou, hei
 whakaaroha,  hei pupuri i, a ratou kei rere
 totoa ki te kino. Ki te ki a Te Tatana ko te
 Maori ano ki te patu i te purapura o te whaka-
 ma i whakatokia nei e te Atua ki roto i nga
 ngakau o a ratou, tamahine. I te taenga o te
 tamaiti wahine ki te kura ka whakarahia tona
 whakama ki nga mahi kino e nga whakaako-
 ranga e homai ana ki a ia, otira i tona hokinga
 mai ki te kainga ka whawhaitia te whakama
 i roto i a ia. I te tuatahi ka nui tona wetiweti
 ki nga korero whakarihariha e rongo ana ia,
 ka nui te oho o tona wairua, otira ia ra, ia ra
 e rongo tonu ana ia, ana wai ra kua kore noa
iho ia e oho ki te rongo ia i nga kupu kino,
engari pea ka kata i etahi takiwa.  Ko te
purapura o te whakama kua pirau haere i roto
i tona ngakau. Ka haere pea ia ki nga teihana
hipi, hei piriho ; nei reira ka rongo ia i nga
korero kino katoa, ka tae mai nga tamariki
tane ki a  ia tinihanga mai ai ; kaore i te
whakahoki  atu. I te tuatahi ka tuohu, i te
roanga kua kore noa ino e aro ake. Ko te
whakama  kei te patua i roto i a ia, kua mutu
tona wetiweti mo te kino.  I te tunga o te
kanikani ka haere ia. I mua e kino ana ia ki
te kanikani, inaianei kua ahua pai noa ino,
he mahi ngahau.   Ka kanikani ka awhitia ia
e nga tu tamariki tane katoa, pai, kino, kino
rawa  atu ; kaore hoki he whiriwhiri inaianei.
 Kua ngaro tona whakama, a i te ngaronga o
te whakama,  ka ngaro tona wehinga, tona
tapunga ; kua kore nga tamariki tane e weni
 ki te korero atu ki a  ia, kua atea hoki  te
 huarahi, kua heke iho te anahera i tona torona
 kia awhitia tona hope e nga ringaringa paru-
 paru o te rewera. Te ngaromanga o te wha-
 kama he puremu te mutunga e kore e kaha
 te tono i a ia kia takakino i tona puhinga,
 kia takatakahi i tona ingoa atahua ki roto o
 te paru. Kua  taka, kua taka, he anahera !
 Tangihia, kia maringi te roimata ! Ka mate
 te whakama i roto i te poho o te tamaiti wahine,
 e kore e roa kua puremu, a te putanga ki waho
 he punua  poriro hei tohu ki te ao i tona
 takanga iho i te turanga tapu o te taitamahine.
   Kei te mohio  tonu au he korero taikaha
 tenei korero, he korero whakama, otira na te
 ki o taku ngakau i te pouri i te aroha ki nga
 tamariki wahine kua weriweri nei, kua taka
 nei, a he whakaaro hoki me kore nga matua e
 kaha ki te tiaki i a ratou potiki wahine kei uru
 ki te whakamakanga nui atu,  kaore hoki he
 mate nui atu i tenei e pa mai ki te tamaiti
 wahine, ara te whanau  i te tamaiti poriro.
 E koro ma, e kui ma, e tama ma, kia manaaki
 kia aroha, kia tupato i a koutou tamahine,

                         HE KUPU   WHAKAMARAMA.
i o koutou  tuahine kei taka ki tenei mate
whakaharahara  atu i te ao. Ki te korero kino
mai te tangata kaua  e kata atu engari riria
atu, whakahaweatia kia kore ai e rekareka a
muri atu,.  Kei te pehea koutou mo a tatou
tamariki kua whanau poriro nei, nga mea i tae
ki nga kura nunui, nga mea kaore i te kura,
a tae rawa ki nga tamariki tino rangatira te
tapuhi haere i te tamariki poriro ? He mate
tenei, e te iwi, he mate, he mate ; patua,
rongoatia, takahia ki raro !
                         Heoi ano.
                              NA   TE  MAHARA.

     TE AUTE KARETI
                                                       
  Ki te Etita o Te Pipiwharauroa,
                           E hoa tena koe
i runga i tau, mahi ataahua. Tena koe, te kai-
whakapuaki  korero hei tohutohu, hei whaka-
ngahau, i te iwi. Ma  te Atua koe e tiaki, e
whakakaha ki te whakahaere i ta tatou manu
i a Te Pipiwharauroa.
  E  hoa, ki taku, whakaaro he mea tika ano
kia tukua atu etahi korero o konei hei haringa
ma  ta tatou manu, kia mohio ai te Iwi Maori
me nga matua o nga tamariki, ki nga mahi me
te ahua o te kainga e nohoia atu nei e a ratou
tamariki.
  No  te 29 o nga ra o Pepuere nei i timata ai
te kura. Ko nga tamariki katoa kua tae mai
inaianei e 76, engari kei te haere mai ano etahi.
  He  tokomaha nga tamariki i puta atu ki
waho  o te kura i tera tau, he tokomaha ano
hoki nga tamariki i uru hou mai ki te kura
i tenei tau. I penei te wehewehenga o nga
tamariki o tenei tau No Ngatiporou 28, no
Ngatikahungunu  10, no te Whanau-a-Apanui
 1, no Ngati-raukawa 4, no Ngati-paoa 2, no
 Ngati-awa 1, no Ngati-apa 2, no Ngapuhi 3,
 no Whanganui 4 no Waikato 3, no Ngaitahu
 1, no Rangitaane 1, no Ngati-toa 4, no ' Ngati-
 Pakeha' 12.  He nui te whakamihi o nga
 tangata e tae mai ana ki konei ki te kaha
 o Ngatiporou, ki te tukutuku i a ratou tamari-
 ki ki te kura.
   Nga mahita Maori o tenei tau, ko W. E.
 Teramea me  T. Ngatai. Ko Ware  Waitai
 no tera tau i mutu, ai tana whakaako, kua riro
 ki Taranaki, hei hoa mo Rev. Peneti ki te
 kauwhau i te Rongomai o Ihu Karaiti ki era
 wahi.
   Tokotoru, nga tamariki o Te Aute i paahi i
 te whakamatautauranga a te Kawanatanga
 ( Matriculation) i te tau ka taha nei ;- Ko
 Terei Ngatai, no Ngatiporou; ko A. H. Cato
 he pakeha no Te Wairoa, me E. H. Sherburd
 no Kaiapoi. He tokomaha nga tamariki kei te
 kura mo taua whakamatautauranga i tenei tau.
  Ko te moni a Te Makarini i tenei tau i riro
i a Watene Puketoki no te Whanau-a-Apanui
me  Ngatiporou, i a Paaka Turei o te kura
o Rangitukia, wahi o Ngatiporou, i a Nutana
Keiha o te kura o Mangere, wahi o Akarana.
Ko  te wha tenei o nga tau e riro tonu, ana te
moni a Te Makarini i te kura o Rangitukia.
  He  tokomaha nga tamariki pakeke o Te
Aute kaore i hoki mai i tenei tau. Ko Wi
Paraire  kua riro kei tera Motu  kei te kura
minita. Ko Rihara Paraone, no Ngapuhi, kei
te kura minita ano. Ko Manuera  Poata, no
Ngapuhi, kei te ako ki te mahi pirihimana.
Tera atu te tokomahatanga o nga tamariki
i puta atu i tera tau, engari kaore i te mohio-
tia a ratou mahi inaianei.
  Kua  rongo pea koutou ki te ope hoia o Te
Aute  Kareti. I tae ta matou  ope hoia  ki
Nepia  i te 20 o nga ra o Pepuere nei, ki te
whakanui i te haerenga o nga hoia o Nepia ki
Taranawaara.   Tino nui atu te tangata i tae
ki Nepia i taua ra, ki te whakaaro iho i tata ki
te io,19,000, i tata hoki ki te ngahuru nga ope
hoia. I mua atu o te ekenga o nga hoia mo
Taranawaara ki runga tima, ka haerea e matou
etahi o nga tiriti o te taone. He mea whaka-
rarangi nga ropu, hoia, ko nga tangata mo te
haere ki waenganui. E rua nga peene ki mua
haere ai, kotahi ki muri. He nui te whaka-
mahi o te pakeha ki to matou pai ki te whaka-
tutu.  Ka ataahua te kakahu heramana ki te
mau  mai i runga i te tamariki Maori, hapai
 mai hoki i te pu me te peneti, whitiki mai hoki
 te hoari, ka kino te haere. Tena kei roto i
 nga ngakau o etahi i tae ki reira i taua ra e
 maharahara ana.  I te mea e eke ana nga
 tangata mo te haere ki Taranawaara ki runga
 tima, ka tatakitia ta matou haka. Tutu ana
 te puehu ! Ngarue ana te whenua ! Auahi ana
 te haere ! Ki te whakaaro ake mehemea ko
 te ope tenei mo te haere ki Taranawaara tera
 e rere te wairua o te Poa ki waho.
   Ka marama ki a koutou, e te Iwi, te ahua
 me nga mahi o te kainga e nohoia atu nei e a
 koutou tamariki. Kei te kaha matou ki te
 whai i te matauranga o te Pakeha, kaore hoki
 i te mahue ki muri i ana mahi ahuareka. E
 kore e wareware i a matou, a taua mahi ahua-
 reka a te Maori.
   Heoi ra e Te Pipiwharauroa, e te manu
 pai rawa, nga toru kupu nei hei haringa atu
 mau, ki nga marae o te Iwi Maori. Kanui to
 matou ora.

           Heoi ano e te Etita,
                  Kia ora tonu koe,
                                 NA TE AUTE.
   Maehe   5th. 1900.

                   HE  KUPU WHAKAMARAMA.
             TE TAINAMAITI.

  Ki te mea e mahi  rori ana tetahi tangata
ka tupono mai tetahi kohatu, kamaka ranei,
tera e ahua raruraru tana mahi. Ki te kore
e taea e ia te wawahi taua kamaka ki te hama
ki te pika ranei, ka tikina he paura; ki te
kore e pakaru i te paura ka tikina he tainama-
iti. He  tino mea kaha tenei hei wawahi i te
kamaka e ngawari ai te mahi a te tangata.

  Ko  te kupu i waiho nei hei ingoa mo tenei
mea  tino kaha, ara ko te tainamaiti no te Reo
Kariki. Te tino tikanga o taua kupu he kaha.
Ehara ano ia i te mea na te Kariki taua mea
i kite i whakaritea ai he kupu Kariki he ingoa
mo  taua mea kaha.  No naianei tonu taua
mea  i hangaia ai. Ko te kupu tenei i whaka-
huatia i te Kawenata Hou mo te Atua, he
kaha rawa hoki ia, e taea e ia nga mea katoa.
( Mt xix. 26 ; Mk x. 27 ; Rk xviii. 27 ). Na
te Karaiti tenei whakaakoranga mo te kaha o
 te Atua, a i te paanga o te raruraru ki a ia ka
mahara  ia ki te kaha o tona Matua, ka kara-
nga hoki ki a ia. ( Mt xiv. 36 ). E taea e Ia
nga  mea  katoa, ko te tino putake tenei o
 to tatou whakapono, o to tatou whakawhirina-
ki ki a Ia, no te mea  e kaha ana ia ki te
whakarite i nga mea i korerotia mai ( Rom iv.
 21 ) ki te whakaara hoki i te hunga mate
 ( Hip xi. 19 ); heoi ko te mea pai ma tatou he
 tuku i a tatou ano ki a ia, a mana tatou e tia-
 ki ( 2 Tim i. 12). Tera ano tetahi tohu o tona
 kaha ara ko tona manawanui tonu ki te tanga-
 ta hara ( Rom ix. 22), ko tana whakatahurita-
 nga i te hunga pera ki te whakapono ( Rom
 xi. 23 ). Ko nga take enei i whakaakona ai a
 Meri e te Wairua Tapu  ki te whakahua i
 te Atua ko Te Mea Kaha. ( Rom i. 49 )•
   E taea e te Atua nga mea katoa, kua wha-
 karitea ano hoki e ia tetahi tikanga e riro mai
 ai i a tatou i te tangata, taua kaha nui, ara ma
 te whakapono. ( Mk ix. 23). Na reira i kaha
 ai a Mohi ( Mahi vii. 22), i pera tonu hoki te
 kupu mona me te kupu mo te Karaiti i a ia i
 te ao nei ( Rk xxiv. 19 ). Ki te mahara tatou
 ki tenei ka kaha tatou ki te whawhai ki o tatou
 hoa-riri ( 2 Kori x. 4). Kaore hoki he kaha o
 te mate i runga i a te Karaiti. ( Mahi ii. 24)
 E  kore rawa e kiia te kaha i runga i nga mea
 o tenei ao he kaha  ki te aroaro o te Atua
 (2 Kori i. 26), engari kia mohio tatou ki a
 tatou ano he ngoikore, katahi tatou ka whaka-
 kahangia e te Atua ( 2 Kori xii. 10).
   Ko  te kupu a te Atua tetahi mea e riro mai
 ai  i a tatou tenei kaha  (Mahi   xviii. 24)
 Ma  konei hoki tatou ka ahei ai ki te whakaka-
ha i o tatou hoa e ngoikore ana. ( Tai i. 9 
Rom  xv. 2). I pera hoki a Paora, ara i wha-
kapaua tona kaha ki te whakakaha  i ana
akonga (2 Kori xiii. 9)  E mea ana hoki a
Hemi  ko te tino tohu o te kaha o tetahi tanga-
ta ko te parairetanga i tona ake arero. ( Hem
iii. 2). Me inoi tatou ki te Atua, kia whaka-
kahangia tatou ki taua mahi uaua, kia whaka-
maharatia tonutia hoki no te Atua katoa to
tatou kaha; kei pohehe  tatou e kaha ana
tatou ki te mahi i nga mea kihai nei i whaka-
ritea e te Atua. ( Mahi xi. 17).
   He  mea  pai kia ata tirohia katoatia nga
rarangi o  tenei korero, kia maharatia hoki
he mea  tino nui ke atu te kaha o te Atua i te
tainamaiti.

                          
   Kua pa tetahi mate-kaitanga nui ki Inia. , I
 pa ano he mate-kaitanga ki taua whenua i te
 tau 1897.   I kiia i reira ko te mate-kaitanga
 nui tera o nga ra o muri nei, haunga te mate-
 kaitanga i nga ra o Hohepa e kawana ana ki
 Ihipa me te mate-kaitanga i nga ra o Karauria
 Hiha e kingi ana ki Roma. I taua tau ( 1897 )
 i neke ake i te 2,000,000 nga tangata i riro ma
 te Kawanatanga o Inia e whangai. Otira i
 i uru ano a Ingarangi me ona koroni ( ko Niu
 Tireni ano tetahi ) ki te awhina i te Kawana-
 tanga o Inia.
   I tenei tau ( 1900) kua pa ano he mate-kai-
 tanga nui ki taua whenua, he kore noa iho te
 mate-kaitanga o te tau 1897. Ko nga tangata
 katoa kei te noho mate inaianei e 49,000,000,
 engari e 3,250,000  kua tino mate rawa ara
 kua riro ma te Kawanatanga e whangai. Kei
 te piki haere tonu taua mate inaianei i runga i
 te kore ua. Mehemea kei Niu Tireni nei tenei
 mate e kore rawa e taea te whakaora.
    Kei te raruraru a Ingarangi me ona koroni
 katoa ki te whawhai inaianei, na reira i kore ai
 e mahara ake ki te awhina i te Kawanatanga
  o Inia, kaati ka riri a Inia i tana riri ko tona
  kotahi anake.  Ko  Inia tonu tetahi o nga
  whenua i raro i te mana  o Ingarangi kei
  te tino kaha ki te whakahaere i te whawhai ki
  Awherika.  No  Inia nga  hoia kua  tae ki
  Awherika  i muri tata iho o te aranga o te
  whawhai.  Kei te whakapaua e te Kawana-
  tanga o Inia tona kaha  ki te whakaora i
  ona tangata, me te whakaaro ano ki te whawhai
  ki Awherika.

                       HE   KUPU   WHAKAMARAMA.
      TE WHAWHAI KI

            TARANAWAARA.
TE HINGANGA O TIANARA KORONI
  KI KUTURANA (KOODOOSRAND).

  I mea matou i ta matou korero whakamu-
tunga mo  te whawhai i tera rerenga o Te
Pipiwharauroa : " Ki ta matou whakaaro
tera e rereke nga rongo korero o te whawhai i
roto i enei ra tata. Kei te tatari atu matou ki
hinganga o Tianara Koroni, ki te oranga hoki
o Reirimete."  Tika rawa taua whakaaro a
matou.  Katahi tonu a Te Pipiwharauroa ka
 maunu atu i tona kohanga, ka tae mai te waea
whakaatu  i te hinganga o Tianara Koroni
 ratou ko tana ope katoa i raro i a ia. I patu
 waea a Tianara Rapata ki te ' Tari Whawhai '
 i Ingarangi i te ata o te Turei te 27 o nga ra o
 Pepuere. Ko nga kupu enei o tana waea :

  
    [ Ko te parekura e korerotia nei e Tianara
 Rapata no te 27 o nga ra o Pepuere, i te tau
 1881. E  6oo te ope a te Ingarihi, kaore rawa
 kia whai morehu kia aha. Otira i morehu ano
 engari i riro herehere katoa. I hinga ki tenei
 whawhai  a Tianara Kori ( Colley) he tangata
  rongo-nui i era ra. Ko te parekura nui tenei
  a te Poa  ki runga ki te Ingarihi, e waiho
  tonu nei e ratou hei tawai, hei taunu, hei mea
 whakamanamana   ma ratou ki te Ingarihi. I
  muri i te hinganga o Tianara Kori ka tonoa a
  Tianara Rapata e te Kawanatanga o Ingarangi
  kia haere hei kai-whakahaere mo taua wha-
  whai.  I te moana tonu ia e haere ana ka
  houhia te rongo ; ko te take tenei i kore ai e
  ea taua parekura i taua wa ano. Ka taka nga
  tau 19 i muri mai o taua parekura ka ara nei
  ano te whawhai. No te ra ano o taua parekura,
  ara no te 27 o Pepuere, i te tau 1900, ka hinga
  a Tianara Koroni ratou ko tana ope katoa i
  raro i a ia. Ka ea te mate, uta atu hoki. Ka
  ngaro nga makenu, ka pai te ingoa o te iwi.]

    Te  taenga o te waea a Tianara Rapata ki
   Ingarangi, ka panuitia ki roto o te Paremata.
  Katahi ka tangi te umere a nga kaumatua, a
  nga  ruanuku o Ingarangi.  Kaore ano  kia
  ta-matemate noa te umere ka hapainga ko te
waiata whakanui i te Kuini, kaore e mohiotia
he waiata he aha, i te kawenga a te koa, a te
tukunga  iho he taringa, he korokoro, tana
patunga.   Otira, waiho kia koa ana, he tino
take nui tenei mo te koa. I mua ake nei e
tae mai ana nga rongo  kua hinga te Ingarihi,
kua hinga te Ingarihi  katahi ano te rongo
i rereke.  Kaore i roa kua tae taua rongo ki
nga whenua katoa i raro i te mana o Ingarangi.
Ka  tangi nga pere, ka tangi nga peene, ka
tangi nga repo o nga manuao, ka whakatarea
nga  haki, ka mahia nga mahi ngahau, nga
mahi ahuareka katoa hei whakaatu i te nui o
 te koa.  I kati katoa nga kura i taua ra, he
 whakaaro kia uru ano hoki te whakatupuranga
 e tupu ake nei, ki tenei hari nui, hei whaka-
 maumahara  kia ratou i te toa o ratou matua
 a nga ra e takoto mai nei.
   I roto i enei ahuareka katoa e kore e ngaro
 te ingoa o te Kuini me to Tianara Rapata.
 Ae, kia kaha te whakanui i a Tianara Rapata,
 i te autaia, i te toa. He iwi toa taua te Maori,
 he iwi whakanui hoki i nga tangata toa. Tena
 ra, hikitia mai te rangi o te umere mo Tianara
 Rapata;  kia turi te taringa, kia whango te
 waha;  hapainga mai hoki te waiata i raro iho
 nei :
       " E nga iwi katoa, taupoki parepare
        I a Rapata ra te kokiri awa ......!"

                  NGA HEREHERE.
   I eke atu a Tianara Koroni ma runga i te
 hoiho  i tona haerenga kia kite i a Tianara
  Rapata, ki te tuku hoki i a ratou ko tana ope
  hei herehere ma te Ingarihi. Te kitenga mai
  a Tianara Rapata i a ia ka tu mai ki runga ki
  te whakanui ; ka mutu te ringaringa, ka mutu
  nga mihi, ka whakatakotoria te kai, ka wha-
  kamanuhiritia. Ko nga tikanga rangatira enei
  a te Ingarihi e kuare ana i te Poa. Ko nga
  tangata katoa i riro herehere mai i raro i a
  Tianara Koroni, e 48 nga apiha, e 4300 nga
  hoia. Tera e tino nui atu nga herehere, engari
  no tetahi po atu tetahi wehenga iti o taua ope
  i omaoma ai. I whaia ano etahi o taua iwi i
  omaoma  ra e Tianara Piriti ( French), mau
  ake i a ia e 540. He tokomaha ano nga wa-
  hine i roto i te ope a Tianara Koroni. Te
  taenga mei o taua iwi ki roto ki te hopuni o te
  Ingarihi, ka whakahekea e nga wahine te roi-
  mata, hua noa tera a ratou tane e patupatua.
   I taua rangi ano ka utautaia nga herehere ki
  runga i te tereina, ka kawea ki Keepa-Taone,
   he taone nui no te Ingarihi kei te pito rawa ki
  te tonga o Awherika. He tino ope nui tonu
   i tonoa e Tianara Rapata hei tiaki haere i aua

                         HE  KUPU    WHAKAMARAMA.
herehere kei omaoma i te huarahi. I whaka-
taetae ano etahi o aua herehere ki te oma
otira me pehea e puta ai ? Kua oti a Tianara
Koroni te mau ki runga i tetahi o nga manuao
o te Ingarihi noho ai, engari kua whiriwhiria
e te Kawanatanga  o Ingarangi kia kawea
ratou ko tana ope  katoa ki runga ki tetahi
motu o te Ingarihi ko Herina ( St Helena ) te
ingoa.  [ I kawea ano a Neporiana e te Inga-
rihi ki runga o taua motu noho herehere ai i te
tau 1815, i mate atu hoki ia ki reira i te tau
1821.]






     TE ORANGA O REIRIMETE
  E pororaru tonu ana te Ingarihi, e manawa-
reka ana ki te hinganga o te Poa, ka puta ano
tetahi waea i tino nekehia atu ai te koa, te
ngahau o te iwi. No te 1 o nga ra o Maehe
ka tae te waea a Tianara Pura ki te ' Tari
Whawhai  ' i Ingarangi. Ko nga kupu enei o
taua waea

  " No te ahiahi i tae ai tetahi wehenga o
taku ope ki Reirimete.  Kua ora   te pa!"
                                         
  I panuitia te waea a Tianara Pura ki roto i
te Paremata.  Te rongonga o nga rangatira,
o nga kaumatua o te iwi i nga kupu o taua
waea ka tangi te umere, ka mahia nga mahi
ahuareka katoa, ara, ka pera ano me te taenga
o te waea a Tianara Rapata. Kaore i roa ka
hapainga e nga tamariki tane te waiata mo te
 Kuini, ka uru hoki nga reo o nga kaumatua
ki roto whakaharuru haere ai, ka kino te haere
 ka parekareka ki roto ki te taringa. Ki taku
whakaaro mehemea e mohio ana nga kauma-
tua  o Ingarangi ki a taua tikanga ki a te
 Maori, kua takahia tonutia he haka peruperu.
 Tera atu tona tini o nga ahuareka e mahia ana
 engari e takurutu ana te ringa o ta koutou
 pononga, o te Etita, ki te whaiwhai atu.

   I patu waea te Kuini me te Piriniha o Weiri
 ki a Tianara Pura raua ko Tianara Waiti, he
 whakamihi ki a raua mo te oranga o Reirime-
 te. Ko nga kupu whakamutunga o aua waea

        " Kia whakapaingia te Atua!  "
   Ae, kia whakapaingia te Atua, mana nei e
 whakakaha  te tika, e pehi hoki te he ki raro.
  He  tino hoa a Tianara Waiti  no Tianara
Rapata, he maha hoki nga whawhai ki Inia i
whawhai  tahi ai raua. Heoi i te oranga nei
o Reirimete ka patu waea a Tianara Rapata
ki a Tianara Waiti. Ko nga kupu enei o tana
waea 

  " Kia whakapaingia te Atua,   mona i wha-
karongo mai ki nga inoi a te iwi."

  No  te ahiahi o te 28 o nga ra o Pepuere i
tae ai te ope whakaora ki Reirimete. Roko-
hina atu kua tata te pau nga kai o te pa, kua
tino iti rawa te ruuri o te kai ma te tangata.
E  kore e taea te korero te nui o te koa o nga
tangata o taua pa i te mohiotanga kua ora
ratou.   He tino nui nga taotu, nga herehere,
me  nga turoro i roto i te pa ; kua pangia hoki
te pa e te piwa, i te kino, i te nui o te paru, o
nga rukenga o te pa. I te taenga atu o te ope
whakaora  ki Reirimete, ka huihuia e Tianara
 Waiti ana tangata, ka tu hoki ia ki te whai-
korero, ki te whakamihi ki tona ope mo to
ratou kaha ki te awhina i a ia ki te pupuri i
 Reirimete. Ko etahi enei o ana kupu •

     "I nui nga mihi mo  Tianara Whaiti ratou
 ko tana ope, mo to ratou kaha ki te pupuri i
 Reirimete ki nga mano o te Poa. Tuarua
 tino whakaekenga a te Poa, kore rawa i hinga.
 I te whakaekenga tuatahi i tata ki te 1000 te
 Poa i hinga, i te whakaekenga tuarua i neke
 ake i te 2000.

   Kia nui ano hoki te whakamihi ki a Tianara
 Pura ratou, ko tana ope. He tino mahi nui ta
 ratou, he nui ano hoki o ratou i hinga. Otira
 kua tutuki ta ratou mahi, ara te whakaora i
 Reirimete.  He roa a Tianara Pura e kawe
 ana a  katahi ano ka tae ki Reirimete. Ko
 te take i tino kaha ai tana mahi, he tino kino
 no te takiwa ki Reirimete. He nui no nga
 hiwi, no nga pari, no nga awa, no nga wahi
 kino hei hunanga mo te Poa. He  rereke te
 takiwa ki a Tianara Rapata,  kaore he pari
 poupou, kaore he awa hohonu, engari he pai
 katoa, he raorao. I puta ano te kupu a Tia-
 nara Rapata, i pohehe ia e kore rawa a Reiri-
 mete e taea te whakaora. Otira na te hinga-
 nga o Tianara Koroni i hokihoki ai etahi o te

                       HE   KUPU  WHAKAMARAMA .
Poa i Reirimete, i ahua mama ai hoki te mahi
a Tianara Pura.  Hui  katoa nga tangata a
Tianara Pura  i mate, i taotu, i riro herehere,
i tona haerenga ki te whakaora i Reirimete, e
tata ana ki te 5000.
  I muri o te oranga o Reirimete, ka puta te
kupu a te Kawanatanga kia haere a Tianara
Waiti hei kai-whakahaere  mo  te ope a te
Ingarihi i te pito ki te tonga, kia riro hoki i a
Tianara Pura  te whakahaere o te pito ki te
rawhiti, ara o te takiwa  ki Reirimete ; ko
Tianara Rapata hoki kei te hauauru. I mua
atu o tona haerenga, ka tu, a Tianara Waiti ki
te poroporoaki ki nga  tangata o Reirimete.
Tino  nui atu, te aroha o taua iwi, ki to ratou
rangatira, kaore i taea e etahi te pupuri te
roimata. Ko ta matou tumanako kia pera te
hinganga  o te Poa  i a Tianara Waiti  i te
tonga, me to ratou hinganga ki Reirimete.

                       MAWHEKINGI.
  Kia nui noa atu nga whakamihi mo te kaha
o tenei pa iti. Ka maha nga whakaekenga a
te Poa, kaore ano kia hinga. I te 18 o nga ra
o Pepuere  nei ka kokiritia ano taua pa e te
Poa.    I pohehetia tera taua pa e horo, otira
 kei te tu tonu inaianei. I tenei riri e 40 o o te
 Roa i mate rawa, tokotoru ano o te Ingarihi.
 I runga i tenei ahua, tino nui atu, te wehi o te
 Roa ki te taupoki i taua pa, ahakoa e 800 tonu
nga  hoia o roto. E  kore rawa taua ope e
 whakaae  kia riro herehere ratou i te Roa
engari ka whawhai  ratou a  taea noatia te
 mutunga.  Nui atu te whakamihi o taua ope
 ki to ratou, rangatira, kia Kanara Pawera, he
 pai, he tika no te whakahaere, he toa hoki. Ko
 tetahi tenei o nga mea whakamiharo o tenei
 whawhai. Tae ana ki nga iwi o te tuawhenua
 o Iuropi te whakamiharo, ara ki nga iwi e
 kino mai ana ki te Ingarihi. Ko tetahi ano
 hoki tenei o nga mea o tenei whawhai e mau
 tonu i roto i nga tatai korero o te Kingitanga
 o Ingarangi mo nga whakatupuranga e tu
 mai nei.  Kei te tata atu a Mawhekingi ki
 Piritoria, na reira i kore ai e taea te tuku he
 ope iti kia haere ki te whakaora, heoi ano ka
 tatari kia tae ra ano te ope nui.





   PITOPITO KORERO O TE WHAWHAI.
   I te whawhai ki Kuturana ( Koodoosrand)
 ka tu a Tianara  Maketanara, te kai-whaka-
haere o nga hoia Kotarani. He  nui te pouri
o tana ope i tona tuunga, he tangata toa hoki
ia, he tangata mohio ki te whakahaere wha-
whai.  Otira he nui te koa o ana  hoia i te
rongonga i te kupu a te takuta - kaore i tino
kino rawa tona tu, e kore e roa ka kaha ano ia
ki te hapai i tana hoari.

  E mea ana te Roa  tenei ake te ra e tino
hinga ai te Ingarihi, e tae ai hoki a Kurutia.
to ratou Tumuaki, ki Ranana whaka-kingitia
ai.  Katahi ano te waha !

  He  nui te pouri o nga iwi o te tuawhenua
o Iuropi ki te hinganga o te Roa i raro i a
Tianara Koroni, ki te oranga hoki o Reirimete.
I mea  nga Nu -pepa o Wiwi, o Tiamani, o
Ruhia, kia whakararurarutia te whawhai. I
pohehe  ratou i te tuatahi ra, tera e raruraru te
 Ingarihi i te Poa. Otira, kaore i roa te wha-
whaitanga kua  ahua rarurararu noa te Poa.
 Kaore ano kia tae etahi o nga mano  hoia
a te Ingarihi ki Awherika. Kei te whakatere
inaianei, kaore he mutunga mai o te haere. E
kore e rokohanga e etahi te whawhai.

  I te timatanga o te whawhai tae mai ki te
 12 o nga ra o tenei marama ( Maehe ) ka penei
te tokomaha  o te Ingarihi kua mate, taotu,
 riro herehere, mate turoro 
   I mate rawa      ...   ...    ...   2419
   Nga  taotu...    ...    ...    ...    8747
   I riro herehere   ...    ...    ...  3482
   I mate turoro     ...    ...    ...    1029

   Hui katoa                     15,677
   Ko te tino kaute tika tenei. Ka marama
 hoki i tenei kaute te tokomaha o nga tangata
 i mate turoro. Ko te nuinga o enei tangata
 no Reirimete, i pangia hoki taua pa e te piwa
 i te takiwa e haoa ana e te Poa. Kua tino
 mahue atu taua pa inaianei i runga i te kino.

   He hinganga iti nei no te Ingarihi ka wha-
 karahia haeretia e ona hoa-riri, nawai-a tae
 rawa ake ki etahi iwi o te ao ka pena noa
 atu te nui. I penei nga korero o tetahi Nupe-
 pa o Haina 
   " Kua hinga te Ingarihi i te Roa, tetahi pa-
 rekura nui. I haoa e te Roa nga manuao o te
 Ingarihi, mau ake e 46 nga manuao nunui."

   Ko Amerika  anake raua ko Itari nga kingi -
 tanga i koa i te hinganga o Tianara Koroni
 ratou ko tana ope, i te oranga hoki o Reirimete.
 I patu waea te Kingi o Itari kia Kuini Wiki-
 toria, he whakaatu i tona koa ki te toanga o
 Ingarangi.

                         HE   KUPU   WHAKAMARAMA.
          TE RIPEKA WHERO.

  Ki te haere te ope ki te whawhai, ko te tino
whakaaro  ko  te patu tangata.  I pataia e
Hoani Paraiti  (John Bright), "He  aha te
Whawhai ?"   Naana ano i whakahoki tana
patai. I mea ia " Ki taku whakaaro, he hawhe
o nga tangata e korerorero ana mo te whawhai
kaore i te mohio whe aha te whawhai. Ki te
whakapotoa te whakahoki ka penei  Ko te
huihuinga, ko te tutatakitanga o nga  wehi
katoa, o nga kino, o nga kohuru, o nga mamae-
tanga e taea e te tangata i tenei ao."
  He kino te whawhai, engari ra he kino atu
te whaka-taurekarekatia, te whakamamae-ro-
atia o te tangata e nga ture kino.
  E  hau mai nei nga rongo o te rau o te patu
i Awherika.  Ko  te hinga anake, ko te mate
 te tangata te tino korero e taria ana e te
taringa.
  Haere ana nga ope patu tangata ki whawhai
haere ana ano hoki te ope whakaora i te tanga-
ta  whakaora, tiaki i nga turoro, i nga taotu
-te ope e huaina nei ko te Ripeka Whero
( Red Cross.)  Te hoari a tenei ope he maripi
hei tapatapahi i te mate, hei tango i te mata,
hei tapahi i te ringa i te waewae ranei; ta
ratou na paura he rongoa ; ta ratou na haki
ko te Ripeka Whero   ko te ripeka o te Ka-
raiti ; nga apiha o tenei ope he takuta; nga
hoia he wahine  he wahine  tiaki turoro no
nga hohipera.  E tohungia ana tenei iwi me
o ratou taonga katoa ki te ripeka whero. Ko
nga takuta, me nga wahine e whakapiria ana
te ripeka whero ki o ratau kakahu. Ka ahei
ratou ki te haere ki nga wahi katoa o te whe-
nua o te whawhai ; ki te kitea te ripeka whero
i runga i a ratau e kore rawa tetahi tangata e
tika kia pa atu te ringa ki a ratou. He tima
ano o ratau, he tereina, he teneti hei hohipera,
he wakena hei hari turoro ; e tohungia katoatia
ana ki te ripeka whero. I te mutunga iho o
nga pakanga  ka haere a ratou, wakena ki te
kohikohi i nga taotu, ka mau mai ki roto i
o ratau teneti rongoa ai, whaka-hemohemo ai
ranei.  Ki te tupono mai he taotu no te hoa
riri e kore e kapea.  I etahi wa ka te utaina
nga taotu ki runga i a ratou tereina ka mauria
mai i te tuawhenua ki te tahatai kia mauria e
nga tima ki nga tino hohipera i nga taone
nunui, ki Ingarangi rawa ranei. Nui atu te
Ope Ripeka Whero  kei Taranawaara inaianei,
no  Ingarangi, no  Amerika,  no Ahitereiria.
  He  tokomaha nga wahine o Niu Tireni nei
kua uru kei roto o taua ope. Tetahi wahine
kei Taranawaara inaianei he tino rangatira no
Ingarangi.
  He tokomaha o te ope o te Ripeka Whero
kua mate i tenei whawhai. Ki nga iwi ranga-
tira he mea tapu rawa te Ripeka Whero, tena
ki te Poa e takahia ana.  I tetahi takuta e
titiro ana ki te mate o tetahi Poa taotu, ka pu-
hia ake e te Poa, mate rawa. I etahi wa ka
mau  te Poa ki te Ripeka Whero hei tinihanga
kia kore ai e puhia. He iwi tutua.
  He whakaatu noa tenei kia mohio ai te Iwi
Maori ko nga ope e haere ana ki Taranawaa-
ra ehara i te mea mo te patu tangata anake,
engari he ope ano mo te whakaora tangata ara
ko te ope o te Ripeka Whero. E te pakeha !
E te pakeha! Na wai hoki te patu, na wai
hoki te whakaora !
                     R. T. M. K.


                       
     ETAHI KORERO O TE AO.
  E  kore te Piriniha o Weiri e tae ki te wha-
kapuaretanga o te whakamatakitaki nui ki
Parihi, te tino taone o te Wiwi. Ko te take
i kore ai ia e haere, he ahua kino no te Wiwi
ki te Ingarihi, he korero kino hoki mo tona
whaea mo  te Kuini.  E kiki tonu ana nga
nu-pepa a te Wiwi i nga korero kino mo te
Ingarihi.

  I roto i tenei rau tau e 52 nga Motu  i hu.
ake i te moana ; 19 o aua motu kua ngaro ano,
10 hoki kei te nohoia e te tangata inaianei.

  Tera te Kingi o Pahia e tae ki Ingarangi i
tenei tau. Ka whakamanuhiritia ia e te Kuini.

  Ko nga waro katoa e tahuna ana i Ranana
i te tau, kotahi 18,000,000 tana.

  E  taaketia ana nga hainamana katoa e tae
mai ana ki Niu Tireni nei, haunga nga mea
kua tae mai i mua atu, o te paahitanga o tenei
ture.  Ko  te utu ma te hainamana kotahi,
£100.  I te taenga mai o tetahi tima ki Pone-
ke (S. S. Indralema), he hainamana nga
kai mahi o runga, ka omaoma etahi, tokotoru.
Rapu  noa nga pirihimana kore rawa i kitea ;
heoi utu, ana te Kamupene o taua tima i te
£300.

  I te horonga o tetahi maina waro i Amerika
100 nga tangata i tanumia. Tokorua tonu,
o aua  tangata i taea oratia, ko etahi i mate
katoa.

                    HE  KUPU  WHAKAMARAMA.
TE KOTAHITANGA O TE AUTE

      TE HUI KI PAPAWAI.
          ( Na TIPI-WHENUA.)

  I panuitia i te NAMA 22 o TE PIPIWHARAU-
ROA te whakarapopototanga o nga korero o te
hui tuawha o Te Kotahitanga o nga Tamariki
o Te Aute, i tu ki Papawai, Wairarapa. Ko
te roanga ko te whanuitanga tenei o nga mahi
o nga korero o taua hui  nga mea ano ia
e mau ana i a au i a 'Tipi-whenua-ki-te-rangi. '
  I manaakitia ta matou hui e te Kawanatanga
i te taenga mai o Te Waaka, Minita mo nga
kura, me Timi Kara, Minita mo te taha Maori
  na to raua taenga mai hoki i mama ai etahi
take o te hui. Whakamiharo   atu te tangata
ki te whai-korero a Te Waaka,  i rite rawa
ona whakaaro ki o matou, mo nga take e tipu
ai te iwi Maori. Ki te kitea te whai-korero a
Te  Waaka  tera e taia hei korero ma tai o te
tangata. I kaha ona kupu  mo te whakatu
kura mahi  a- ringa mo nga tamariki Maori.
Kei roto i te Maori te mohio ki enei tu mahi,
inahoki e kitea ana i a ratou mahi whakairo.
I whai-korero ano a Timi Kara  a ka rawe
te reo Maori ki te whakarongo  atu, ina ata
whakahekea mai.   I puta ona kupu mo te
mate  o te Maori  i te waipiro.  I te aha?
I te kai kino. " Me waiho ma te pakeha tana
kai e kai, kia ata kainga ai."  I ki ano ia he
iwi ahuwhenua te Maori i mua, no muri nei,
no nga  ra i te pakeha, i te reti, i mangere ai
te Maori.   He whakatauki  na nga tipuna,
 " He toa taua, he toa pahekeheke ; he toa
 ngaki-kai, he toa mau tonu." Kua  kite iho
au i nga nupepa pakeha, kua whakaaetia e te
 Kawanatanga kia whakaturia he kura mahi
a-ringa mo te Maori. Hia, hia, hia ! Homai
 te pakipaki !
   I tino pa rekareka ta matou whakarongo ki
 te whai-korero a Te Popa, " Tenei ano ranei
 tetahi wahi o te tikanga Maori e tika ana kia
 tohungia?"  He patai tenei nana. Ko tona
 whakahoki, " Ae !" I mea ia hei mea pouri
 rawa mehemea ka ngaro nga mahi, me nga
 tikanga pai a te Maori, no te mea he nui nga
 tikanga rangatira a te Maori kaore nei i era
 atu iwi maori o te ao, engari me kowhiri,
 ko nga tikanga kino ka ruke, ko nga tikanga
 pai, ka pupuri, ka hono ai ki nga tikanga pai
 a te pakeha. He nui nga kupu whakamana-
 mana a Te Popa mo te iwi Maori, nana hoki
 te ki i etahi tau kua pahure  ake nei, i te
 putanga o nga korero mo te ngaro o te iwi
 Maori ki roto o te pakeha, i ki ia, " Hei mea
whakamanamana mana mehemea ka uru nga
toto o te Rauparaha ki roto o tona whanau."
E  te iwi Maori, arohatia tenei kaumatua e
kimi nei e wawata nei i te oranga mou. Ka
puta atu ki o koutou takiwa haere ai, tangihia,
manaakitia, kia tika ai tona kupu,  he iwi
rangatira koe.
  I nga whai-korero i aru i te korero a Te
Popa, i whakahuahuatia ano  etahi tikanga
a te Maori e pupuri. I ki a Te Tatana ko te
mana o nga rangatira tetahi e pupuri, he tohu
tenei no te iwi toa, rangatira. I tautohetohea
te haka taparahi, nga haka e whakakino ana i
te ahua o te tangata, ko tera tikanga hoki na
nga iwi mohoao, ehara i nga iwi Karaitiana.
I tautoko etahi i te haka, i mea, me whakapai,
ko nga wahi kino me whakarere.  Kia TIPI-
WHENUA,  he poi te haka e tino pupuri  te
kanikani ataahua, kaore e whakangenge i te
tangata, kaore he awhiawhi a nga tamariki
tane i nga hope o nga tamariki wahine, e puta
ai nga whakaaro kino. Na Reweti Kohere te
kupu kia puritia nga ingoa Maori, te reo Maori,
te reo e kiia nei e te pakeha ko tetahi o nga
reo pai atu i te ao ; kia mutu te whakarere a
te tangata i te kupu Maori ka tango ke i te
kupu pakeha ; ina hoki ki etahi tangata ka ki
ke, " Kia rukauta," kaore e ki, " Kia tupato."
  I puta ano nga  korero mo nga tohunga
Maori.   Ko  nga tohunga o muri nei he tini-
hanga  noa iho a ratou mahi, kaore i rite ki
nga tohunga o nehera, he tapu, he wehi, tena
ko o muri nei he hangarau nga mahi, he whai
mana, he whai ingoa. Kaore nga tohunga o
mua  e whangai ana i te turoro ki te pukapuka,
e  rumaki ana ranei ki te awa, kia whitu
tupoutanga. Mehemea e hiahia ana a Henare
 Kaihau ki te utu i enei tu tohunga, kaore he
 tangata hei arai i a ia, engari ki te whai ia ma
te Kawanatanga  e utu akuanei te tu he ai.
 I tenei hui a Tutere Wirepa raua ko Pita
 Paaka, nga tamariki Maori kei te kura takuta,
 otira he titiro kau ta te takuta he tohutohu,
 he homai rongoa, ki te kore e pai te tiaki i te
 turoro e kore e ora, na reira haere ana nga
 tamariki tane ki te kura takuta, haere ana hoki
 nga mea wahine ki nga hohipera.
   E kore e rawaka aku kupu mo te waipiro.
 Ko etahi tangata, ahakoa pehea te korero e
 kore e mutu te inu waipiro, i te ngoikore, i te
 kuare o ratou ngakau, heoi ano me tatari tonu
 kia hunaia atu nga puna waipiro, kia whaka-
 houtia ranei o ratou ngakau e te Wairua Tapu
 o te Atua, ki te kore me tapae atu hei whaka-
 here ki a Pakuhu,  ki te atua o te waina.
 Me hopu ko nga tamariki ko nga katua me
 tuku atu ki te hau-o-kino.

                     HE KUPU  WHAKAMARAMA.
  Na  te Atirikona  Kerehi, o Wairau,  tetahi
korero i panuitia, he karanga nana kia whaka-
aro  nui te Hahi  pakeha  ki te iwi  Maori.
I mea ia mehemea i kaha te whakaako i te iwi
Maori ki te reo Ingarihi i nga wa o mua e kore
rawa e nui te pohehe o te Maori i enei ra.
Na  runga i te kuare o Te Whiti ki te reo
pakeha i rereke ai tana whakamaori i te Pai-
pera. No  muri i tenei ka ahu nga korero mo
te kura minita i Te Raukahikatea, i uia e Te
Wiremu, te tumuaki o te hui, he aha i kore ai
nga tamariki e puta ana mai i Te Aute e
manaaki i te kura i Te Raukahikatea, a i whai
ke ai ki nga minita pakeha hei whakaako i
a ratou. I whakahokia ano e Apirana Ngata
me  etahi atu, ki ta ratou whakaaro he take
ano, he kore no Te Raukahikatea e rite ki nga
whakaaro o nga tamariki mohio o Te Aute.
  Tetahi o nga whai-korero whakamutunga
na Reweti T. Mokena Kohere, he patai nana,
" He iwi mangere ranei te Maori ?" He tawai
na te pakeha he  iwi mangere taua.  He
mangere  ano etahi Maori, engari he iwi ahu-
whenua te Maori ona tipuna iho, no muri nei
no te wa o te pakeha i mangere ai, i te tu he o
nga ture e pa ana ki o ratou whenua, i te he o
a ratou tikanga, i te puta ngawari mai o te
moni.  Ko  te rangatiratanga o te Maori kei te
moe ; me whakaoho.  Kua panuitia tenei ko-
rero e 'Te Puke ki Hikurangi.'
  I te roa rawa o aku korero e kore e puta he
whakamihi maku ki a Tamahau Mahupuku
me tona marae, mo tona aroha, manaaki i nga
tamariki o Te Aute me o ratou kaumatua.
Kaore he kainga i ko atu i Papawai hei tunga
mo nga hui penei, i te nui o te whare, o te kai,
o nga waka  haereerenga, i te mateoha o te
tangata. I tohe ano a Tamahau, kia tu tuarua
te hui ki tona marae, i te kore kaore i nui
te taenga mai o Ngatikahungunu, i te raruraru
ki nga mahi.
  E koro ! i tae mai ra koe, me nga rangatira
o Wairarapa.  Hei kona, i tena o taua kainga.
                     TARATA,  WAIAPU,
                          24  Pepuere, 1900.





TE OPE TUATAHI A NIU TIRENI.
       NGA TUPAPAKU.
  Nga  tangata o te ope tuatahi o Niu Tireni
kua mate ko  Turupa Paratiwhata, Paeroa,
Akarana ; Turupa Konore, Pukekohe; Akara-
na; Tariana Kauri me Turupa Puutu, Ote
poti •, Turupa Patihana, Taranaki ( i mate i te
piwa); Rewheteneti Niwhi, Otautahi.  Ko
Rewheteneti Niwhi i nukuhia hei apiha mo
tetahi ropu hoia o Ingarangi. I mate ia i te
whakaoranga i Kimari.   Kei te tangi, kei te
pouri nga matua, nga whanaunga, nga hoa
me nga whaiaipo a enei tangata. Tangihia e
te iwi, e te whenua, o tama ka hinga nei mo
te whawhaitanga mo to ingoa, mo to mana.
mo to Kuini.


                  HE OPE TANE
  Kanui te kaha, te whakamihia, te hau o nga
rongo o te ope o Niu Tireni.  E kiia ana ko
ratou nga tino marohirohi o tenei whawhai.
Kei  raro ratou i te toa nei i a Tianara Piriti,
te maia naana i whakaora a Kimari, naana i
aukati a Tianara Koroni me tana ope, a i enei
ra kei mua tonu ia o te ope e rere haere ana,
e whai haere ana i te hoa-riri, me te aru ano
nga tama a Niu Tireni i a ia. Te mahi tuatahi
a Niu Tireni i raro i a Tianara Piriti, i te taha
hoki o etahi hoia o Ingarangi o Poihakena, he
arai i te Poa kei heke ki Keepa Koroni. I
konei ka kitea to ratou toa. He tono tonu te
mahi  a te Tianara i a ratou, kia haere ki te
tutei, ki te titiro i te hoa-riri, i te ahua hoki o
te whenua.  Ki te haere te ope nui ka tonoa
ko ratou hei para i te huarahi. Ki te haere
ko ratou hei whakawatea haere i te huarahi ka
hari te ope  katoa, ka mohio  hoki he tino
tangata kei te arahi i a ratou. Ko tenei mahi
ko te tutei he mahi e karapotia ana e te aitua.
He  nui nga hoia kua ngaro i tenei whawhai i
runga i tenei mahi. Ko te whawhai a te Poa
huna  ai, katahi ka huaki tata ki runga o te
hoa-riri. Ko nga paura o a ratou pu kaore he
pawa.    Otira rarua iho ratou i a Niu Tireni.
 Ki te whakatata atu a  Niu, Tireni ki tetahi
hiwi, kaore hoki e kitea atu he Poa kei reira,
ka karangatia e te apiha kia tu, katahi ka oma
whakamuri.  Te kitenga mai a te Poa e oma
ana ka pohehe kua kitea ratou,, katahi ka pu-
puhi mai i a ratou pu. Na, kua kitea e Niu
Tireni he Poa kei runga i tera hiwi. Tera atu
te nuinga o nga mahi mohio a Niu Tireni. He
ahakoa ra kua rua rawa nga oranga noatanga
o  te ope a Niu  Tireni.  I karapotitia ratou
e te Poa.   Hua noa te Poa kua tino mau
a Niu Tireni, katahi ka karanga mai kia tukua
 nga pu ki raro ; hei aha ma Niu Tireni, ma-
wheto atu ana i te mahanga a te Poa. No
 etahi o enei honeatanga noatanga i mate ai a
 Paratiwhata o Akarana.

                    HE KUPU  WHAKAMARAMA.
 TE HUI KI TE KAWAKAWA.

  I waimarie a 'TIPI-WHENUA' ki te tae ki te
hui i Te Kaha i a Hanuere nei, i waimarie
ano ia ki te tae ki te hui i Te Kawa Kawa i a
Pepuere, engari i tae whakawheuaua i te
mate.   E rua enei hui he pai katoa, he hui
ngahau.
  I te 14 o Pepuere ka tuku nga mana maha
ki raro i te taumarumarutanga o Te Pohutu,
i te ra kawanga o tona whare karakia o Tipene.
Ko tenei tetahi o nga whare karakia tawhito
atu i tenei takutai, no te tau, 1857 ka whaka-
arahia, a ko te tuatoru tenei o nga whakahou-
nga, o nga kawanga  he pou whenua no te
whakapono  ki tenei kainga. Kei te piri tonu
nga papa o te whakaarahanga tuatahi o tenei
whare.   Ko  te tihi he tiketike, i tawhiti ano
ka kitea atu, otira te mea pai rawa o tenei
whare ko te wini nui, he mea whakairo na te
pakeha ki nga whakaahua o nga Apotoro Te
Kau-marua ; e kiia ana e £50 te utu. No te
ata o te 15 o nga ra ka kawangia tuatorutia a
Tipene, i a Rev. Hakaraia Pahewa te kau-
whau.   I konei ano a Revs. Mohi  Turei,
Hone Waitoa, Aperahama Tamihere, me Ti-
mutimu, Tawhai. Te kohi e £134 15s., ko te
moni i whakaritea mo te wero a Te Wiremu
kaore ano kia whakatuturutia.
  He nui nga mana, me nga iwi i tae mai ;
ko te mea tino nui ia o tenei hui ko te taenga
mai o Tuhoe, ara o Te Urewera ; tama-tuatahi
tonu, tenei iwi ki te haere a-matua ki nga hui
penei.  Kaha atu te manaaki a Tuhaka-iriora
ara a Ngatiporou katoa i ta ratou manuhiri.
He  nui te ope o Tuhoe. I haere mai tetahi o
ratou rangatira kaumatua, me ta ratou peene.
I haere tahi mai a Tuhoe, a Ngatiawa, te
Whanau-a-Apanui,  me  era atu iwi o te tai-
whakararo. Na te peene i arahi mai to ratou
ope ki waenganui o te pa, ko ta ratou haki
ano  ki mua tonu tare haere ai. Te taenga
mai ki te marae ka tu te haka a te tangata
 whenua, e toru nga matua ; e rua nga matua
wahine, kotahi na te tane. Te pohiri tuatahi
na nga wahine o Te Pohutu. Ka pai, engari
 pai atu pea te haka a nga wahine o Kahukura.
 Te taenga ki te tane, haruru ana te haere, he
 haka taparahi tonu te haka. Ka tae mai he
 ope ka haere te peene a Tuhoe ki te arahi mai.
 He mea  whakamiharo ano tenei, ara te riro
 rawa ma te Urewera te peene tuatahi ki roto
 o te Whetu-matarau  tiorooro ai.
   I nga po he powhiri, he waiata, he whai-
 korero te mahi.  No  te ra i tuwhera ai te
 pereti ka whakapaua nga mahi ngahau, nga
 waiata, nga haka, me te poi, ka whakauruurua
 ki enei ko te tangi o te peene a Tuhoe. " Me
te poi."  Ae, i reira ano taku, hemonga te
poi te poi, e hika ma e, te taonga ataahua !
Kotahi ano te kapa o te poi, no nga tamariki
wahine o Te Kaha. E rima rawa pea o ratou
turanga ki te marae, a me te popoke tonu o te
mano o te tangata ki te matakitaki  te tama-
riki, te kuia, te korua, te pakeha. Ko te poi
tuatahi tonu, tenei ki te tae mai ki te rohe o
Ngatiporou, a ko tenei te mea i tino mihia e
nga tangata katoa i tae ki tenei hui. Kaati
nei he haka ma te tamariki wahine ko te poi.
I rongo au i tetahi o nga rangatira o te Pohutu
e ki ana, "No  taku whanautanga mai  a,
katahi ano au ka kite i te mea pai atu, i te ao
nei. Kei te rere te poi, makere mai nga whatu,
ka kino te haere. " I te kaha o te mihi o te
tangata, rere ana te moni ki nga waewae o te
hunga poi.  Nga mea whakatangitangi o te
poi, he koriana, he whira. Te wahine i tino
mihia ko Tauoha, ko te kai-whakahaere o te
haka-poi, he ngawari, he rawe ki te ngangahu.
Tena tai o tamariki tane kei te hoki mamae
atu, te poho ki tona kainga ki tona kainga i te
mahi a Tauoha.
  O  nga  hui katoa a Ngatiporou, i kite au,
ko tenei kei runga atu mo te ngahau. He
maha  te pakeha i reira, i reira ano te tangata
whakaahua,  me te ponokarawhe, te mihini
korero a te pakeha.
  Tera ano aku, tino kupu, otira i te roa rawa
o enei o aku korero me pupuri pea mo tetahi
wa. He maha nga take hei whakamanamana-
tanga ma te Pohutu mo tona hui, ko te hunga
i kite e mohio. Na tenei hui ka maunu a Tuhoe
ki waho o tona rohe, ara na te kaha o Apirana
Ngata  ki te whakahaere.   E  Ngatiporou,
kua marenatia koe ki a Tuhoe ; tauherea o
korua ngakau ki te here o te aroha.



   RONGO WHAKAMUTUNGA O TE WHAWHAI
   Kua riro i te Ingarihi a Poroemepoteini, te
 tino taone o te Arani Piri Teiti. I whaka-
 ngakautahi ki te Poa, i whawhai mai hoki ki
 te Ingarani. Kua tino riro taua whenua i te
 ope a Tianara Rapata, kua tuku mai hoki te
 nuinga o te tangata whenua i a ratou, ki raro i
 te maru, o Ingarangi. Kei te tuku mai taua iwi
 i a ratou pu, me a ratou patu ki te Ingarihi.
 Kua tukua e Tianara Rapata te rongo-pai ki
 taua whenua. Kei runga i te Whare- Kawana
 i Bloemfontein e tare ana te haki o Ingarangi.


    Hei tera marama whakaurua ai  ' NGA HUA KAREAO.'