|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 26. 01 April 1900 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
PIPIWHARAUROA HE KUPU WHAKAMARAMA
|
|
2 2 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa
He Kupu Whakamarama.
Nama 26. GISBORNE. Aperira 1900.
TE MATE URUTA.
Ko te mate uruta i patu mai ra i nga
Maori o te Tai-hauauru o Inia kua tae mai ki
Poihakena patu ai. He mano, he mano nga
maori o Inia i mate ; nga tino taone i patua e
taua mate ko Pomapei raua ko Puna ; i nga
tau e toru e 70,000 nga tangata o Pomapei
i mate, he Maori te nuinga, he ruarua nei nga
pakeha. I tera tau ka tae mai taua mate ki
Niu Karetonia, no Pepuere nei ka u mai ki
Poihakena, ahea ra whakawhiti mai ai ki Niu
Tireni nei ? He tino mate kino atu tenei ; he
tere tonu te mate o te tangata, he ruarua hoki
nga tangata e ora mai ina pangia. Te tima-
tanga i rite rawa ki te piwa, engari kia roa ka
pupuhi te kaki, te keke ranei o te tangata.
Kei te kimi tonu nga takuta he rongoa mo
tenei mate nanakia. Te rongoa kua kitea e
tetahi takuta Hurai whaoria ai ki roto ki te
pokohiwi o te tangata, penei me te pokapoka
hei arai atu i te mate putaputa ara i te ' Small-
pox." Kua mate etahi takuta i runga i te
kimihanga he rongoa mo tenei mate e kiia nei
he puponiki.
Te mea hei titaritari haere i te mate nei he
kiore, ko tana patunga hoki tena i te tuatahi.
Ki te kitea te kiore e wharona ana, kua mate
e kore e takitaro ka pangia te tangata. Kei te
patua te kiore i nga taone inaianei, e utua ana
i etahi taone i Ahitereiria e rua pene mo te
kiore kotahi, i Niu Tireni kotahi pene.
Kei te tahia nga wahi paru o nga taone,
koi ara hoki nga whenua momona hei tipunga
mo taua taru ; e tahuna ana hoki etahi whare.
Tino tupato atu to tatou Kawanatanga kei
tae mai taua mate ki Niu Tireni nei. Kia
kotahi tekau rawa nga ra e herehere ana nga
tima mai o Poihakena katahi ano ka whaka-
uria nga pahihi ki uta. Kua tae tenei mate ki
Honoruru, ki Hana-Paraniko. Ki te tae mai
ki Niu, Tireni nei ko te Iwi Maori hei tahinga
ma tenei atua whakarihariha. He paru te
puiaki o te autaia mate nei, na reira i tika ai
kia whakapaia o tatou kainga, whare, me o
tatou tinana. E ki ana ko ngatimaua ko te
Maori, "I tawhiti ano te hoa-riri e hanga ana
te pa."
I te tau 1665 ka puta tetahi mate uruta tino
kino atu ki Ingarangi, i runga i te kino o nga
tiriti, i te paru, me te pipiri o te tu o nga
whare. Ko Ranana te taone i tino whiua
e taua mate. I te marama o Hurae, 1100 nga
tangata i mate ia wiki, ia wiki ; i a Hepetema
10,000, mutu rawa ake te tau ka eke ki te
100,000 nga tangata i mate. Kore rawa i
taea te hanga he kawhena mo nga tupapaku,
heoi ano i whakapurangatia ki roto o nga rua
nunui. Ia po, ia po, ka rangona te reo o nga
tangata mau tupapaku i runga kaata, e patu
ana i nga pere me te karanga ano " Mauria
mai o koutou tupapaku ! Mauria mai o koutou
tupapaku !" Ko nga whare he tupapaku i roto
i tohungia ki te ripeka whero me enei kupu
" E te Ariki tohungia matou !" I kiia taua
mate ko te "Mate Pango" ( Black Death).
I te tau 1666, ara i te tau i muri tata tonu
iho o te paanga o taua mate, ka wera a Rana-
na i te ahi, he ahi nui whakaharahara, tata
tonu te pau tetahi hawhe o te taone, e toru ra
i ka ai. E 400 nga tiriti i wera, 13,000 nga
whare, tokowaru ano nga tangata i mate. He
tino mate tenei, otira na konei i ora ai a Ra-
nana i te mate uruta. I te paunga i te ahi o
nga whare tawhito, ka hangaia he whare hou,
ka Whakawhanuitia nga tiriti ; ko te mutunga
tenei o te hoki mai o taua mate ki Ranana, a
mohoa noa nei. Kei te penei ano a Poihakena,
ko nga wahi paru o te taone e kaha ana te
pangia e te mate uruta hou nei. Na reira e
te iwi, e tumatatenga ana matou, ki te whiti
mai tenei mate ki Niu Tireni nei ko taua ko
te Maori hei tipinga ma tenei atua kuku.
Whakapaingia nga kainga, nga whare, a ki te
tae mai te mate uruta nei ki konei me rere ki
te koraha ki nga maunga noho ai.
No te 21 o tenei marama ka kitea kua
pangia etahi kiore i te waapu o Akarana e te
mate uruta. Kaore ano he tangata kia pangia.
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
HE TOTO; HE WAI.
" I werohia tona kaoko e tetahi o nga hoia ki te
matia, a puta tonu mai he toto he wai." Hoa xix.
34."
Ko te Paraire Pai i tenei tau i te 13 o nga
ra o Aperira. Ko te tino ra tenei e whakama-
haratia ai e te " Hahi puta noa i te ao " te
matenga o te Karaiti ki runga ki te ripeka mo
nga hara o te ao katoa. Te Parairae Pai! I pai
ai ki etahi tangata he mutunga no ta ratou
mahi i taua ra, a hei te Mane i muri iho kanui
nga ngahau,, nga reihi hoiho me era atu mahi
kukume ke, roromi i nga whakaaro o te tanga-
ta kei tahuri ki te mea nui atu i pa ki tenei ao
te matenga o te Tama Kotahi a te Atua.
E haere ana ki te 2000 tau o te matenga o te
Karaiti ; i te tawhito o te korero o tona mate-
nga ka utonga te taringa me te mea nei he
korero-tara, kaore e oho te ngakau, a, apopo
ka rangona he mate hou kua puta mai ki
te ao, ara ko te utonga o te ngakau. Otira he
mate tawhito tonu, taua mate, no te wa ano i
a Paora, ina hoki i mea ia mo etahi tangata o
tona takiwa, " Kahore o ratou ohoohonga,
a tukua ana ratou e ratou ano ki te hiahia
taikaha ; riro pu ratou ki te mahi i nga mea
poke." Epeha iv. 19. Teka ai etahi tangata
na te kaha o te rewera i hara ai ratou kaore
i a ratou ano ratou i tuku ki te kino.
He korero tawhito te matenga me te aroha o
te Karaiti, tena ki te ngakau kua oho he
korero e hou tonu ana i nga wa katoa, he
korero tino whakamiharo rawa.
"Korerotia mai ki a au te korero tawhito
O nga mea ngaro o te rangi,
O Ihu me tona kororia
O Ihu me tona aroha.
Kia marama te korero mai ki a au
Ano ki te tamaiti iti,
No te mea e ngoikore ana, e mauiui ana au,
A kua poke kaore he kai-awhina."
Ko taua korero tawhito nei ano taku ka
whakamahara nei ki a tatou, ki nga kai-korero
o ' Te Pipiwharauroa.' Whakarongo e te hoa,
kua whangainga e koe to ngakau maori ki nga
korero o te whawhai, ki era atu korero hoki o
te ao maori, kaati ina te paku taro hei whangai
mo to taha wairua, mo to taha rangatira e
whakatikia nei ki te kai e to taha ki te kikokiko.
He toto ; he wai. E marama ana te whaka-
atu a te Paipera na te Karaiti tonu i tuku atu
tona wairua, a iri ana i runga i te ripeka
ko tona tinana anake. Tera ano tetahi wha-
kaaro kei nga takuta matau ; e ki ana ratou
na te pouri a te Karaiti i patu, ara ko tona ma-
nawa i pakaru. He mea tenei kua kitea e nga
takuta, ki te mate te tangata i runga i te kaha
o te pouri, o te koa ranei ka pakaru tona ma-
nawa, a ki te werohia tona tinana ka puta mai
he toto he wai. I mate tetahi kaumatua o
Kariki i runga i te tino nui rawa o tono hari i
te putanga o tana tama i te purei omaoma, he
mea tino honore rawa hoki tera ki nga Kariki
o mua. Ko te tangata i puta kaore e utua ana
ki te moni, penei me nga takaro o naianei,
engari e karaunatia ana ki te rau oriwa. Nui
atu te honore o te rau oriwa ki te Kariki i
te moni.
Mehemea he tika te ki a te takuta na te
pouri a te Karaiti i mate ai, ne tino korero
aroha rawa tenei, mana noa kaore e pa te
ngakau o te tangata. Tirohia te Waiata 69,
te 20 me te 21 o nga rarangi. " Maru noa
toku ngakau i te tawainga ; a pouri noa iho
ahau i titiro ahau ki tetahi hei aroha mai, a
kore ake ; ki nga kai-whakamarie hoki, a kihai
i kitea e ahau. I homai e ratou he au hei kai
maku : i taku mate-waitanga ano i whakainu-
mia ahau e ratou ki te winika." Ko tenei
Waiata he poropititanga mo nga mamaetanga
me te matenga o te Mihaia, e tautoko ana
hoki i te whakaaro a nga takuta ko te take i
i mate ai a te Karaiti ko tona manawa i pakaru
i te tino nui rawa o te pouritanga i pa ki tona
wairua. Ko enei kupu "maru noa toku
ngakau," ki te reo pakeha e penei ana, " broken
my heart," ara pakaru noa toku manawa ( nga-
kau) Ehara ianei tenei i te poropititanga mo
te pakarutanga o te manawa o te Mihaia i
runga i te ripeka, a puta mai ana he toto he
wai ? E mohio ana tatou ki tona mamae-
tanga whakaharahara i te kaari o Kehemane i
maringi ai tona kakawa, " ano he tepe toto e
turuturu iho ana ki te whenua." Kua kitea
atu e ia te ripeka mona, me nga hara o te ao e
rukea ana ki runga ki a ia, a oho ana tona
wairua hara-kore^ I a ia e iri ana i runga i te
ripeka i Kawari ano kua tahuri ke te mata
o tona Matua i te kitenga iho i a ia kua
poke i nga hara o te ao, katahi ka karanga
ano ia, he nui te reo, ka mea, " Eri, Eri, rama
hapakatani ? ara, E toku Atua, e toku Atua,
he ana koe i whakarere ai tau ?'
E te hoa kua tutuki i a te Karaiti te taha ki
a ia; kua oti nga mea e tika ai kia ora te
tangata. Kua whakahekea ona toto hei wha-
karitenga mo te ture a Ihowa, " Ki te kahore
hoki he ringihanga toto, kahore ne murunga
hara." Hiperu ix.22. Kua oti tetaha ki a
ia, ko te taha ki a koe e toe ana. E manako
ana ranei koe ki a te Karaiti nei kai- whakaora
mou ? E whakaae ana ranei to ngakau ko te
ringihanga o ona toto hei take muranga mo o
|
|
4 4 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
hara ? Kua rongo nei koe i tona manawanui-
tanga, i tona mamaetanga, i tona matenga
mou, he aha tau mona ? Tahuri atu ki te
mahi ki a ia, hoatu o ra whakamutunga ki a
ia ; kia tu rawa ano te ringa ki te mahi ki a ia
ka haere ai i te huarahi o nga matua, o nga
tipuna. Mana koe e whakakaha, ma tona
wairua e whakahou to ngakau. Ki te ta-
huri koe ki a ia inaianei nui atu te hari o
tona ngakau, ka waiata nga anahera o te rangi
ka maringi nga roimata o te reinga. " Ka
kite ia i ta tona wairua i uaua ai, a tatu ana
te ngakau." Ihaia 53, 11. Tirohia Ruka 15, 10.
me Hiperu 12. 1, 2.
Otira e te hoa, ki te whakahawea koe ki te
aroha noa o te Atua, ki te takatakahi i ona
toto ki raro i o waewae, kaati he tukituki tua-
rua tau i te ngakau o te Tama a te Atua. Ka
kino ke atu tau patunga i a ia i ta nga Hurai,
ano koe e whariru, ana ki te rewera i runga i
te tinana mate o te Karaiti. " Ki ta koutou
whakaaro e kore ranei e tika kia rahi ake te
whiu mo te tangata, i takahia ai te Tama a te
Atua, i meinga ai hei mea noa nga toto o te
kawenata i whakatapua ai ia, a whakaiti ana
i te Wairua o te aroha noa "? Hiperu 10, 29.
Whakarongo ki te tangi a te Kai-whakaora
" He kahore noa iho ianei tenei ki a koutou, e
te hunga e haere nei i te ara ? Whakaaro mai
titiro mai, e rite ranei .tetahi mamae ki toku
mamae ?" (Tangi a Heremaia 1, 12.)
No wai to reo e tangi mai, I tu nga ringa i te whao
I runga ra i Kawari ? I werohia te kaokao
No te Ariki atawhai I pupu pu nga toto ra
He kawenga na te mamae. I runga i te ripeka.
TE HUI KI WHANGARAE.
Ki te Etita o Te Pipiwharauroa,
E hoa tena koe.
Tenei etahi kupu ruarua hei haringa atu ma
ta tatou manu ki nga topito e wha o nga
Motu nei. Ahakoa kei te wahi koraha matou
e huaina nei ko Whangarae, e puta ana ano te
hiahia kia rangona o matou reo, me te ahua o
a matou mahi.
Ko tetahi o nga kai-whakaako o te kura a
Miss Denker, no te toru o nga ra o tenei
marama i haere ai hei kai-tiaki turoro i te Ho-
hipera o Poneke. He tino wahine pai ia, he
atawhai, he aroha, he mate-oha ki te tangata.
I wehe pai atu, ia i runga i te rangimarie.
Kaore ano kia whakaturia he whakakapi mo
tona turanga engari kei te rapua.
No te toru o nga ra o tenei marama ka tu
te hui ki konei. I tae mai ano nga tangata
maori o Te Hoiere, o Okoha, o Wairarapa,
me etahi atu wahi o Ao-tea-roa. E rua nga
tima nana i uta mai. Ko nga tino tikanga i
kauwhautia e nga kai-korero ko te whakamu-
tu i te kai i nga wai-kaha, ko te tautoko i nga
mahi pai i waenganui o te Iwi Maori. Kotahi
rau e ono tekau ma rima katoa i hui.
I runga i te hiahia o etahi o nga Maori kia
kite ratou i te mahi a nga tamariki o te kura
e hiahia nei hoki etahi o ratou, kia tu he kura
ki Okoha, ka whakaaetia e te kai-whakaako e
Miss Kelly. I te ahiahi o te 12 o nga ra ka
hui atu nga tangata ki te whare-kura ara nga
taitamariki. Ko nga koroheke me nga kuia
kihai i tae. Ko nga mahi, he waiata ropu, he
haka pakeha, he whai-korero i roto i te reo
Ingarihi. He nui ano te koa me te whakamo-
emiti a nga tangata ki te kai-whakaako me
nga tamariki, ara mo te tere ki te hopu i to te
pakeha reo. I te rongonga o nga kuia, o
nga koroua, ka tono kia kawea atu, kia kite
hoki ratou. Ka tuaruatia ano ki te kainga
Maori, me te whakamoemiti ano nga kauma-
tua. No te 16 o nga ra ka hokihoki nga
tangata ki o ratou kainga.
Kia ora koe i roto i nga mahi a te Ariki
i raro hoki i te mana o te Atua.
Na TE WAIHAERE HIPARAITI.
TAKU KOKA.
E korerotia ana tetahi rakau kei Inia,
Ahakoa kumea e te ra e te rangi
Kia tirara noa atu ona manga,
Kia toro, kia puatai whakarunga,
Otira konohi tonu ki te whakapiko i ona manga
Ki tana whenua ano i arohaina e ia,
No reira nei tona oranga, i tipu ai, i mahana ai
Tona tinana o tona whanautanga mai^
Waihoki, ahakoa kumea ketia e nga tini nga
Whangainga ki te rongonui, ( ina rongonui,)
Otira, e toku koka aroha, ka piko tonu te ngakau
Kia a koe, i runga i to te aroha koingotanga.
Ko te rakau e korerotia i te waiata nei he
paniana (banyan tree ), kei Inia e tipu ana, ko
ona manga piko ai ki te whenua, a tipu tonu atu
hei tinana ano mo te rakau. Ko tenei te rakau
whakaharahara atu i te ao, kua noho ki raro i tona
taumarumarutanga te 7,000 hoia, a nui atu i te toru
tekau eka o te whenua e kapi ana i a ia. E u tonu
ana tona aroha ki tona whaea ki te whenua, aha-
koa piki whakarunga ka konohi tonu ki te hoki ki
te whenua, waihoki, e tama, e hine, kia aroha, kei
wareware koe ki a ia nana nei koe i puta mai ai ki
tenei ao, nana nei koe i whakatipu, i whangai ;
kia ata mau i a ia ; manaakitia, whakaharia ona
ra whakamutunga; apopo koe aroha ai ina ngaro
atu ia i o tirohanga kanohi, mutu hoki to rongo ki
a ia e karanga ana i to ingoa.
R. T. M. K.
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NGA TAMARIKI MOHIO O TE IWI MAORI
Apirana Turupa Ngata, M.A., L.L.B. Ko
Apirana anake te Maori o Niu Tireni kua
whiwhi ki nga tohu matauranga o te Pakeha.
Kua tu ia hei tino roia mo te Hupirimi Kooti
o Niu Tireni. Ko Ngati-porou tona Iwi.
Hamiora Hei. Kua paahi ia i nga wehe-
nga e rua o te tohu roia L.L.B. Kotahi te
wehenga o taua tohu hei mahinga mana, a ki
te paahi ia i taua wehenga katahi ka tino riro
i a ia taua tohu. Ko te Whanau-a-Apanui
me Ngatiporou ona Hapu.
Reweti T. Mokena Kohere. I te kura nui
ia i Otautahi. Kua paahi ia i te wehenga I o
te tohu matauranga B. A. Kotahi te wehe-
nga e toe ana, ki te paahi ia i taua wehenga
ka tino riro mai i a ia taua tohu. Kua tu ia
inaianei hei mahina tuarua mo te Kura Minita
i Te Raukahikatea, Turanga. Ko Ngatiporo-
u tona Hapu.
Tutere Wi-Repa me Pita Paka. Ko enei
nga tamariki Maori kei te Kura Takuta i
Otepoti. He mahi tino uaua tenei, katahi ano
ka whawhatia e te ringa Maori. Tena ra e
tama ma e...! kia kaha, kia kaha! Ko
Tutere Wi-Repa no te Whanau-a-Apanui me
Ngati-porou, ko Pita Paka no Te Atiawa,
Taranaki.
Perere Peneti. I kuraia ia ki te Kura Mi-
nita i Whakatu. I paahi ia i te wehenga iv o
te whakamatautauranga minita pakeha. Kei
Taranaki ia e kauwhau haere ana inaianei.
Ko enei nga tamariki mohio o taua o te Iwi
Maori, ko ratou hoki nga kai- whakatakoto
korero mo Te Pipiwharauroa. Tera atu ano
etahi tamariki mohio mo etahi atu wa ka wha-
kahua ai i o ratou ingoa, ko te hunga whiri-
whiri anake tenei i runga ake nei.
TE MAORI ME TE WHAWHAI.
Kanui te ririka o te mano o te Maori ki te
haere ki Awherika ki te whawhai, otira i nga
tikanga huhua a te pakeha, kaore e puta te
takaretanga o te ngakau. Kotahi te tino Maori
kua tae kei te whawhai ko Hohepa no Moteo,
Heretaunga, ko etahi he hawhe-kaihe : ko
James Thorpe, he tamaiti tawhito no Te Aute,
no Whanganui, ko Wiri Piti no Turanga,
ko Waata Karawe, no Hauraki, ko tona iwi ko
te Whakatohea, ko Hone Waaka no Opotiki,
ko tona iwi ko Ngatiporou, ko Jim Poynter,
no Turanga, ko Pekama Aata, no Ngatiporou,
me te Paki ( Withers ) no Opotiki. Kaore ano
tetahi o enei tangata kia pangia e te aitua:
ko Wiri Piti, ko Timi Taapu, ko Waata
Karawe no te ope tuatahi ano i haere ai, kua
matotorutia ratou ki roto o te whawhai. Tena
ra e tama ma e ......! e tapa i o koutou ingoa !
Ahakoa ra kaore ngati-taua te Maori e
whakaaetia kia haere he maha ano nga huarahi
hei whakaputanga mo to tatou aroha, mo to
tatou u tonu ki te mana whakaharahara atu i
te ao, ara, te mana o to tatou Kuini. He kohi
moni tetahi mahi hei oranga mo nga pouaru
mo nga pani a te hunga kei te mau i te patu,
kua hinga ranei kei raro. Kei te kohi te pakeha,
auahi ana ! I tu he hui nui ma Heretaunga
me Wairarapa ki Papawai, hei whakarawe
moni mo tenei tikanga, a hui katoa te moni e
£431. He tino ra nui tenei, i hui ai te mano
o te tangata, Maori, Pakeha. Nga mahi he
hokohoko taonga kararehe, me era atu tini
hanga, he ngahau he whawhai takaro. I te
whawhai takaro te whawhai ki te Awa-o-
Mota ko Ruamahanga te awa, ko nga Maori
te Ingirihi ko te pakeha te Poa kaore nga
Maori i pai hei Poa ratou ko te Poa i mate.
I runga hoiho katoa nga taha e rua, he pu-repo
mihini ta tetahi taha ta tetahi taha. Tena nga
rongo o tenei whakaaro te toha haere na i nga
wahi katoa o te ao.
I tu ano tetahi hui nui a te Maori ki koneke,
ko nga iwi i reira no Wairarapa no Otaki me
etahi wahi atu. Ko to ratou puni i waenganui
tonu o te taone, i roto o te papa kirikiti.
A ratou mahi he haka, he whakaatu hoki ki te
pakeha i etahi tikanga, me etahi mahi a te
Maori. Nui atu te haere o te pakeha kia kite
i taua iwi, a hui katoa nga moni i riro i a ratou
e £500. I te haerenga o te ope tuarima i uru
ano ratou ki nga mahi poroporoaki, o ratou
kai-whakahaere ko Timi Kara, ko Tamahau
Mahupuku.
Ko ta Ngatiporou kohi i tukua ki roto i nga
poutapeta, kaati kaore ano kia tino mohiotia te
nuinga. Ko te tino aroha ia o Ngatiporou ko
te tukunga i to ratou ingoa i a ' Porourangi '
ki a Rore Rapata he mere tana mea, he
mere no mua iho no nga tipuna, na Tuta
Nihoniho i tuku.
I ki te Pirimia, mehemea e whakaaetia ana
te Maori kia haere e kore rawa e roa kua rite
te 2000 tamatane mo te haere. Kua tae mai
te waea a Hohepa Tiamupirini te hekeretari o
nga Koroni, ki te Kawana, he mea mai
|
|
6 6 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NGA TAKE O TE WHAWHAI
KI TARANAWAARA.
( NA REWETI T. MOKENA KOHERE. )
He maha ano nga Maori e whakawhirinaki
ana ki te taha o te Poa ; ki ta ratou whakaaro
te tino take o te whawhai ki Taranawaara he
minamina no te Ingarihi ki te whenua o te Poa.
I puta ai pea tenei whakaaro i a ratou he ro-
ngo no ratou ki nga pakeha kuare e whakaki-
no ana ki te Ingarihi, otira te tino take ki taku
whakaaro he kuare, he mamae no te ngakau
mo nga mate i whakapangia e te pakeha ki te
iwi Maori ki o ratou whenua hoki. He tika
ano o tatou nei mate, otira he iwi rangatira
atu taua i te nuinga o nga iwi maori o te ao ;
ehara noa iho o tatou nei mate i nga mate e
pa ana ki te iwi maori o Taranawara. Taria
e hoki ai ano aku kupu mo te iwi maori i raro
i te mana o te Poa.
I te mea kahore ano kia timata noa te wha-
whai ki Taranawaara i whakaaturia ano e Te
Pipiwharauroa te ahua me te timatanga mai
o te koroni o Taranawaara. I te kaha rawa
o te kino o te Poa ki te Ingirihi ka heke mai
i Keepa Koroni ka noho ki Taranawaara i te
tau 1840 ( te tau o te Tiriti o Waitangi ). He
iwi mangumangu nga kai noho o te whenua,
no ratou te whenua he mea muru na te Poa.
E waru nga tau i riri ai te Poa me nga maori
katahi ano ka whakaturia te kawanatanga otira
kaore i mutu te riri a te iwi maori. I te ho-
hatanga o te Poa i nga Huuru i te raruraru
noa iho hoki o te whenua, a tae mai aua ki nga
wahi o te Ingarihi e tutata ana te owhiti, ka
riro na I ngarangi i whakahaere te kawanatanga
o Taranawaara ko te rironga tenei o Tara-
nawaara i Ingarangi, ara ki raro o tona mana.
I te tau 1881 ka whawhai te Poa ki Ingara-
ngi he kore no ratou e pai kia noho tonu ratou
i raro i tetahi mana ke atu. Te parekura nui
i hinga ai te Ingarihi i tenei whawhaitanga ko
te Puke ki Matupa ; e mate ana te Poa me he
mea kaore i houhia te rongo e te kawanatanga
a Karatitana. I te tuhinga i te tiriti whaka-
hokia ana a Taranawaara ki te Poa ; heoi ano
ki Ingarangi ko te ingoa kau. No te tau 1881
tenei tiriti, no te tau, 1884 ka whakahoutia ano ;
ko te ingoa ia o Ingarangi i uhi tonu, ki runga
o te whenua.
I te nui o te koura i kitea ki Taranawaara ka
heke mai te mano o te tangata o etahi atu wahi
ki te mahi koura, a na a ratou moni i whaka-
haere nga rua koura i nui ai nga hua. I mua
atu, o te whawhai nei, nui ke atu nga tangata
o waho, i nga Poa. Otira ko to ratou ahua i
whakaritea ki nga mangumangu, kaore o ratou
reo i roto i te kawanatanga ; ahakoa ko ratou
ki te utu i te nuinga o nga takoha, kaore
ratou e ahei te pooti, te tu ranei hei mema
No te Poa anake nga kai- whakawa me nga
pirihimana. He tokomaha o te Ingarihi i
tukinotia • i tetahi tau ake nei ka kohurutia
tetahi tangata Ingarihi. otira kihai te ture i
kaha ki te rapu i te kai-kohuru,. Ko nga
tamariki a nga Ingarihi kaore i whakaaetia e
te Poa kia whakaakona ki te reo Ingarihi. Ko
wai ianei te tangata e kaha ki te whakamomo-
ri ? I rite te ahua o te Ingarihi ki te pononga.
I runga i to ratou mate ka karanga ratou ki
Ingarangi kia awhinatia ratou.
I te tau 1895 i runga i te tono mai, ka
whakaarahia e Takuta Hemihana tetahi ope
mana e 512, i runga i tona ake ingoa, ehara i
te mea na te Kawanatanga o Ingarangi i wha-
kahau mai. Kaore tana ope iti i whai wahi,
i mau herehere katoa. I riro ano aua herehere
ma te Kawanatanga o Ingarangi e whakawa,
e whiu hoki, mo ratou i pokanoa ki te whaka-
ara whawhai.
I a Mei 24, 1899 ka tae te pitihana i haina-
tia e te 21,000 Ingarihi e noho ana ki Tarana-
waara he inoi ki a te Kuini kia mahara mai ki
a ratou e tukinotia ana e te Poa. No muri
iho i tenei pitihana ka timata te tohe a te Ka-
wanatanga o Ingarangi kia Kurutia, tumuaki
o te Poa, kia whakaaro ia ki nga Ingarihi
e noho ana i tona whenua. I kite a Ta Ara-
whe Mirina, te Kawana o Keepa-Koroni, i a
Kurutia, otira i taikaha a Kurutia. He nga-
wari noa iho te tono a Ingarangi, ara, kia
rima tau te tangata o waho e noho ana ki Ta-
ranawaara ka rite tona mana ki to te Poa.
Kaore a Kurutia i whakaae ; ki a ia kia whitu
rawa tau. I enei ra tino kaha atu te hoko
pu, paura, pu-repo a te Poa, me te ata tohe
tonu ano a Ingarangi. Tino nui atu te kaha
o Roore Tapere, te Pirimia o Ingarangi, me
Hohepa Tiapurini, te Hekeretari o nga Koro-
ni, ki te whakamanawanui ki nga mahi a
te Poa. I whai a Ingarangi ki ata whakaritea
taua raruraru i runga i te rangimarie. Otira
i a Ingarangi ano e hurihuri ana, ka tae atu, i
a Oketopa 9 1899, te ' kupu whakamutunga '
(ultimatum ) a Kurutia, he ki atu naana ki te
kore a Ingarangi e whakaae ki tana whakaaro
ara, kia whakahokihoki atu nga hoia e noho
tata ana ki Taranawaara, ka timatatia e ia te
whawhai. O mua iho, a, katahi ano ki te
Poa te iwi tuatahi ki te tuku ' kupu whakamu-
tunga' ki Ingarangi. Nui atu te whakahihi,
te whakapeha, o nga kupu o te waea a Kuru-
tia, a i te panuitanga ki roto ki te Paremata,
miharo ana te tini o te tangata. I a Oketopa
|
|
7 7 |
▲back to top |
.HE KUPU WHAKAMARAMA.
11 ka timatatia e te Poa te whawhai, a i te 12
o nga ra kua uru rawa ratou ki Nataara,
he whenua no te Ingarihi. Kia kore ano ianei
e toto te ngakau i te mea ka tae tonu mai kei
te marae e takatakahi ana?
Ko tenei whawhai, na te Poa ano i whaka-
koikoi. I pohehe ratou i te ruarua rawa o te
Ingarihi tera e aia e ratou ki te moana. No
mua noa atu i whakariterite ai te Poa mo
tenei whawhai. He whakaaro kua rite noa
atu i te Poa raua ko te Arani Piri Teiti, ara,
he whakangaro i te maua o Ingarangi i Awhe-
rika katoa ki te Tonga. I mea ratou ki te
mate i a ratou te Ingarihi i te tuatahi, ka
awhina katoa i a ratou nga mano o te Tatima-
na e noho ana ki Keepa Koroni, he mahara
tera e raru i a ratou a Tianara Waiti. E ki
ana te kupu a nga pakeke, " He tangi to te
tamariki, he whakama to te pakeke."
Me whakaaro te urunga noatanga o te Ara-
ni Piri Teiti ki tenei whawhai, kaore nei hoki
he kino i waenganui i a raua ko Ingarangi.
Mehemea he tino hiahia to Ingarangi ki te
whawhai kua rite noa atu nga mea katoa mo
te riri, tena ko tenei, kua aua noa atu te wha-
whaitanga katahi ano ka tae mai nga hoia, ko
nga pu-repo hoki a te Ingarihi kaore i rite ki
a te Poa te papai, te kaha. Na nga heramana
me nga pu-repo o runga i nga manuao i totika
ai.
Mo te taha ki nga Maori o Taranawaara.
Ki Niu Tireni nei kei te Maori ano te tikanga
mo tona tinana, me ona rawa katoa. E whai
mana ana te Maori o Niu Tireni ki te pooti
mema, ki te whakatu ranei i a ia kia pootitia
hei mema. Tena ki Taranawaara e whakari-
tea ana nga Maori ki te kararehe, e puhia
noatia ana i etahi wa hei takaro.
E tuhia ana ki waho o nga whare-karakia o
te Poa " Kaua te kuri me te Maori e uru mai ki
tenei whare." Kei te panuitia e nga nu-pepa
te reta a te tuahine o te Pirimia o Keepa Ko-
roni, he karanga naana ki nga iwi Karaitiana
kia inoi mo tenei whawhai kia whakakahangia
te Ingarihi. Te take, haunga te he o nga ture
te mate o ratou na whaka-pakeha, engari mo
te tino tukino a te Poa i nga iwi maori ; kia
ora ai aua iwi.
Ko nga Poa, ara ko nga Tatimana, i Keepa
Koroni e rite tonu ana ki nga Ingarihi, kotahi
tonu te ture mo te katoa. Ko te Kawana-
tanga inaianei he Poa, ahakoa no te Ingarihi
te whenua, otira ki Taranawaara rere ke, he
ture ke mo nga Poa, he ture ke mo nga Inga-
rihi. Kei hea te tika ? E kore ianei te Inga-
rihi e mamae, kaore nei hoki tona ngakau e
mohio ki tenei tikanga ? He kino te whawhai
he wehi, he mamae, he pouri, otira he kino ke
atu te noho whakataurerekatia o te tangata.
TE WHAWHAI KI
TARANAWAARA
TE MATENGA O TIANARA TIUPETE.
He nui whakaharahara te pouri i pa ki te
Poa i te matenga o Tianara Tiupete, tumuaki
o nga hoia katoa a te Poa. Ehara i te mea na
te mate, na te hoari ranei a te hoa-riri, i tuku
taua kaumatua ki raro, engari na nga tini mate
e pa mai nei ki te tangata.
I puta ano he kupu whakamihi ma Tianara
Waiti ki taua kaumatua. I mea ia i tana
whai-korero i Keepa-taone, " He tino hoia a
Tianara Tiupete, he tino tangata toa, he tino
tangata e mohio ana ki nga tikanga rangatira
o te whawhai." I muri tata tonu iho o tenei
whai-korero ka tae mai te whakaatu kua mate
a Tianara Tiupete.
Ahakoa he hoa-riri a Tianara Tiupete, otira
i runga i te pai o ana tikanga, o ana whaka-
haere tino nui atu te paanga o te pouri ki
te Ingarihi i tona matenga.
I patu waea te Kuini ki a Tianara Rapata
kia whakaaturia ki te pouaru a Tianara Tiupete
tona pouri mo te matenga o tana tane. I tae
ano he paihere putiputi, ma nga herehere o te
Ingarihi e noho ana ki Piritoria, ki runga i te
kawhena o Tianara Tiupete i a ia e uhungatia
ana, hei whakaatu i to ratou pouri mo te
matenga o taua kaumatua tino toa.
Haere ra, e Koro! i nanahi tata ake e rongo ana.
mano i to mo; i tenei ra ia kua huiu atu koe ki ou tupuna.
Ano te hinganga o te marohirohi !
TE HINGANGA O TE INGARIHI.
I pa tetahi raruraru ki te ope a te Ingarihi
i raro i a Tianara Porotiwatu ( Broadwood ) ki
Koonopuriti, he wahi e tata tonu ana ki Poroe-
mepoteini I tonoa e Tianara Poratiwatu tetahi
wehenga o tana ope ki mua me nga pu-repo e
ono. I kitea mai taua ope e te Poa, katahi ka
whakatakotoria mai a ratou matua. Kore
rawa he maharatanga ake o te Ingarihi kei te
tatata mai te hoa- riri ka whakahemo taua ope
kei roto o te kupenga kua oti ra te whakatakoto
katahi ano ka maranga mai te Poa i mua,
i muri, i nga taha. Haere atu ana taua ope i
te ringa o te Poa, kaore rawa i paku te pu i aha.
He tino mahi kaha te oranga o te wehenga ki
muri o taua ope i tino pehia rawatia hoki e te
Poa. I puta ano te ingoa o Niu Tireni i tenei
|
|
8 8 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
whawhai. I tino kaha ratou ki te pehi atu i
te Poa i te mea e hoki whakamuri ana te nuinga
o te ope, 17 hoki o ratau i riro herehere atu i te
Poa.
Kanui nga whakahe mo nga kai-whakahaere
ara i te kore kaore i tukua he kai-tutei penei
kua kore tenei raruraru e pa mai ki te Ingarihi.
KA TINO KINO TE HAERE
A TE POA.
I pa ano tetahi raruraru ki te ope a te Inga-
rihi, i Rerepaaka, e 36 maero ki te tonga o
Poroemepoteini. Tera tetahi wehenga o nga
hoia i raro i a Tianara Kataka, e 6oo i haere
ratau ki te mataki i te wateatanga o te whenua.
I to ratau hokinga mai ka tutaki ki tetahi ope
a te Poa e 5,000. E 21 haora e whawhai ana
ka tuku taua ope i a ratou ano hei herehere
ma te Poa, i te mea hoki kua whakahemo
katoa a ratau mata, kua pau nga kai, kua kore
he wai. Kaore a ratou pu-repo. Kotahi tekau
o ratou i mate rawa, e 35 i taotu, e 546 i riro
herehere.
KA RARURARU ANO TE INGARIHI.
I te mea e tiaki ana etahi o nga hoia o te ope
a Tianara Kitini e 50, i tetahi paamu e tata ana
ki te awa o Riiti, ka whakaekea e tetahi matua
a te Poa e 400. E wha nga ra e kawe ana,
katahi ka pau nga kai, ka matemate katoa nga
hoiho, ka tuku hoki ratou i a ratou ano ki te
hoa riri. He tino toa taua 50.
Ka waiho auau tonu te mahi a te Poa.
Korikori ra e koro Rapata, whakaata i a koe !
TE OPE A TIANARA RAPATA.
Katahi ano ka korikori a Tianara Rapata.
I roa ai tana haere, he matemate no nga hoiho
a te ope a Tianara Piriti, otira inaianei kua tae
atu etahi hoiho hei whakauru mo era kua mate
ra, kua tae atu hoki he kakahu mahana mo te
ope. Kanui te makariri o taua whenua inaianei.
MAWHEKINGI.
E 2,000 te ope kei nga taha o Mawhekingi
e karapoti ana. Tera ano tetahi ope whakaora
mo Mawhekingi kei te ahu mai i te noota.
Ko taua ope e 500 kei raro hoki i a Kanara
Parama. He autaia to ratau kaha, inahoki i
tata rawa ratau ki Mawhekingi, e ono tonu,
maero i toe atu kua tae ; otira i kitea e ratou
te ope a te Poa he tino nui rawa.
I tono a Tianara Rapata ki a Kanara Pawera
kia puritia te pa tae noa ki te ra whanautanga
o te Kuini, te 24 o nga ra o Mei. I whakaae
a Kanara Pawera ki taua tono, i mea hoki
ia ka whakapaua tona kaha ki te pupuri i te pa.
Ko te mate o taua pa he kore miiti, haunga
te paraoa e nui ana.
PITOPITO KORERO
O TE WHAWHAI
Kua puta te kupu a Tianara Rapata, kia
whakahokia a Tianara ' Pretorius' kia hoki ki
tona iwi. Ko tetahi tenei o nga Tianara o te
Poa i riro herehere mai i te Ingarihi i mua ake
nei. I mea a Tianara Rapata he tangata toa
tenei, kaati me tuku honore atu ki tona iwi.
I te makete i tu ki Reirimete i te 21 o nga
ra o Pepuere nei, ara i te wa e noho mate ana
te pa, i penei nga utu o etahi mea
Mo te tini miraka 10/-; mo te heeki kotahi
e 4/-; mo te heihei kotahi 18/- ; mo te pereti
taewa 19/- ; mo nga poro-tupeka e 3½ e £3 5s.
Kei te hiahia nga iwi maori katoa i raro i te
mana o Ingarangi ki te haere ki te whaiwhai,
otira e kore e whakaaetia. E 2000 nga Maori
o te noota o Inia i tino hiahia ki te haere hei
hoia ma Tianara Rapata.
Ki te korero a tetahi apiha o te Poa i riro
herehere mai i te Ingarihi, ko nga hoia katoa
a te Poa kei te whawhai inaianei e 75,000.
Kei te kohi moni nga tangata o Wiwi hei
hoko i tetahi hoari hei whakahonore i a Tiana-
ra Koroni. Kei te kohi moni ano hoki nga
tangata o Ruhia hei hoko kapu. Ki ta matou
whakaaro kaore noa iho he tikanga e Whaka-
honoretia ai, kaore hoki i riro i a ia te wikito-
ria o te whawhai. Ki ta matou whakaaro ko
tenei mahi a te Wiwi raua ko te Ruhia he
whakaatu tonu i to raua kino ki te Ingarihi.
Ki te korero a Teini, Tumuaki o te ' Arani
Piri Teiti,^ ka tino whakahaerea e ia tenei
whawhai a. ..taea noatia te mutunga, ara
kia matemate katoa ra ano tona iwi.
Ko Tianara Rapata te tangata tino nui atu
ona tohu ; tohu, rangatira, tohu toa, tohu ma-
tauranga. Ko tona ingoa ki te reo Ingarihi
ko Lord Roberts of Waterford and Kandahar,
P.C, K.P, G.C.B, G.C.S.I, C.C.S.E. V.C
D.C.I, L.L.D
Kua tae a Tianara Waiti kei Ingarangi, na
runga i tona mate ia i haere ai. I pangia ia e
te piwa ki Reirimete.
Kua whakahokia a Tianara Kataka ki Inga-
rangi. Ko te Tianara tenei e hinga tonu ana
i te Poa. Tera pea ia e uiuia.
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
I whakahengia e Roore Rapata a Tianara
Warena, me Tianara Pura, mo te he o te
whakahaerenga i te whawhai ki Pionakopa.
Te he o Pura he korenga nona kaore i whaka-
puta i tona mana ki te tono i a Warena kia u
tonu ki Pionakopa, he kore hoki nona kaore i
mahi i te mea i mohiotia e ia he tika.
E rua nga kamupene hoia Airihi kua hoki ki
te kainga i te ruarua rawa i te nui o nga
tangata o ratou kua mate. Mehemea ne
Maori, tetahi tangi nui atu a te putanga atu o
nga morehu ki te kainga.
NGA RONGO TOMURI O TE WHAWHAI
Kei te whakahoro te Poa ki Taranawaara,
kei te whakarere i Arani Piri Teiti i te wehi kei
aukati ria e te Ingarihi, i te he hoki o te man-
awa. E 70,000 te ope a Rapata kei te ahu
whakararo, ara kei te tika ki Piritoria, engari
kaore ano ia kia tapoko noa ki Taranawaara.
He mahi ma te Poa inaianei he aukati haere,
ki te taea e ratou te aukati. Ko Kurutia kei
te hanga he pa whakamutunga mona ki runga
i nga maunga. Ki te whakaaro iho taihoa ka
rongo tatou i etahi pakanga nunui, ki te kore
ra e hohoro te houhia o te rongo, kei te tono
hoki te Poa inaianei ki nga iwi nunui kia hou-
hia te rongo, a kaore ano he iwi kia hamumu
mai i te wehi i Ingarangi ; ko te iwi hoki
e whakararuraru i te whawhai he tono riri
tonu ki a ngoingoi Ingarangi.
Kotahi te whakaaro o Ingarangi, ko te tu-
raki i nga kawanatanga o Taranawaara, o te
Arani Piri Teiti, kei waiho hoki kia tu ana,
a apopo ka timata ano te werowero i ona
kaokao.
HAEREERENGA I NGA TAKIWA
MAORI.
I. NGAI-TAHU.
I taku hokinga mai i te " Kura Takuta " i
Otepoti, te tino taone nui o te pito ki te tonga
o Te Waipounamu, tino raruraru atu au i te
mahi a te tangata o oku nei Iwi ki te tono i a
au kia korero i nga korero o taku haerenga ki
reira. Ehara ianei i a taua i te Maori !
Ta ratou tono tuatahi mo nga mahi tonu o
te " Kura Takuta," mo te mahi tapatapahi
tangata, me era atu mahi o taua kura, a kia
mutu enei korero katahi ano ka ui mai, " Ka-
ore he Maori o tena kainga?" Taku whaka-
hoki mo tenei patai ko enei korero ka tuhia
ake nei.
Kaore au e ahei te tiki rawa ki nehera wha-
kaheke iho ai i nga korero mo tenei Iwi, heoi
ano ko to ratau na ahua tonu i te wa i tae ai
au ki o ratau kainga e rua, i kite ai hoki i
a ratou. Ehara i te mea mo Ngai-tahu katoa
enei korero, engari mo tetahi o ona hapu
ara mo Ngati-Huirapa, e noho ana ki Puketi-
raki, ki Waikouaiti me Otakou hoki.
I taku taenga ki reira katahi ano au ka tino
mohio ki te tika o tenei whakatauaki a taua a
te Maori, " Patu ngarongaro he tangata, toitu
he kainga ( kaika )," a, ka tangi toku ngakau.
Ko Otakou hoki ra he pa tino nui i ona ra, he
whakamautanga atu no nga waka rere atu o
te Rawhiti nei. He pera ano a Puketiraki.
Ko nga pa hoki ra enei o te hanga rangatira
nei, o Taiaroa, o karetai, o Tuhawaiki, o Te
Maire, o wai ake, o wai ake. Inaianei kua
ngaro te tangata ki te po, he iti nei nga morehu
e toe ana.
TE AHUA O NGA KAINGA.
Te ahua o nga kainga o tera Iwi he penei
tonu me o te pakeha kainga nei. Ko nga whare
he whare-papa katoa, kaore he whare raupo,
toetoe, penei me o Ngati-taua o te Tai-rawhi-
ti nei. Ko te whenua i tu ai aua whare kua
marake katoa te mahi, e tu takitahi ana hoki
nga whare. Tu noa mai ana tena whare, tena
whare, ko ia anake i tona tuunga. Kia tatau
nei he mokemoke tenei tu noho, kia ratau na
ia ki te Iwi kua pakehatia, kaore he tikanga.
Te papai o roto o nga whare penei ano me o
te pakeha nei, e ma katoa ana nga mea o roto.
Ko runga teepu anake te kainga i nga wa
katoa, ehara hoki ma te ringaringa e kokomo
te kai ki te waha, engari ma te paoka katoa.
He whare manuhiri ano to te kainga mo
nga wa e haere nui ai te tangata ki reira.
Taua whare manuhiri he mea hanga pakeha
tonu. Engari mehemea ana he manuhiri ta-
kitahi e haere ana ki reira, ma te tangata
kotahi anake tona manuhiri e manaaki. Kaore
e penei i a tatau nei, ka whakataki ano ki te
rihi-kai. Mehemea tetahi tangata ki te hiahia
ki te manuhiri ra, me tono mai e ia kia haere
atu ki tona whare i tetahi ahiahi e watea ana,
penei ano me ta te pakeha tikanga nei. E ki
ana te Etita o Te Pipiwharauroa, " Pakeha
eweri taima !"
Ko te Reo o taua Iwi he hawhe pakeha, he
hawhe Maori ara me ki e au he toru koata
pakeha, he koata Maori. Mohio katoa tona
tangata ki te "karawhiu" pakeha wahine,
taane, koroua, kuia. Ko nga tamariki o te
tekau-ma-ono tau ka hoki iho, kore rawa tetahi
ware reo Maori i pahure. " Ka kino ta ratau
nei haere !"
|
|
10 10 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
E nehe ma he kehua whakahaehae noku te
Maori kore e mohio ki tona ake reo, mau
ke ki te reo o te Pakeha. Otira i runga i te
tino mohio motuhake o tenei Iwi ki te reo Pa-
keha, ka murua noatia e au to ratou hara
kuware ki te reo o nga tipuna. Anei ia te he
ko te hanga tamariki o ngatitaua nei e hangare
noa nei ki te reo pakeha, a he kuare ki nga reo
e rua te tukunga iho.
TE KARARIA.
He Iwi karakia tenei. Kotahi rawa te he
he kore minita Maori. Ko to ratau minita he
pakeha, kaati kaore rawa e ata tau ana ki roto
ki nga whakaaro o nga kaumatua. Mo nga
tai-tamariki e pai noa atu ana. Te hiahia nui
o taua Iwi ko tetahi minita Maori mo ratau.
Kua oti te whare-karakia, me te okana ano
kei roto, heoi ano e toe ana ko tera e whaka-
atutia i runga ake nei, ara ko te minita. E
kore pea a Porourangi e whakaaro ki tona
teina ki a Tahu e noho kai-kore mai ra !
Tetahi mea whakamiharo o taua kainga ko
te " Kura Ratapu " mo nga tamariki. Taua
kura na etahi wahine pakeha, kai-whakaako o
te kura pakeha, i whakatu. Ko te hangaitanga
tenei, i o ngati-taua nei wahine pakeha kaore
nei e penei. He titiro noa mai pea ki te aha
ra ? Te ahua o te whakapono o taua Iwi ka
kitea tonutia ki runga ki nga tangata, me
a ratou korero. He tino mea whakamiharo
tenei, e rua wiki au ki reira kaore rawa au
i rongo ki tetahi kupu kino i tetahi tamaiti,
pakeke ranei. Me whakaatu ake pea e au,
kaore tonu, au i roa ki Poneke i taku hokinga
mai, ka rongo au i te korero kino i nga Maori
i tutaki i au i reira ; ki atu, hoki au a ..." Te
Ika-a-Maui, te Ika-a-Maui, ki tona tu reo."
NGA MAHI.
Nga mahi a taua Iwi e rite tonu ana ki nga
mahi a nga pakeha o to ratou takiwa, he
miraka kau, he mahi oti, he mahi witi. I a au
i reira he mahi miraka te tino mahi. E ono
nga kau a tena, e rima a tena, e rua-tekau-ma-
rima a tena, e mea a tena. Whakaki ai i nga
tahaa nunui, tekau-ma-ono karani ki te mea
kotahi, ka tuku ai ki te mira mahi pata i Ote-
poti, i te tereina o te ata, a hei te tereina o te
ahiahi ka whakahokihoki atu ai i nga tahaa.
Hei te Paraire whakamutunga o te marama
ka haere ratau ki te taone, ki te tiki i nga
moni. Kanui te ahuwhenua o enei morehu,
Maori, me te ora tonu hoki !
Kaati ake pea aku, korero mo taku Iwi mo
Ngati-Huirapa. Otira he kupu whakamutu-
nga ake maku, he whakaatu, ake, ahakoa
pakeha noa nga tikanga a taku, hapu, ko nga
whakaaro he tino Maori, he hapu tino atawhai
i te tangata.
( Tena ano nga korero mo etahi takiwa, kei
muri atu panuitia ai ). E pao ana au, inaianei !
" Huirapa e ! he pao whakamutunga
Tena koe, e heke ana kei raro e au ! "
NA TUTERE Wl-REPA.
" E TAKA I TO MARAE."
Kei tetahi ake wahi o tenei putanga o ta
tatau pepa nga whakamarama mo te mate hou
e patu mai nei i te tangata i tawahi, e kiia nei
ko te " Puponiki." Ko te rarangi tera mo
ta tatau korero ka tataitia ake nei e au. E
mohiotia ana na nga mea whakaparahako
rawa o te ao i taki haere, i whakatupu haere
taua mate, na te kiore, na te kutukutu, na
te rango, na nga toenga o nga mea huhua
a te tangata e aia ana ki tahataha. Ko te
wahi i te puranga paru ko te wao tonu tena o
taua mate. Ko te wahi e muia ana e te kiore
he ana tupapaku, tena. Na, i roto i nga ra o
te pakanga a te Poa raua ko te Ingarihi,
ka ara ake ko tenei pakanga nui, ara ko ta te
tangata raua ko te mate uruta. Engari ia te
mata e rere haere ra i Taranawaara he wha-
kapai kanohi tana, e titaha ana ano i nga wa-
hine, i nga tamariki, i nga turoro, i nga here-
here, e whiriwhiri ana i te uunga atu mona i
raro ano i nga ture e whai mana ana i wae-
nganui o nga Iwi Nunui o te ao. Ko tenei
hoa-riri e haere mai nei, kaore ana tirotiro, he
tipi tonu, he taoro tonu, i te iti, i te rahi, i
te pani, i te pouaru, e kerekere ana i te kiri
tangata. Otira e tirotiro ana ano, inahoki kei
a ia ano te mohio ki te ata wehe i te tinana e
paru ana, i te marae e kino ana - ko tona he-
monga hoki tena.
E te Iwi Maori, he aha he kupu kia tatau ?
Kaore pea he kupu ke ko tenei anake e mau i
te whaka-upoko o te kauwhau nei, ara " E
taka i to marae." Whakangaromia te kiore
raua ko te kutukutu, patua rawatia ano, ko te
mutunga mai ena mea o te kino.
Huna atu nga wahi e muia ana e te rango,
te putunga o nga anga kina, te okenga o nga
poaka, te tahoronga o nga paru. He kokiri
tenei ka tata te paaha ki to marae tonu. E ta
ma e rika nei ki te haere ki Awherika rawa
kawe ai i o koutou toa, ina nga parepare tuta-
ta hei whakaarahanga, ko nga parepare e noho
mai ai tenei mate whakaharahara, whakariha-
riha, i waho. Me pehea oti ? Me tatari rawa
ranei kia tae mai ka pana ai ? Ae, tatari kia
tiwehe to maara kumara i te poaka ka anga ai
ki te whakaora i te taiapa. Ehara tena i te
mahi.
NA APIRANA T. NGATA.
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri, ki te
Himene : he nui noa atu nga pukapuka kei a
au inaianei : ko te utu
He mea nui, kiri noa, . . . 2/6
He mea nui, kiri pai, ... 4/-
He mea nui, kiri pai rawa, 5/6
He mea paku, kiri noa,, ... 1/-
He mea paku, kiri pai, . . . 2/6
He mea paku, kiri pai rawa, 3/6
He Himene 1/-
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu i nga
pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
TE PUHANGA I TE PIRINIHA O
WEIRI.
No te 5 o nga ra o Aperira ka puhia kohu-
rutia te Piriniha o Weiri ki te teihana o te
rerewe i Parahara, te tino taone o Peratiamu,
e tetahi tamaiti tane, 15 nga tau ko Hipito te
ingoa, engari kaore te Piriniha i tu. Tuarua
rawa pakutanga o te pitara a taua tamaiti, ko
te mata tuatahi i tu ki te nohoanga o te Piri-
niha, ko te mata tuarua i rere noa i te takiwa
kotahi putu te mataratanga i tona mahunga.
E mea ana ano taua tamaiti ki te pupuhi
rokohanga ka hopukia e etahi tangata. Ko te
Piriniha i roto o tetahi o nga kareti o te tere-
ina e noho ana raua ko tona hoa-wahine, ko te
kai-kohuru i waho, i puhia mai ma te wini.
He tino waimarie te honeatanga o te tama
a te Kuini, otira na te inoi tonu o te iwi mona
i tohungia ai. Ki te ki a Hipito e patu ana ia
i te kai patu i te mano o te tangata ki Awhe-
rika. E whakaarotia ana he mea whakahau a
Hipito na etahi tangata e whakawhirinaki ana
ki te Poa, i mua tata atu, hoki o te ra i puhia ai e
ia te Piriniha i haere ia ki te hui a nga tanga-
ta e tautoko ana i te Poa, e whakakino ana ki
te Ingarihi. Ko Parahara te kainga noho o
Takuta Reiti ( Dr Leyds ) te kai-whakahaere
a te Poa ki Iuropi katoa. Tino nui atu te
whakatakariri o te Ingarihi ; kua tae nga waea
tangi atu ki te Kuini raua ko tana tama a nga
wahi katoa i raro i tona mana, me a etahi
kingi, iwi atu hoki o waho. He tino nui atu
te pouri o te kingi o Peratiamu ki te mahinga
i taua mahi kino ki tona whenua. Kua tae
ano te tangi a Takuta Reiti raua ko Kurutia
ki te Piriniha. E haere ana te Piriniha raua
ko tona hoa-wahine, i taua wa, ki Kopenehe-
kene, te taone nui o Tenemaaka, ki te whaka-
nui i te ra whanautanga o te kingi o taua
whenua, ara te papa o te hoa-wahine o te Pi-
riniha o Weiri. I to raua taenga ki Kopene-
hekene tino nui atu te powhiritanga i a raua.
I etahi haerenga o te Piriniha o Weiri e haere
tonu ana ona kai-tiaki, i tenei haerenga ia
kaore noa iho ona kai-tiaki, whano tata hoki
ia ka aitua.
Ko te tuatahi tonu tenei o te Piriniha o
Weiri ki te puhia e te tangata, engari tona
whaea te Kuini, ka tuarima rawa nga puhinga ;
i te tau 1840, i a Mei me Hurae i te tau 1842,
i te tau 1849, me te tau 1882. Kore rawa te
Kuini i tu. He iwi kore rawa te iwi kohuru
ki te pupuhi.
I roto i enei tau 100 kua pahure ake nei ka
56 nga kingi, nga kuini, me nga momo kingi,
kua puhia kohurutia, engari tokowaru ano
i mate rawa. Ko te Kuini o Ahitiria, he
wahine ataahua te whakamutunga ki te mate.
I okaia taua Kuini e tetahi tangata o Itari i te
mea e eke ana ia ki runga tima i Huitirena, i
te tau 1898.
TE KUINI ME TE AIRIHI.
No tenei marama i whakawhiti ai to tatou
Kuini ki Aerani, ki te motu o te Airihi. Nui
atu te manaaki me te hari o taua iwi i te tae-
nga atu o te Kuini kia kite i a ratou, katahi ano
hoki ia ka haere ki Aerani o nga tau e rima
tekau, tona haerenga whakamutunga no te wa
ano e ora ana tona hoa-tane te Piriniha Ara-
peta. He tupato tonu no te Kuini i te puhae-
hae o te Airihi i wehi ai ki te whakawhiti ; i
naianei i te Ingarihi i te Kotimana i te Airihi
e whawhai ngatahi ana i Awherika mo to ratou
Kuini kua totohu nga puhaehae. Kua puta
te kaha te toa o te Airihi i tenei whawhai, he
nui atu o ratou kua mate. He whakahonore
na te Kuini mo te toa o nga hoia Airihi i wha-
kawhiti ai ia ki to ratou motu. No te Airihi
etahi tino Tianara o te Ingarihi ; no reira te
Tiuka o Weringitana, te toa nana nei i whiu
a Neporiana ratou ko tana ope i te whawhai
ki Wataru ; no reira a Rore Wuruheri, te toa
i tona tahangatanga, engari inaianei i te mea
kua koroua, ko ia te upoko o nga hoia katoa a
te Ingarihi i te ao katoa ; no reira a Rore Ra-
pata, a Rore Kitini, a Tianara Waiti me Tia-
nara Piriti.
I te unga o te Kuini ki Aerani ka homai ki
a ia he koroa, he mea kato mai no runga i te
urupa o Pateriki, te tangata nana i whakata-
huri a Aerani ki te whakapono, katahi ka titia
e ia ki tona poho. He koroa ( Shamrock)
te pare o te Airihi, he kotimana ano to te Ko-
timana, he roohi to te Ingarihi, he huia to te
Maori.
|
|
12 12 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NGA HUI O TE HAHI
No Pepuere nei i tu ai te hui o te Hahi
Maori o te takiwa o Heretaunga, i te Pihopa-
tanga o Waiapu, ki Porangahau. I reira te
Pihopa me nga minita tokorima, hui atu ki
nga mangai reimana tekau ma waru.
I puta nga kupu whakamihi mo te whai-
korero a te Pihopa. I whakaatu te Pihopa i
te take nui o te hui he tirotiro i nga mate o
te hahi, i nga mea e ngoikore ana, a he kimi
tikanga hoki hei rongoa mo aua mate. He
tohu no te whakapono ngoikore, ngutu-kau,,
no te karakia whakauaua, nga whare-karakia
paru, pakaru, te kore o nga tamariki e whaka-
akona i nga Ratapu, te kore kaore e kakama
te karakia i roto i nga whare-karakia, [He
aru no te tangata i nga whakahaunga a 'Nehe
Hatana' i panuitia i te NAMA 21] he kore hoki
kaore e tango auau i te Hapa a te Ariki.
Kotahi tekau nga motini i whakaaetia, kua
tuhituhia ki te pukapuka, otira te mea nui
e whai tikanga ai te motini kia whakatutukitia.
Tena koa ka pehea te mutunga o tenei motini,
"He ki tenei ki nga minita Maori, me nga
tangata o te Hahi, me mutu te haere ki nga
tohunga Maori. He mea hoki tera e heke
haere ai te whakapono. Engari me pehi te
katoa i aua mahi maori." I whakaaro matou
e kore rawa e riro ma te hui e tohutohu nga
minita, me nga tangata o te Hahi kei tautoko
i nga tohunga Maori, e tino marama ana hoki
te whakahe a nga Karaipiture i nga mahi maori
I whakaritea ko Remuera te Urupu hei
reimana Maori ki te Hinota o te Pihopatanga,
mo te pootitanga a Hurae nei. Ko te hui
a tera tau ka tu ki Whakapau, i te takiwa
o Mohaka tae atu ki Nukutaurua.
No Maehe ka tu te hui o te Takiwa o
Tauranga ki Maketu ; i reira ano te Pihopa,
nga minita tokoono, me nga mangai reimana
tekau ma wha. I mua-upoko tonu o te whai-
korero a te Pihopa tona tino kupu. I mea ia,
" I maha ai nga raruraru e pa nei ki te tangata,
he wareware nona ki tona Kai-hanga, he
whakaparahako ki tona Kai-whakaora, ki a
Ihu Karaiti." I mua atu o te whawhai a te
Maori raua ko te pakeha i tahuri te Maori ki te
whakapono, no muri mai ka potatutatu te wha-
kaaro, ko te takahanga a etahi iwi i te whaka-
pono otira, kua timata te hoki mai. [ Ina hoki
kei Awherika te whawhai kei te potatutatu noa
atu te whakaaro o etahi tangata i konei, ki ta
ratou hiahia me korero whawhai anake he kore-
ro mo ' TE PIPI,' ko nga korero whakapono hei
aha]
E 21 nga motini i whakaaetia. He motini
ano i ahu mo te whakaako i nga tamariki i nga
Ratapu ; mo te pehi i nga mahi tohunga
Maori i te kai waipiro, i nga kanikani pakeha
me te haka Maori. I motinitia ano hoki kia
timata te kohi moni hei whakahoki i te wero a
Atirikona Hamiora Wiremu kia whakanuia
nga oranga minita. I whakataua kia tu te
hui a tera tau ki Rotorua.
NGA RONGO WHAKAMUTUNGA
E whakaturia ana e te Kawanatanga he
kura mahi a-ringa hei whakaako i nga tamariki
Maori ki te Tai-rawhiti, ki Hokianga ki Wai-
kato. Tera e tu, to te Tai-rawhiti ki Taumata-
o-Mihi, Waiapu, i te mea kua tapaea noatanga
atu e Eruera Kawhia he whenua ki te Kawa-
natanga. Kia ora te Kawanatanga !
NGA TIKANGA O TE PIPIWHARAUROA
I. Ki te tuhi mai ki te Pepa me penei:
TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.
TE RAUKAHIKATEA,
KIHIPANE.
Kaua rawa e tuhia te ingoa o tetahi tangata
II. Kotahi putanga o te Pepa i te marama,
hei te wiki whakamutunga.
Ill. Ko te utu o te Pepa e rima hereni ( 5/- )
mo te tau.
IV. Ko nga moni katoa e tukua mai ana ki
Te Pipiwharauroa, me nooti o te Poutapeta ;
otira ki te kore e taea tena, e pai ana ano te
tuku, mai ki te pane-kuini, engari hei nga mea
kotahi kapa.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.