|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 28. 01 June 1900 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa
He Kupu Whakamarama.
NAMA 28. GISBORNE. HUNE 1900.
TE NGAKAU O INGARANGI.
(Na A. T. NGATA, M.A., LL.B)
Mehemea pea kaore te whawhai a te Inga-
rihi ki te Poa e kore rawa taua te Maori, me
era atu iwi e matau ki te ngakau o Ingarangi,
ki te wairua e takoto ngaro nei i roto i ana
tamariki i ia wahi, i ia wahi. He waha no te
pu i tangi mai i Reirimete naana i whakaoho
katahi te ao katoa ka matakitaki, ka whaka-
paho he wairua hou i runga i te kare o nga
wai, ko te wairua nana i tuhonohono nga
Koroni maha i raro i te mana o Ingarangi,
tetahi ki tetahi, te katoa ki te matua kotahi e
e tau mai ra i tawahi. Ko Inia, ko Kanata,
ko Ahitereiria, ko Niu Tireni, ko Keepa Koro-
ni, ko Nataara, ko era atu tini noa iho, kotahi
ano te ohonga. Kotahi ano te huanga o te
whakaaro kia awhinatia te matua o te katoa i
te ra o tona whakamatautauranga, ahakoa ia
e taea e tona kotahi i runga i tona ake kaha te
whakahaere tana pakanga ki tenei iwi toheto--
he ki te Poa. Na konei tatau i rongo ake ai
i tuku hota a Niu Tireni, a Ahitereiria, me
era atu Koroni ki Awherika. Ko te mea nui
o roto ko te whakaaro, ko te whakakotahitanga
o nga wehewehenga katoa o te Ingarihi ahakoa
kei hea wahi o te ao.
Ko wai e noho i te kainga i te mea kua
paku te pu, i te riri ka hangai ki te aroaro ?
Me tuku atu ki te rori ki te tahora. I roko-
hanga mai e hama ana te kamura, e pao ana
te parakimete, e hokohoko ana nga toa, e
whiu hipi ana nga hepara, e rongoa ana nga
takuta, e koa ana, e takaro ana. Ka oho ano
i hoki ake i te moe reka, te wairua o nga
tupuna nana i raupatu a Kanata, i herehere a
Neporiana Ponipaata, ka oho ake i te moe roa.
Na ka titiro te ao ki te iwi i tawaitia nei e
Neporiana, "He hokohoko taonga, he mahi
moni te mea i pahure i te Ingarihi." No te
mea e kore e rereke te toto, te momo.
He tama na te Pirimia o Ingarangi, he hui-
nga no nga toto rangatira o ia wahi, o ia
wahi, he tama na te kuki he tangata ware, i te
mea kua paku te pu, kotahi ano te wairua
i toko ake i roto, ko te hapai i te mana o
Ingarangi, ko te whakahonore kia te Kuini,
kotahi tonu to raua ahua, he hoia na te Kuini.
" Mo te kororia o Ingarangi, mo te honore o
te Kuini, mo te ingoa o te Atua." E kore e
pai kia mate wheke noa te tangata ki te kainga.
Mehemea i tukua nga hiahia kia puta, e kore
e mutu mai i te 200,000 nga hoia ma te Kuini
ki Awherika, engari ka whai atu ki te 2,000,000
Mehemea e whakaaetia mai ana kia 100,000
nga hoia hei tukunga atu ma nga Koroni
i raro i te mana o Ingarangi, he mea mama
noa tena, ma te ahua tonu o nga moni e wha-
karite te tokomaha o nga tangata. He maha
noa atu nga miriona moni e takoto mangere
ana i Ingarangi e hiahiatia ana kia tukua ki te
Kawanatanga kia whakamahia kia nui ai nga
hua.
E kore e taea te ngakau o Ingarangi te
peehi. Kei te matakitaki nga iwi nunui,
te Wiwi, te Ruhia, te Tiamana, a kei te wiri.
Kei te mohio ratou, ki te whakaara pakanga
ratou ki Ingarangi, ehara i te mea ko Ingarangi
anake he whawhaitanga ma ratou, engari ka
whai waahi ano a Inia, a Kanata, a Ahitereiria,
me Niu Tireni.
Kia ora te Ingarihi ! E te Atua tohungia
te Kuini !
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
E HIRUHARAMA!
( Na REWETI T. MOKENA KOHERE. )
I te rongorongo tonu o te taringa i nga
korero o te whakapaenga o nga pa o te Ingarihi
e te Poa, o Reirimete, o Kimari, o Mawhekingi
he mea pai pea kia whakaaturia ki nga kai-
korero o ' Te Pipi,' nga whakapaenga nunui o
mua hei whakariterite ma te whakaaro ki nga
whakapaenga o enei ra.
Ko te whakapaenga o Hiruharama e Tai-
tuha i te tau 7o i muri iho i a te Karaiti,
hei tuatahi, a me titiro hoki tatou me kore e
kitea he whakaakoranga ki a tatou i roto i taua
matenga whakaharahara o nga Hurai o te
iwi whiriwhiri a te Atua. Ko Hiruharama,
ko te Pa Tapu, te pa rongonui atu, tetahi hoki
o nga pa tino tawhito atu i te ao. I rongonui
ai, ehara i te mea na te ripekatanga o te
Mihaia ki reira anake na te mea ranei ko te pa
tera i whanau ai te Rongo Pai, engari na ona
korero whakapapa iho o nehera a taea noatia
mai tenei ra. E whakaaturia ana e te Paipera
e etahi atu pukapuka hoki kua maha nga
whakapaenga me nga whakahoronga; nga
whakahoronga me nga whakaarahanga o Hiru-
harama, a i tenei ra kei te tu ano, kei te tatari
ki te ra e haere mai ai tona Ariki. I tiwara-
waratia tona kaupapa e te hoa-riri, i whaka-
tongia ki te tote kia kore te kai te tarutaru e
tipu, otira kei te tu tonu, ia, kei te tumanako
tonu ki te ra o tona whakamarietanga.
Te whakapaenga whakamutunga i Hiruha-
rama na Taituha, tama a te Emepara o Roma,
kingi hoki o Roma i muri mai i tona matua.
E tu ana te hakari o te Kapenga i taua wa,
e popo ana hoki te tini o te Hurai o nga wahi
katoa ki te patu whakahere ki a Ihowa. E
kiia ana e 3,000,000 Hurai i roto o te pa,
e 23,000 tangata mau patu he ope nui he
ope kaha me he mea i kotahi te whakaaro,
tena koa i te puhaehae ka wehewehe e toru
nga rangapu ; whakahaere noa ana tena i tana
tikanga, tena i tana tikanga, a te tukunga iho
he mate. Ahakoa ra, i tu, ano te ringa o nga
Hurai ; i nuku atu, i te wha marama te whainga
a nga hoia o Roma kia horo a Hiruharama,
katahi ano ka horo. Hui katoa nga tangata
i mate i,100,000, e 97,000 i whakaraua, i mau-
ria ki Roma, hei pononga hei panga ki nga
kararehe matakana i nga ra takaro a Roma
ko nga morehu i rere ki nga maunga, i huna
ki roto i nga ana o te koraha. E kiia ana i te
nui o te maringi o te toto poko tonu atu etahi
whare wera !
He mano ta te hoari i patu ai, he mano ta
te mate kai ta te mate uruta i aumiki ai. I te
paunga o nga kai ka puta ki waho o nga
parepare ki te kato tarutaru, hei pupuri i te
manawa ; tena koa ko te hoa-riri kei te whaka-
mokamoka mai. E mate ana i ia ra i ia ra i
waho o nga parepare e 500 i te tawhainga atu
ki te rau puha ; i ripekatia ki waho o te pa,
a na wai ra kaore he rakau, hei ripeka. I te
paunga o nga tarutaru ka timata te kai i o
ratou parekereke, i nga hiako i hangaia ai o
ratou, whakangungu-rakau, a kai rawa i te
tarutaru maroke. Kotahi te wahine i tunu i
tana tamaiti hei kai ! ( Tirohia Tiu. xxviii. 47
53 ; 2 Kingi vi. 28, 29 )
Ko te weranga o te Temepara tetahi mea
nui, i mamae ai te ngakau o te Hurai, i mutu
ai hoki to ratou tumanako kei te haere mai te
Mihaia hei whakaora i a ratou i tenei mate
nui whakaharahara. I puta te kupu a Taituha
kia ora te Temepara, hei aha ki tetahi hoia
tahuna ana. I te horonga o te Temepara ka
rangona te tangi, te aue a te wahine, he tini te
tangata i mate ; ko nga oko koura o roto me
era atu mea tapu i whaaoria e te hoia. He
tino aroha, he wetiweti nga korero o te mate-
nga o Hiruharama.
I a au i Poihakena i kite rawa au i te
whakaahua o Hiruharama, he whakaahua tino
pai atu ; kaore i tuhituhia ki runga pukapuka,
engari he oneone tonu, he kohatu, he rakau,
( the cyclorama) He whare nui te whare i tu
ai taua mea, i kapi katoa te whare. Tanga-
tanga ana te matakitaki atu, ki nga whare
nga whare nunui, nga whare ririki, te Teme-
para ki nga maunga, ki nga awaawa, ki nga
wai, ki nga puna, ki nga huarahi, ki nga taiapa,
ki nga ana o te hunga repara, ki nga tangata
me nga ope e haere mai ana i etahi atu pa;
ki te titiro atu ano ko ta te Atua i waihanga ai.
No mua atu i te whakapaenga taua ahua.
I kite ano au i te Puke ki Kawari, me te Kai-
whakaora e iri ana i runga i te ripeka, ko nga
tahae ki matau ki maui ko Meri ki te take o te
ripeka, ki nga waewae o tana tama tangi ai.
Ko te whakaahua tera o Hiruharama te pa i
poropititia nei e te Karaiti " A ka whaka-
horoa koe ki raro, me o tamariki i roto i a koe ;
e kore ano hoki e waiho tetahi kamaka i runga
i tetahi kamaka i roto i a koe ; no te mea kihai
koe i matau ki te wa i tirohia ai koe." ( Ruka xix.
41 44.) Tirohia Ruka xxi. 20 24.
Kaore pea nga Hurai i mohio ki te tino
taumaha o ta ratou kupu ki a Pirato i a ratou
e takare ana kia whakamatea to ratou kingi,
to ratou Mihaia, i karanga ai ratou, " Hei
runga ona toto i a matou, me a matou tama-
riki." E te iwi matapo, e te iwi whakaaro-kore
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
ka karangatia te mate, te waiho ma te mate e
haere mai ! E 37 tau i muri iho ka whakaritea
ta ratou karanga, a inaianei kei te ao katoa a
ratou tamariki e marara ana, e tukinotia ana,
e whakamatea ana, Ko to ratou, Ariki i mohio
ki te kino o te mate ina whakapangia mai ki a
ratou, na reira ia i tangi ai mo Hiruharama,
i mea ai :
"E Hiruharama, e Hiruharama, ...... ano
te tini o aku meatanga kia whakaminea o
tamariki, kia peratia me te heihei e whakamine
nei i ana pi ki raro i ona parirau, a kihai
koutou i pai ! "
Otira tera ano te wa kei te haere mai e
whakawhaititia ai e Ihowa tona iwi tawhito,
e mohio ai ratou kua tae noa mai to ratou
Mihaia i haere mai nei ki a ratou a kahore i
manakohia e ratou, tena ko te hunga i manako
ki a ia Hurai tauiwi ranei i meinga hei
tamariki ma te Atua. E nga tauiwi Maori ko
te hinganga o nga Hurai he taonga ki a tatou,
engari kia tupato, tukua te whakapono ki te
ngakau kaua e waiho i nga ngutu piri ai.
" Na kihai nei i tohungia nga manga tupu e te
Atua, kia tupato kei kore pea koe e tohungia."
( Roma xi. 21 . )
TE HOARI ME TE RIPEKA.
I te mea kaore ano te whawhai ki Awherika
kia timata noa, ka ki a Kurutia, e toru haora
ia i inoi ai ki te Atua mehemea e tika ana kia
whawhai ia ki te Ingarihi, a whakaaetia mai
ana e te Atua. I whakamanamana ano ia
i mea ma Ihowa e whakatika te mataa a
te Poa, e whakakotiti ke ta te Ingarihi, a he
mutunga mo Ingarangi ka pera me Heriko
i horo nei i te aroaro o te ope a Ihowa o nga
mano. He whakaaro na te Poa ko ratou
te iwi whiriwhiri a te Atua, ko te awa o
Waara a Horano, ko Taranawaara a Kanaana.
Kei te pohehe ratou no ratou anake te Atua,
a mehemea he tangata te Atua, kua pororaru
noa iho nga whakaaro i te kore e mohio ko te
hea taha ra e awhina, i te mea e karanga
katoa ana nga taha e rua ki a Ia.
E kore matou e whai kupu mo te whakapo-
no o te Poa ; te hohonutanga, te papakutanga
ranei, engari he kupu ruarua nei a matou mo
te taha ki te Ingarihi. Ko Kuini Wikitoria te
upoko o " te rangatiratanga e kore nei te ra e
toene ki runga." Ki te uia ki a ia, " He aha
te rahi o Ingarangi ?" tera ia e whakahoki mai
" Ko te Paipera." Ki te korerotia nga korero
whakapapa o Ingarangi, onamata a mohoa
noa nei, tera e marama ko te Atua tona kai-
arahi, kaitiaki, a heoi ano e whakarerea ai a
Ingarangi e Ihowa ma tona wareware ki a Ia.
E hari ana matou mo te puta o te whakaaro
o etahi o nga hoia nunui o Ingarangi ki te
whakapono ; he pera ano etahi o nga apiha
ririki, me tenei hoki i te parangeeki nei o
te hoia. Kua rongo te tangata mo Tianara
Korano, te tianara Karaitiana. E kiia ana he
mahi nana te inoi ahakoa e haere ana ki te
whawhai. Mehemea kei te inoi ia ka waiho
tona aikiha ma ki waho o tona teneti, hei tohu
ki te tangata kia kaua rawa e tomo ki roto,
kei whakaohooho i a ia, ahakoa he aha te
korero. Ko Awheraka tetahi tianara rongonui
o te Ingarihi. I puta tona ingoa i nga wha-
whaitanga i Inia. He tino tangata whakapono
tenei, kaore hoki tona rama i hunaia ki raro
i te puhera. I huaina etahi o ana hoia " ko te
hunga tapu a Awheraka." Ia ia e whakahemo-
hemo ana he taotu, ka puaki tana kupu,
" Matakitaki ki to te Karaitiana matenga."
I te oranga o Reirimete ka patua e Rore
Rapata tana waea ki a Tianara Waiti, " Kia
whakapaingia te Atua, mona i whakarongo
mai ki nga inoi a te iwi." He tangata whaka-
pono a Rapata ki te kaha o te inoi, inahoki
kua whakahaua e ia ana hoia katoa kia inoi i
tetahi inoi he mea ata tuhituhi, he inoi tino
pai atu nga kupu, kua panuitia e nga nu-pepa
pakeha, a kua whakamaoritia hei titiro ma
tenei i te mangere nei ki te karanga atu ki te
Atua o Awheraka, o Korano, o Rapata, o
Kuini Wikitoria.
Tera atu ano etahi hoia nunui e kore ana e
whakaparahako ki te Kara o te Ripeka, kaati
ko enei e korero ake, ko enei o nga uri o
Koroniria. E tino mohiotia ana tenei iwi te
hoia he iwi tutu, he iwi whakaaro-kore ki
te Atua, otira kua kitea he hoia etahi tangata
whakapono atu i te ao. No wai ianei te whaka-
pono i kiia nei e te Karaiti, " Kahore ano
ahau i kite noa i te whakapono hei rite mo
tenei te nui, i roto i a Iharaira ?" Ki te kaha
te tangata ki te whakapono i runga i te mahi
hoia, ko wai e kore e kaha ki te whakapono
ina hiahia kia whakapono ? Ahakoa he aha
te mahi a te tangata ka taea ia e te Atua
te whakaora i a ia ano i roto o taua mahi,
otira ki te kore ia e taea e te Atua te whakaora
ko taua mahi na te rewera, me whakarere
atu. Ka tika hoki te whakatupato a Ratiata
Kipiringi i tona iwi
E te Atua o matou tupuna, i matauria inamata,
Te kaihautu o nga matua e pae nei
Kei raro i te kapakapa o tou ringa,
O matou mana e whakahaere nei.
E te Ariki e te Atua o nga mano e noho kia matou
Kei wareware kei wareware matou.
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE ORANGA TONUTANGA.
- WAHI II.
" Tukua kia tika ta matou whakarongo atu, ta
matou korero, whakaaro, ako i aua kupu."
I. He aha te Oranga Tonutanga? Ko te
matauranga ki te Atua, ki a Ihu Karaiti ano
hoki. Ma runga atu i a te Karaiti to tatou
haere ki te Matua. Ko te matau ki a te
Karaiti : ko te mohio ki tona reo, ki ona wha-
kaaro, ki ona hiahia, ko te pa atu ki a ia.
(Hoani 17. 3.)
II. A hea te tangata whiwhi ai ki te Oranga
Tonutanga .? A naianei ano, ara a te wa ano e
whakapono ai ia ki a te Karaiti. I mea a te
Karaiti ko te wa ano e whakapono ai te
tangata ko tona whitinga atu tena i te mate
ki te ora, ara ko tona wairua kua noho ora.
( Hoani 5. 24.) Kua whakahokia enei patai
i te Wahi I, i te Nama 27.
Ill. Me aha e whiwhi ai te tangata ki te Ora-
nga Tonutanga .? He ngawari te whakahokinga
i tenei patai. Ma te Whakapono ka whiwhi ai
ki te Oranga Tonutanga, a he mea tenei kua
marama i nga rarangi i whakapuakina i te
whakahoki ki te patai tuarua. " Koia e whaka-
pono ana ki te Tama, he oranga tonutanga
tona." (Tirohia Hoani 3. 15, 16, 36; 5. 24;
6. 40, 47; 20. 31 ; Maka 16. 16.) Tera atu
ano etahi rarangi hei whakaatu, na te Karaiti
ake ano te ki ma te whakapono te tangata ka
ora ai. I mea a Paora ki te kai-tiaki o te
whare herehere i Piripai : " Me whakapono ki
te Ariki ki a Ihu Karaiti, ka ora ai koe."
(Tirohia Mahi 16. 31 ; Roma 10. 10 Epeha
2. 8 ; me te huhua noa iho o te rarangi. Tino
nui atu nga rarangi e tautoko ana ma te
whakapono anake ka whiwhi ai te tangata ki
te oranga tonutanga. " Kahore hoki he ora-
nga i tetahi ake : kahore hoki he ingoa ke atu
i raro iho o te rangi kua homai ki nga tangata
e ora ai tatou," heoi ano ko te ingoa anake o
te Karaiti. (Mahi 4. 12.)
IV. He aha te Whakapono .? He ngawari
noa iho te ki ma te whakapono ka ora ai te
tangata, tena ko te whakamarama he aha
te whakapono, he ruarua nga tangata e ahei te
whakahoki. Ko etahi tangata e mea ana he
hahi te whakapono, penei me te whakapono
( Hahi ) Momona, te whakapono Pikopo. No
te kuare tenei whakaaro. E mea ana etahi
ko nga mahi pai, ko te karakia ko te aha noa
iho te whakapono. He hua enei no te whaka-
pono, otira ehara i te whakapono. Ko te
Whakapono no te ngakau, kaore e kitea e te kanohi,
kaore ona tinana. " Ma te ngakau hoki kia
whakapono ka tika ai ; ma te mangai kia whakaae
ka ora ai." (Roma 10. 10.) Kia mohio ko
te whakapono no te ngakau, ehara i nga ngutu,
i nga ringaringa ranei. He aha te whakapono?
Ehara te whakapono i te mea kaha ki te kimi,
ki te mahi, ehara i te kai mooti, engari he mea
e mahia ana e te tangata i nga ra katoa. Na
taku whakapono ki te tangata hoko rongoa i
kai ai ahau i tona rongoa ; i whakapono ahau
ehara i te paihana. Na taku, whakapono ki
te takuta i tapae atu ai ahau i taku tinana kia
tapatapahia e ia, mehemea kaore au i whaka-
pono he mohio ia, e kore au e whakaae. Na
te whakapono o etahi Maori ki a Tokoaka o te
' Pohutu ' i kai ai i ona rongoa, i ona pire
pukapuka, he whakapono no ratou he mana
to Tokoaka hei whakakaha i taua rongoa
pukapuka. Mehemea na tetahi tangata noa
iho nei i hoatu te pukapuka e ...... e kore ra e
hamama te waha o te turoro, he kore whaka-
pono ki taua tangata. E kore rawa au e titiro
atu ki te rongoa pukapuka a Tokoaka, kaore
hoki aku whakapono ki a ia. Ka marama pea
te whakapono ; ki te mea kaore i te marama
ehara i a au tena he.
V. He aha te whakapono e ora ai te tangata?
" He whakaaetanga ki a te Karaiti hei kai-
whakaora, he whakawhirinakitanga ki a ia."
He rite tonu te whakapono ki te tangata nei
ano ki te whakapono ki a te Karaiti, heoi ano
te rerenga ketanga ko nga tangata e whaka-
ponohia ana, he tangata tetahi he Atua tetahi,
he ngoikore tetahi he kaha tetahi. Kei pohehe
hoki tatou ko te whakapono te kai- whakaora
i a tatou, kaore, engari ko te Karaiti tonu
te kai- whakaora, heoi ano ta te whakapono he
hono atu i a tatou ki a te Karaiti. Ka mohio
te tangata ki tona ngoikore, ki tona kino rawa
ki tona kaha-kore ki te awhina i a ia ano,
ki te whakaora i tona wairua, katahi ia ka
rere ki a te Karaiti, ka whakawhirinaki ki a ia
ara ka whakapono ki a ia ko tona oranga
ano tena. Ahakoa pehea te nui o ona hara, i
te mea ka whakapono ia ki a te Karaiti ka
whakatikaia ia ki te aroaro o te Atua, me
te mea kaore rawa nei ia i mohio ki tenei mea
ki te hara. Kua uhia ia ki nga toto o te
Karaiti, nona te tika kua kuhu atu, ia ki roto.
Na, e te hoa ko tenei te Rongo-Pai, te rongo
ataahua o te aroha o te Atua ki a koe, i hanga
nei i te huarahi ki o waewae hei haerenga mou
ki roto ki te rangimarie, ki te hari nui ki te
oranga tonutanga te oranga tonutanga i
timata atu nei i tenei ao ano, a te whakamaruu-
tanga kei te rangi. " Na, ka tika nei tatou i te
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
whakapono, ka mau, ta tatou rongo ki te Atua,
he mea na to tatou Ariki na Ihu, Karaiti,"
ehara i te mea nau, ake. ( Roma 5. 1) E hoa
kei te mohio ranei koe he mate tou, ara kei te
ngaua koe e te hara? E kore te tangata
e haere ki te rata ki te kore ia e mohio he
mate tona, waihoki e kore koe e haere ki te
Tino Rata ki te kore koe e mohio kei roto koe
o te hara e noho ana. Kia mohio, kaore a te
Karaiti i haere mai ki te whakaora i nga
tangata tika, engari i nga tangata hara. Mana
koe e whakaora i te whiu o te hara, i te kaha
hoki o te hara, ara e whakatoa koe ki te riri ki
te hara a muri ake nei. (Tirohia Matiu 1. 21;
Roma 6. 14.; Korohe 1. 13)
VI. Me aha e kore ai te tangata e whiwhi ki te
Oranga Tonutanga? ( Taria e whakaoti.)
E hoa, mehemea he whakaaro tou ki
to wairua, ata tirohia nga korero me nga
rarangi i runga ake nei. TE PIPIWHARAUROA.
NGA NGAHAU KI TURANGANUI.
TE WHAKAPUTANGA I TE AROHA.
No te 30 o nga ra o Mei ka tu nga mahi ngahau
a Ngati-oneone ki te hooro nui o Turanga, hei
whakarawe moni mo te Mate-kai ki Inia mo te
awhina hoki i nga pouaru i nga tamariki pani i
mate nei nga matua ki te whawhai ki Taranawaara.
Ko te tino tangata whakahaere i tenei whakaaro
ko Tuta Nihoniho, tetahi o nga rangatira o Ngati
porou i tautokona hoki ia e Rawiri Karaha, e
Taare Wherehi e Reweti Kohere, me te Komiti nui.
I whakauruuru i roto i nga kai-haka etahi tangata
O Ngatiporou.
I te mea kaore ano kia hutia te arai ka rangona
atu e te nui o te pakeha te haka to waka : Toia te
waka e ...... Toia te waka e .........! Tirotiro kati
ana te pakeha e he aha ra tenei ! I te hutinga i
te arai, na kitea atu ana he waka taua, me nga kai
hoe ano i tahi taha i tahi taha e pupuhi tonu ana
i a ratou hoe. Rite tonu te kakahu o te tangata,
he piupiu katoa te paki. I mua atu i te hoenga i
te waka ka ki a Tuta Nihoniho, he mea tika rawa
i te mea e pawera ana o ratou ngakau i te taenga
mai o te rongo i taua ra ano kua horo a Hoanipaaka
i a Tianara arapata kia Rapata kia te waiata mo
Rapata. katahi ka tatakingia e Reweti Kohere
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
I te mutunga ka whai-korero a Kapene Tuta
Nihoniho. He kupu momona katoa ona kupu.
I mea ia Ahakoa i araia te Maori kei haere ki te
whawhai, tera ana etahi huarahi hei whakaputanga
mo te whakaaro ki te awhina i te Kuini. E u pono
ana te Iwi Maori ki te Kuini, a e titiro ana o ratou
kanohi ki te Tiriti o Waitangi. E whakawhetai
ana te Iwi Maori mo ratou i tu ki raro i te kara a
te Kuini. I tino pai ai te whai-korero a Tuta no
tona putanga mai me ona kakahu apiha hoia, me
tona hoari ki tona ringa. I tona taha matau ko
Maata Piti e pupuri ana i te kara a te Kuini, i tona
taha maui ko tona kai-whakamaori ko Reweti
Kohere e tu ana i roto i ona kakahu Maori, i muri
i a ratou ko te matua nui. Ko Maata te koka
o Wiri Piti i haere i te ope tuatahi ki Awherika, i
riro herehere i te Poa, engari i oma, a hoki mai ana
ano ki te Ingarihi. I te putanga mai o Tuta me
Maata e mau ana i te kara, ka tangi hoia atu hoki
a Tuta ki te pakeha. Kore i rikarika te umere a
te pakeha.
Te mutunga e te whai-korero a Tuta ka tatakino
ano e Reweti Kohere te haka mo Rore Rapata, ka
rere haere ano ia, whakahakahaka mai hoki me
tona taiaha, " Ake, ake, kia kaha haere tonu ra !"
Mutu iho tenei ka hapainga ano e ia te waiata me
te Kuini " E te Atua tohungia te Kuini. " Tima-
tangia ana e ia, katahi ano ka hapainga e te wahine
pakeha, e te mano e te tangata, auahi ana te haere !
Mutu iho ka karawhiua te umere mo Rapata me te
Kuini
Huree! Huree! Huree! Hao ...... ! Hao ...... !
Hao ......!
TE WHAWHAI KI TARANAWAARA.
TIANARA RORE RAPATA.
Kua tae a Tianara Rapata kei Kurunutaata
i tera putanga o TE PIPIWHARAUROA. Kihai
i roa te panukutanga kua horo he taone ke
ano no te Arani Piri Teiti, ko Herapono,
e tata ana ki te Awa o Waara, te rohe i wae-
nganui i te Arani Piri Teiti me Taranawaara. I
maharatia hei runga i te rohe e tu ai te Poa ki
te aukati i te ope a Nehe Rapata. Otira i te
taenga atu o Rapata ki reira ka oma te Poa ki
Hoanipaaka tatari mai ai.
HOANIPAAKA.
Whakawhiti atu a Rapata i Waara ka wha-
kamoea ko Hoanipaaka. Ko tenei te taone
nui atu o Awherika katoa, kei raro noa iho a .
Piritoria me era atu, taone. Ko te tokomaha
o nga tangata o Hoanipaaka 107,078 ; o enei
tangata nuku atu i te 60,000 nga maori. Nui
atu nga rua koura me nga ma taimana kei
konei, na reira i tino tere ai te tipu, o tenei
taone. No te 30 o nga ra o Mei i horo ai i te
Ingarihi, kaore rawa i kaha te whawhaitanga,
ara i runga i te ahua raruraru o te Poa i
te tere rawa o te haere a Rapata i ohomauri
i pokaikaha noa iho. E 26o maero te tawhiti
atu, o Hoanipaaka i Poroemepoteini, otira e 31
tonu nga ra ka horo i te Ingarihi. I whaka-
horo te Poa ki Piritoria, i te ponana mahue
ake etahi o nga purepo, me nga tereina. He
tokomaha o te Poa i whakatakoto i a ratou pu
i tuku hoki i a ratou ki raro i te mana o
Ingarangi. Tino nui atu te koa o te Ingarihi
ki te horonga o Hoanipaaka, ki te korenga
hoki i tukitukitia e Kurutia nga rua taimana
me nga rua koura, i whakawehiwehi hoki ia
i mua ra i mea ki te tae te Ingarihi ki Hoani-
paaka ka tukitukia e ia te taone me nga maina.
Kei runga i Hoanipaaka te kara a te Kuini e
piupiua ana e te hau. E rere ra e te UNIANA
TIEKI !
PIRITORIA.
Ka tau ra a Hoanipaaka ki raro i te maru
o Ingarangi, katahi ka turia e Rapata te haere
ki Piritoria. Ko Piritoria te tino pa o te Poa
ko te pa hoki tera i noho ai a Kurutia me tona
Kawanatanga ; otira nui ke noa atu a Hoani-
paaka i Piritoria. He whakarongo tonu te
mahi a te taringa i aua ra i te peheatanga i te
peheatanga ranei. Kua tae mai hoki nga
rongo, e kore a Piritoria e taea, i te mea kua
rite nga mea katoa mo te whawhai ; ko waho
me roto o te taone kua whakatongia ki te
tainamaiti. Otira i tawhiti ano a Rapata ka
rere te tangata toa, te tangata pakiwaha nei a
Kurutia. I whakarerea e ia tona pa kaha,
ona hoia, me tona iwi, a haere ana ki te huna
i a ia. [ E huna ana hoki ! I kiia atu ra hoki
me ata whakariterite i runga i te rangimarie ;
te kaha koe whakaarahia ana he pakanga ki
Ingarangi. E tama ia, hei a koe te papa-a-
Hikitai ! Nau, hoki i porangi ki te takahi i te
waero o te raiona ; ana ka whara koe ! ]
No te 5 o nga ra o tenei marama ka uru a
Rapata ki Piritoria. Ta te pakeke pai ! Me
te uruhanga tona whakatikanga ake, kaore i
rikarika, kaore i taea te arairai. Haere tonu
Rapata, haere tonu ra ! Ake, ake, kia kaha
haere tonu, ra ! Ka rite nga kupu, o te haka
a Tuta Nihoniho : " Aue, e te pariha o te Poa
huri ke anga ke, take, tako, taka rawa. He
paruparu no Piritoria kia takahia e Rapata
taiho...... a taiho ...... a, hei!" No te po i
hakaia ai te haka nei, ki roto ki te hooro tino
nui o Kihipane, auwina ake i te ata ka tae mai
nga waea kua whakarerea e te Poa a Piritoria.
Ko Kurutia i rere ki tetahi pa kei runga
i nga maunga, kaore i te ata tau, ki raro.
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
Taihoa pea ka eke ki runga manuao, ka oma
ki Uropi. Tino nui atu te riri o tona iwi ki a
ia, mo tona kahakinga i nga moni katoa a te
Kawanatanga e £2,000,000. Ko te whanau
a Teini, tumuaki o te Arani Piri Teiti, kua eke
kei runga kaipuke, te moni kei a ratou £ 150000.
Kei te whawhai o raua iwi kei te nanao ia
a katuarehe ma ki nga moni. Kua puta ano
te kupu a Kurutia ko tana whawhai inaianei ka
riri hunahuna hei whakahoha i te Ingarihi,
hei pupuri tonu, hoki i te 100,000 hoia a te
Ingarihi i Taranawaara. I pera ano ona
kupu, i mua ake nei, te kitea te huanga te aha.
E ta e, hoihoi ! Kua mahora ia te takapau,
kiekie o Nehe Rapata kei Piritoria, a kei te
whakawhirinaki ia a tera, kei runga ko te
UNIANA TIEKI e kapakapa ana. E rere ra e
te UNIANA TIEKI, e te haki pai rawa; e te
tohu o te tika, o te aroha, o te rangimarie !
RONGO WHAKAMUTUNGA O TE WHAWHAI.
I runga i te maha o nga ope ririki a te
Ingarihi i tohatohaina ki te whenua katoa
he tokomaha nga hoia kua riro herehere i te
Poa. E 400 o te ope a Kanara Paraki i riro
herehere, ko enei tangata ehara i te tino hoia,
engari he tangata rangatira no Ingarangi.
Ka marama i konei ehara i te mea he moni te
mea e whaia nei e te Ingarihi i tenei whawhai.
E 28 nga mema o te Whare Ariki o Ingarangi
kei te whawhai, e 25 hoki o te Whare o
Raro.
I tetahi whawhaitanga ano i mate ai a Ka-
nara Peata Takirihi me etahi 15, e 7oo hoia o
te Ingarihi i riro herehere i te Poa, otira na
ratou ano ratou i tuku, atu, i te tino nui rawa
o te ope a te Poa.
Hopuhopu ana te Poa, hopuhopu ana ano
hoki te Ingarihi. E 6oo o te Poa i mau
herehere i a Tianara Ranara, 1500 i mau
i a Tianara Parapana. Te parekura nui o te
Poa ko te hinganga o tetahi o o ratou tino
Tianara ara o Oriwia. Ko tenei te Tianara
nana i hopu tetahi pito o te ope a Tianara
Porotiwatu i Koonopuriti. ( Ko Niu Tireni
i uru ki taua aitua, 17 o ratou i riro herehere.)
O te Ingarihi i riro herehere i te Poa, 150
apiha e 3500 hoia kua whakaputaina e Rapata.
Tetahi hari nui atu no ratou. He ruarua nei
pea nga herehere kei te ringa tonu o te Poa e
pupuri ana ; he pupuri ra hei aha, kua riro ke
hoki o ratou pa nunui i a Rapata.
Kua hoki mai kei te wa kainga nga hoia
turoro o Niu Tireni. He nui ano te powhiri-
tanga i a ratou. To ratou, pouri nui ko te
korenga e riro ma te mutunga tonutanga o te
whawhai ratou e whakahoki mai ki te kainga.
He hanga aroha to ratou, ahua : tawhito ana
nga kakahu,, piko ana nga tuara, pakoko ana
nga kanohi.
AHEA RA MUTU AI?
He tino wikitoria tenei, te rironga o Pirito-
ria, no te mea koia nei te tohu, e kore pea e
roa ka mutu te whawhai, otira i tino nui ai
tenei wikitoria he kore no te toto i maringi.
I tu ano te ringa o te Poa, ehara i te tu totika
i kopania tonutia e nehe. Kua riro a Tarana-
waara i a Ingarangi, apopo ka huaina he
ingoa ke, inahoki ko te Arani Riri Teiti kua
huaina ko te Arani Rewa Koroni. He rite te
omaoma haere a Kurutia ki ta te hauhau e
whaia nei e te pirihimana. Hei ra tino nui
whakaharahara te ra e houhia ai te rongo,
e mutu ai tenei whawhai i nui nei te hinganga
o te tangata. Kua puta te kupu a te Kawana-
tanga kia kotahi te ra e whakanui ai tenei koroni
katoa i te houhanga o te rongo, ara hei te toru
o nga ra i muri iho o te taenga mai o te rongo,
kia nui ai nga mahi ahuareka.
" E te Atua, tohungia te Kuini."
ETAHI ATU TIANARA.
Ko Tianara Pura kei nga maunga e wehe
ana i Nataara me Taranawaara, kei te araia e
te Poa. Ko tona whai kia tae ia ki Tarana-
waara, kia haoa hoki e ia te Poa. Ko Tianara
Rore Metuene kei te patu haere i nga pa ki te
hauauru o Taranawaara, kei te ahu mai ia ki
Piritoria. Te tau te manawa o te Poa ki
raro ! Ko Tianara Hutana kei roto ano o
Taranawaara e patu haere ana ; ko ana hoia
he mea whiriwhiri mai i roto o nga hoia o
nga koroni, o Kanata, o Ahitereiria, o Niu
Tireni. Kua kitea to ratou toa. Ko Rore
Kitini kei te haere tahi raua ko Rore Rapata.
I ki tetahi tangata i matakitaki i te whawhai,
ko Kitini te tianara tino mohio atu i te ao nei
ki te whakatakoto riri. Kei te whakawhetai
te ngakau, o te iwi i te rironga ma Rapata
e whakahaere te whawhai, me Rore Kitini
hoki hei awhina i a ia. O to raua taenga
ki Awherika tae noa mai ki tenei ra, kaore
ano tetahi makenu kia kitea ki runga ki a raua.
I mua atu i to raua taenga, e raruraru noa iho
ana te Ingarahi. I ki nga nupepa nunui o te
ao, na Rore Rapata i whakaora te mana o
Ingarangi.
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA
HE WHAKAWHETAI.
Ki te Etita o TE PIPIWHARAUROA.
Tena koe, koutou
tahi ko nga kai-mahi o ta tatou pepa. Ma te
Ariki tatou, e whakakaha ki te mahi i nga mea
e whai kororia ai tona ingoa.
E hoa tenei etahi wahi korero hei haringa
atu ma ta tatou manu ki nga wahi e tae atu
ai ia, hei whakaatu i te nui o te whakawhetai
ki te Ariki o te maara mo te whakamananga i
nga inoi mo tetahi kai-mahi kia tonoa mai ki
tenei wahi o tana maara, ki te Pihopatanga o
Akarana. He pakeha te minita i tonoa hei
awhina i a Atirikona Karaka.
I kokiritia e matou e nga minita Maori
i tae ki Akarana, ara e ta matou hinotamana
e Riapo Puhipi, he motini ki te Hinota Pakeha,
i a Oketopa 1899. Ko taua motini, kia
whakaarohia he minita pakeha hei haere i
tenei Pihopatanga, ara i runga i te kotahi
tonu o te minita pakeha kei a matou kei nga
Maori o te Pihopatanga o Akarana, ko te
Atirikona Karaka, he kaumatua, ka 69 ona tau.
Ko te Pihopatanga o Waiapu toko-ono, toko-
whitu ranei nga minita pakeha ; ko te Pihopa-
tanga o Poneke, tokorua.
I whakaaetia ta matou tono e taua Hinota.
Oho-mauri ana matou i te taenga mai o te
minita pakeha hei whakarite i taua motini, ko
Rev. H. A. Hawkins. Tau kupu whakaae e
te pakeha, kaore i roa kua rite !
He kai-whakaako tuarua tenei tangata no
te Kura Minita i Te Raukahikatea.
I whakaakona ia ki nga Kareti o Te Aute,
o Whakatu, o Otautahi, i tino kaha hoki tona
putanga i te whakamatautauranga minita pa-
keha.
I te wa i tae mai ai ia i a Aperira nei,
e noho ana te Hinota o te Atirikonatanga
o Te Waimate ki Kaikohe. I uru ano ia ki
nga mahi o te hui. Tona kainga noho kei Te
Waimate North, kei roto i te whare i noho ai
a Pihopa Herewini Nui, i whanau ano ki reira
tana tama a Hone Herewini, i tu nei hei
Pihopa mo nga Motu.
No te 19 o nga ra o Aperira nei, ka timata
ia te haere kia kite i etahi o nga pariha o te
Atirikonatanga o Te Waimate. I ahu pera ia
ki te Tai-whakararo. He maha nga kainga i
taea e ia te haere, e rua tino wiki hoki ia
i haere ai. He nui te koa o nga maori, me te
whakamanuhiri hoki i a ia i runga i nga tikanga
maori. Whiti ! whiti ! ora !
Na to koutou hoa mahi,
TIMOTI KIRIWI.
Waimate North.
TE WHAKAARO RANGATIRA.
E hiahia ana matou ki te whakamahara ki
te Iwi Maori i tetahi whakaaro rangatira. Kei
te puta ranei kaore ranei i te puta te ngakau
whakawhetai i te Iwi Maori ki a tatou nu-pepa
ki TE TIUPIRI, ki TE PUKE-KI-HIKURANGI,
me ta raua potiki me TE PIPIWHARAUROA.
Na enei pepa i rongo ai te tangata i nga korero
o nga takiwa Maori i nga korero o tawhiti,
i nga korero o te whawhai ki Awherika, me te
huhua o te korero hei whaka-ngahau, hei wha-
kaako i te tangata. He tika ano e hakiri ana
etahi tangata i nga korero o te whawhai ki te
tangata noa iho, ki te pakeha, otira na a tatou
nuipepa i ata whakataki nga korero i mau pai
ai i te ngakau. Me he mea i rite enei tau ki
nga tau tata kua pahure ake nei, nga tau i
kore ai he nu-pepa kotahi, ka nui noa atu te
kuaretanga o te Maori, heoi ano ka hopuhopu
noa iho i te rongo-korero i te takiwa. Na reira
ra e te iwi i " tioo, tioo," ai TE PIPIWHARAUROA,
he whakamahara i a koutou kia whakaputaina
te ngakau whakawhetai te whakaaro rangatira,
ara kia hapai i a tatou nu-pepa, i o tatou reo.
Kaua e whakamanawa " ko ta mea nu-pepa
noa ma maua nei, me hopu noa aku nei korero
ki tangata tangata, me inoi noa ranei he pepa
maku, me tono atu ranei engari kaua e utua,
kia kotahi noa ranei te hereni e hoatu." Ehara
tena i te whakaaro rangatira, e kore e tupu
nga mahi i tena whakaaro.
Neke atu, i 39,000 ngati-taua te Iwi Maori,
engari ra kaore i neke atu i te 3000 tangata e
kohi ana ki TE TIUPIRI, ki TE PUKE-KI-HIKU-
RANGI, ki TE PIPIWHARAUROA. Rere ke te
pakeha. E 5,000 nga pakeha o Kihipane nei,
tena koa e rua rawa a ratou na nu-pepa,
haaunga nga nupepa nunui o waho e haere
mai ana i nga wiki katoa. Ki te pakeha e
tango ana tena whanau, tena whanau he nu-
pepa mana, mana. He tono ta matou e te iwi
kia mama te ngakau, kia rangatira te whaka-
aro ; hapainga a tatou pepa. Ehara noa iho
tenei toru pepa ma te 39,000 tangata ; pai noa
atu te wha, te rima, te ngahuru, me he mea e
hihiko ana te ngakau. Otira e kore matou e
wareware ki te whakamihi ki nga tangata e
tautoko ana i o ratou reo. Tena koutou, e hoa
ma ! Tena koutou e nga kai-tautoko i TE
PIPIWHARAUROA.
Tena koutou ! Tena koutou ! Ma te Atua
koutou e manaaki. " Kui ! Kui ! Whitiwhiti-
ora!"
Na TE PIPIWHARAUROA.
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE PARAMETE MAORI.
(Na APIRANA T. NGATA, M.A., LL.B.)
Ki te Etita o TE PIPIWHARAUROA,
Tena koe, e wha-
kahaere mai na i ta tatou Pepa hei kawe
korero ki nga Iwi. Mau e tuku atu enei kupu
hei whakaatu ki nga marae e tae atu ai ta
tatou Pepa i etahi korero nunui a Te Kotahi-
tanga e tu nei ki Ohinemutu, Rotorua.
No te I5 o nga ra o Maehe ka puare te hui,
ka timata hoki te hui mai o nga Iwi i karanga-
tia, a tae tonu mai ki roto ki nga ra o Aperira.
I rokohanga mai e au e whakaotioti ana nga
mahi a te hui, na reira e kore e poto katoa atu
te whakaatu nga take, me nga korero, engari
me ata titiro ano era ki roto i te ripoata whai
mana o nga korero o te hui.
I whai kanohi katoa nga Iwi ki te marae o
Te Arawa, nana nei te hui i karanga. Ngaro
ake ko Tuhoe, ko Waikato, ko Ngai-terangi,
ko Taranaki, ko Te Tairawhiti. Otira i whai
tangata ano o Takitimu i a maua ko Mohi Te
Ataihikoia. Ko Whanganui, ko Tuwharetoa,
ko Ngatiawa, ko Ngapuhi me to ratou mema
me Hone Heke, ko te nuinga o Te Arawa
nana i whakaahuru te marae, a taea noatia te
mutunga o te hui.
Kaore he kupu ake mo nga manaaki, mo
nga ahuareka, heoi ano ko te whakamihi ki
nga rangatira o to matou marae mo te mana-
wanui ki te pupuri i era ahuatanga, ki te riri
ki ona whakararu a tutuki noa te hui. Ko
nga taonga ena i a matou i nga mea i tae
a-tinana mai. Kia matou, ki te hunga hoki i
ngaro atu, ko nga take korero hei tino taonga,
mo reira ake enei kupu.
I uru au ki Te Komiti nana i tino whaka-
kaupapa tetahi Pire hei kokiritanga ki te aro-
aro o te Paremete i tenei tau - he mea i ata
mahia i runga i te ahua o nga mate o tatou
takiwa. Ko te kape o te Pire i whakaahuatia
ai e maua ko Hone Heke, me Te Komiti, a i
paahitia e te hui a Te Kotahitanga hei muri
ake nei perehitia ai, tukutukuna ai ki nga
takiwa katoa o te Motu. Ko nga tino take o
roto ka taea e au te whakapoto atu, ara :
I. I ata kimihia tetahi huarahi e mama ake
ai te whakatau i nga take Whenua Maori i ta
te Kooti Whenua Maori, e mahi nei inaianei.
Na reira ka whakakorea Te Kooti, a ka wha-
katuria e whitu nga ropu tangata hei mahi
i nga mahi a taua Kooti. Kotahi o aua ropu
te upoko e huaina ana ko Te Kaunihera Piira
hei whakatau i nga tono piira. Kei raro iho
ko nga Poari e ono mo Aotea-roa anake,
i whakawhiwhia ki nga mana whakawa katoa
o Te Kooti Whenua Maori, engari kaore he
mana whakahaere. Ko nga mana o nga
Kai-whakawa tuturu i raro i Te Ture Kooti
Whenua ka whakapumautia, a ka apitiria atu
ano etahi mana ririki kia mama ai nga mahi
ma te Poari. Tera ano etahi tikanga hou i
whakaurua ki te Pire kia taea ai te whakaoti
ngawari etahi take tautohe i waho, i waenga-
nui ano i nga tangata na ratou nga keehi, kei
pau noa nga moni maha i nga whakawa. Mo
nga whenua papatipu, i meatia kia whakaturia
he Komiti Papatipu hei uiui i nga rohe, i nga
take hoki, a hei tuku ripoata ki te Poari, ma
reira e tino whakaoti. Ko aua uiui e haere
ana i runga i te mapi whakaahua, kia tuturu
ra ano nga rohe katahi ka haere ai te tino
ruuri. Ko nga tikanga mo nga piira, mo nga
roherohenga o nga takiwa o nga Poari, mo
nga wa me nga kainga e tu ai nga hui o te
Poari, he mea ata whakahaere kia mama ai
nga moni e pau. He wehenga pai tenei no te
Pire ki taku titiro.
II. Ko te wehenga tuarua e pa ana ki nga
huarahi whakahaere e taea ai te riihi nga
whenua maori, e taea atu ai hoki he moni hei
whakapai. Hei whakaputa i ena hiahia ka
meatia me whakatu he Komiti Poraka mo ia
poraka, mo ia poraka ma ratou e whakato-
pu nga mana me nga whakahaere kia ratou i
runga i te tohutohu ake me te whakaae a te
Iwi whai paanga, a i raro hoki i te tirotiroha-
nga a tetahi Apiha ma te Kawana e whakarite
kia takoto pai ai nga kaute, a kia whai ai nga
mahi i runga i nga tikanga o te ture. Ma Te
Komiti e whakapuare tona whenua ki te riihi
i runga i nga huarahi e pa ana ki nga whenua
o te karauna engari ia kia kaua e neke ake i te
42 tau te roa o te riihi. Ka puare ki Te Ko-
miti i runga i te whakaaetanga a te Iwi te
nama moni i nga Tari Tuku Moni a Te
Kawanatanga a ka takoto hei mokete ki runga
i te whenua. He mana ano to Te Komiti ki
te ata wehe i etahi wahi o te whenua he
mahinga kai, mo runga ranei i era atu hiahia
o te iwi kainga, a ki te wehe i etahi wahi o te
whenua hei riihi ki nga tangata anake o te
whenua, a i muri ra ki era atu Maori. E pai
ana ano nga tikanga o tenei wehenga o te
Pire e whakatutata ana mai ki te Maori ano
i nga whakahaere o ona whenua.
Ill. Ka maro te takoto a te kupu kia
rahuitia nga whenua maori katoa o Ao-tea-roa
kia kaua ai e taea te hoko ki te karauna ki te
tangata noa ranei, a ma te Poari o te takiwa e
whakatau kia whakaotia ranei nga tuku e
tarewa ana i te wa i mana ai tenei Pire hei
ture kaore ranei.
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
Ko te ahua o te mahi nei e kimi ana i roto i
nga pire huhua kua kokiritia ki te aroaro o te
Paremete i roto i nga tau e rua kua taha nei,
a i roto hoki i nga ture e mana ana inaianei
me te titiro ano ki nga mate o te Motu me
kore e kitea tetahi tikanga e ngawari ana ki te
taha pakeha, ki te taha maori hoki, i te mea
kua kore e taea te whakatapatahi i nga whiri-
whiri ki te taha kotahi.
Kaati ake enei kupu. Kotahi nei e toe ana
kua marama ki nga Iwi te tuunga o nga
Kotahitanga e rua e haere nei i runga i te
Motu, kaore he wahi e taupatupatu ai nga
mahi.
Hei kona. E ahu, ana au ki Waikato ki te
Kauhanganui.
Na to hoa,
APIRANA T. NGATA.
Ohinemutu, Rotorua,
Mei 2, 1900.
ROTORUA.
HE WHAKAMAHARATANGA KI TE KUINI.
Kua whakaarahia ki Rotorua he pou whaka-
iro, hei whakamaharatanga ki a Kuini Wiki-
toria. Tekau putu te tiketike o taua rakau
e rua putu te whanui, he tapa-wha, he mea
whakairo katoa hoki. I whakanuia te aranga
o taua pou, i tangi te repo, i tangi te peene, i
tu he hakari nui. E whakamihi ana a Te
Pipiwharauroa ki tenei whakaaro, ki te wha-
kaaturanga i te u pono o te iwi Maori ki te
hakui ka waru tekau ma tahi nei nga tau.
HE WHARE WHAKAIRO.
I whakapaua nga tikanga Maori i te whaka-
tuwheratanga, ara i te kawanga o ' Rauru,' he
whare whakairo kei Te Whakarewarewa. E
kiia ana he whare tino pai rawa tenei, no
nehera rawa te tu o tona whakairo. I hangaia
taua whare mo tetahi pakeha ko Nerehana te
ingoa. I hui tona tini o te pakeha o te maori,
ki te kawanga o taua whare e Rangitahau, he
tino tohunga no nga mahi maori. Ko Rangi-
tahau te tino tohunga a Te Kooti i nga wa o te
pouritanga. I muri tata iho o te kawanga o
Rauru ka mate a Rangitahau, kiia tonutia atu
e te Maori na te tapu o nga pou o taua whare
i patu. I puta te kupu, a etahi pakeha kia
hokona taua whare e te Kawanatanga, otira
kua riro taua whare inaianei i te Whare
Whakakitekite o Tiamana, ko te utu £1,600.
E hia ra te utu. ki nga Maori mo nga mea
katoa o taua whare, me te hanganga ? I enei
ra kua iti haere rawa nga taonga whakairo a
te Maori, kua pau te hokohoko ki te pakeha
hei mea hereni. Ko etahi e riro ana i runga
i te utu, tika, ko etahi e riro ana i runga i
te utu kuware noa iho. E te iwi, puritia nga
oha a nga tupuna, ko o tatou tohu rangatira
tonu ena ko o te Maori. Me hoatu me hoko
ranei ki te Kawanatanga anake, kia tohungia
ai hei taonga ma te iwi nui, ko te he he hoko
atu, ki nga pakeha noa iho, kia hunaia ki roto
ki o ratou whare, kia hokona atu ranei ki
etahi atu tangata hei whakarawe moni ma
ratou.
TE INOI A RORE RAPATA.
(Ko te inoi tenei i whakaritea e Rore Rapata
ma nga hoia katoa i raro i tana kara.)
E te Matua Kaha Rawa, kua nui oku hara-
nga ki a koe. Horoia ahau ki nga toto utu
nui o te Reme a te Atua. Whakakiia ahau
ki Tou Wairua Tapu, kia whakahoutia ai
ahau. Tohungia ahau, kia kite ai ahau i aku
e aroha nei i te wa kainga, whakaritea ranei
ahau mo te wa e tu ai ki Tou aroaro i runga i
te rangimarie. Whakakahangia matou kia
tu tama-taane ai matou ki te riri mo tenei
take tika, take nui. Puritia matou kia u pono
ai a mate noa, kei huri nga whakaaro i te wa
o te mate, kia manawanui ki nga mamaetanga,
kia aroha ki te hoa-riri, kia toa ano hoki ; kia
pono ki to matou Kuini, ki to matou, whenua,
ki ta matou kara. Ki te pai koe, meinga
matou kia whiwhi ki te wikitoria mo Ingarangi,
otira te mea nui rawa homai ki a matou
te wikitoria pai atu, ara te tu ki nga whaka-
wainga, ki te hara, i te wa o te ora o te mate,
kia nui atu, ai te wikitoria i a matou, he mea
Naana i aroha nei ki a matou, a tuku, ana i a
Ia ano kia mate mo matou, ara a Ihu, Karaiti,
to matou Kai-whakaora, te Kapene o te ope a
Ihowa. Amine.
[Ahakoa ko Rore Rapata te tino kapene o
te tini o te hoia e whawhai mai nei mo te kara
a te Kuini, ahakoa ko ia te tangata e tino hau
ana nga rongo i enei ra, kaore rawa ia i ware-
ware tera ano te tino Kapene, tera ano te tino
kara, kei runga noa ake i te kara a te Kuini,
ara ko te " Kara o te Aroha.']
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NGA TAMARIKI WAHINE.
TE WHAIKORERO A TE KAWANA.
I tu he hui ki Akarana, ko te Kawana ko
Rore Renewhare te tumuaki, he uiui mo te
whakatu he kura ki Akarana hei whakaako-
ranga i nga tamariki wahine, he kura pera me
Hukarere. No te tau 1897 i timataria ai tenei
korero, a me he mea ki te tu taua kura tera
e huaina ko Kuini Wikitoria Tiupiri Kura.
Kaore ano kia tino kaha te tautoko a te
Pihopatanga o Akarana i tenei whakaaro i te
nui rawa pea o era atu raruraru. Kua £106
tonu te moni kei te ringaringa, ko tetahi wahi
o tenei moni na nga Maori ano i kohikohi;
e £300 te moni e whakaarotia ana hei timata-
ranga i te kura. I mea te hekeretari ki te
hihiko te kohi a te pakeha e kore e hapa te
awhina a te iwi Maori.
Ko nga tino kupu ia o taua huihuinga i
makere mai i nga ngutu o te Kawana. I mea
ia ki tana whakaaro kua rite nga take i whaka-
turia ai a Tipene, te kura mo nga tamariki
tane, ahakoa kaore i pai katoa, i tipu totika
nga tamariki i whakaakona ki reira, engari ra
kua kitea te painga o etahi. He aha hoki i
kore ai e whakaturia he kura pera me Tipene
mo nga tamariki wahine Maori? E kore e
kitea te nui o te painga i te whakatipuranga
tuatahi, engari me he mea ka mahi tonu, a
taihoa kanui haere nga hua, waihoki kia hohoro
te whakaara i te kura mo nga wahine kia wawe
te kitea nga hua. He nui tona hari ki te tuhi
i o raua ingoa ko tona hoa wahine hei tautoko
i te kohi mo te tau kotahi ina kohikohi hoki
etahi atu. He iti noa iho te moni e tonoa ana.
E tino tumanako ana ia kia tu tenei kura.
I kore ai pea e tino tautokongia tenei whakaaro
e te tangata he nui rawa no nga mea hei
kohinga i enei ra te whawhai, te mate-kai
i Inia; he tika tonu enei take katoa, otira
kaua hoki e wareware ki nga mate o te kainga.
E kore rawa e tika kia uiui te ngakau he pai
ranei te whakaako i nga kotiro Maori. E tino
kitea ana ka taea ano te kotiro Maori te wha-
kaako ki nga mahi pai. Kaua e ruarua te
ngakau ina kotiti ke nga mea tuatahi i whaka-
akona ; ko etahi e kore e taka. Tetahi take
nui e kaha ai nga tamariki wahine Maori kei
nga pakeha ano, ara hei te mutunga o ta ratou
kura me mau e nga pakeha ki roto i o ratou
whare noho ai kia matakitaki ai ratou ki ta te
pakeha tu noho. Ki te penei te mahi a te
tangata e kore rawa e hapa te kitea nga hua
atahua o te kura e korerotia nei e ratou. I
umeretia i whakamihia te whai-korero a te
Kawana. Kia ora te Kawana ! Te tangata !
I whai-korero ano a Pihopa Kaui, te Parai-
mete o Niu Tireni; i mea ia, e kaha ai te
tautoko a te tangata kia mohio ratou, he taina
he tuakana nga tangata katoa. I mea a
Atirikona Karaka kia neke ke atu te whakaako
i nga tamariki wahine i nga tamariki taane,
no te mea he kaha ke atu te mana whakaako
o te wahine i to te taane. Na Kapene Keretana
i uaki te motini whakamihi mo nga kupu a te
Kawana.
^
MA TE HUNGA E WHAKARITERITE ANA
MO TE WHAKAU.
E te Atua, e te Matua i te Rangi, nau nei
ahau i tango i toku iriiringa hei tamaiti mau ;
ma tou Wairua Tapu, e whakaaria mai nei e
koe, ahau e awhina, e arahi, e whakaako i
tenei wa, kia ata tau ai ahau mo te Whakau
Araia atu i ahau te whakaaro-kore, te mange-
re, te aroha ki te ao ; puritia rawatia hoki toku.
ngakau kei whakaae ki tetahi hara. Whaka-
angaa ahau ki te whakapau, i toku ngakau ki
te mahi ki a koe, ki te haere i au huarahi.
Whakaakona ahau e kuware nei; whakaka-
hangia ahau e ngoikore nei. Manaakitia oku.
hoa e ako tahi nei matou. mo te Whakau.
Ma tou atawhai matou e awhina kia whiwhi
nui ai matou ki te taonga e homai ana e koe i
runga i te Whakapanga ringaringa, ko Ihu
Karaiti hoki to matou Ariki. Amine.
Ki te hiahia tetahi Minita ki tenei Inoi, kua oti
nei te perehi, ma nga tamariki o tona Pariha, me
whakaatu ki a Te Wiremu.Hapata.
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri, ki te
Himene he nui noa atu nga pukapuka kei a
au inaianei ko te utu
He mea nui, kiri noa, . . . 2/6
He mea nui, kiri pai, ... 4/
He mea paku, kiri noa, ... 1/
He mea paku, kiri pai, . . - 2/6
He mea paku, kiri pai rawa, 3/6
He Himene, ... 1/
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku, atu i nga
pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
HAEREERENGA I NGA TAKIWA MAORI.
( He roanga atu no nga korero i panuitia i tera
putanga o ' Te Pipiwharauroa.)
TE KARAKIA.
Tenei ano tetahi mea i kitea e au, a i puaki
rawa te aroha. Atu o Turanga, a, tae noa ki
Te Kawakawa toko-wha tonu, nga minita,
tokotoru he tino koroua rawa. kotahi ano
te mea mama. Haunga tena. Te mea tino
pouri rawa he kotahi tonu no te tamaiti o
tenei takiwa kei Te Raukahikatea e noho ana.
Te ahua o te iwi ki te titiro iho, ano he hipi e
marara ana, i te kore hepara. Na ratou tonu
tenei kupu whakarite i mea mai ki a au i runga
i a ratou whai-korero. Kua mate a Eruera
Kawhia, otira mehemea he tika tenei kupu,
"Ko te wikitoria e riro mai i te Hahi me
na-runga atu i nga urupa o te hunga kua
mate," kua tata te wa e ngakia ai tenei mate
nui e a tatou tamariki. He tono tenei ki nga
tamariki kua whiwhi nei ki te matauranga kia
tapae atu i o ratou ngakau hei whakahere ki te
Atua, a mana e unga ki te maara e takoto
kore kai-mahi mai ra. E nga tamariki o Te
Aute, whakaarohia tenei.
TE WHAKAARO MO NGA MAHI O
TE MATAURANGA.
Koia nei tetahi mea whakamiharo o tenei
iwi, ara ko te whakaaro nui o nga pakeke kia
whiwhi a ratou tamariki ki te matauranga hei
mahi i nga mahi pai. E ahua whakahi ana
o ratou ngakau no te mea na ratou, nga tama-
riki tuatahi kua puta ki nga mahi nunui a te
pakeha. Kua roia etahi, kua minita etahi, kua
kai-whaako kura etahi.
He oranga ngakau no nga rangatira o tenei
iwi te kite i te tamaiti e tika ana te haere,
a, ka atawhaitia hoki e ratou. I runga i te
whai-korero a te Pirimia o Kahukura ki a au
i penei tona mihi mai, " Ka tangohia koutou,
nga tamariki kua whiwhi ki te matauranga
tika ' hei putiputi mo roto i te kaari a Ngati-
porou.' Ko nga tamariki e tika ana te haere
he tamariki ena na matou, ko nga tamariki e
kotiti ke ana no ro tataramoa ena."
Na reira ano tenei iwi i kake ai, he mohio
no ratau kei te matauranga o te pakeha te tika
inaianei. Inahoki e kite iho nei au, i te Nama
25 o Te Pipiwharauroa, ki te reta mai o Te
Aute, e 28 rawa ia o Ngatiporou, kei reira.
Ka kino te haere !
Kia penei te haere a etahi atu iwi, tino pai
atu tatou te Maori. Me whakamutu te titiro
whakatonga atu, ki a koutou, tamariki. Ma
konei tatou ka tika ai inaianei.
I korerotia e au enei kupu i roto i tetahi
pukapuka pakeha :-" Ki nga hapu, e noho
tonu, ana i runga i te ahua o mua, ka riro ano
i nga kaumatua te mana tena ka kake haere
nga mahi a te hapu, ka mahue nga koroua ki
muri a, ka whiti ko nga tamariki ki mua."
Heoi ra nga kupu mo tenei takiwa Maori.
Kia ora koutou katoa i roto i tenei tau, hou.
" Ka tae ki Raukawa
Ka tu mai to ringa
Hei konei e Porou
Mawhe kino i ra ...... !"
Na TUTERE WI REPA.
I. Ki te tuhi mai ki te Pepa me penei
TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.
TE RAU, GISBORNE.
Kaua rawa e tuhia te ingoa o tetahi tangata
II. Kotahi putanga o te Pepa i te marama
hei te wiki whakamutunga.
Ill. Ko te utu, o te Pepa e rima hereni, 5/
mo te tau,.
IV. Ko nga moni katoa e tukua mai ana ki
Te Pipiwharauroa, me nooti o te Poutapeta ;
otira ki te kore e taea tena, e pai ana ano te
tuku, mai ki te pane-kuini, engari hei nga mea
kotahi kapa.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
6- Winiata te Hata. 5/ Revs. F. H. Spencer, H. T. Paerata -
Hoani Hape, Raniera Wharerau, Henare Pereto, Hihira Horoati
father Lightheart. 2/6 W. Mahanga, Noa Ranginui, Hakaraia,
Nimerata Raumati, Rutene Ahunuku. Ataria Tipuna.
MO TE MATE-KAI KI INIA.
£55 13s no te haka a Ngationeone - o roto o tenei moni £2/10
na Ngati-konohi, e £3 na Rongowhakaata, £1/14 na Ngatiruapani,
10/ na Harata Aratapu raua ko karaitiana Teeke.
£1 Rewi Haapu, 10/ Tangi Hinaki raua ko Matehaere. 2/6 Peta
Haapu. 2/- Katerua, W. Rotia, J. M. Haapu, Haunora. 1/ Rupi
Tiria, Tu, Papa, Arihia, Peniamine. 1/4, Kurumoana.