|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 30. 01 August 1900 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa,
he Kupu Whakamarama,
NAMA 30. GISBORNE. AKUHATA 19oo.
TE PIPIWHARAUROA.
I runga i te ngakau kaha o te Komiti
whakahaere o TE PIPIWHARAUROA kia piki
haere ai te painga o te manu a te iwi Maori,
na kua whakaurua e matou he whakaahua, te
whakaahua o Rore Rapata me Tianara Piriti,
a hei tera putanga ko to Rore Kitini me to
Tianara Patene-Pawera, nga toa e hau mai
nei nga rongo i Awherika. He nui te utu o
enei whakaahua, he mea tono ra ano ki
Merepana.
Mehemea ana i penei te kaha o te iwi Maori
ki te tautoko i a tatou nu-pepa me to matou
manawanui, tera e tino kaha rawa o tatou reo
----- nga reo whakaako i te iwi Maori. Kaore
o matou hiahia ki te whakaako i to matou iwi
ki te kaiponu, ki te whakaaro tutua. Na reira
matou ka mea ki te kore te tangata e utu i te
pepa mai a ka whakamutua e matou te tuku
atu, engari ka tukua atu ano he whakaatu, ara
E rua putanga atu o te pepa he mea takai
ki te awhi whero, hei muri atu whaka-
mutua te tuku atu.
HE HUI NA TUHOE.
Ki te Etita o TE PIPIWHARAUROA,
E manu, kia ora koe !
Ma te Atua koe e tiaki, e whakakaha, kia
kaha ai ki te kawe haere i nga rongo korero o
te ao. Tenei kei te whakarongo reka te
taringa me te ngakau ki te pai o nga kawenga
a TE PIPIWHARAUROA e kawe haere nei ki nga
marae o Hine whakaparekareka ai i te iti i te
rahi.
Tenei ka tukua atu etahi kupu ruarua nei
mau e kawe atu kia kite oku hoa.
I waimarie ahau ki te tae atu ki Rangitahi,
wahi o Karatia. No te iwa o nga haora i te
po ahau i tae atu ai. I whaia ahau e te po ki
Ponana, i tae ahua tinga atu toku hoiho. I a
au e haere ana i te po ka tae mai ki a au
te wehi o te taipo. I a au e huri ana i tetahi
koki o te rori ka kite ahau i tetahi koroua e tu
ana i te taha o te rori. I a au e maharahara
ana koia nei pea te taipo, kua karanga mai
" Ko koe tena ;" mohio tonu atu ahau ko taku
koroua tonu tenei ko Hamiora. No konei e
hoa, kua kore au e whakapono ki tenei mea ki
te taipo.
No te waru o nga ra o Aperira i te Ratapu,
i te 12 o nga haora, ka takoto te hakari. Ko
nga kai o tenei hakari he tawa, he pihipihi, he
tuna, he huahua kereru, he toroi kuku, he
aruhe, me era atu kai a te Maori, haunga hoki
a te pakeha kai he kaipukahu. Ko nga
tangata i tae ki te kawanga o tenei whare
1500. I puta nga mahi ahuareka i tenei hui :
te haka, te whakaturakau, me era atu mahi a
te 'ori. Tutu ana te puehu. Ka tepi tana
haere ! Kotahi te tamaiti tane i puta i tenei
hui mo te haka me era atu mahi ngahau a te
Maori, ko Paruru Tamaikoha.
Ko te ingoa o tenei whare ko Tuwhare he
ingoa tipuna. Na Tangiharu ko Tuwhare, na
Tuwhare ko Kauae, ka puta mai ki te wahine
nona tenei whare, ara kia Mereana Peraniko.
Ko te roa o tenei whare e 36 putu, ko te wha-
nui e 20 putu ; he papa nga taha, he haeana a
runga.
Heoi ano,
na W. R. WHATANUI.
Te Whaiti-nui-a-Toi.
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE Tu O TE MAORI.
(Te roanga atu. )
No te tatutanga o te Rongo Pai ( te mea e
kiia nei e te Maori naana ia i whakangaro ) ka
tau te rangimarie ki Niu Tireni katoa, katahi
ka ea ake te manawa o te Iwi Maori. Mahue
ana nga tikanga o te whawhai, tahuri katoa
ana ki te mahi oranga mo ratou, na, kua pai
haere, kua ora. Otira, Aue ! kaore i roa kua
puta mai tetahi taniwha whakarihariha hei
horo i a ratou. I te takiwa e noho ohooho
ana te Maori i te wehi i ona hoa riri. e noho
topu ana, kaore hoki i marara haere ki wahi ke,
a e tiaki tupato ana ratou i a ratou wahine
kaore hoki te tangata pokanoa e tata mai ki te
whakararuraru i a ratoru. Tena no te kitenga
o nga pakeha tutu kua watea te huarahi ki a
ratou, ka whakatata atu ki nga kainga maori
whakawai ai i a ratou wahine. A, te panaia
rawatia atu e nga Maori aua taru whakariha-
riha, tahuri ke ana ki te whakamanuhiri i aua
tu pakeha e whakatipu ana i te kino i roto i a
ratou, a kihai i roa kua tae rawa etahi tangata
Maori ki te kawe atu i a ratou tamahine ki
runga kaipuke patu tohora ki whea atu ranei
hei wahine ma nga pakeha whakarihariha kia
riro mai ai he moni ma ratou, he poro tupeka
noa ranei. Na tenei tikanga i pangia ai nga
Maori e nga mate kino katoa e tipu haere nei
, i roto i a ratou.
I te tau 1848 i whakaatu atu a Te Wiremu
Parata (te Pihopa tuatahi o Waiapu) ki te
Komiti i Ingarangi i te tipuranga nuitanga o
tenei raruraru. I mea ia, ". Kua riro atu
te nuinga o nga kotiro Maori i nga whakawai-
nga a te pakeha, waihoki ka kore he wahine
ma te whakatipuranga taitamariki o enei ta-
kiwa ; ki te mau tonu tenei tikanga, e kore e
roa ka moti rawa atu enei hapu."
Na kia ata whakaarohia e tatou, no mua
noa atu i kitea ai enei taru kino, a he nui hoki
nga akoranga a nga kaumatua ki te Iwi Mao-
ri kia tahia atu enei mea whakarihariha katoa
i roto i o ratou marae, a kihai i rongo. Tipu
ake ana i runga i enei ko te kai- waipiro, a nui
atu te tangata i patua e tenei kai. Mate tinana,
mate wairua, mate rawa kore, mate kohuru,
tahae, mauahara, aha noa iho, a no te tino
tutukitanga ka rupahu te Maori na te Whaka-
pono ia i patu. Aue taikiri e ! te tohe pohehe
a te iwi nei. He whanoke !
Tenei ano te mau nei etahi tikanga kuare a
te Maori. Tetahi ko te moe huihui ki roto ki
te whare kotahi, ahakoa tane, wahine, tangata
ora, tangata mate, kaore he tikanga. Ma
tenei tu tikanga ki te pangia tetahi o ratou e
te mate piwa, hakihaki, koroputaputa, aha atu
ranei ka pa mai ki te katoa, a ko nga mea
kaha anake nga mea e ora noa.
Tera atu ano tetahi ture kino, ara ko te
moenga o nga taitamariki i o ratou whanaunga
tata. E mohio ana nga tangata whakatiputipu
kararehe i te ture mo tenei, a he aha i whaka-
korea ai ki a ratou ake ano ? Ko ta te pakeha
tikanga me whai atu ki nga mea matara rawa
atu kei whakatipuria ake he tamariki ngoikore
ma ratou.
Heoi ra e koro, me mutu i konei enei kupu
kei raawa te korokoro o ta taua manu ki te
kai-horotia e ia.
Tera atu pea te tino tohunga kei muri
mana e tu ake ki te turaki i enei korero hori-
hori.
Na to hoa,
na HOHEPA PEKA.
Turanganui.
HE WHAKAARO.
Otepoti, ( Dunedin.)
Hune 1o, 1900.
Ki te Etita o TE PIPIWHARAUROA,
E hoa, tena koe.
Mau e tuku atu enei kupu ruarua ki nga wahi
e rere ai to manu.
I a au i te takiwa o Ngatiporou e haere ana
ka rongo au kei te kohia he moni hei whakatu
i tetahi kowhatu whakamahara ki a Eruera
Kawhia. He tangata tika tenei a Eruera kia
maharatia e tatau, e nga whakatipuranga hoki
e haere ake nei. Mo runga i te ahua o te
whakamahara taku ka mea ake nei. He
kowhatu anake ranei te whakamahara mo te
tangata? Ko te whakamahara ranei tenei e
hangaia ana ? Kaore ranei he whakamahara
ke atu ? E hoa, te take i nui ai a Eruera
Kawhia ki roto ki nga whakaaro o nga iwi e
mohio ana ki a ia, ehara i te mea na tona kau-
whau rangatira, engari nana i whakakotahi
nga hapu o te Tai-rawhiti. He whakamahara
te kowhatu kaore e mau ki roto o te ngakau,
no te mea ka tu ki te wahi kotahi anake.
Tena iana nga whakamahara kowhatu e
mohiotia ana kia tauia ake. Kei Wharekahi-
ka no Te Houkamau ; kei Wai-o-rnatatini no
Nehe Rapata , kei Kaiti no Hirini te Kani-a-
Takirau. Kia tae tonu te tangata ki enei
kainga katahi ano ka mohio, ko Te Houka-
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
mau-ki-Waho ano tetahi tangata i ora i mua
a kua mate, ko Rapata Wahawaha tetahi, ko
Hirini te Kani-a-Takirau tetahi.
Tera tetahi tu whakamaharatanga kia wha-
kahuatia ake. Ko Te Makarini kua mate noa
atu, a kaore i te wareware i a tatau. I ia tau,
i ia tau, e rongo tonu ana tatau i te ingoa
o Te Makarini e whakahuatia ana ' T
moni a Te Makarini ' hei whangai i te tamaiti
ki Te Aute. He whakamaharatanga tenei kei
te mau tonu, a mau ake nei, mau ake nei,
e whakahoutia ana i ia tau, i ia tau.
Taku kupu atu tenei ki a koe ko te whaka-
maharatanga tika tenei mo Eruera. Ma konei
ia ka mohiotia ai e nga pito katoa, o nga motu
e rua nei. Ko nga moni kua kohia me wha-
kaputu ki te peeke, a ko te itarete kia £20 pea
hei kawe i te tamaiti mohio ki Te Aute. Me
whakatu he moni, me hua tona ingoa " Ko te
Eruera Kawhia Scholarship," hei whaka-
taetaetanga ma nga tamariki o te motu nei.
He tokomaha nga tangata e mohio ana au ka
kohi mehemea ana ka peneitia te tikanga mo
te whakamahara kia Eruera.
Heoi ma " Te Koroni " e whiriwhiri enei
kupu. Mehemea ana ratau ki te whakaae mai
mau e whakaatu mai, hei reira whakatu ai he
Komiti whakahaere mo taua mea.
Heoi ano,
na Tutere Wi Repa.
[ Tera e pakeke te whakarite i te whakaaro
a te Tutere, i te mea kua maro te hiahia o te
iwi, i te nui rawa hoki o te tahua mo tenei tu
whakamaharatanga, kia £500 pea. Otira he
mea tika rawa kia ata whakaarohia e taua
e te Maori nga mea tika hei whakamahara-
tanga ki nga whanaunga mate, hei nga mea e
whakaaetia e ratou mehemea ratou i te ora,
hei nga mea whai tikanga hoki. He patai
matau ta te Tutere : " He kowhatu anake
ranei te whakamahara mo te tangata ?"
Etita.]
TE KOHURUTANGA I TE KINGI O ITARI.
No te 3o o nga ra o Hurae ka puhia kohu-
rutia a Kingi Hamupeta o Itari e tetahi Ita-
riana ko Perehi te ingoa. Oho ana nga iwi
katoa i te ohorere o tenei kohuru. I puhia te
kingi ki tetahi taone i te hauraro o Itari, i a ia
e tomo ana ki tona hariata i te mutunga
o tana matakitaki ki tetahi takaro whakatutu.
E umere ana tona iwi he whakanui i a ra,
katahi ka whakatata atu a Perehi, ka maunu
te pu hurihuri, e toru pakutanga, e toru hoki
nga mata ki roto ki te tinana o te kingi, komahi
te mata i tu ki tona manawa. I tona tuunga
ka karanga te kingi, " Kaore noa iho," otira
ahakoa tere noa te haringa i a ia ki tona
whare, e amohia atu ana ia i te kuwaha ka
hemo. I mahara a Kuini Makarita i taotu
noa iho tona tane, otira no te whakinga atu a
te takuta kua mate, ka aue me te karanga ano:
" Ko te tino hara nui whakaharahara tenei o
enei tau kotahi rau. He tangata pai a Hama-
peta, he tangata pono ; i tino aroha ia ki
te iwi. Kahore rawa ana kino ki tetahi tanga-
ta kotahi."
Tata tonu a Perehi ka haehaea e te mano o
te tangata i mua atu o te hopukanga a nga
pirihimana. I mea taua tangata, heoi ano te
take i kohurutia ai e ia a Kingi Hamupeta he
kino nona ki tenei iwi ki te kingi. He tangata
ke ano i whakaritea hei patu i te kingi, engari
no te matenga o taua tangata ka tu ko ia hei
whakakapi. E wha nga kingi, kuini, kei te
toe hei patunga, ko te Emepara o Tiamana
tetahi. I whakatupato ano te kingitanga o
Ahitiria i te kingi o Itari, otira kihai taua
kingi i pai kia tiakina ia e nga hoia, he whaka-
aro nona kaore he tangata e kino ki a ia. Ko
te tama a te kingi, raua ko tona hoa wahine i
runga iata ke e haereere ana i te Moana Nui,
kaati kua tonoa he kaipuke ki te kimi. Ko
taua tangata hei kingi mo Itari i muri i tona
papa.
Na tenei iwi na te Itariana nga kohuru kino
rawa. I te tau 1894 ka kohurutia e te Itariana
te Tumuaki o te Wiwi, a Kaano, i taua tau ano
ko te Pirimia o Itari ko Hiki noa Kirihipi, engari
kaore i mate. I te tau 1898 ka okaia te kuini
ataahua o Ahitiria ki Huitirana. Ko Itari te
take tuturu o te Hahi o Roma. I enei kotahi
rau tau kua pahure ake nei ka 57 nga kingi
nga kuini i whaia kia whakamatea, ka iwa ano
nga mea i tino mate rawa.
Nui rawa atu te tangi o Itari katoa mo
to ratou rangatira i katohia nei e te ringa kino
kei te taua katoa taua whenua; otira kei te
pouri katoa nga mana o te ao.
Tino nui atu te tangi o Kuini Wikitoria
raua ko tana tama ki te matenga o to raua hoa.
I tino whakahoa a Kingi Hamupeta ki Inga-
rangi. I te maunga o Tianara Koroni o te
Poa i a Tianara Rapata na taua kingi raua ko
te kingi o Tiapani nga waea tuatahi whaka-
mihi atu ki a te Kuini. Kua riro ano ta tatou
nei waea tangi atu ki te pouaru a te kingi
o Itari.
I patua mai te waea i Roma :----^
" I te kingi e takoto ana i runga i te ata-mira
kei te mimingo kata tonu te ahua o tona
mata."
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
HE WHAKARITENGA.
I ta te Atua hanganga i te ao kotahi tonu
tana mahi hanga i ia ra, i ia ra, haunga te ra
tuatoru me te ra tuaono. I te toru 0 nga ra
ka oti te tuawhenua te hanga katahi ka wha-
karitea e ia te rakau hei whakapaipai i te
whenua; a, i te ono o nga ra, ka oti nga
kararehe te hanga, katahi ka whakaritea e ia
te tangata hei rangatira mo nga kararehe,
(Ken. i. 9—13, 24—31). Ko te timatanga
tenei o te whakaritenga o te rakau ki te
tangata, a, he maha noa atu nga kupu i te
Paipera hei tautoko i taua whakaritenga. I a
Hakopa e manaaki ana i ana tamariki i wha-
karitea e ia a Hohepa ki te peka hua, (Ken.
xlix. 22). Na lotama te kupu whakarite
tuatahi i korerotia mai i te Paipera, mo te
rakau hoki taua kupu whakarite, (Whakarite.
ix. 7—15 ). E rite ana hoki ki tenei ta leho-
aha, ( 2 King. xiv. 9). I whakaritea e Rawiri
te tangata tika ki te rakau i te taha o te awa,
( Wai. i. 3), i pera hoki ta Heremaia (xvii. 8),
ki te rakau i whakatokia ki te marae o te
whare o Ihowa, (Wai. xcii. 12—14), ki ta
Ihaia na Ihowa ratou i whakato, (Iha. lxi. 3).
Ko te tino mea i whakatokia e Ihowa ko tara
waina i tikina e ia i Ihipa, i whakatokia ki te
whenua o Kanaana, (Wai. lxxx. 8—16): ko
te mea tera i tangihia ai e ia te hua kore (Iha.
v. 1—7, Here. ii. 21); a, ahakoa i hua kore, i
manaakitia e te Atua, i pai hoki ia kia tupu
ano, (Iha. xxxvii. 31). Ki te whai pai
ta tangata ka whakaritea ia ki te rakau e kaha
ana te tupu, (Tau. xxiv. 6, Hop. xxix. 19,
Wai. xxxvii. 35, lii. 8), he tohu hoki te maro-
ke 0 te rakau no te mate kua pa ki te tangata,
(Hop. xix. 16, Hohe. ix. 16, Mara. iv. 1). I
te. moemoea a Nepukaneha, i kitea e ia tetahi
rakau i whakaritea kia topea, he tohu tera ki
a ia tera ia e hinga, (Ran. iv. 10—-15, 20—22).
I pera ano te kupu a Hoani Kai-iriiri mo
te hunga e kore nei e ripeneta, i mea ia ka
turakina ratou, ano he rakau hua kore, ( Ruk.
in. 9). Ki ta te Karaiti ko te hua o te
tangata te mea e mohiotia ai ia he pai he kino
ranei, (Mat. vii. 16—20). He mea rite hoki
ki tenei tana kupu whakarite mo te piki hua
kore, (Ruk. xiii. 6—9); na reira i kiia ai
e nga kaumatua o te hahi te piki i kanga e te
Karaiti he tohu mo nga Hurai (Mak. ix. 20,
21). I whakaritea e te Karaiti te Hahi, ara
te hononga o nga tangata whakapono ki a ia,
ki te Waina, ( Hoa. xv. 1—6); i pera hoki ta
Paora engari he oriwa tana rakau whakarite,
(Rom. xi. 16—18). I mahara ano era atu
Apotoro ki ta te Karaiti whakaakoranga,
mo te ahua o nga hua, mo te hua kore hoki.
(Hern. in. 12, Hur. I2).
Tera hoki e kitea he mea marama te wha-
karitenga o nga wahi o te rakau ki o te
tangata. Ko nga pakiaka te mea e tu ai te
rakau, ko te whakapono te mea e tu ai te tanga-
ta, ka mau nga pakiaka ki te oneone, te wha-
kapono ki te aroha o te Atua, (Ruk. viii. 13,
Epeh. iii. 17). Ko te putake te tino tangata ;
ki te mea e tika ana te putake ka kiia te rakau
he mea pai, he kupu ano te tika mo te tangata
pai; i whakaritea e Iotama te tangata ware
ki te tataramoa, kahore nei he putake tika,
(tirohia Wai. xxxvii. 37, Tiu. xxxiii. 5, Kai-
kau. xi. 3). E totoro ana nga manga o te
rakau ki tetahi taha ki tetahi taha me te mea
e rapu ana i ta ratou e hiahia ana, e pera ana
me nga hiahia ote tangata, (Wai. cxix. 112,
cxli. 4, Ehek. xvii. 7). E mea ana nga
tangata mohio ehara i te mea pai kia tukua
nga manga kia roa te tupu ki tetahi taha
ki tetahi taha, ehara ano hoki i te mea tika kia
tukua nga hiahia kia marara noa atu ki tenei
taha ki tenei taha, engari me pehi, ( Hoa. xv.
2). Ki te kitea atu te rakau i tawhiti e kore
e marama te ahua o te putake i te nui rawa o
nga rau, waihoki e kore e tino mohiotia te ahua
o te tangata i te nui o ana kupu; e kore rawa
te nui o nga kupu e waiho hei tohu mo te pai
o nga mahi, pera me te nui o nga rau e kore
e waiho hei whakaatu i te nui o nga hua,
( Mat. xxi. 19, xxiii. 3, Whakatau, x. 19, Wai.
cxl. 11). Ko nga hua ko nga mahi te tino
tohu mo te pai o roto o te rakau o te tangata,
( Mat. vii. 16, xiii. 23, Kara. v. 22, 23). Ka
ata tiakina e te Atua nga rakau kua whakato-
kia nei e ia ki tana kaari, ( Ruk. xiii. 8, Hoa.
xv. 2, 1 Kori. iii. 6).
Tera ano tetahi rerenga ketanga o te tanga-
ta i te rakau. E kore rawa te tangata e
manaaki i ana rakau whai hua, e riri i nga
mea hua kore ; ko te tangata ia he mea whai
whakaaro ra reira i whakahaua ai kia whai
hua, i whakatupatoria ai hoki kei hua kore,
(Ruk. vii. 8, Hoa. xv. 16, Rom. vii. 4, Mat.
iii. 10, Hoa. xv. 2). Tera ano tetahi mea —
ka whakatokia e te tangata te rakau kia ora ai
ia i nga hua o taua rakau; a, ahakoa kahore
o tatou hua he aha tera ki te Atua, engari
e pai ana te Atua ki nga mea whai hua. E
kore e utua e te tangata te rakau mo nga hua,
ko tatou ia, tero e riro mai i a tatou tetahi mea
nui noa atu i te utu mo a tatou mahi, ( Rom.
vi. 22). Heoi ano te mea e riro mai ai
i a tatou taua mea nui, ko te u tonu ki a
te Karaiti, (Hoa. xv. 4, Rom. vii. 4); ko te
mau tonu ki te Wairua Tapu, (Rom. viii. 5,
Kara. v. 22, 23 ).
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
HE AITUA—HE PAREKURA TAMARIKI.
I tangi, i mamae te ngakau, i te taenga mai
o nga waea o Opotiki he whakaatu mai i te
parekura o nga tamariki Maori o te Whanau-
a-Apanui ki Maraenui, i te whakawhitinga
i Motu i runga waka, i te Ratapu te 5 o nga
ra o tenei marama. Tekau-ma-waru tenei
parekura,— kotahi tekau ma ono nga tamariki
tokorua nga pakeke, he tare he wahine — kore
rawa he morehu. E hoki ana te whanau ki
te kura i Omaio ka aitua nei. Ki te whakaaro
i kawhakina te waka e te waipuke ki te moana
a, tahuri tonu atu. Kaore i mohiotia kua
mate, no te korenga o nga tamariki i puta atu
ki Omaio ka haere mai he tangata ki te wha-
kataki, kitea ana tokotoru nga tamariki e pae
ana i te akau. Kaore ano nga tinana o etahi
kia kitea. I kitea nga kakahu o te wahine e
pukai ana i tahaki na reira i whakaarotia ai i
rere ia ki te wai ki te whakaora i nga tamariki.
Ko nga matua enei o nga tamariki i mate :
na Arapeta, kotahi te tama kotahi te tamahine;
na Te Waewae, kotahi. te tama kotahi te
tamahine; na Henare Akuhata, kotahi te tama
kotahi te tamahine ; na Wiremu Hope, e rua
nga tama; na Te Puke Kou e rua nga tama;
na Ropi Hamiora, e rua nga tama; na Arape-
ta te Rua, kotahi te tamahine; na Akuhata Re-
weti, kotahi te tamahine; na Nita Marino,
kotahi te tamahine; na Pani Ratimira (te
tangata hoe i te waka, i mate hoki) kotahi te
tama.
I mate koutou e nga whakautu i te whainga
i te matauranga o te pakeha, waiho ma muri
nei e ngaki to koutou mate — to koutou mate
pouri, aroha. Waiho iho ki o koutou matua,
ki o koutou tipuna, ki te iwi te mamae, te
pouri, te aue. Haere, haere, haere, i runga i
te ringa kino i te ringa ohorere o aitua.
" I rangona he reo ki te Awa i Motu,
He uhunga, he tangi, he aue nui,
Ko Materoa e tangi ana ki ana mokopuna,
A kihai i pai kia whakamarietia.
No te mea kua kahore ratou."
TE WHAWHAI KI TARANAWAARA.
• Kei te ngooki tonu te whawhai a te Ingari-
hi raua ko te Poa ; ko te Poa kei te tohatoha
noa atu, ko te Ingarihi kei te whai haere ; kei
mua tetahi kei muri tetahi, kei muri tetahi kei
mua tetahi, he pena tonu te mahi. Ka ngaro
ana te Poa ki roto i nga poho o ona maunga
kaore e taea atu, otira kei te mahi te hinenga-
ro o tangata iti nei o Rapata, kei te ata
kukume i ona taura hei rori i nga tianara o te
Poa. Kaore he kahanga o te Poa inaianei i te
mea kua whati ke te tuara, ko te wairua
totohe noa e koiri nei. Kahore o ratou tuma-
nakotanga atu ki tetahi awhina i waho, i
te mea kua kite nga mana nunui i te tika o te
whawhai a Ingarangi. I haere nga mangai o
te Poa ki nga mana nunui kia houhia te rongo
kore rawa he waha i hamumu mai; kua tino
hoha etahi o te Poa, heoi ano ko nga koiwi
nanakia anake e kaki uaua nei. He uaua noa
pea, kei kiia i mate ngohe.
Kei te wehewehe noa iho nga tianara o
te Ingarihi o te Poa, na reira ka tutataki ana
nga mea e rua ngangare tonu atu, e mate ana
tetahi taha, e mate ana hoki tetahi taha; hopu
herehere ana, hopu herehere ana. I tetahi
wehenga iti o Niu Tireni e haere ana i te parae
e tata ana ki Hoanipaaka ka tapahia e te Poa,
katahi ka riri. Tekau ma whitu o Niu Tireni
i riro herehere, ko Rewheteneti Riniri i kino
te taotutanga.
E 441 nga hoia o Niu Tireni kua whakare-
re i te ope nui, kua uru kei te ope pirihimana
mo nga marama ruarua. He ahua ngenge noa
pea ua ratau na i te kore e uru ki roto ki nga
whawhaitanga ka uru nei ki roto ki nga piri-
himana ki te iwi whai mahi, nui hoki .te
utu, 10/- i te ra, tena to te hoia e 5/- ano. I
puta te kupu whakahe a to tatou Pirimia.
Otira he ahua rite tonu te mahi a nga pirihi-
mana ki ta nga hoia.
I te kopaninga a Tianara Hanata i a Tia-
nara Piriniriu o te Poa i Puaripaaka, he nui
o te Poa i riro herehere, 100 o te Ingarihi
i whakaorangia e Tianara Hanata. I te 210 o
nga ra o tenei marama ka 4242 nga Poa kua
mau herehere i tenei tianara, ko ia rawa e tino
arangaranga ana te ingoa i enei ra.
Puta mai ra te nanakia nei a Patene-Pawera
i Mawhekingi, ka haere mai ki Piritoria ki te
whawhai ki te Poa, kaore ia i whakaae ki
te okioki. I tona arahinga i tona ope ki roto
o Rahitenepaaka ka karapotia ano e te Poa, a
e toru pea nga wiki i whakapaea ai ka puta ano
ki waho i runga i te kaha o Tianara Iana Ha-
mutana. Te oranga tonutanga ka haere ano
ki te whai haere i te hoa riri. E ta Pawera
kia ata rekareka ki te tomo ki ro hinaki!
He nui nga hoia o Niu Tireni kua hokihoki
mai ki te wa kainga i to ratou matemate, he
nui ano hoki o era atu whenua kua mutu
te whawhai i runga i taua take ano. Nui ke
atu ta te piwa parekura i ta te mata.
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
WHIRA-MAHERA RORE RAPATA.
E koa ana matou i to matou aheitanga ki te
ta i te whakaahua 0 Tianara Rore Rapata
hei titiro ma nga kai-tautoko o TE PIPI-
WHARAUROA, hei matakitaki ma ratou i te
tangata rongo-nui atu i te ao i enei ra — te
tangata kei roto nei i te kapu o tona ringa te
ora te mate ranei mo Ingarangi. He mea pai
kia tohungia tenei nama o TE PIPIWHARAU-
ROA, otira nga nama katoa, ka whakapukapuka
ai, hei hurahura a nga ra o muri ake nei. I te
mea kua nui rawa a matou korero mo Rore
Rapata i nga putanga o mua o TE PIPIWHARA-
UROA, e kore e rawaka rawa nga kupu inaianei.
Ina tonu te mea nui ko te kaupapa o nehe
kua tangia nei e matou.
I mea a Huriana Raapa, he tangata tuku
korero mo tetahi nupepa nui o Ingarangi, i ana
kupu whakanui mo Rore Rapata: " Kahore
ano ia kia rangona e kanga ana, a he ruarua
noa iho nga tangata pera me Rapata te urunga
o tona whakapono hei whakahaere i nga mahi
katoa o tona oranga. Kaore ia e whakaatu
ana i tona pai, kahore hoki e to i te tangata
kia rite te whakaaro ki tona, otira o te timata-
tanga mai o tenei whawhai a tae noa mai ki
nainei he rite tonu tana haere ki te karakia i
ia Ratapu, i ia Ratapu. Kahore ia e tono i
ana apiha kia haere ki te karakia, otira ko ia
ake e kore rawa e hapa te haere — he tauira
koi te ngoto ki roto ki te ngakau o tana ope i
a ratou e titiro tonu ana ki tona u pono. I
tana tangohanga i te Hapa a te Ariki i Tarai-
poteini, i tana ope katoa e matakitaki ana,
ehara i te mea hei whakaatu mana i tona
whakapono. I kite te mano i mohio hoki
i tango ia i runga i te ngakau tapatahi."
I tuhituhi tetahi minita o te, ope a Rapata
ki Ingarangi, i mea; "Kei raro matou i te
whakahaere a te tianara pai atu i te ao. E
kore rawa koe e mohio ki te tino kaha o te
aroha o nga hoia katoa a Rapata ki a ia. I
arohaina ai ehara i te mea na ana raweke, na
te pai o te ahua o te reo ranei, kaore, engari
na te mea e heke tonu ana te waiu o te aroha
i roto o tona ngakau. E kite ana te katoa.
Ahakoa pehea te kino te taunu o te hoia
e noho atu nei, otira i te kitenga i te pai
o Rapata, i tona ngawari, whakaiti, aroha,
e kore rawa e hapa te pirangi ki a ia.
I whakamihi a Rapata mo tona ope, i mea
ia, ' ko te ope tino pai atu i te ao ' kaore e tutu
kaore e kaha te haurangi. E hia mano ranei
o nga hoia katoa kei Awherika inaianei e kore
rawa e pa ki te waipiro. " Kaore he tianara
e rite kia Rore Rapata te pirangitia, te whaka-
rongotia, te whakawhirinakitia, te arohaina."
To te rangatira tona tu ! Kei ko mai etahi
rangatira e whakataurekareka ana i a ratou, e
kai waipiro ana, e mahi ana i te kino, kia
pirangitia ai e te tamariki taane, kia whaka-
nuia ai e te tangata. Kei nga ngutu noa iho
iana te whakanui mo te tangata kino, tena kei
te ngakau he whakahawea.
HE APAKURA.
Kua rongo katoa te tangata ki te matenga
toa o te tama kotahi a Rore Rapata i te
whawhai ki te Awa o Tukera, i a Tianara
Pura e whai ana ki te whakaora i Reirimete. I
mate a Rewheteneti te Honore Perere Rapata
i te whakaoranga i nga pu-repo. Tae atu ana
te rongo kia Rore Rapata i Ingarangi kua
hinga tona tama, ko te ra ano tera i tonoa mai
ai ia e te Kawanatanga kia haere mai ki-
Awherika hei kai-whakahaere mo te whawhai.
I maringi mai ona roimata ki te huarahi,
ko tona wahine me ona tamaahine i whaka-
rerea atu i roto i te whare-pouri. I ki a Reiri
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
Rapata kua tino rereke rawa te ahua o tona
hoa i te matenga o ta raua tama, ara kua tere
rawa te kaumatua. Kaati, e koro, kua ea i a
koe te mate o to tama, uta atu hoki!
" E haere ana a Rore Rapata," — he karanga i
rangona e te katoa,
E haere ana te marohirohi o mua iho ki te hapai
i te patu,
I te karanga a tona whenua mo te karauna
o Ingarangi
I te ra pu ano i hinga ai tana tama.
Whakauruuru ana te hari me te tangi i te tiro-
hanga atu
Ki ta te hoia whakarongo kau i te kupu tono ;
He whakanui, he waiata mo tenei kaumatua,
He apakura ia mo tana tama kotahi.
Tu ana te toa kaumatua nei, ko tona poho kei te
mamae.
Ko tona whare kei te mokemoke i roto i te pouri,
Otira ko tona pouri ka pehia e ia ki raro,
Ka mau ia ko nga tumanakotanga o tona
whenua.
Kei mua ano ia o a tatou ope e whakahau ana,
A ko Ingarangi i hikitia e ia i era atu whawhai-
tanga.
Kei te titiro whakamanamana ano ki tenei
kaumatua.
Ko te pouri, ko te roimata, ka ringihia ki
tana tama kotahi.
A ! kei hea i nga mahi a te tangata, i te ao katoa
He rite mo tenei, te rangatira, te aroha ?
1 te hinganga o te tamaiti i te pakanga,
Ka tu atu ko te papa ki te turanga o te tama.
E te rahi, e te hakahaka, e te kai-mahi,
E te rawa-kore, e te rangatira, kia kotahi
Te tangihanga o te ngakau mo tenei kaumatua,
Mo te matenga kororia hoki o tana tama
kotahi.
Tukua tenei kupu: kahore o matou tumatatea-
tanga;
Ko a matou hanga ka rite ki te tutira o mua iho,
E tama ma! kua ara a Ingarangi, kei te ringa
te patu!
Tena ra ko tenei pakanga whakatutukitia.
Nui ke atu te pawera inaianei, i te timatanga o
te riri
Kia riro i a tatou te ra, kia mate te hoa-riri.
Kei te powhiri te wikitoria i to tatou kaumatua
Ki te whenua i takoto ai i te moenga-roa,
tana tama kotahi.
Na TE IRIRANGI.
PITOPITO KORERO.
N0 te 13 o nga ra o tenei marama i haere
atu ai a Apirana Ngata M.A., LL.B., i konei
ki Poneke. Kua paenga i a ia te haere nga
wahi katoa o Waikato, a tera e taia ona hae-
reerenga a tera putanga o TE PIPIWHARAUROA.
Tera a Apirana e ahu ki te Tai-hauauru,
ki Whanganui tae atu ki Taranaki.
I te kore o Reweti Kohere e watea i tana
mahi e haere ana ko Apirana hei mangai
reimana mo te taha Maori i tenei takiwa ki te
Hinota o te Pihopatanga e tu ki Nepia a He-
petema. Mehemea he take a etahi Maori e pa
ana ki te Hahi Maori hei whakatakoto ki
te aroaro o te Hinota me whakaatu ki a Api-
rana Ngata, Te Aute Kareti, Nepia.
I te tuunga o te Hupirimi Kooti ki Turanga
nei e rima ano nga keehi, he ruarua rawa, he
tohu pea kei te pai haere tenei takiwa; otira o
aua keehi e rima ano e wha rawa he Maori
nga tangata i whakapaea! Tokotoru i mau,
kotahi i puta. He mea pouri rawa tenei hei
tirohanga ma te ngakau whakaaro: o te iwi
ruarua nei o te Maori e wha rawa; o te iwi
nui o te pakeha kotahi ano. • Maori, Maori!
E tohutohungia ana e whakaputa tonu ana
i tona ngakau, te tukunga iho he mate, he
whakama, he ingoa kino. Nga hara o nga
Maori he tahae hoiho, he tahae oti, he tuhi
tahae i te tieki, to te pakeha he motonga i te
tangata. Ki te mahi te tangata i te mahi kino
ko nga painga anake o taua mea te mea e tata
mai ki ona whakaaro, tena ko nga kino ka
matapo ia ki te titiro atu ; inahoki te utu o te
tieki e wha pauna i tuhia, kotahi tau ki te
whare herehere, apiti atu ko te whakama, ko
te ingoa kino — nui ke atu nga kino i nga
painga.
...————^————..
RONGO WHAKAMUTUNGA O NGA WHAWHAI.
No te 4 o nga ra ka turia te haere ki Pikini.
Hui katoa te ope a nga mana katoa 16,000.
Ka rua whawhaitanga ki te Hainamana. E
rua haora i riri ai ki Pei-hanga, neke atu i te
600 o nga mana i mate, e 60 o te Ingarihi. I
whati te hoa riri, i kitea ki konei te toa o nga
Tiapanihi. E wha haora i riri ai ki lenge-hunu.
No Ingarangi raua ko Amerika nga ingoa
i aranga i tenei riri. I whati te hoa riri, e
2oo o te Ingarihi, e 250 o te Marikena, i mate
i taotu.
I taupapahake noa te whakaaro a nga Poa
i Piritoria ki te hopu i a Rapata. Ko ta ratou
whai he tahu i tetahi pito o te taone hei to
i nga hoia ki reira, katahi ka kawhaki ai i
a Rapata, otira i kitea to ratou hiahia. E tino
whiua ana enei Poa, no te mea kua houhia te
rongo ki a ratou e te Ingarihi i mua atu, kua
oati hoki ratou mo te ata noho.
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TIANARA PIRITI.
I te mea kua nui rawa
nga whakahuatanga i te
ingoa o Tianara Piriti i roto
i TE PIPIWHARAUROA, e ko-
re e maha a matou kupu
mo tenei tangata rongo-nui
i enei ra. He Airihi a Tia-
nara Piriti, ka 48 ona tau.
No te whawhai tonu ki te
Poa ka tu ia hei tianara, a
e kiia ana ko ia te tino api-
ha rere hoiho o te ope katoa
a te Kuini i te ao. Ko ia te kopere a Rapata hei re-
re haere i tona aroaro hei whakahaehae i te hoa
riri. Na tenei tangata hoki i tuatahi te arahi
i nga tama a Niu Tireni ki te pakanga, naana
ratou i whakaako, a inaianei kua paku to
ratou rongo toa ki nga wahi katoa.
TE HAHI MOMONA.
Kua tae mai ki a matou te pukapuka a
Himiona te Kani, o Uawa, " tino kai-whaka-
haere o te Hahi Momona, he tumuaki hoki,"
he whakahe naana mo nga kupu i whaka-
puakina e te Pihopa o Waiapu i te hui o te
Hahi i tu ki Wharekahika, ara mo enei kupu
na: " No muri mai ka puta ko te Momona, e
whakapeau ke nei i nga kupu o te Karaipitu-
re hei tuara mo nga korero tito a tona poropi-
ti." He tono ano hoki ta Himiona te Kani
Kia whakaaturia e te Pihopa nga he o te Hahi
Momona, a mehemea ki te marama nga he ki
a ia ka puta ia ki waho o taua Hahi, me etahi
atu. E kore matou e ahei te ta katoa i te
reta a Himiona, he tino whakahihi rawa no
etahi o ana kupu. I mea ia ki te kore te
Pihopa e whakaatu i nga he o te Momona,
" he maumau korero me kopani to arero ki
roto ki to mangai." He kupu taikaha rawa
enei ki ta matou whakaaro, a e tino mohio ana
matou e kore e hapa te riri o te iwi ki tenei tu
reo ki nga kaumatua. To te Momona tona tu
reo, to " te hunga tapu o nga ra o muri nei!"
E ta Himiona, kaore koe i te mohio na te
kaumatua nei ratou ko ona matua i koroki ai
to mangai koikoi i enei ra ? Kia ata mau i te
oha a nga pakeke. He tangata whakaputa
koe i nga Karaipiture, kaati ra tirohia e koe,
Mahi xxiii. 5.
E kore matou e whakaae ki te kukume i te
Pihopa ki roto ki nga mahi tautohetohe penei
engari ma matou noa e whakarite te hiahia o
Himiona te Kani. He maha nga he o te
Kahi Momona, he he tino taumaha rawa, he
he e kore ai taua hahi e ahei te kiia he Hahi
Karaitiana. Ahakoa tika, noa etahi o nga
whakaakoranga a te Momona, otira ko te
kaupapa e pirau ana.
E mea ana nga pukapuka o nga whakaako-
ranga a te Momona :•—
1. He tangata te Atua i te timatanga; he
wahine hoki ta te Atua, a ko raua nga matua
o etahi atu atua. E whakarite ana tenei
whakaakoranga i te Atua ki te tangata, a he
take nui tenei e kore ai e ahei te ki i te Hahi
Momona he hahi karaitiana.
2. E mea ana tetahi o aua pukapuka he
Atua a Arama, me te Karaiti he tangata penei
me tatou nei tona timatanga. (Tirohia " Doc-
trines and Covenants," na Hohepa Mete ; me
te " Millennial Star.")
3. E mea ana i roto i tetahi o nga tino
pukapuka a te Momona (The Seer) mehemea
i tuhituhia katoatia nga korero mo te Karaiti,
tera e kitea he wahine naana a Meri, a Mata,
a Meri Makarini. Tetahi kohukohu kino
rawa!
4. Kei te matau te katoa ki ta Hohepa
Mete i whakaako ai mo te marena, kia toko-
maha nga wahine ma te tangata kotahi. Tera
ke ta te Karaiti, " I te orokohanganga i hanga
raua e te Atua, he tane, he wahine. Mo konei
ka mahue i te tangata tona papa me tona
whaea, a ka piri ki tana wahine; hei kikokiko
kotahi raua tokorua." ( Maka x. 6—8.) Toko-
rua tonu ki a ia, ko te tane, ko te wahine. Ko
ta Paora hoki i rite ki tenei, " Kia rite ma
te tane ko tana wahine ake; ma te wahine ano
ko tana tane ake." (1 Korin. vii. 2.) Tena ki
te rua tekau nga wahine a te tangata, na
tehea o te rua tekau te tane, e kiia ai ko
'tana ake?"
Koia nei ra, e ta Himiona, etahi take he
o to hahi, tera atu ano etahi; engari e ko-
re e whakapaua ki konei i te apiapi rawa.
Katahi ano pea koe ka rongo ki enei o nga
whakaakoranga a to hahi, otira kua rongo noa
atu koe mo te moe ngahuru i te wahine. Mau
e ui atu ki o pakeha mehemea e ahei ratou ki
te whakakahore i a matou kupu. Ki ta matou
whakaaro he tika tonu te whakaako a te
Pihopa i te Hahi kia tupato i te hahi o tanga-
ta nei o Hohepa Mete.
Na te Etita o TE PIPIWHARAUROA.
•
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NGA TUPAPAKU.
Te Tama Tuarua a te Kuini.
No te 31 o nga ra o Hurae nei ka
mate ki Tiamana te Tiuka o Erinipara,
te tamaiti tuawha a Kuini Wikitoria, te
tuarua o ana tama. I tae mai taua
tangata ki Niu Tireni nei i te tau 1869.
I a ia i Poihakena i te tau 1868 ka puhia
kohurutia ia e tetahi Airihimana i a ia i
tetahi piki-niki, otira kaore i mate. I tu
te Tiuka hei kapene manuao. I tonoa
ano ia hei kingi mo Kariki, engari kaore
ia i whakaae, no muri mai ka tu ia hei
Piriniha mo tetahi whenua i Tiamara.
Kei roto te Kuini i te whare pouri i enei
ra; kei te tangi ona wahi katoa ki a ia.
Nga Rangatira Maori.
Kua rongo ano hoki matou i te mate-
nga o Paora Ropiha ki Waipawa. He
tino rangatira ia no Ngati-kahungunu,
he kai-hapai no te whakapono.
I pouri o matou ngakau i te rongonga
kua mate a Tuta Tamati ki Maketu.
' Ko tona tinana na tona hunaonga na
Apirana T. Ngata i mau mai ki Waiapu
tanu ai. He tangata pai, humarie a
Tuta, he tangata matau, he mohio ki te
reo Ingarihi ki nga tikanga a te pakeha.
Kua hinga tetahi o nga totara nunui
o roto o Waiapu, a te Hapuku-Niha te
Tawhiwhi. He mokopuna na te Rangi-
mate-moana, he iramutu no Tama-nui-
te-ra, he tangata pai, hapai i nga mahi
nunui a Ngatiporou, hapai hoki i te
whakapono. E 2S nga tau i pangia ai
ia e te mate, koia te rongo ai era atu
wahi o te motu i tona reo; otira e puta
ana ano tona reo ki tona iwi, he reo
whai mana. Na tetahi mate pa hou atu
i tino tuku ki raro. He tangata reo-reka
ki te korero, he matau hoki ki nga
whakapapa me nga tatai korero onamata.
Ka pehea ra te iwi i te whakahaere
a nga rangatira tamariki o muri nei ?
"Ka ngaro he tetekura, ka whakaete
mai he tetekura."
" Ngaro nei o matou hoa.
Riro atu ki te po;
Tangihia i muri nei,
Tenei arohaina mai."
TE WHAWHAI KI HAINA.
NGA RONGO MAI o PIKINI.
Nui atu te porahurahu noa iho o nga rongo
korero mai o Pikini o era atu taone hoki i
te tuawhenua o Haina, i te mea kaore he
waea he tereina ranei hei kawe korero mai.
He korero ano e puta mai ana o te tuawhenua
otira kaore e mohiotia te tikanga te ahatanga
ranei; ko etahi korero he mea hanga noa iho.
I tera putanga o ta tatou pepa i taia te rongo
korero mai o Pikini kua kohurutia nga pakeha
i reira, he wetiweti hoki te kohurutanga, otira
no muri nei ka tae mai ano he korero whaka-
atu mai kei te ora tonu te nuinga o nga pake-
ha, a, ko te whare o te Ingarihi kei te ora
tonu, kei reira e piri ana nga pakeha o etahi
atu iwi. No te 31 o nga ra o Hurae ka tukua
mai e Atimira Puruhi, te tangata o raro iho i
a Atimira Himoa te upoko o te taua manuao
a te Ingarihi i Haina, he whakaatu mai na Ta
Koroota Maketanara, te kai-whakahaere a •
Ingarangi i Pikini, kei te ora tonu ratou. Ko
ana kupu enei:— " He kokiri tonu te mahi a
nga hoia Hainamana i to matou whare, he
pupuhi ki te pu, ki te pu-repo, o te 2o o Hune
tae mai ki te 16 o Hurae. No te 16 tae mai •
ki tenei ra kaore ano he kokiri, otira kei te
noho mataara tonu nga taha e rua. E tata
tonu ana ki to matou whare nga parepare
o te hoa-riri. Kei te pai katoa nga wahine nga
tamariki, kei roto katoa i te whare. Ka 62
o matou kua mate kua taotu, ko Kapene Ta-
rauta tetahi. Kei roto etahi i te hohipera me
Kapene Haratei. Kei te pai katoa matou ko
Rawiri Warena rawa kua mate."
Ko te whare noho o Ta Korooti Maketana-
ra me nga whare hoki o era atu kai-whakaha-
ere a nga kingitanga nunui he mea ata hanga
kia tu ai mo te whawhai; i ahua rite ki te pa.
Te tokomaha o nga pakeha katoa kei Hai-
na 12,000, e 6ooo he Ingarihi. I tae ai enei
mano ki Haina na te whai ki te moni, ara
i runga i nga mahi hokohoko, i nga mahi a te
kawanatanga o Haina, i nga mahi hoki a o
ratou ake kawanatanga. Otira tera ano tetahi
ope nui kei reira na te aroha i kawe, he haere
ki te kauwhau i te Rongo Pai o te aroha o te
rangimarie. Ko ratou nga tino hoa aroha o te
iwi o Haina, otira kahore i te mohiotia, ta
ratou i hiahia ai ehara i te moni i te taonga
engari he tinana he wairua. I tae mai ki Niu
Tireni nei tetahi Hainamana Karaitiana, tino
mohio atu ki te reo Ingarihi. I mea taua
tangata kua whiwhi noa atu a Haina ki nga
matauranga o te ao i mua atu o nga iwi nunui
o enei ra. Kua mau noa atu ratou i te kakahu
hiraka i te mea e haere tahanga tonu ana nga
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
tipuna o te Ingarihi, otira te he o Haina, te he
i tauwhena ai te tupu o ona whakaaro, ana
mahi, ana tikanga, i mahue ai ki muri noa atu
he kore no te Rongo Pai hei tote hei rewena.
Mehemea kua uru te whakapono ki Haina, e
kore rawa e hapa te piki, a e rite ki era atu
mana, hira atu ranei. Na Neporiana Pone-
paata te kupu : " Whakakorikoria a Haina, a
ka whakakorikoria te ao katoa." He tika hoki,
i te kaha o tenei iwi ki te tohatoha haere ki te
ao, wehi ana nga kawanatanga, a, hanga ture
ana hei arai atu i te Hainamana.
NGA KARAITIANA.
Ko nga mihinare te iwi hei tino mate — te
tane, te wahine, te tamariki — i te noho taki-
tahi, i te noho marara, i te tawhiti atu hoki i
te moana, te taea atu te whakaora te aha.
Otira kua timata noa atu te kohurutanga
i a ratou, i nga Hainamana hoki kua tahuri nei
i a ratou ki te whakapono. E puta mai ana
nga rongo korero kua puta te kupu kia whaka-
ngaromia nga Karaitiana katoa i. Haina, pake-
ha, Hainamana. Mehemea he tika katoa nga
rongo korero e puta mai ana, kua eke pea ki te
30,000 nga Karaitiana Hainamana kua kohu-
rutia inaianei. He whakatauki na te hunga
whakapono o mua, i te mea e tukinotia ana
ratou: "Ko nga toto o te hunga tapu nga
purapura o te Hahi." "I akina ratou ki
te kowhatu, i kania, i whakawaia, i mate i te
patunga a te hoari:...... he hunga rawa kore,
e tukinotia ana, e whakatupuria kinotia ana;
kihai nei te ao i pai mo ratou."
KEI TE WHAKAEKE NGA MANA.
Ko te tino whakaaro o nga mana nunui he
kai-whakahaere nei a ratou kei Pikini e kara-
potia ana, kua mate ranei, ko te haere ki taua
pa ki te whakaora i nga tangata e ora ana
ki te ngaki ranei i te mate o nga mea kua
kohurutia. Ko Tienihini te pa huihuinga,
a kei te whakatakataka mo te haere inaianei.
Nui atu. nga hoia kua hui, e whakaarotia ana
kia huia nga matua a nga mana katoa kia
kotahi te ope. He ra whakatika enei. Kei te
whaawhai te Tiapanihi ki te haere, tera pea e
eke ki te 25,000 to ratou ope. Ko Ruhia kei
te whakaheke mai i te hauraro, kua maha
rawa o raua kakaritanga ko Haina, i mate ai
te mano o te Hainamana.
I te poroporoaki a te Emepara o Tiamana
ki ona hoia i to ratou haerenga ki Haina
i penei ana kupu : " Ko te mahi ma koutou he
ngaki i te mate o nga kai-whakahaere a nga
mana, o nga pakeha katoa hoki kua kohurutia.
Ina tutataki kia mahara kei ora te hoa-riri,
kaua e tango herehere. Kaua e patu whaka-
iri, engari kia kino te hapai o te patu, kia kore
ai te Hainamana e whakatete ki te Tiamana
a nga tau kotahi mano e tu mai nei. Paraia
te huarahi mo te whakapono. Haere ra e aku
hoa." He kupu taikaha rawa enei.
Kua tino nui rawa nga hoia a Ingarangi kua
u kei Haina inaianei, ko te nuinga o aua hoia
no nga mangumangu o Inia, he iwi kua tino
taunga ki te mau pu ki te whakatutu hoia.
Apopo te ngaua kinotia ai te Hainamana e te
maori. Ko te Pirimia o Niu Tireni te pirimia
tuatahi ki te whakaari hoia ki te Kuini. Kei
te moana nga ope hoia o Ahitereiria e haere
ana inaianei.
Kua whakatupato a Ri Hanga Tianga, he
tangata tino matau no Haina, kia kaua nga
mana e haere ki Pikini, kei kohurutia nga pa-
keha i reira i te rongonga kei te haere atu he
ope. Kua puta hoki te kupu a te Kawana-
tanga o Haina ka arahina mai nga pakeha ki
Tienihini, otira e kore pea nga mano e tatari,
he whakaroa noa iho, no te mea i nga ra katoa
e iti haere ana nga kai me nga paura a nga
pakeha i Pikini; he whakaware pea na te
Hainamana. Tetahi tupato hoki kei kohuru-
tia nga pakeha e nga " Pokiha" i te huarahi.
Ka pehea ra te mutunga o tenei raruraru ?
Kua tu ko Kaute Wararahi (Count Walder-
see), tumuaki o nga hoia katoa o Tiamana, hei
tumuaki mo nga hoia katoa a nga mana i
Haina. He mea ata whiriwhiri na nga mana
katoa.
*
HE MANGUMANGU KOHURU.
I tae mai tetahi waea o Poihakena he wha-
kaatu i te kohurutanga a etahi mangumangu
i etahi pakeha, taane, wahine, tamariki, i
tetahi taone iti i te tuawhenua — he kohuru
tino wetiweti rawa. Nga mangumangu kua
whakapaea mo taua kohuru ko Timi me Tio
Kawana, ko Tiaki Anawutu, ko Tiaki Poata,
me te wahine a Timi Kawana, he wahine
pakeha.
I haere aua mangumangu ki te whare o
Mopere, rokohanga atu kaore taua tangata
i te kainga engari tona wahine me ona tama-
riki me tetahi wahine kai-whakaako. I te
patototanga atu i te tatau o te whare ka
huakina e Paahi, he tamaiti tane, 15 nga tau.
Kotahi tonu whakahekenga o te toki a tetahi
o aua mangumangu mate rawa. Katahi ka
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
karanga nga mangumangu " Tomokia, patua
katoatia." Ko tetahi o nga tamariki taane i
huna ki raro i te moenga, ko tetahi i rere ma
te matapihi ka oma ki te whakaatu ki tona
papa. Tae rawa mai tera kua oma ke nga
kai-kohuru, engari ko ta ratou parekura e
wharona ana. Ko Hirita Mopere raua ko
Mihi Keeha, te kai-whakaako, i rere ma te
matapihi, katahi ka oma me te pupuri tonu o
raua ringaringa. Ka mate katoa nga mea
i mahue iho ki roto ki te whare katahi raua ka
whaia e Tieki Anawutu. Ko Mihi Keeha
i tapahia ki te toki i te tuatahi, (i te kitenga e
takoto tonu ana i roto i ona kakahu moe);
ko Hirita i tohe ano ki te oma, engari i taka
ki roto i te manga, patua iho e Tieki ki reira.
Etahi atu i kohurutia ko te wahine a Mopere
ko tetahi o ona tamahine ko Kerehi, me tona
iramutu me Erehi Karaka. I puta ano a
Kerehi ki waho ma te matapihi, engari no te
putanga ki waho ka patua. Tokorua nga
tamariki pakupaku kaore i patua.
Kaore i tino mohiotia te take nui i pakari ai
nga mangumangu nei ki te patu tangata. Ko
ta ratou mahi he mahi taiapa ma Mopere, he
iti noa iho te moni kaore ano i utua, engari he
hoatu kai tonu te mahi a Mopere ma aua
mangumangu. Ko Timi Kawana anake raua
ko Tiaki Anawutu kaore ano kia mau, kua
tomo raua ki tetahi ngahere tino nui tino kino
hoki, a tera e uaua to raua mau. He hoiho o
raua, he toki he pu kei a raua. Ko nga mea
o ratou i mau i mea kaore ratou i te kohuru.
Ko te wahine a Timi Kawana he wahine tino
kino atu. Ko te take i hopukia ai taua wahine
ra runga i te korero a te wahine a Mopere
i mua atu o tona matenga, i rongo ia i te reo
wahine i waho o te whare. I te whakawa-
kanga he kata tonu te mahi a taua wahine.
No muri mai ka puta mai nga rongo kua
kohurutia tetahi kaumatua ko Makai te ingoa,
ko tona wahine i patua ano engari kaore i
tino mate rawa. I muri mai ano ka puta mai
te rongo kua kohurutia ano tetahi wahine
raua ko tana tamaiti paku 18 nga marama, ko
te koka i puhia ki te pu ko te tamaiti i tapahia
ki te toki. I tino wetiweti rawa te patunga i
enei. Ko nga tamariki a Makai i whakaora-
ngia mo te hoatutanga he hoiho mo aua
mangumangu. Tenei ake pea etahi atu tanga-
ta ka kohurutia. He nui nga tangata kei te
kimi i nga mangumangu nei, kua tukua ma te
kuri e hongi haere o raua haerenga. Kua
whakaritea e £200 te utu ki te mau ki te mate
ranei te mea kotahi o aua tangata. Kanui
rawa te kino o tenei kohuru. Ko te iwi
mangumangu o Ahitereiria tetahi o nga iwi
whakamutunga mai i te ao nei, a e kiia ana ko
te iwi Maori te iwi rangatira atu o nga iwi
maori katoa, otira e whakataurekareka ana
ano etahi Maori i a ratou ki te kohuru tangata.
He tokomaha nga tangata e kore rawa e
kohuru mehemea i tapae atu ratou i o ratou
ngakau hei nohoanga mo te Wairua o te
Atua, i mea hoki a te Karaiti, " No roto hoki
no te ngakau o nga tangata te putanga o nga
whakaaro kino, o nga puremu, o nga moe
puku, o nga kohuru." Ki te nohoia taua
ngakau e te Wairua Tapu o te Atua ka ngaro
te whakaaro kino, te puremu, te moe puku, te
kohuru, engari ka makuru ko nga hua whaka-
paipai o te Wairua, ara " he aroha, he hari,
he rangimarie, he manawanui, he ngawari, he
ngakau pai, he whakapono, he ngakau maha-
ki, he ngakau kua taea te peehi." (Karatia
v. 22, 23.) " Homai, e taku tamaiti, to nga-
kau ki a au." (Whakatauki xxiii. 26.)
AKU HAERENGA.
TURANGANUI KI WHAKATU.
E ki ana te pakeha he nui te matauranga e
puta mai ki te tangata i runga i te haere ki te
whenua ; ma reira hoki ka tutaki ai ia ki ia
ahua ki ia ahua o te tangata, ka kite ai ia
i nga mea hou, i nga mea rere ke, i nga mea
whakamiharo. Kaore ahau i te mohio ki te
nui o te matauranga i riro mai i a au i runga
i oku nei haerenga, otira ko tenei e mohio ana
au, he nui te ngahau, he nui te ora o te tinana.
Ka whakaatu au i nga mea i kitea e au, ehara
i te mea hei whakamanamana, engari hei kore-
ro ma nga tangata kaore nei ano i kite i aua
wahi, hei whakaatuatu hoki i a tatou i te iwi
Maori, etahi hapu ki etahi hapu, no te mea he
whanau kotahi tatou te Maori, he teina he
tuakana.
I tera Oketopa ka rere atu au i Turanga ki
Nepia i runga i te tima ataahua nei i a te
Hirenetia. I runga kaipuke ka tupono au ki
a Atirikona Rangere (Langley) o Poihakena,
raua ko tona hoa wahine e haere ana ki te
marenatanga o te tamahine a Airini Tonore.
I hari raua i hari hoki au i to matou tutaki-
tanga ano i tenei ao; no te tau 1897 ka mohio
au ki a raua i Poihakena. I mea te Atirikona
tino nui atu tona whakamihi ki Niu Tireni, a
i mea e hiahia ana ia ki te noho tonu ki konei
hei mihinare ki te iwi Maori. Koia nei tonu
tetahi o nga tino minita o tawahi. Mahue mai
raua i a au ki Nepia ka haere au ki Poneke, a
waimarie ana au ki te kite i te haerenga o te
ope hoia tuatahi ki Taranawaara. E kore e
puta he kupu mo tenei ra nui, kua paenga
katoa hoki nga korero.
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
I Poneke ka whakawhiti au i Raukawa, ki
Picton ara ki Waitohi. Mahue mai te moana
nui ka tomo haere te tima i waenganui o nga
maunga; he maha nga maero e haere ai katahi
ano ka tae ki Waitohi. He awa ke ano
te huarahi o te tima i Waitohi ki Raukawa
ano, a poto nei te haerenga i te moana nui ka
haere ma waenganui o nga moutere me nga
kokorutanga huhua o te tuawhenua. .
HE IKA TIPUA.
Hei te tatanga atu ki te Aumiti (French
Pass) he kuititanga no te moana i waenganui
o Rangitoto (D'Urville Island) me te tua-
whenua, ka whakapiri tetahi ika tipua ki
to matou tima — he taniwha pea. He ma
katoa taua ika, 17 putu te roa. E kiia ana
ka 15 pea tau o te nohoanga o tenei ika i tenei
wahi, kaore ana haere ke atu, heoi ano he
tatari tonu ki nga tima hei hoa takaro mona.
I te mea e tere tonu ana. te rere a te Takapuna
ka haere tonu taua ika i mua ko tona hiku ki
te hauhau haere i te ihu o te tima. Muringa
iho ka oma haere i te taha, ano e tauwhainga
ana ki te tima, engari i etahi wa ka tuoma mai
ia ka tuki i te taha o te tima. Ki kona umere
ai te.tangata e kore rawa taua ika e aro ake.
Ka tae ano pea ki tana taima i whakaaro ai
ka hoki whakamuri, katahi ka haere ki te
whakatau i a te Korina i muri tata atu i a te
Takapuna e rere mai ana. E kiia ana ko te
Wainui te tino hemonga o te ika nei. He tino
mokaikai tenei na te pakeha, kua whai turetia
hoki e te Kawana kia kaua rawa e patua e te
tangata. Kua huaina tona ingoa ko " Pelorus
Jack."
. • WHAKATU.
He mea whakamiharo ano te tomonga o te
tima ma te Aumiti, he wahi whaiti rawa,
e kore e puta nga tima ririki e rua ki te haere
tahi. I kiia ai pea ko te Aumiti he tino kaha
no te au o taua wahi. Ki te he te tai ka pena
tonu me tetahi taheke, e kore rawa te tima e
puta. Te putanga atu i te Aumiti ka maro te
rere a te tima ki Whakatu (Nelson). He
taone tino ataahua a Whakatu, he pai hoki
nga pakeha, he atawhai ki te Maori. Kei
tenei taone etahi pakeha e tino aroha ana ki te
Maori, nui atu to ratou whakaaro, to ratou
aroha ki te iwi Maori i o nga pakeha e kite
tonu nei i te Maori i nga ra katoa, i nga pake-
ha ranei i ata whakaritea hei kai-whakaako
i te Maori. Koia nei te taone i manaaki nei i
nga tamariki o Te Aute i to ratou taenga
ki reira ki te purei whutu-pooro, a i tangi nei
etahi i to ratou hokinga mai. Koia nei te
kainga i whakatupuria ai, i whakaakona ai
a Perere Peneti, no te kaumatuatanga nei ka
tapaea ki te Hahi Maori. Kei konei hoki
a Riwai Hiwinui e whakatupuria peratia ana
me Perere Peneti. A koia nei te kohanga
i paopao ai, i whanau ai, i whangainga ai,
i tioro tuatahi ai te reo reka o te manu a te iwi
ara o TE PIPIWHARAUROA.
" Whakarongo ake ai au ki te tangi a TE PIPIWHA-
RAUROA e .... !
Whiti-whiti-ora, taku ngakau nawa e ....!"
( Tana e whakaoti.)
Na TIPI-WHENUA.
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri, ki te
Himene: he nui noa atu nga pukapuka kei a
au inaianei: ko te utu :—
• He mea nui,-kiri noa, ... 2/6
He mea nui, kiri pai, ... 4/-
He mea paku, kin noa, ... 1/-
He mea paku, kiri pai, ... 2/6
He mea paku, kiri pai rawa, 3/6
Maku e utu te Pane. Kuini hei tuku atu i nga
pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
Kua pau katoa nga Himene. Ka panuitia
ano ina tae mai etahi.
•
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te marama.
2. Ko te oranga mo te Pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei.
3. Ki. te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku mai ai,
ka takaia tana Pepa ki te awhi whero; e rua nga putanga
pena ka whakamutua te rere atu a te Pepa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi,
o ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo
te ta i aua korero; kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa:—
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
10/- Eru Moeke, A. T. Ngata. 7/- Hone Matiaha.
5/- R. M. Hapa, Wiremu Potae, Hone Paerata. T. W. Hakuere,
C. G. Spencer, Hana Maraea, Tuta Ngarimu, Mrs. Ngata, wi
Pokiha, H. Rapihana, C. Ferris, A. H. Turnbull, Anaru Ngamu,
Henarata M. Kohere. Mrs. Keefer, Mrs. Hooper, H. Hei.
2/6 Raniera Matingare, Aporo te Moana.
2/-Wi Matangi.
1/- Nepia H. Tititaha.
M. W. WILLIAMS, TE RAU PRESS, GISBORNE.