|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 31. 01 September 1900 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa,
he Kupu Whakamarama.
NAMA 31. • GISBORNE. HEPETEMA 1900.
TE PIPIWHARAUROA.
He kupu whakamarama ruarua nei a matou
ki nga kai-tautoko o ta tatou manu. I tae mai
te reta a tetahi kaumatua he tono mai kia
panuitia ana korero i tuku mai ai, he whaka-
atu mai hoki i te riri o etahi tangata 0 tona
takiwa ki te kore o a ratou korero i tuku mai
ai e tangia. Tirohia te Ture 4 o TE PIPIWHA-
RAUROA. E kore rawa e taea e matou te ta
nga korero katoa e tukua mai ana e nga hoa
Maori. Ko te nuinga o aua korero hei wha-
kakapi noa iho i te Pepa, kaore he painga ki
te iwi nui. Mehemea e taia ana e matou kua
kore e uru nga korero o tawhiti, me era
atu korero . e hiahia ana matou kia rongo
te iwi. Kia mohio te tangata, ahakoa he pai
ana korero ki tana whakaaro iho, otira kaore
pea he painga ki te iwi nui. I tuhi mai te
tangata naana nga kupu whakawehiwehi ki a
matou kia kaua nga korero tupapaku e panui-
tia, otira na taua tangata ano i tuhi mai
te matenga o tetahi pakeha tiaki whare wai-
piro, me ona tangi ano mo taua pakeha! Ka
panuitia e matou nga korero e pai ana ki ta
matou whakaaro, e whakawhetai ana matou
ki nga tangata kua tuhia nei a ratou korero —
he nui rawa te pai. Kia potopoto te korero,
kia poka tata, kaua e taiawhio. E te iwi, kia
manawanui ki nga koha o ta koutou mokai.
Kua tae mai ano he pukapuka whakaatu
mai i te kore e tae atu o te Pepa ki etahi
tangata. Ehara i a matou anake tenei he. Ki
ta matou whakaaro mauria ai e etahi tangata
nga Pepa a etahi atu tangata. Me ki atu ki
nga kai-tiaki o nga Pou-tapeta kia puritia a
koutou Pepa, me whakaatu mai ranei he ta-
ngata tika hei tukunga toputanga atu i nga
Pepa.
Ko te awhi whero ehara i te mea hei whaka-
wehiwehi i te tangata, engari hei whakama-
hara kia tuku mai i ana hua kareao hei wha-
ngai i ta tatou manu. E kiia ana he hau ta
te Moa tana kai, —i ngaro noa i te mata o te
whenua! E te iwi, ka ngaro a TE PIPIWHA-
RAUROA ka pera me te Moa, ki te kai i te hau,
engari hei te hua paura tonu o te kareao,
totopu ana te horomanga. Ma te kaha o te
whangai a te iwi i ta tatou manu e hohoro ai
te maha o ona parirau, ka. ngoto ai hoki tana
tioro ki roto ki te taringa. Ki te kore e tukua
mai he whangai i te mea kua rua nga takainga
i te Pepa ki te awhi whero ka mutu te tuku atu,.
ka mohio hoki matou kaore he hiahia o te
tangata ki te Pepa.
———>*<———
HE PONO RANEI?
No Otautahi tetahi korero tipua. I tae he
pukapuka, he mea tuhituhi ki te mihini pana-
pana, ki a Takuta Kereitana, he tono na teta-
hi tangata, kaore te ingoa i tuhia, ki a ia kia
rongoatia kia mate tetahi wahine turoro e
haere ana ki a ia. Ki te mate taua wahine ka
tukua atu ki te takuta e £200. Ko te puka-
puka tuarua he akiaki; ko te pukapuka tua-
toru he mea atu ki te takuta kua pai rawa a
Mihi S— a kaore i te rongoatia e ia kia kaha
rawa te mate. Na konei ka mohio te takuta
ko Mihi Taihi (Mrs. Styche) te wahine e
tonoa ra ia kia patua; whakina ana e ia ki
te tumuaki o nga pirihimana. Ko te tane
tonu a taua wahine te mea i whakamaua. I
kitea hoki rite tonu te tuhituhi a te mihini
i roto i te tari o taua tangata ki nga tuhituhi o
nga pukapuka ki te takuta, ahakoa i takakino-
tia e taua tangata te mihini, i kiia e ia i taka.
Tino nui atu te kai-ngakau o taua wahine ki
tona tane. I te hopukanga i tona tane i tohe
ia kia mauria tahitia raua ki te whare-herehere
a, inaianei kei te ahua porangi taua wahine
i te kaha rawa o tona ohomauri. Kua tukua
ma te Hupirimi Kooti e whakawa tenei hara
e kitea ai te tika te he ranei.
Mehemea ana he tika to whakaaro o tanga-
ta nei ki te patu i tona wahine, te take tonu
— e kore e pa mamao atu — he wahine ke kua
uru kei roto i ona whakaaro.
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
HE HUIHUINGA EKARA.
(Na APIRANA T. NGATA. M.A., LL.B.)
Tenei kua rongo ake i nga korero o te paka-
nga e hau mai ra i Haina, me te whatitiri
e tuki ana ki nga wahi katoa o te ao. He
pakanga nui te pakanga a te Ingarihi raua ko
te Poa ki tetahi ahua titiro, ehara .i te mea mo
te putanga o te toa o tetahi o tetahi, mo nga
hua ranei ki a Ingarangi o tana raupatu,
engari mo te ohonga o te ngakau o Ingarangi
me ana tamariki i hohoro ai te whakakotahi
kia whaiti tona whanau ki te hapai tahi i tona
mana me ana tikanga.
Otira ko tenei pakanga ka huaranga mai nei
ki Haina he nui ake, he maha ona toronga e
pa ai ki ia iwi, ki ia iwi o te ao. *
E mahara ana au mo te kupu o Nga Kara-
ipiture e mea ra, " Ko te wahi i te tupapaku,
ko reira nga ekara hui ai." Tohungia ake e
te ngakau ko Haina te tupapaku, ko nga iwi
nunui ka hui nei ki te takitaki i o ratou mate
i te kohuru a te Hainamana me ki he ekara.
E tino tika ai tenei tautapa me whakaaro ake
ki nga tohu o nga iwi nunui o te ao nei. Ko
te Wiwi he ekara tona tohu, he pera ano to te
Tiamana, to Ruhia, to Marikena, to Ahitiria.
Na mo te tupapaku nei, ko Haina te tino tu-
papaku o roto i nga iwi, ka tata tenei ki te 700
ona tau e moe ana. Ko ana tikanga mo nga
whakahaere o te ture, o te tinana tangata, o te
whenua, o te whakapono, i whakapumautia i
taua wa kihai hoki i whakakorikoria a taea
noatia mai nga ra i whakaeke ai nga iwi o
Uropi, e kiia.nei he pakeha, ki ona rohe. I
whakamatau nga iwi nunui o Uropi, ara o te
hauauru, ki te whakakorikori i nga-tikanga o
Haina, i nga tikanga, kua takoto maro ra mo
nga whakatupuranga maha noa atu, i nga
tikanga e hapainga ana e te wha rau e rima
tekau miriona (450,000,000) tangata -o te iwi
kotahi, o te whakapono kotahi. Ka tutaki he
ahua whakapono ki tetahi ahua whakapono,
ka whakaeke he kai-kauwhau o te Rongo Pai
o ia hahi o ia hahi, o ia iwi o ia iwi, tane,
wahine, ki te whenua o te Hainamana, e
wehewehe ana i runga i te ahua o o ratou
hahi, otira e kotahi ana i runga i te whai kia
kite te Hainamana i te marama i te tika, o te
Rongo Pai o Ihu Karaiti. Ka maha nga
tukinotanga i nga kai-kauwhau o te Rongo
Pai, nga whakateinga, nga kohurutanga: ka
tokomaha o te hunga tapu, o te hunga mana-
wanui, kua tuku i o ratou tinana hei whaka-
here, hei whakawairakau i nga tahataha awa
o Haina, kia tupu ai te whakapono tika a
muri ake nei, a te wa e pai ai te Atua ki te
whakangawari i nga ngakau o nga iwi e noho
nei i roto i te pouritanga.
Ka tutaki he ahua kawanatanga ki tetahi
ahua kawanatanga, he ahua ture ki te ahua
ture, he huarahi mahi moni ki te huarahi mahi
moni, me era atu tikanga huhua a nga iwi, ka
pipiri ka papatu. E mea atu ana nga iwi o te
hauauru "-Mahia he huarahi rerewe, he tima,
he manuao, he ope hoia, he pu, kia penei i a
nga iwi pakeha : tahuri mai ki te hokohoko i
a koutou taonga ki nga iwi e hiahia mai
nei, a ma koutou e whakawhiti ki nga tao-
nga papai o waho nei. Titiro mai ki te
ahua o te ao inaianei, e mea ana nga iwi kia
kotahi, e toro nei ona waea kawe korero i raro
i te moana, i runga i te mata o te whenua, me
te tatua e whitiki ana i te ao : nga rerewe
e wharoro ra i nga hiwi, i nga mania: nga
tima e whakawhitiwhiti nei i nga moana, e
whakakotahi ana i nga tikanga a nga iwi kia
whai i te ture kotahi, kia takoto i runga i te
kaupapa kotahi."
He pono he hori kau te hora i te kupenga i
te tirohanga a tetahi manu. I tahangoi te
takoto atu o nga kupu whakapaipai a nga iwi.
He ngakau murere ano to te Hainamana ki te
titiro mai, e kin akitia ana te aroha ki a ia ki
te ngakau apo, ki te whakaparahako, ko nga
take i whakakorapaina e a ratou mahi puhae-
hae. I tonoa e nga iwi kia whakapuaretia
nga awa me nga taone o te taha moana ki
nga tima ki nga kai hoko taonga, a he mea
whawhai ra ano i puare ai. Na ka matatau
haere te Hainamana ki te pai o nga tikanga o
te. hauauru, ki te puta o nga hiahia mahi
moni i raro i nga ture pakeha, ka timata tona
kurapa, tona tere haere ki nga whenua o
waho. He aha te kupu mai a nga iwi ? Ka
tutakina mai nga huarahi ki era whenua,
ka meatia ma te utu ra ano a te Hainamana i
tetahi moni nui ki nga kawanatanga o nga iwi
ka ahei ai ia te u ki uta ki o ratou whenua.
Ko te take nui he wehi, a he whakaparahako :
he wehi i te mohiotanga ki to te Hainamana
ahua, he tangata puku mahi, e taea ana e ia
nga mahi kaore nei e tae a e te pakeha, he iti
te kai me te moni e pau i nga hiahia o tona
tinana, a mehemea ka tauwhainga raua ko te
kai mahi pakeha e kore tenei e ora i a ia,
he ngawari no tana utu e tono ai, he kore
nona e wetiweti mai i te paru me era atu mea
e whakahaehae ana i te pakeha. Na, he
whakaparahako: he whakaparahako mo te
paru o te Hainamana, mo te rere ke noa iho o
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
tona waihanga. Ko taua ko te iwi Maori
he iwi kuware rawa iho i te Hainamana, otira
ki nga iwi pakeha nei kei runga noa ake taua,
kaore he wetiweti perei he whakaparahako
ranei. E huaina ara te pakeha he iwi ma
(white): ko te Hainamana he kowhai (yel-
low ). Me whakarite penei ake e marama mai
ai nga hoa ina korero iho i nga kupu nei,
e wehi ana te ma i te kowhai. Pania te ma
ki te kowhai, ka riro i te kowhai te kaha.
Pania te kowhai ki te ma, ka ngaro te ma.
Tena kiia he whero he tohu mo nga iwi pake-
ha nei. Ki te whakananua e koe te whero me te
kowhai ka puta mai he tuhi paruparu, ta-one-
one noa iho. Waihoki e ai te korero a etahi
pakeha matau, ki te korikori tenei 450,000,000
tangata ka hopu ki nga tikanga, ki nga rakau
patu a nga iwi pakeha, ka tahuri te ao nei.
Kaore he whenua hei haerenga ma tena mano
tipi tuauriuri whaioio. Ka kerekere te kai,
te tangata, te whenua.
Na, mo te ngakau apo o nga iwi: kua
whakateteka noa atu a Ruhia ki te pito ki te
raki o Haina,-a. kua riro i a ia. I whawhai te
Tiapanihi ki te Hainamana i te tau 1894—
1895, a, mei kore te whakakorikori a-te Wiwi
raua ko te Ruhia kua riro he wahi o Haina i
te rau o te patu. Kei te kai kinikini te Wiwi,
te Tiamana, te Ingarihi, i te taha moana
o Haina hei turanga waewae mona, mona,
e tutata ai ki te hokohoko taonga i te Haina-
mana. Kua eke te taunaha a Ingarangi ki te
pito whaka-te-tonga o taua whenua ina tae ki
te wa e roherohea ai te Rohe Potae o Haina
ki waenganui i nga iwi pakeha. Ki te tono
moni te kawanatanga o Haina i nga iwi pake-
ha ka whao tera kia riro mana, mana te moni
nui, kia nui ai tona mana ki runga ki te kawa-
natanga o Haina. I whanau mai i runga i te
ngakau apo te puhaehae me te kino o nga iwi
ki a ratou ano.
Ko te wahi tenei i kiia ake ai i te timatanga
o te korero nei, he nui ake tenei pakanga i ta
te Poa raua ko te Ingarihi. Me whakawhaiti
mai taua kupu kia mau ai i nga hoa i roto
i nga putanga korero i muri ake nei. E nui
ana te pakanga hou nei, ko nga take:—
(a). He tino papatutanga tenei no etahi
tikanga nunui: no te tikanga a te hauauru
kia orite te. hikoi whakamua a nga iwi o te
ao i runga i. nga tikanga papai e kiia nei ko
te Whakapono Karaitiana te kaupapa ; no
te tikanga a te Hainamana kia waiho ratou
kia moe ana i runga i nga tikanga a o ratou
tupuna, kia penei ai te ao i te wai e whaka-
repo nei ka pirau i te kore wai hou e rere
ana mai ki roto i te kore putanga atu hoki
ki waho.
(b). Kua huihui nga iwi nunui katoa o te
ao ki te hapai i ta ratau tikanga, a i te mea
e anga nui atu ana ki te Hainamana te
pakanga ka mau tena kotahitanga.
(c). Tera ano e whai koha te ngakau apo
raua ko te puhaehae i muri iho ; kia takoto
te tupapaku i te whenua ka wehewehe ai
nga ekara, tena ki te kuhu i a ia, i a ia. E
kore ia nei e papatu, e ngangau, e tahuri ki
te haehae i a ratou ano, ko wai hoki te tau-
hou ki nga manu whakamoho o te rangi, ki
nga kuri ngau kino o te koraha. Ma tatou
e whakaaro a muri o tenei kupu. Mehemea
ka papatu ana nga iwi nunui o te ao nei ki
a ratou ano, ka aha te ao nei ?
Tena kei a tatou pepa Maori nei te roanga
atu o nga korero, o nga whakatakinga i te
pakanga nei. Mehemea pea au ko tetahi
o nga poropiti maori o nga ra o mua ake tata
nei kua nui ake taku reo ki te whakapuaki
i etahi kupu taurewa hei miharo ma te Motu.
Ko te he kaore taku hoa Etita o TE PIPIWHA-
RAUROA nei e whakaae kia tinihangatia nga
iwi o te Motu nei: ko au e mea ake ana mou-
mou enei korero papai ka mate whakaroto nei.
E ki ana ko Waikato, "Kia ora! Ae: kia
pena!"
HE PANUITANGA.
Ki te Etita o TE PIPIWHARAUROA,
E hoa, tena koe!
Tenei etahi kupu torutoru nei ka tukua atu
mau e kuhu atu ki roto ki nga parirau o ta
tatou manu, hei hari ki nga hoa, tuakana,
teina, tamariki, mokopuna.
I tu he huihuinga ma matou i te 16 o nga
ra o te marama nei, he whiriwhiri kia tu he
Kirihimete ki te Kuri-a-Tuatai a te Tihema e
haere ake nei, he whakaaro ki te "Poho o
Materoa," whare runanga, e tu nei i te Kuri-a-
Tua ai, a, whakaaetia ana e taua huihuinga.
Tera .ano e tukua nga whakaaturanga po-
whiri, a enei marama e tu mai nei.
Heoi ano,
na NOA WHAKATERE.
„ HAPI KINIHA.
Turanganui, Akuhata.
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE ORANGA TONUTANGA.
Wahi III.
" Tukua kia tika ta matou whakarongo atu, ta
matou korero, whakaaro, ako i aua kupu"
I. He aha te oranga tonutanga ? Ko te matau-
ranga ki te Atua, ki a Ihu Karaiti ano hoki.
(Hoa. xvii. 3.)
II. A hea te tangata whiwhi ai ki te Oranga
Tonutanga ? A naianei ano. Ko te wa ano e
whakapono ai te tangata ki a te Karaiti, ko
tona whitinga atu ano tena i te mate ki te ora.
(Hoa. v. 24. Tirohia Nama 27.)
III. Me aha e whiwhi ai te tangata ki te ora-
nga tonutanga ? Ma te whakapono anake. E
tino tautokona ana tenei whakahoki e te Karai-
piture.
IV. He aha te Whakapono ? Ko te whaka-
whirinaki o tetahi tangata ki tetahi tangata.
Ehara te whakapono i te mea kaha ki-te kimi,
ki te mahi; no te ngakau, kaore e kitea e te
kanohi, kaore ona tinana.
V. He aha te whakapono e ora ai te tangata ?
" He whakaaetanga ki a te Karaiti hei kai-
whakaora, he whakawhirinakitanga ki a ia."
He rite tonu te whakapono ki te tangata nei
ano ki te whakapono ki a te Karaiti, heoi ano
te rerenga ketanga ko te hunga e whakapono-
hia ana, he tangata tetahi he Atua tetahi, he
kaha kore tetahi he tino kaha tetahi. ( Rom.
x. 10. Tirohia Nama 28.)
VI. Me aha e kore ai te tangata e whiwhi ki te
Oranga Tonutanga ? He maha nga huarahi e
whakaarohia ana e te tangata hei kawe i a ia
ki te pa o te oranga tonutanga, otira kotahi
ano ta te Atua huarahi i whakarite ai, ara ko
te Karaiti. " Ko ahau te huarahi, te pono me
te ora: e kore rawa tetahi tangata e haere ake
ki te Matua ki te kahore ahau." ( Hoa. xiv. 6.)
" He huarahi ano tera e tika ana ki ta te
tangata titiro; tona mutunga ia ko nga hua-
rahi ki te mate." ( Whtau. xiv. 12.)
(i). E kore te tangata e ora i tona tika ake.
Ko o te tangata painga kua paru katoa i te
hara, kahore hoki he tangata tika, kahore kia
kotahi, po ... kore rawa. ( Rom. iii. 10-12, 23.)
Nui ke atu nga kino o te tangata i ona. painga,
a ko ona tika katoa he mea weriweri ki ta te
Atua titiro mai. " Matou katoa ia kei te mea
poke te rite, a matou tika katoa me te mea he
kakahu rukenga." (Iha. lxiv. 6.) Mehemea
ma te tika o te tangata ia e ora ai, kaati e kore
e rite tonu te oranga mo nga tangata katoa.
no te mea kaore i rite tonu te tika o te tangata,
ko etahi i pai ake i etahi, ko etahi i tino pai
rawa. Tera pea e poto te oranga o nga mea
kaore i tino nui to ratou na tika, a, e tino roa
rawa te oranga o nga mea tino tika, hei te
paunga pea o nga tika ka porowhiua ki te
reinga. Ko nga kakahu marena ehara i te mea
no nga manuhiri ake, engari he mea homai na
te rangatira o te marena. Waihoki te tika hei
uhi i a tatou e maia ai tatou ki te tu ki te aro-
aro o Ihowa ko te tika o te Karaiti i runga i
tona matenga mo te hunga hara. " Tera hoki
kihai nei i matau ki te hara (ara a te Karaiti)
meinga ana ia hei hara mo tatou; kia meinga
ai tatou ko te tika o te Atua i roto i a ia." (2 Kri.
v. 21.) " Te tika mo te he ......." (1 Pit. iii.
18.) Ki te paunatia nga painga katoa o te
tangata me ona kinonga katoa ano hoki, me
he kohatu e toremi ana ki te moana te hekenga
o te pito ki ona kinonga, heoi ano te mea
e piki ai ma te noho o te Karaiti ki te pito ki
nga painga. E te hoa kei whakamanamana
ki ou ake painga hei whakaora i a koe, kei
taupapahake koe.
(2). E kore te tangata e ora i ana mahi.
" Ehara i nga mahi, kei whakamanamana te
tangata, (engari na te whakapono anake)."
( Epeh. ii. 8, 9.) Mehemea ma nga mahi e ora
ai te tangata tera ia e whakamanamana a tona
taenga ki te rangi, e mea: "E au pai ki te
mahi penei pera, na e noho nei au i te rangi?"
Tirohia Rom. iv. 4, 5. 2 Tim. i. 9. Tai. iu. 5.
(3). E kore te tangata e ora i te puritanga
i nga ture, no te mea kaore he tangata kotahi
i te ao nei e taea ana te pupuri nga ture katoa
a te Atua. " Ki te mau hoki te ture katoa i
tetahi tangata, a ka kotahi ano te mea e tutu-
ki ai ia, kua he ia ki te katoa." ( Hem. ii. 10.
Tirohia Kar. iii. 1O-13.) Kei parau te tangata
ki te whakaaro i roto i tona ngakau ka taea e
ia te pupuri nga ture kia rite ki ta te Atua
i whakatakoto ai. Otira na te Karaiti i whaka-
rite te ture mo te hunga e whakapono ana ki
a ia; ko ia i kanga e te ture mo tatou. ( Kar.
iii. 13. Tirohia Rom. x. 4.) Kaore kau he
mahi ma te tangata e ora ai ia, kaore e taea e
ia te utu te oranga tonutanga, heoi ano tana
he whakapono anake. Ko te oranga tonutanga
he mea e homai noa ana e te Atua, heoi ano
ta te tangata ko te tango. Tirohia Rom. vi.
23 ; Epe. ii. 8 ; Hoa. iv.10; Whkit. xxii. 17.
VII. Te wahi mo nga mahi. Otira kaua te
tangata e pohehe i te mea ehara ma tona tika
ake ma ana mahi ma tana pupuri ranei i te
ture ia e ora ai, kia noho tonu ia i roto i te hara.
Mehemea he whakapono tika to te tangata, he
whakapono i kiia ra e Paora, " e mahi ana
i runga i te aroha," ( Kar. v. 6.) e kore e hapa
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
tona whai ki te mahi ki te Atua, tona pupuri
i ana ture, ehara i te mea kia ora ai ia, engari
na te mea kua whakaorangia ia, na te mea e
akiakina ana ia e te aroha o te Karaiti i mate
nei mona. (Tirohia 2 Kri. v. 14, 15. Hoa.
xv. 14.) Ko te mahi atu ki te Atua he kume-
nga na te aroha, ma tenei ka mama ai ana
ture (1 Hoa. v. 3). "E aroha ana tatou ki
a ia, no te mea ko ia kua aroha ki a tatou i te
tuatahi." (1 Hoa. iv. 19.)
VII. Te tino Oranga Tonutanga ehara i te
mea ko te taenga ki te rangi, a ko te honea-
tanga mai i te reinga, engari ko te whakaora-
nga o te wairua o te tangata e rewa ake ai ia
ki runga o nga hiahia, o nga mahi a te kikoki-
ko, a te ao, a te rewera. Kua toa ia ki te hara
ki te kaha o te hara, kua mutu tona pononga-
tanga ki te hara. Tirohia Rom. vi. 11—14.
I mea a te Karaiti: "I haere mai ahau kia
whiwhi ai ratou ki te ora, ina, tona nui noa
atu." ( Hoa, x. 10.)
Ko nga mea kua rite i te Atua hei whakanui
i te oranga tonutanga o te tangata:—
(1). Ko te korero ko te ako i tana Kupu.
1 Pit. ii. 2 ; Hoa. vi. 63; Her. xv. 16.
(2). Ko te Inoi. 1 Teh. v. 17 ; Wai. lv.
17; Rom. xii. 12.
(3). Ko te Hapa a te Ariki, ma reira hoki
" ka whai kaha ai, ka whai manawa ai
o tatou wairua." Tirohia Hoa. vi. 53.
(4). Ko te Wairua Tapu, hei whakatapu,
hei whakakaha i te tangata, ina tapaea
atu te ngakau me nga wahi katoa o te
tangata kia nohoia e ia. Tirohia Rom.
xii. 1 ; Kar. v. 22, 23.
(Ko te mutunga.)
E hoa, kua tino whakamaramatia te
Oranga Tonutanga ki a koe, kaati whakaaro
iho ki a koe ano ki tou wairua hoki, me era
e titiro ana ki tau tauira. Kei whakaparahako
koe ki te aroha noa o te Atua, kaua e kohuru
i a koe ano, kua marama te ora he mea e
ngawari ana.
TE HOKO WAIPIRO I TE ROHE POTAE
Kua puta te kupu a te Kawanatanga kia
pootitia e nga Maori me nga pakeha kia wha-
katuwheratia te hoko waipiro ki roto ki te Rohe
Potae o Waikato, kia waiho tonu ranei te
ture tawhito kia kati tonu te hoko waipiro. I
puta ai tenei whakaaro i te Kawanatanga he
kaha rawa no te hoko tahae i te waipiro i roto
i te Rohe Potae. I te whakaaetanga kia
tuwhera a Waikato ki te pakeha i hangaia he
ture kia kaua e tu he whare hokohoko waipiro
ki te Rohe Potae. I kaha, i mana hoki taua
ture i nga tau tuatahi, otira i te kaha o te
whakanoho o te pakeha ki Waikato ka kaha
haere te uru mai o te waipiro, a inaianei ki ta
matou rongo, nui atu te waipiro e hokona
ana e te pakeha e te Maori, a, e kaha ana hoki
te haurangi o te tangata, ano te rite kei nga
whenua e watea ana te hoko i te waipiro. He
whenua a Waikato e uaua te arai atu i te
waipiro, otira i kaha rawa ai he kore kaore e
whakakaha i te ture arai atu kei mauria mai
he waipiro ki roto o te Rohe Potae. Ki
te mea kua uru mai te waipiro ka mama noa
iho te hokonga. Otira i tino ngoikore ai
te ture he kaha no nga Maori tonu o Waikato
ki te tautoko i te hoko tahae i te waipiro. He
maha nga tangata kua whiua mo te hoko
tahae i te waipiro, he tokomaha hoki o aua
tangata he Maori. E pouri ana matou mo te
tahuri ano o nga Maori ki te patu i te ture
i hangaia ra hei oranga mo ratou — i hangaia
e te Paremete i runga i te tono a Wahanui me
Waikato katoa. Ko ta ratou e whai ai ko te
moni — ko te moni tahae — tena ko te painga
mo te iwi nui, mo ratou ano hoki, mo a ratou
tamariki i muri i a ratou ka whakahaweatia.
He nui ano nga pakeha kei te tu ki te Kawa-
natanga mo to ratou whakaaro ki te whakatu-
whera nui i te hoko waipiro ki Waikato. E
kore pea te Kawanatanga e whakarongo, i te
whakaaro kua rere ke te whakaaro o Waikato
inaianei, ara kei te hiahia ki te waipiro. Ki
te mate koe e Waikato, na au ano i kimi
he mate mou. Whakaohotia a Wahanui ki
te whawhai ki tenei taniwha nui ka tukua nei
ki roto o Waikato hei whakamamae, hei wha-
kamoti, hei whakamate i te tangata. Otira
mehemea ka rite te whakaaro o Waikato ki te
arai atu i taua mate kei whakatuturutia ki to
ratou whenua, tera ano e taea te pana. He
mana ranei to Mahuta ? Mehemea he mana,
e whakarongohia ranei taua mana e Waikato
katoa ?
TE WHAWHAI KI HAINA.
Kua ora nga pakeha i Pikini. No Akuhata
ano i tae ai te ope a nga mana ki reira ki
te tino pa o Haina, ki te pa i noho ai te Eme-
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
para me nga kai-whakahaere a nga mana
nunui o te ao. Ka rima maero te tatanga atu
ki Pikini ka okioki te taua, tena koa i te
rongonga atu e tangi ana nga repo i roto i te
pa, i te whakaaro 0 nga " Pokiha" kia mate
nga pakeha i mua atu o te tapokoranga o te
ope whakaora, kaore i moea engari i kokiritia
nga kuwaha huhua o Pikini, he mana ki tena
kuwaha ki tena kuwaha. Ahakoa i auhi te
Ingarihi i a ratou pu repo nunui, ko ratou tonu
te matamua ki te tomo ki roto o te whare
o nga pakeha. I whiriwhiria e Tianara Kee-
hiri (Gaselee) kia 70 he tangata mana — he
Inia katoa. Te pakarutanga o te kuwaha ka
whakawhiti ratou i tetahi awa keri hohonu, te
whitinga atu ko te whare tonu 0 te Ingarihi,
ka whati hoki te Hainamana.
I kaha ano te riri, ko te Tiapanihi te iwi
i maha rawa nga tupakaku, no te Hainamana
ano ia te parekura pakatua. I te urunga o nga
mana ki roto o Pikini ka whawhai i nga tiriti,
engari ko te kuini kua rere atu ki te tua-whe-
nua me ona kai tiaki e 3000. I puta ano
te whakaaro mo te whai i taua kuia nanakia,
otira i te nui rawa o te whenua tukua atu ana
kia haere i tana haere. He nui te hari o nga
pakeha i karapotia i to ratou.kitenga i te ao-
tu-roa. E 65 katoa o ratou i mate, 160 i taotu.
Kua kite ratou i nga korero o te ao katoa mo
to ratou kohurutanga, a kei te kata pea.
I te mea kua riro nei a Pikini, a kua oma te
Kawanatanga o Haina ki te tua-whenua piri
ai, ka pehea ra nga mana ? Ka kotikoti pea
i ta ratou tohora ? Ka timata pea te hohoni.
a nga ekara i ta ratou tupapaku! Te mea e
wehingia nei kei horoau etahi o nga ekara ka
hae etahi, katahi pea ka timata te rapirapi te
timotimo te hohoni ki a ratou ano. Kua puta
te kupu a Ruhia kia whakarerea a Pikini,
kia hokihoki ano nga mana ki te taha-tai. Ka
raruraru i konei. E mohiotia ana hoki ki te
hoki nga mana ka timata ano te kohuru a nga
Pokiha. He whakaaro rere ke ta Ruhia. He
whai pea kia kino ano te Hainamana kia whai
take ai ia hei tangohanga i te whenua mona.
Kua puta hoki te kupu a te Ingarihi e kore ia
e maunu mai i Pikini. Kua tukua atu ano
tetahi ope hoia a te Ingarihi i Inia ki Haina.
TE WHAWHAI KI TARANAWAARA.
Kaore i te tino nui nga rongo o te pakanga
ki Awherika; kei te marara haere noa iho te
ahua o te riri.
Ko Ti Weti tetahi o nga tino tianara o te
Poa, ka maha hoki nga rarunga o te Ingarihi
i a ia. I te maunga o Tianara Koroni i a Ra-
pata, ka ora atu ko te wehenga o te Poa i raro
i a Ti Weti. I hopukia hoki e ia nga wakena
e 40, ki tonu i te kai ma te ope a Rapata. I
muri mai nei ka hopukia e ia te tereina kawe
kakahu mo te ope a Rapata, tahuna ake nga
kakahu ki te ahi. He tokomaha o te Ingarihi
i riro herehere i a ia. Whakamoho ai tana
haere, ka kitea e ia te wahi ngoikore o te ope
a te Ingarihi, ka whakaeke ki reira.
I tino whai a Rapata kia mau taua tangata'
i tonoa hoki e ia a Rore Kitini ratou ko Tianara
Metuene me Tianara Mahona ki te hopu.
Tekau ma rima maero te tatanga atu o Kitini
ka oma a Ti Weti me tana ope; katahi ka
whaia. Whai noa, kaore i mau, ahakoa i whi-
riwhiria e Kitini ko nga tino hoiho anake mo
tana ope. Te take i kore ai e mau he mohio
no te Poa ki ona kopikopikotanga, na reira ka
haere tonu i te po, ko te Ingarihi ia hei te
awatea anake ka haere, ara i to ratou tauhou
ki taua whenua. I tukutukua katoatia e Ti
Wete ana herehere kia mama ai ia te haere. I
mea a Rapata ahakoa kaore a Ti Wete i mau
otira ko tana ope kua pakaru, ko ana pu repo
kua tanumia; e 300 ano nga tangata kei a ia
inaianei, kua kore tona kaha.
Ko Tianara Pura anake te tangata e aranga-
ranga ana te ingoa i enei ra. I te horonga o
Piritoria ka hanga pa te Poa ki Makatoopu.
Ka tonoa e Rapata ko Tianara Pura ki reira.
Kaore i roa ka horo ; ka oma ano te Poa, noho
rawa atu i Rairenapaaka, ki reira ano hanga
pa ai. He tino pa kaha tenei, otira kaore i tu
i a Pura, ahakoa i kaha te whawhaitanga. I
rai-tariha tonu nei ka karapotia a Tianara
Pura e nga mano o te Poa ki roto ki tetahi
wharua me te pupuhi ano nga pu repo a te
Poa. I te po haere atu ana a Pura. Kei roto
ratou ko tana ope i te pa o te Poa i Rairena-
paaka e noho ana inaianei; ka riro te Poa kei
te rapu pa kaha mona.
I te whakawakanga o Katana, (te tangata
naana te whakaaro mo te hopu i a Rapata), i
whakataua ia kia whakamatea. Kua puhia.
Kua tae a Kurutia kei Terakoa Pei, he
whenua no te Poriki. E oma ana pea ki lu-
ropi. E kore te Ingarihi e kaha ki te hopu i a
ia i reira, he ture na nga iwi nunui.
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
MEIHA-TIANARA PATENE-PAWERA.
No te tau 1857 ka
whanau a Patene-Pawe-
ra ki Ingarangi; kua 43
ona tau inaianei. Ko tora
papa he minita, ko ona
tuakana kei nga mahi
nunui katoa. He maha
nga tau i mahi hoia ai ia
ki Inia. I te paahatanga
o te whawhai ki Tarana-
waara ko ia tonu tetahi o
nga apiha nunui i Awhe-
rika. I rongonui ai a Patene-Pawera — i tino
rongonui ai — na tona kaha ki te pupuri i
.Mawhekingi kei riro i te Poa. Kua panuitia
e matou nga korero mo te whakapaenga o
tenei taone i tu noa atu nei i te takiwa, he
ruarua noa nei nga hoia na ratou i pupuri. I
tu ai na te manawanui o Patene-Pawera. E
kiia ana iti noa iho te moe a taua tangata i te
wa e whakapaea ana a Mawhekingi. Puta
mai ra ki waho, kei te whawhai tonu a Pawera
kaore ana okioki. He tangata ngahau, he
tangata kakama, he tangata tino toa. Apopo
pea ia eke ai ki te turanga tino tiketike o te
hoia. Ko tetahi o nga tino painga ki te
Ingarihi o tenei whawhai ko te whakaako-
ranga i nga hoia me nga apiha tai-tamariki ki
te riri, mo nga ra o muri nei. Ko te heramana
ki te moana retireti, ai, ko te hoia ki uta atiu-
tiu ai.
HE WHAWAHI MO TE PONO MO TE TIKA.
Ko etahi enei o nga kupu a Mihi Ruihi
te tuahine o te Pirimia o Keepa Koroni,
te tangata i tautoko nei i te Poa, ahakoa kei
raro ia i te mana o Ingarangi. I rere ke nga
whakaaro o tona tuahine i ona. I mea taua
wahine :—
" Mehemea he whawhai mo te Atua o nga
Mano, mehemea he whawhai mo te pono mo
te tika, mo te peehi i te tukino i te he, mo te
whakaora i tetahi iwi (maori) kaore nei e
kaha ki te whakaora i a ratou ano, kua tae nei
te reo o o ratou mamaetanga ki te rangi,
a heke iho ana te Ariki ki te whakaora,— ko
taua whawhai tenei. . . -. . • • '•
I raro i te mana o Taranawaara e ungutu
tonu ana te kohuru,— kohuru a te ture, kohu-
ru whakahawea, kohuru a-ringa, i te iwi
mangumangu kahore nei e ahei te tu o te
ringa ki te karo i te patu, i roto i waho ranei
a Taranawaara, ano kahore kau he kai-whaka-
ora mo ratou, a katahi ano. Ki te tangata
aroha ki te tika i matakitaki ki enei tukino-
tanga, i rite ki tetahi moemoea kino rawa.
Ahakoa i enei tau o te maramatanga, i te
whenua e uhia nei tetahi pito e te kara a
Ingarangi, e tukinotia ana tetahi iwi e tetahi
iwi, i runga i nga ture i nga tikanga, he tukino
tino kaha rawa, me te mohio iho o te ngakau
kei te kohurutia noatia iho tetahi iwi ngoikore
a ehara i te mea na te iwi whakapono-kore,
engari na tetahi o nga iwi e mea nei he Kara-
itiana ratou, na te iwi e whakamanamana nei
mo to ratou kaha ki te whakapono, e tapuhi
nei i te Paipera, e inoi tonu nei ki te Atua,
otira e kohuru kino ana i nga maori i te wa o
te whawhai i te wa o te rangimarie, kahore
rawa nei i penei nga kinonga o nga iwi moho-
ao o tenei whenua ki nga pakeha i nga wa o te
pakanga — katahi ano taru aroha."
TE UTU o TE WUURU.
He pukapuka mai tenei na te wehenga o te
Peeke o Niu Tireni i Ranana, Ingarangi,
Ranana, Hune 27th, 1900.
Kaore ano i hoki ake te ahua o te utu o te
wuuru engari kei te totohu haere tonu atu, a
kaore rawa e kitea ake he painga i tenei wa.
Ko te wuuru marino te mea kua tino totohu
rawa, engari ano te korohi purere e ahua
pumau tonu ana te utu. He tokomaha nga
tangata i aitua i te kaha o ta ratou hokonga
wuuru i te raumati ka taha nei, i te mea e nui
ana te utu ki Ingarangi. Katahi ano te tau i
penei rawa ai te hokinga o te utu o tenei
taonga. Kaore nga tangata hoko wuuru i te
mohio me pupuri ranei a ratou wuuru kia
taria te ahua o te makete, me tuku ranei ki te
hoko inaianei kei tino heke rawa amuri ake
nei. Kaore e kitea atu te aroaro whenua.
Otira he taonga tipua te wuuru, kaore e
mohiotia tona wa e piki ai e heke ai nga utu.
KO NGA UTU ENEI INAIANEI :—
Marino horoi 1s. 10d. a runga, 1s. 3d. a raro.
„ kirihi 1s. 1d. ... ... ... ... 7d ......
„ pihihi 1s. 8d. ......... 5d ......
Korohi purere horoi 1s. 7d. a runga 6d. a raro.
„ kirihi 1s. Od. ... ... ... 5d. ... ....
„ reme 10d. ... ... 6d. ... ....
pihihi 9d. ... ... ... 4d. ... ....
Kei te noho tatari tonu matou ki te pikinga
o nga utu o te wuuru. Tera ano e panuitia e
matou nga rongo e tae mai i roto i nga ra e tu
mai nei, e mohio ana hoki ka tata te wa e rere
ai te kuti i runga i te hipi.
Kei te maharahara ake ki te marangai
o Akuhata mo te taonga nei mo te reme, ka
pari te ihu.
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE AITUA KI MOTU.
Ki te Etita o TE PIPIWHARAUROA,
E hoa, tena koe !
Mau e uta atu ki runga ki nga parirau o TE
PIPIWHARAUROA enei korero e mau ake nei,
hei kawe atu ki nga iwi katoa o Ao-tea-roa me
Te Waipounamu.
Tenei tetahi parekura nui o Te Whanau-a-
Apanui, ko nga tamariki o te Kura i Omaio
kua mate, i tahuri ki te awa o Motu.
No te ahiahi o te Paraire, te toru o nga ra
o Akuhata, ka hokihoki mai aua tamariki ki o
ratou matua i Maraenui nei. E ono maero o
Maraenui ki Omaio, hei aha ki te aroha ki nga
matua naana i kawe mai!
I te Ratapu, te 5 o nga ra, i muri o te
parakuihi ka hokihoki katoa aua tamariki ki to
ratou kura i Omaio. Ka haere ko Pani Re-
timana te pakeke hei whakawhiti i aua tama-
riki i te awa o Motu. Ko te Whai-ora tetahi
o nga pakeke i haere; he wahine tenei. Ki te
whakaaro i to ratou taenga ki te awa kotahi
tonu te whakawhititanga, mehemea hoki e
rua whakawhitinga kua ora ano etahi. Ko to
ratou tokomaha 18,— tekau ma ono nga tama-
riki, tokorua nga pakeke. Ko te waka e 23
putu te roa, e 3 putu te whanui, kaore i tika
hei whakawhiti i te 18 i te whakawhitinga
kotahi. Kaore i te tino mohiotia nga korero
o te aitua nei, i te kore tangata rawa i kite, i
te kore morehu hoki hei whakataki i nga
korero. E whakaarotia ana no te whakawhi-
tinga ka tahuri te waka, ka mauria e te au o
Motu ki waho ki te moana-nui-a-Kiwa. Tera
te pokepoke mai ra i roto i te wai, tenei
te noho he atu nei nga pakeke i te kainga.
Neke atu pea i te hawhe maero te tawhiti
atu o Motu i nga kainga o Maraenui. Kaore
e kitea atu i te pouri o te rakau, me te ahua
tawhiti atu hoki.
Ko etahi o nga tamariki nei i ma runga ite
hoiho, kua riro atu era i mua atu o enei i mate
nei, kua tae kei Omaio. Ka tatari mai nga
matua whangai o enei kua mate nei i te ahiahi
a, ao -noa te ra. Ka maharahara tonu nga
matua whangai o nga tamariki nei e noho mai
ra i Omaio, aue, he aha ra te take i roa ai
nga tamariki nei ? Ka mahara kei te ora.
Tenei hoki matou ko nga matua o nga tama-
riki nei te noho he nei i Maraenui. Ka mahara
katoa matau kua tae noa atu nga tamariki ra
i te ahiahi o te Ratapu ki Omaio: kaore, tera
te moe mai ra i te moenga kino, i te anuanu,
i te matao, na wai te kainga o te ika i ki atu
hei moenga mo te Kahurangi ?
I te ata o te Mane, te 6 o nga ra, ka tae mai
nga tangata o te rawhiti, ka korero : " Kaore
ano nga tamariki nei kia tae ake ki te rawhiti,
kei te ngaro katoa aua tamariki." I konei ka
ahua takahuirangi to ngati-maua marae. Ko
te mahi a te Whanau-a-Apanui e noho nei he
hanga i tetahi whare nui. Katahi ka haere ko
etahi o nga matua o nga tamariki nei ki te
titiro i te ngutuawa o Motu, ko Te Mate Ra-
ngatira (he wahine) me Arapeta Erueti Tike-
tikeirangi. Ka tae atu ki te awa ka haere ki
te titiro i te tauranga o te waka. Tae rawa
atu kua ngaro te waka, katahi ka oma ki tata-
hi. Ko Te Mate Rangatira i tere i mua i a
Arapeta. Rokohanga atu e te wahine ra e pae
ana ko tetahi tonu o ana tamariki, ko Peeti te
ingoa, he taane ka whitu tau. Ka aue haere
atu te wahine ra, ka hinga tapapa iho ki runga
ki tana tamaiti tangi ai. Ka oma atu a Ara-
peta ka tae atu ki te wahine ra e tangi ana, ka
oma ki tetahi wahi o te one. Rokohanga atu
e pae ana tetahi ko Kereopa te ingoa, he tane
ka 13 nga tau. Ka haria e ia ki te taha o te
wahine ra, ka oma ano ia ki te kimi i etahi.
Rokohanga ata e pae ana tetahi ko Makere te
ingoa, he wahine, ka 7 tau; ngaro atu ki te
moana tekau ma rima. Ka kitea atu e ngati-
maua e powhiri mai ana, katahi ka mohiotia
atu kua mate. Ka timata te aue haere o te
tane, o te wahine, o te tamariki, i te akau.
Kua kore i mohiotia te ahua o te tangata
i taua ra. Kua porangi katoa te ahua, kua
pokaikaha noa iho.
Katahi ka mauria mai nga tamariki ra,
ka takoto i runga i te atamira i te roro o te
whare nui, o te ' Poho o Apanui.' Ka rangona
i konei he aue nui no te iwi katoa, he tangi
pokaikaha i nga wahi katoa o te marae o
Apanui. A, kia kaua ianei e hika ma e auetia
te mate whakarihariha, tenei parekura nui
whakaharahara! Ko wai ka kite i tenei ahua
mate!
"Takoto mai e hika ma e..., i roto i te
whare kino, i te whare pouri, i te whare o
Tangaroa. Ko wai ka mohio atu i nga wha-
kaaro a nga rangatira nunui 0 ena iwi — o
Ururoa, o Tamure, o Takiari, o te tini noa atu
o nga iwi o te moana. Anei ke te whare hei
tirahatanga mo koutou e hika ma, ko te poho
o to koutou tipuna o Apanui."
I te Taite, te 9 o nga ra, ka pae mai toko-
rua, ko Pani Retimana (ko te kai-whakawhi-
ti i aua tamariki), ka 26 nga tau, ko Tawhi
Arapeta, he kotiro ka 6 tau. Ka mauria mai
ano enei ki te roro o te ' Poho o Apanui,' ki te
taha o era e takoto mai ra i runga i te atamira.
ko Pani Retimana ia he mea wehe atu ki
te whanga takoto noa atu ai. Kotahi haora
e ngurunguru iho ana te wahine ka haria atu
ki te nehu.
I te Hatarei, te 11 o nga ra, ka pae mai
tokorua, ko Mere Heni Te Waewae, he kotiro
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
ka 13 tau, i pae ki Wai-o-mahau; ko Paora
Arapeta Erueti, ka 5 tau, i pae ki te Ana-o-
Hine-te-kahu: ko Mihi Arapeta Erueti, ka 12
tau, i pae ki Hanoa i Torere, tekau ma rua
maero te tawhiti atu i Motu.
I te Ratapu, te 12 o nga ra, ka pae mai
kotahi, ko Iritana Mita, ka 12 tau, i pae ano
ki Torere. Ki te whakaaro i runga pea enei
i te waka e tapapa ana, inahoki i pae ano
te waka ki Torere.
Hui katoa enei kua pae mai nei ki uta toko-
iwa, tokoiwa ano hoki e ngaro ana ki te moa-
na. Kei te kimi tonu nga poti weera i waho
i te moana, me nga tangata eke hoiho i wha-
karitea mo uta. Ko enei tamariki he tino
rangatira no Te Whanau-a-Apanui, he huihui-
nga no nga toto rangatira o nga iwi o Te Tai-
rawhiti nei, (haunga hoki a Pani Retimana).
[Kotahi te tamaiti i kitea e te tima, e 40
maero ki waho ki te moana.— Etita.]
No te Ratapu, te 12 o nga ra, ka nehua ki
te urupa i Omaio, ko Hakaraia Pahewa te
minita nana i nehu. I tae mai ano to ratou
mahita kia kite i te tanumanga o ana tamariki.
He nui tona, pouri.
Ko nga ingoa enei o nga matua o nga tama-
riki i mate, me nga ingoa ano o aua tamariki.
Ko nga tamariki i tohungia ki te K kua kitea,
ko nga mea i tohungia ki te N kei te ngaro
tonu ki te moana.
MATUA. TAMARIKI. TAU.
{ Mereheni 13 K
Paratene te Waewae 6
\\ Tamahou 6 N
Kereopa 13 K
Wiremu Hape Te Waaka 8 N
Wiremu 10 N
Henare Akuhata
Arapeta Tiketikeirangi Paora K
Te Puke te Kouorehua { Amokura 12 N
Te Rutene 9 N
Toopi Hamiora Peeti 7 K
Arapeta te Rua Tawhi 6 K
Akuhata Reweti Hariata 12 N
Mita Marino Iritana 12 K
Pani Retimana Erina 8 N
(I mate a Pani Retimana) 26 K
Ani Taramea 38 N
Hui katoa tenei parekura tekau ma waru.
Ka tae te rongo 6 te parekura nei ki nga
iwi o te Tai-rawhiti 0 te Tai-whakararo, kaore
i roa ka eke nga iwi nei ki Maraenui. Ka tau
nga iwi o te Tai-whakararo ki te marae,
ka puta nga iwi o te Tai-rawhiti, ka tae mai ki
tera taha o Motu. Katahi ano ka tukua mai
te waha o te pu, a nana, mehemea kei Awhe-
rika e pupuhi ana. Tau ana te paoro ki nga
maunga. Tau ana te tuiri ki te tangata
whenua. Kua tae mai hoki te rongo kaore e
ora te tangata, he tikanga maori mo tenei
tu mate. Ka noho tupato te tangata whenua.
Katahi ka whakawhiti. Ka tata mai te ope
ra, mau ana te wehi. Ka tu maua i runga o
te tohu. E rima rau maua, hui ki a Ngaitai
ki a Te Whakatohea. Ka hapainga ta maua
ngeri pohiri:—
" E ko te puuru, ko te puuru koa e takataka
kia ueue kia tu tangatanga i te riri. E kore te
riri e tae mai ki konei i te ture a te kawana ka
pukawautia koa ana te riri. Aha mate kino
— mate kino, mate taurekareka pea koe. He
mate taua pea koe, e tataia he toroa e hoe ai
te moana e ...!"
Ka mutu nga taataa, e tangi ana ka puta a
Ngati-Awa, a Ngati-Pukeko. Kei te haere
ano a Te Whakatohea a Tuhoe. Nawai i
kitea te whenua a, ka ngaro.
He maha nga korero, engari e rua nga take
nunui i whakaotia i tenei huihuinga nui o nga
iwi o te Tai-rawhiti nei mo runga i tenei
aitua.
I. He tono atu ki te Kawanatanga kia ha-
ngaia he piriti mo te awa o Motu, hei tohu
whakamaharatanga mo te matenga o enei
tamariki.
II. Ko te moana kua whakatapua, timata
atu i tenei ra, te 15 o nga ra o Akuhata 19oo.
Ko te rohe o te tapu, timata i Toka-a-kuku,
Waiorore, Te Awanui, Omaio, Whitianga,
Motu, Maraenui, Hawai, Torere, Hauriri, ka
mutu. Ko nga Maori me nga pakeha i roto
i tenei rohe kaua rawa e haere ki te hi ika i te
moana, ki te mahi kuku ranei, kina, pupu,
paua, me era atu kai o te moana. Ki te takahi
tetahi tangata i tenei ture ka whiua ia e te iwi
nui katoa. Ma nga rangatiratanga ra ano o
te Tai-rawhiti e whakarite te wa e noa ai tenei
tapu, katahi ka noa ai a muri ake nei, tetahi
wahi anake ranei o tenei rohe, pehea ranei.
Kua tae mai te tangi a te Kawana o te Ko-
roni raua ko tona hoa wahine, me te Pirimia,
me nga Minita o te Kawanatanga, i ra-rototia
mai i te waea, i te 13 o nga ra o Akuhata, ki
nga matua o nga tamariki i mate nei, me te
iwi nui tonu o Te Whanau-a-Apanui; na te
Honore Minita o te taha Maori na Timi Kara
i tuku mai; me te mihi mai hoki a nga apiha
o te Tari Whakahaere o nga Kura o Niu Ti-
reni. Tenei ake te wa e whakahokia ai aua
tangi.
Heoi ano,
na to koutou hoa,
na TIMI WAATA RIMINI.
Maraenui, Akuhata 8th, 1900.
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
WAIHORA.
Ki te Etita o TE PIPIWHARAUROA,
E manu, tena koe.
Mau e whakaatu ki nga Maori me nga pakeha
o nga motu e rua nei, o Ao-tea-roa me Te
Waipounamu, tenei tetahi roto kei Waihora,
e tata ana ki Taumutu, i te takiwa o Kanati-
pere. Ko taua roto he mea taunaha mai
i nga ra o mua na Te Ruahikihiki, i te takiwa
i a Ngati-mamoe te mana o te moutere o Te
Waipounamu. I whakamatea hoki a Ngati-
mamoe e Ngaitahu mo runga i te kohuru
a Ngatimamoe i a Manawa, te matua tane o
Te Ruahikihiki. Ko te take tena i tino wha-
kangaromia ai te iwi o Ngatimamoe, a tae noa
atu ki Tarere, ki Whenua-uta ara ki Murihiku.
Ko te putanga o nga uri mokopuna a Te Rua-
hikihiki ko te Honore H. K. Taiaroa. Kei te
maharatia ka iwa nga whakatupuranga i a
Te Ruahikihiki ki a Hori K. Taiaroa.
Ko te rahi o te roto o Waihora e 30 maero
te roa, e 25 maero te whanui, nui atu ranei.
He ika te kai o tenei roto. He mano, he
mano te patiki, te tuna, te inanga me era atu
ika, e kore rawa e taea te mahi. He mano
tini te manu ki tenei roto, ara te parera,. te
putakitaki, te pakura, me era atu manu.
Ko nga kai. e tipu ana i te takutai, he aruhe,
he raupo, he rehia, whe kauru ara he ti, me era
atu kai. Ko nga kai e tipu ana i nga maara
o mua, ara nga kai e mahia ana e te tangata,
he pora, he taewa, he taro, he kumara. Ko
enei nga wahi momona atu inaianei mo nga
mahi a te pakeha,:ara mo te mahi witi, parei,
oti me nga kai katoa a te pakeha.
Ko Waihora anake te roto e mahia ana e te
pakeha te ika i nga tau katoa hei tuku ki nga
taone katoa o Niu Tireni.
Ko te whakatauki a nga tangata o te iwi o
Ngaitahu o mua mo te nui o te kai o Waihora
koia tenei: "Ko nga hau ki nga whenua, ko
nga kai ki Orariki." - . ..-
E matauria ana tenei whakatauki puta noa
i nga wahi katoa o Te Waipounamu. Ki te kite
te tangata i nga tuna, inga patiki, me era atu
kai i haere atu i Taumutu ka whakatauki
ratou i te whakatauki e mau i runga ake nei.
Ka mutu aku kupu mo te taha ki te ranga-
tiratanga o Waihora, me ona kai e pai ana ki
te Iwi Maori.
Tenei ano etahi painga o Waihora kua
kitea inaianei. I enei tau e rua kua taha ake
nei ka kitea te koura i roto i nga oneone i
te tahatai, i nga tahataha moana, e 90 maero
takutai ka tae mai ki. Taumutu. Otira i te
kore wai e rere iho ana i runga i te tuawhenua
hei horoi, kihai rawa i taea te mahi, ara i te
kore e ea o te mahi.
No te 4 o nga ra o Mei ka taha nei ka tino
kitea nuitia te koura i te roto o Waihora. Ko
nga pakeha kua rere-porangi ki te omaoma
haere ki te patu pou kereeme ma ratou, a pau
ana nga taha o Waihora i a.ratou pou, me te
pou hoki i roto i te moana o Waihora mo nga
mahi a nga kaipuke keri koura. Ko nga
Maori o Taumutu kihai i mahara ki .te whaka-
tu pou ma ratou, no te tuunga tonutanga
o nga pou a te pakeha ki nga roro o nga
whare, ki roto ki nga patiki, katahi nga Maori
ka tu ki te whakatete, hei aha ma te pakeha ka
takoto tonu mai. Mau mai ana i tona pou me
tona raihana ano ki tona ringa. Kei te haku
noa iho te Maori kei te ki ' Ka kino te pakeha.'
Tenei ake te ra e tu ai nga kamupene hoko-
hoko i nga hea mo te mahi koura, a e mahara-
tia ana tera e tokomaha nga Maori e tango
hea mo ratou. Tena ra e nga tangata Maori
me nga taitamariki Maori o nga kareti nunui,
kia rawe ki a koutou, whakaputaina to koutou
kaha!
Na to hoa,
na TINI KEREI TAIAROA.
Taumutu, Te Waipounamu.
TE PAREMETE.
Te nui o nga moni takoha me era atu moni
a te Koroni i te tau 1899 ki te tau 1900 e
£5,699,618. Hui katoa nga moni i pau i runga
i nga mahi a te-Kawanatanga e £5,140,128;
toe iho ki roto ki te ringaringa o te Kawana-
tanga e £605,351 ! O mua iho a, katahi ano
ka taea tenei whika. E nui ake tenei moni
mehemea kaore etahi whakaaro nunui i puta
mai ki te Koroni i enei tau.—
•Mo te whangai i nga kaumatua . . £200,000
Mo nga hoia i Awherika . . . £258,000
Mo te mate-kai ki Inia )
me te ahi ki Otawa £10,000.
Mo te arai i te mate puponiki . . . £5,000.
Mo te ruritanga i nga whenua
kawanatanga £14O,000.
I te nui o te kaha o te Koroni, i te nui hoki
o nga moni i takoto noa iho, kua whakahekea
te takoha mo nga mea e tino hiahiatia ana
e te tangata. Ko nga mea enei kua whaka-
ititia nga takoha: ti, karani, etahi tu rongoa,
kanara, maati. Ko nga mea enei kua kore
rawa he takoha: hinu whenua, raihi, tote,
kawhi, koko, mihini mahi paamu, mihini mahi
koura. Kua ngawari rawa te utu o enei mea.
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
E rua hereni te hekenga o te utu o te hinu
whenua. No te 18 o nga ra o Akuhata ka
timata tenei ture, engari ko nga tangata hoko-
hoko kei te pupuri tonu ki te utu tawhito, kia
pau ra ano nga taonga i riro mai i a ratou i te
wa e nui tonu ana te takoha, katahi ka whaka-
iti ai te utu.
Tetahi mea kua tino tukua te utu ki raro ko
te haere i runga i nga rerewe a te Kawanata-
nga, kotahi pene mo te maero, mo te turanga
tuarua. Hei a Hanuere e haere ake nei ka
kotahi pene ano te utu mo te reta ki te tukua
ki roto ki te meera. He tohu katoa enei no te
kaha o te piki haere o te rangatiratanga o Niu
Tireni.
I te whai-korero a te Raiti Honore R. J.
Hetana, te Pirimia me te Minita Tiaki i te
Koroni, i puta ona whakaaro mo te whakanui
i nga hoia o te koroni, i nga pu-repo me era
atu mahi hei tiaki i to tatou whenua, i mea
hoki ia : "He nui nga tangata o te Iwi Maori
e rite ana mo te mau pu. I nga ra i mua ake
nei i kite tatou i te toa o te Maori ki te hapai
patu, a inaianei e hiahia katoa a a ratou ki te
tautoko i te mana o to tatou Kuini atawhai, a
i pouri ratou mo to ratou korenga i haere tahi
me a tatou tama i roto i nga ope i haere ki
Awherika. Kua tae mai te wa e whaka-
whirinaki ai tatou ki nga Maori kua uru nei ki
roto i nga hoia, e whakaritea ai hoki ratou hei
wahi tuturu mo te ope a te Kuini." Ki te
whakaaro a te Pirimia kia 10,000 hoia mo
Niu Tireni, o tenei-10,000 kia 2000 hoia
Maori; te utu katoa ka eke pea ki te £100,000.
( Kua tae mai ki a matou te reta a Tuhaka
Mokena Kohere he whakaatu naana i te hopo-
hopo o tona ngakau mo ta Pire Poari e wha-
kahaeretia nei hei whakahaere i nga toenga
whenua o te Maori. Ki tana whakaaro he
mate mo te Maori kei roto i taua pire; e kore
e taea e matou te ta te roanga atu o tana reta
kei waiho aua korero hei tautohetohe i runga
i nga parirau o TE PIPIWHARAUROA. I mea a
Tuhaka Kohere, " E kore rawa au e pai ma
raua tangata e tiaki taku wahine me aku rawa
katoa i te mea kei te pai tonu taku whakaha-
ere i aku mea katoa."
I tono ano a Tuhaka Kohere kia whaka-
aturia e matou te tikanga o tetahi kupu pake-
ha e eke ana ki runga i te Ture Poari: kaore
i marama tona tuhi i taua kupu, otira ki ta
matou whakaaro taua kupu ko te fee-simple,
ara ko te tino mana i raro i te Karauna e whai
paanga ai tetahi tangata ki tetahi whenua,
e riro ai hoki i a ia te mana whakahaere
o taua whenua me ona hua katoa; otira i
etahi wa, mehemea he mea homai te whenua
ma tetahi tangata e whakahaere mo tetahi atu
tera ano e uru etahi kupu ki roto i te tiiti hei
arai mo te mana motuhake o te kai-whakaha-
ere. Ki te riro i te Poari te whakahaere i nga
whenua maori kua whiwhi taua Poari ki te
fee-simple, tino motuhake aha ranei. Kaore
ano kia tino mohiotia.)
E kore pea e taea te peehi te whakaaro o te
Kawanatanga ki te hanga i tetahi ture whaka-
haere i nga whenua maori; kaati heoi ano te
mea tika ko te whakatikatika i taua ture. Kei
te akiaki te pakeha kia hohoro te hanga i
tetahi ture.— Etita.
PITOPITO KORERO.
Kei te haereere ki nga whenua te kingi
o Pahia. I a ia i te whenua o te Wiwi
ka puhia kohurutia ia, otira kaore i mate. He
aha ra nga he o nga kingi ka whaia nei e
te tangata kia patua ? Ka marama i konei te
tino tika o nga kupu a Wiremu Hakipia : " E
kore e au te takoto a te mahunga mau karau-
na."
No te 19 o Akuhata nei ka marenatia a
Hamiora Hei raua ko Kataraina Rangiuia e
te Rev. Matenga Waaka, ki te whare-karakia
whakairo i Manutuke, Turanganui. Ko Ha-
miora Hei i whakaakona ki Te Aute, i muri
mai ka haere ia ki te Kareti nui i Akarana. E
ako ana ia ki te mahi roia, kei roto hoki i te
tari roia e mahi ana inaianei. He tamaiti
mohio ano a Katarina Rangiuia; he mohio ki
te reo Ingarihi, ki te waiata, ki te whakatangi-
tangi piana, he momo rangatira hoki no Tura-
nga nei. Na Heta te Kani ia i tuku atu.
Hei a Tihema nei tu ai he whakamatakitaki
nui ki Otautahi (Christchurch), hei whaka-
maharatanga mo te tutukitanga o nga tau o
tera taone ki te rima tekau. Kua tonoa kia
. tae he ope Maori ki reira ki te ahuareka, kia
tu ai hoki he reehi waka taua. Kei Ao-tea-roa
nei he waka. He hui nui rawa tenei.
I tu he hui nui ki Papawai, Wairarapa, i tae
mai ai te Kawana, me etahi mema o te Pare-
mete. Te take o taua hui he hoatutanga na
te Kawanatanga he hoari ki a Kanara Piti o
Whakatu, ki a Kapene Tunuiarangi o -Wai-
rarapa, ki a Rewheteneti Pringle o Pamutana,
ki a Tariana-Meiha Kurupo Tareha o Heretau-
nga. Ehara enei hoari i te tohu toa, (ehara i
te pera me nga hoari i tukua ki a Meiha Ra-
pata, ki a Meiha Keepa, ki a Te Mokena Ko-
here, ki a Henare Tomoana; na te Kuini era
i homai hei tohu mo te manawanui mo te toa),
engari hei whakamaharatanga mo te Taimana
Tiupiri o Kuini Wikitoria i tae nei he ope hoia
o Niu Tireni, ko enei tangata hoki nga apiha
o taua ope hoia.
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
TE ROPU KARAITIANA O NGA TANGATA
KARETI.
I tera tau he roa ta matou korero whaka-
marama mo tenei kotahitanga, ara te Ropu
Karaitiana o Te Ao o Nga Tangata Kareti.
Kua eke ki te tekau-ma-tahi nga peka o tenei
kotahitanga: (1) Kereti Piritani (Ingarangi,
Kotarani, me Aerani); (2) Amerika, (3) Hui-
tini. Nowei, Tenemaaka; (4) Tiamana; (5)
Taake, Kanaana, Ihipa; (6) Inia me Hirona;
(7) Ahitereiria me Niu Tireni; (8) Haina; (9)
Tiapani; (10) Awherika ki te Tonga; (11)
Wiwi, Horana, Peratiamu, me Huitarani.
Kua eke ki te 55,000 nga tangata kareti,
wahine, tane, kua uru ki tenei ropa, ahakoa
kaore ano kia rima nga tau o tona whanau-
tanga. Ko nga kareti nunui anake e ahei te
tapoko, kaore nga kura ririki; ko Te Aute
anake te kura Maori o Niu Tireni kua uru.
Te take o tenei kotahitanga, hei paihere
i nga tangata kareti i te ao, hei whakakaha i
te whakapono i roto i nga kareti, Rei hapai
i te whakapono o o ratou whenua, o te ao
katoa hoki. Kua taiawhiotia te ao katoa,
a ko" ona apiha kaore i te iwi kotahi engari kei .
te ao katoa. Waiho nga kawanatanga o te ao
kia ri-riri ana, ko te hunga Karaitiana ia o
nga kareti o ia kawanatanga, o ia mana, o ia
whenua, kei te pupuri nga ringa, kei te tauhe-
rea nga ngakau e te aroha o te Karaiti. Ka
rite mo ratou te kupu i kiia e nga tau-tangata
mo nga Karaitiana o mua, " Titiro ki te aroha
o nga Karaitiana tetahi ki tetahi."
I korerotia ano e matou te tuunga o te hui
ki Whakatu i tera tau, a te manga o Niu
Tireni o tenei ope nui, i tae.ai etahi o nga
tamariki o Te Aute me etahi atu. Kua tu amo
te hui tuarua, kotahi rau nga tangata kareti i
tae, no Ahitereiria etahi i tae mai. He nui te
pai o taua hui. I tono nga kai-whakahaere o
taua hui kia tu tetahi tangata ki te whakaatu
i te ahua me nga mate e pa ana ki te iwi
Maori o Niu Tireni. I te kore tino Maori i
reira ka tu ko Mihi Kiiti o Te Aute ki te
whai-korero. I uiui etahi o nga tangata
kareti mehemea e watea kia ratou he huarahi
e ahei ai ratou te whakaako i te iwi Maori.
Ko te pakeha kei te aroha noa mai ki nga
wairua o nga Maori, tena ko te Maori kaore i
te aro ake ; heoi ano ta ratou e tino whakaaro
ana ko te oranga anake o tenei ao, mehemea
nei e ora tonu ana ratou ake, ake, ake.
Ehara i te mea e 55,o00 tonu nga tangata
kareti whakapono i te ao, kaore, ko nga mea
anake enei kua tuhia nga ingoa. E te iwi,
titiro kei te kai-ngakautia te mahi nei te
whakapono e nga tangata matau, te mahi
e kore nei e pirangitia e tatou. No wai te he,
no te Atua no tatou ranei, i kore ai tatou
e mohio ki -te ngahautanga, ki te hari, ki
te pai, ki te rangimarie o te whakapono ? Kei
pohehe tatou kotahi ano te tu 0 te pakeha
o te ao, he penei me a tatou e mohio nei,
he tutua, he atua-kore, he reo-kino, he koro-
piko ki te moni hei atua mo ratou.
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri, ki te
Himene : he nui noa atu nga pukapuka kei a
au inaianei: ko te utu :—
He mea nui, kiri noa, ... 2/6
He mea nui, kiri pai, ... 4/-
He mea paku, kin noa, ... 7/-
He mea paku, kiri pai, ... 2/6
He mea paku, kiri pai rawa, 3/6
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu i nga
pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
Kua pau katoa nga Himene. Ka panuitia
ano ina tae mai etahi.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te marama.
2. Ko te oranga mo te Pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei. •
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku mai ai,
ka takaia tana Pepa kite awhi whero; e rua nga puhanga
pena ka whakamutua te rere atu a te Pepa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi,
o ia wahi o. te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo
te ta i aua korero; kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa:—-
Ki TE PIPIWHARAUROA,
• Te Rau, Gisborne.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
£1 Mrs Goldsmith, 10/- Mrs. Carroll, Hemi Matenga.
7/- Heni McDonell. 5/- Mrs. Fairlie, Wi Rangirangi
Nireaha Tamaki, Raharuhi Tuanehu, Riwai Hiwinui,
Matiu Harawira, Tamihana Wairuamate, Kurumoa,
Tuparoa Reading Room, Hakopa Kahi, Huta Paaka,
Hare Heterewika, Hohepa te Piri, Panapa Waihopi,
Kepa Pomare, Hori Korohina, Raniera Tahu, Hare
Kawenga, Tautahi Pohatu, Harehare, ]. Hardiman,
Karaka Tarawhiti, Rawiri Tikahita, Manaaki Areta,
W. H. Pehimana. 5/- A. H. Pokai. 2/6 Taiwera
Rawiri, Alex. Mackenzie.
H. W, WILLIAMS. TE RAU PRESS, GISBORNE.