|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 33. 01 November 1900 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa,
he Kupu Whakamarama.
NAMA 33. GISBORNE. NOWEMA 1900.
TE PIPIWHARAUROA.
E kore matou e ahei ki te ta i nga korero
kahore i whakaaturia mai te ingoa o nga kai-
tuku mai. Mehemea kahore te tangata e pai
kia whakaaturia tona ingoa, me tuhi mai ki a
matou, ko matou kia mohio ki tona ingoa ki
tona kainga.
E pouri ana matou mo te tukunga atu i te
awhi whero.ki nga tangata kahore nei i tika kia
tukua atu. No nga kai-whakapiri te pohehe,
otira e nga hoa kaua e mamae, he whakaatu
kau, ehara i te whakawehi.
I korero mai o matou kaumatua ki to matou
he mo nga kupu mo Kingi Mahuta i roto i te
NAMA 32. Ko aua kupu ehara i a matou
engari na nga mema o te Paremete, heoi ta
matou ko te whakarapopototanga i aua korero
ko te whakaae hoki he tika. He tamariki e
nga hoa, kei te ako tonu.
E hiahia ana matou ki te whakamahara ki
nga kai-tautoko kia tohu i a ratou pepa, hei te
mutunga o te tau ka whakapukapuka ai, hei
tirotiro hei ketuketu a nga ra e tu mai nei.
Taihoa ka taia e matou etahi korero pai atu,
mo nga mate e pa mai ana ki te tinana o te
tangata, mo te ahua hoki o te tiaki turoro, me
era korero e tika ana kia tohungia. Ki te
hiahia tetahi tangata ma matou e tiaki he pepa
mana i konei mo te tau kotahi, a ma matou
hoki e whakapukapuka, e tuku atu hoki i roto
i te meera me whakaatu mai, ko te utu katoa
e 6/-
E pouri ana matou mo to matou kaha-kore
ki te ta i nga whakamarama i tukua mai e
Apirana Ngata, mo nga ture kua oti nei i te
Paremete hei painga mo te Maori, ara te Ture
Kaunihera me te Ture Marae, engari ka tukua
ra-wahotia atu e matou ki o matou kai-tautoko
i Turanga ki Torere.
Kaore he whakaahua mo tenei nama o ta
tatou manu, engari hei te nama o Tihema ka
taia nga whakaahua e wha kua taia e matou
a ka nekehia hoki nga wharangi o TE PIPI-
WHARAUROA ki te tekau-ma-ono. He tikanga
na nga nupepa pakeha te whakanui i te Nama
Kirihimete. Mehemea ka kaha te whangai i
ta tatou pepa, katahi pea ka whakatuturutia
ki te tekau-ma-ono tonu nga wharangi. Huri
ake e te iwi mo tenei marama; taria te Nama
Kirihimate, kei roto te pukahutanga o te kore-
ro — o nga tu korero katoa.
TAKU INOI.
Ki te mea tera tetahi he ngoikore atu,
Homai he kaha ki a au ki te awhina i a ia ;
Ki te mea tera tetahi he matapo atu,
Meinga maku ia e arahi kia tata ki a Koe
Meinga kia pono aku wawata matemate
Kia taea ai te mahi e matea ana e ahau:
Kakahuria ki te ora toku whakaaro ngoikore,
Meinga au kia rite ki taku i tumanako ai;
Meinga kia kite au i roto i Tau mahi
He rangimarie, ataahua atu nei i te hari;
Arahina au ki waho i a au ano, ki te aroha
A meinga au kia rite hei kai-noho mo te rangi,
A, nawai ra ko nga mea kakara katoa, ko nga
mea pai,
Ano ko te kainga pumau o toku wairua.
JOHN GREENLEAF WHITTIER.
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
WAIKATO TANIWHA-RAU.
(Na APIRANA T. NGATA, M.A., LL. B.)
WAHI 1.
1. TE KINGITANGA.
" Ko Waikato te wai, ko Taupiri te maunga,
ko Potatau-te tangata."— Ko Potatau te
tangata. Kei nga kaumatua e matau ana nga
korero o te wa i hua ai te whakaaro i nga iwi
kia whakaturia he kingi, he korero e tautohe-
tohetia ana e rangirua ana ki taku whakaaro,
na reira au i kore ai e whai kupu mo tera.
Engari ko au kanui te miharo mo te pokanga
o tenei whakaaro i te iwi Maori, kaore ano ra
i matatau mai i nga ra o nga tupuna ki tera
taonga ki te kingi, a mo te pokanga ake o te
whakaaro i te mea kua tau te mana me te
rangatiratanga o nga motu e rua ki roto i te
ringa o te pakeha, o te Kuini o Ingarangi me
ana iwi tae ake ki nga whakatupuranga e tu
mai nei, i runga i te tuku a Te Tiriti o Wai-
tangi. Na ka tu he kingi ko Potatau — he
rakau hei-pou herenga mo te tangata, mo te
whenua, mo te tikanga, e ai ki te korero. Ka
waiho ko nga mania o Waikato hei papa e tu
ai te rakau, ko nga mano o Waikato hei huru-
huru mo nga-waewae o te kingi. He parau
pea tenei, engari--he korero ano i hakiri ake. i
puta ano te kupu i te motu, kaati kua tu mai
ra a Potatau, kaati mai i te ingoa o te kingi
ki a Waikato, ko nga tikanga me nga whaka-
haere me tuku ki te motu. E ki ana au me-
hemea i pera, mehemea i whakarangona taua
kupu kua titaha ake i te motu nei etahi mate
taimaha i pa nei. Engari na Waikato i takiri
tona tangata, i apo ki a ia te ingoa, te tinana,
te mana, te whakahaere. " Tupu ake ai ano
te rakau i tona wahi, ka hua, ka rere mai nga
.manu o te rangi ka kai." He tika ano, engari
tetahi ahua o te rakau toro ai nga pakiaka ka
toha ki te nui o te whenua, ka u te tu a tena
rakau. Mei pera te totara i tu mai ra i Wai-
kato i toro nui nga pakiaka ki roto ki nga iwi
ngotongoto ana te tupu, i te hua o nga wairakau
o nga tai e wha; tera e tuaina a tona wa ka
oti he whare whakairo nui whakaharahara e
tomo ai nga iwi katoa ki roto. Te he o te
rakau he maha nga kakano, he tau e reka ana
ki te manu tenei kakano, he tau ko tera, kaore
e pumau: a ki te kawa mai te kakano o
Maungatautari, o Pirongia, i tetahi tau, ka
aha etahi manu ? Ka ahu noa ake pea ki te
Pua o Te Roku, ki Pipiwhakao, ki runga noa
o Ruahine, ki Huiarau, a reka noa te tau i
reira, ka waiho ano ko nga manu tutata i
Hurakia hei kopikopiko ki ona pua.
Otira ki roto ki te porotaka ano o te Kingi-
tanga e rere mai ra i Manuka ki Mokau,
Mokau ki Horohoro, Horohoro ki Wairakei i
waenganui o Maketu o Tauranga, Wairakei ki
Tamaki ka huri ki Manuka ano, kotahi ano te
tangata, ko Potatau i ona ra, ko Tawhiao i
muri iho, ko Mahuta e tu mai nei. Ko ia te
huinga o nga kupu 0 nga tikanga, a e puta
ana mai i a ia te kupu te tikanga. Na, ko
••• taku tenei i titiro ai, he taonga te Kingitanga
hei whakakotahi i nga iwi, i waiho ai hei
karanga ma te kingi mai o Potatau a taea
noatia tenei ra kia whakakotahitia nga iwi. A
e kitea ana te pai te topu o nga iwi 0 Mahuta
ki raro ki tana kupu. Na, mehemea i haere
rua te whakakotahi i runga i te mana tangata
kia kotahi ai he tatua hei whitiki, a i runga
ano i te marama o te whakahaere kia pai ai te
ahua o te tatua ki nga iwi, kua ea noa ake ra
te karanga mai ki te motu. Ko tetahi o aku
i titiro ai, na te pakanga a Tawhiao ki te
pakeha, na reira nei i homai te mate mo nga
whenua o Waikato, i mau ai era iwi nunui ki
raro i te Kingitanga taea noatia mai tenei ra.
Ka mea nga iwi, mate tangata, mate whenua
— Kaore he rerenga atu ki waho, kei whea
hoki he rerenga ? I mua atu i te whawhai na
te kupu whakatakoto i whakakotahi. I muri
iho i te whawhai na te aitua i pa rite ki -te
katoa, mai i te kingi tae noa ki te tangata
ware, na reira i whakakotahi. Mehemea i
mau tonu te whenua o Waikato, i toitu tonu,
kua kore noa ake ra te kingi i a Waikato ano
te turaki, kua riro hoki ma nga ngangare mo
te whenua e wehewehe te tangata, e tukituki
nga iwi.
Ata titiro ki enei kupu e aku rangatira o
' Waikato, kaore i tuhia i runga i te kaika, i te
ngakau whakahe noa ranei, engari he mea ata
kimi na te maramatanga, he mea kapo haere
nga kupu i o koutou arero ano i nga ra i haere
ai au i waenganui i a koutou i au e mau ano i
nga mowhiti o nga iwi o te paparinga o to
tatou motu.
(Taria te wanga.)
TE KORERORERO.
I aku kupu mo runga i tenei whakaupoko,
kaore i hoatu e au etahi korero hei whakama-
rama i te kino o tenei mea o te korerorero.
Inaianei ka hoatu e au etahi kupu ruarua nei
hei whakaatu i te kino kua mahia e taua mea
ki waenganui i a taua i te maori.
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA,
I mua o taku tauanga atu i aua korero, ka
whakaatutia e au te hunga e pa ana ki taua
raruraru. Tuatahi ko te mea e korerotia ana;
tuarua ko te mea e korero ana. He mea
whakapouri ki te mea e korerotia ana, he mea
whakangahau ki te mea e korero ana.
E rua ano nga tu ahua o te korero, he tika,
he parau. Mehemea he tika nga korero, me
pouri e te mea mona nga korero. Mehemea
ana he he hei aha.
He mate ano mo te tangata e korerotia ana;
engari te tino mate nui mo te tangata korero.
No te mea ka tau ki a ia te kanga mo te hunga
e whakapae teka ana, a, ka tau ki te tangata
kaore e aro ake ki nga whakapae teka mona
te mihi mo te hunga e nohopuku ana mo era
mea.
Ka timata au inaianei ki te hoatu i etahi
korero hei whakamarama mo te kino, ara tino
kino o tenei mea o te " korerorero."
Ka noho tetahi wahine ataahua i runga i
tana noho pai, tona ingoa ko Raukura. Te
mahi a te tamariki tane he whai ki a ia hei
wahine. Katahi ka haere tetahi tangata ka pa-
nui haere ko Raukura i whai ki a ia. Ko te kiri
o taua tangata no Puatohimaru, tona kanohi
no Tutamure. Ka rongo etahi o nga tamariki
tane ka kawea te. korero ka kawea ki te wahine
ra. Katahi ano te wahine ra ka pouri. Ka
haere ka tarewa i a ia. Koia tenei ko te
waiata nei na:—
Takoto mai Raukura,
I runga te puhi-rere —
Ka tokia to kiri
E te anu matao.
Tena ta te korerorero tana mahi!
Ka noho ano te tamaiti tane ra. He tamaiti
ia na tetahi rangatira. Taua tamaiti he tamaiti
tino pai atu, kaore e hianga, e mahi hoki i a
te tamariki hianga i a ratau nei mahi. Ka
taumautia raua ko tetahi tamaiti wahine pai
rangatira. Ka taka te whakaaro i roto i tetahi
tangata nanakia kia mahia e ia tetahi mahi e
kino ai taua wahine ki roto i nga whakaaro o
tonatane tau mau. Katahi ia ka whai ki te
wahine ra. Whai noa, whai noa, kaore i tahuri
mai ki a ia. Katahi a ia ka mea me hanga e ia
tetahi korero parau mo taua wahine, ka kawe
ai ki tona tane tau mau. Ka haere ia i tetahi
rangi ki te tamaiti tane ra ka mea atu: E hoa
i mau i a au to wahine nei raua ko tetahi pakeha
e mahi raweke ana. E haurangi ana hoki taua
kotiro na te pakeha i whangai ki te waipiro.
No te rongonga o te tane i aua korero, ka.
haere ia ka kohurutia taua wahine, no muri
ko ia ano. E ki ana ko Ngapuhi, "Nana!
toe hanga e te ngautuara."
E rua nga korero kei muri ka mutu. I te
hui i tu ki Te Kawakawa, he maha nga tama-
riki wahine o te kura i tae mai ki taua hui. I
tae mai hoki nga tamariki o Te Kaha i mihia
ra e " Tipi-whenua" mo te poi i taua whaka-
minenga. I whakapaia hoki taua hanga tama-
riki wahine e Ngatiporou katoa. No te hoki-.
nga o tetahi o taua hanga tamariki ki Te
Kaha ka panui haeretia e ia, ko ona hoa katoa
o te kahui poi, me etahi atu o nga tamariki
wahine o Hikataurewa i tae mai ki reira, he
tane katoa a ratau. Ko ia anake, ko raua ko
tona hoa kaore a raua na tane. Ko tenei
korero kei te nui haere tonu a kaore e taea te
kinonga o nga ingoa o tauatanga tamariki.
Hei konei me ki ake au ko taua tamaiti nana
aua korero ko te mutunga tonu mai o nga
tamariki niwhaniwha o tera tai mo aua tu
haere.
I a au hoki i tae ai ki Te Kaha ka rongo au
e korerotia ana kei te mate tetahi tangata e
tino piri ana ki a au, a, kei te mahia e te
tohunga. I haere tona tamaiti ki tetahi tohu-
nga i muri atu, a, ka kiia mai, enei korero:
" Te mate o to papa he whenua; ina tata nei
i raruraru ai taua whenua; te tangata nana i
raweke to papa he tangata kiri ma." Na ka
hopu tonu te ngakau maori ko te tangata
tonu i tautohe ki te turoro ra te tangata
nana i kawe kia makuturia. Heoi ano ka
mahi te ngutu maori ki te korerorero, e, ko
mea tonu taua tangata. Nawai ra taua tanga-
ta a, pahore ana te tuara te ngau koi anei hoki
ta te maori tana tikanga. Na te tohunga ana
tipatipa, ka waiho hei kinaki kai i te ao i te po,
kaore e mahara ki ta tatau whakatauki, "He
atua kahurakiraki."
Heoi pea aku kupu whakamarama ake mo
te kino whakaharahara o tenei mahi a tatau o
te ngautuara. Kei a koutou tonu e mohio ana
te ahua o taua mea, a, inaianei kia tupato ki o
koutou arero. Kaua e tukua ko te arero hei
rangatira mou, hei kai whakahaere i a koe.
He oka matarua e puritia ana i te mata te
ngautuara, e tapahi ana i te tangata i a koe ano
hoki. " Me korero e nga tangata, i te ra
whakawa te tikanga o nga kupu pokanoa katoa
e puaki i a ratau. Ma au kupu hoki koe ka
whakahengia ai." (Matiu xii. 36, 37.)
Na TAU-HOU.
|
|
4 4 |
▲back to top |
\_ TE PIPIWHARAUROA
TE MATE.
Hei te mate o te hunga tika he mate moku, kia
rite hoki toku whakamutunga ki tona. Tau. 23. 10.
He aha te mate ? Ko te wehenga o te
wairua i te.tinana, e mahue ai te tinana he
mea tikanga kore — he oneone. Kua haere te
tangata ka takoto tahanga ko te anga. E
mohio ana ia tangata ia tangata tera te ra kei
te tu mai e riro ai ko te mate hei rangatira
mona, otira tokohia ra kei te whakaaro mo te
ra e mate ai ratou ? Kahore he tangata e pai
ana kia mate wawe ia, e mea ana ia ka roa
rawa tona oranga i tenei ao, ko etahi o tona
whakatupuranga hei mua i a ia mate ai, tena
koia ka mate kaumatua.
Ahakoa kore he whakapono o te tangata,
kore ona whakaaro e ahu ki te Atua i te wa e
kaha ana ia e ora ana tona tinana, otira i te
mea ka mohio ia kua whakaritea o ona ra, ka
ahu ona whakaaro ki te Atua — he taru whaka-
pono te tangata e noho nei ina tata te mate. I
penei a Paraama. I mohio ia he matenga pai
to te hunga tika, a i hiahia ia kia pera hoki
tona. He inoi na Paraama ta tatou rarangi.
Kaore a Paraama i mahi i nga wa katoa i
nga mea i whakahaua e te Atua; i takahia e
ia te kupu a te Atua. Waihoki he tini te
tangata kei te ao nei kei te mahi ki te hara, he
pononga he kai-mahi na te rewera, otira e mea
ana ratou hei to ratou matenga me aroha mai
te Atua ki a ratou, a me hari ratou ki te rangi.
Ki ta ratou whakaaro he tamariki te Atua, e
taea e ratou te tinihanga. Tera ranei e kuare
te tangata ki te utu i te tangata i mahi nei ki
tetahi atu tangata ke ? Ko te tangata ia nei
e kore e rarua, a ko te Atua kia rarua ? E te
kai-korero, ki te hiahia koe kia rite he matenga
mou ki te matenga o te tangata tika, kia rite
hoki to oranga ki to te tangata, tika. Ma te
ngakau maori noa tenei e whakaae ake e tika
ana.
He nui nga tangata a mea ana he mea pai
te mate, he " whitinga atu i te mate ki te ora,"
he urunga atu ki te ao marama, ki te ao ma-
mae-kore. Ki taku whakaaro ia he mea kino
rawa te mate, he mea weriweri. I kiia te
mate e Paora ko te hoa-riri whakamutunga
(1 Kor. 3:5. 26.) Ko wai te tangata e ahei te
ki he mea ataahua te hoa-riri ? He taonga
nui whakaharahara ki te wahine tana tamaiti,
e kore rawa ia e pai kia mate, e tino tupato
ana ia kei pangia e te mate. Otira pangia ana
e te mate, a riro atu ana, ka mahue te whaea
ki muri tangi ai, aue ai, whakamomori ai;
kihai rawa te mate i whakarongo ki tana tangi;
ki tana inoi kia waiho te hua o tona kopu.
E kiia ranei te mate he mea ataahua ? Kahore!
He pai ranei te mate i patu mai nei i nga
tamariki a te Whanau-a-Apanui, i te tangata
i Inia, i Taranawaara, i a Amerika ? "Te hoa
riri whakamutunga he mate."
Ki te Karaitiana ia, ki te tangata kua
murua ona hara, he mea pai te mate, kahore
ona wehi. I mohio a Paraama he mate pai
to te tangata tika na reira ia i inoi ai kia pera
hoki he matenga mona. Ki te Karaitiana he
okiokinga te mate, he haerenga ki te wa kainga
he haerenga kia kite i tona Matua, he kitekite-
nga i nga mea kua matua haere atu. (Hip. 4. 9;
Whkite 14. 13; Hoa. 14. 2; Hip. 13. 14.)
I koingo a Paora kia-hohoro tona mate. "He
hiahia nei toku ki te haere, kia noho ai ahau
ki a te Karaiti; ko te mea tino pai rawa hoki
ia." (Pirip 1. 23.) I tono a Himiona kia
tukua ia kia haere. "Katahi e te Ariki ka
tukua tau pononga kia haere." Korerotia te
matenga o Tahana kei-roto i tenei Nama. I
a Paranihi o Ahihi ka tata te mate ka karanga,
"Naumai e te tuahine e mate," ano te mate he
whanaunga aroha i ngaro a ka hoki mai ano ki
te tungane. I a Tianara Awheraka e whaka-
hemohemo ana i tona taotutanga, ka mea,
"Matakitaki ki to te Karaitiana matenga."
I te kiinga atu ki a Mihi Hawhekara e kore ia
e ora, ka maranga tona mahunga, katahi ka ki, •
"He tino pai rawa tenei korero mo te pono."
To te Karaitiana tona matenga, he hari, he
rangimarie, he wehi-kore. I hiahia noa a
Paraama kia pera hoki he matenga mona. E
te kai-korero ka pehea tou matenga, e kore
hoki e hapa to mate a tahi ra ? Kei tomo
pouri ra koe ki te mate, engari kia mohiotia
ano te kainga hei taunga atu.
Ehara i te mea ko te rangimarie anake ta te
Karaitiana i tona matenga, engari ko te whaka-
manamana ano hoki. I mea a Paora, "E te
mate, kei hea tou wero ? E te po, kei hea tou
wikitoria? (1 Kor. 15. 55.) Kahore he wero
o te mate ki te Karaitiana, kahore hoki ona
wikitoria. I hinga te mate me te po i a te
Karaiti i tona aranga mai i te mate; nona te
wikitoriatanga, no te hunga hoki e whaka-
whirinaki ana ki a ia. Ko te mate ki te
Karaitiana he moe (1 Teh. 4. 14.), e oho ake
ai ko te oranga tonutanga, ko te kororia.
(Hoa. 5. 29.) Tena ko te hunga whakapono-
kore, i a ratou e ora ana i tenei ao he taureka-
reka ratou ki te wehi o te mate. (Hip. 2. 15.)
He kupu whakamutunga. E te hoa, e
pehea koe a te wa e mate ai koe ? E toa
ranei ? Ki te he to oranga, ka he to matenga
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
ka he to aranga. "Te wahi e hinga ai te
rakau, ko reira ano ia takoto ai." (Kai Kau.
II. 3.) Kaua e mea kei te Atua te tikanga
mo te mate mo te ora ranei mou, engari kei a
koe ano. Kua marama te huarahi ki te ora,
a ki te kore koe e haere ma reira, he wahi hei
tutukitanga mo tau haere kei te mutunga mai
o tou huarahi. Heoi ano te mea e mate ai koe
i runga i te rangimarie i te hari, ma to mohio
kua murua o hara, kua houhia to rongo ki te
Atua i runga i te matenga o te Karaiti. Kaua
e tatari kia tata koe te mate, kia kaha-kore to
tinana, kia pouri o whakaaro, ka tahuri ai ki
te Atua. Ehara te Atua i te Atua no te hunga
mate, engari no te hunga ora. ''Hokona te
taima ma koutou, he kino hoki nga ra. (Eph.
5. 16.)
HAERENGA I NGA TAKIWA MAORI
O TE POROWINI o MARAPARA.
I runga i te tono mai a aku rangatira kia
tukua atu e au he ripoata o aku haereerenga
i nga takiwa Maori o konei, na reira ka tukua
atu enei toru korero, hei tohatohanga ma ta
tatou manu ki nga wahi e tae ana ia, e tau ana
hoki.
I te Aperira ka taha nei ka haere maua ko
Mita Tienikini (Mr. Jenkins) tetahi o aku
• rangatira, ki Okoha he pa e tata ana ki te 50
maero te tawhiti atu i te taone o Waitohi
(Picton), kei reira nei au e noho ana. Ko
Mita Tienikini he kai-whakahaere no te Peeke
o Niu Tauti Weera i te taone o te Piwa
(Blenheim), he tangata kaha ki te whakahaere
i nga mahi, ki te rapu tikanga hoki e puta ai
he oranga ki nga Maori o konei — he tangata
whakapono. I haere maua ki te whiriwhiri i
tetahi wahi pai hei tunga mo tetahi kura mo
nga tamariki Maori o tera pa — a he haere
hoki kia kite i nga Maori, koia nei ia te tino
take i haere ai ahau he koingoingo ano ki era
morehu o te iwi.
Ko nga hoiho ano o nga tipuna o maua
hoiho i haere ai, ara i ma raro tonu. E rua o
maua ra i haere ai ka tae. Nui atu te mihi-
mihi mai me te kai-ngakau mai o nga tangata
i to maua putanga atu. To maua taenga
tonutanga atu ka haere maua ki te titiro i
tetahi wahi pai hei tunga mo te kura. Ko
nga papa mo te kura kua tae noa atu ki reira.
He maha nga wahi i whiriwhiria i mua atu,
engari he mamao ki ro ngahere. Ko te hiahia
o Mita Tienikini kia tu ki te taha tai kia tata
atu hoki ki te pa Maori, otira tuturu ana ki
ro ngahere. I runga i te kaingakau o nga
Maori kia tu he kura mo a ratou tamariki, ka
manawanui ratou ki te wahawaha, ki te tooto
i nga papa mai te moana a ... ro-ngahere
atu ana. Ko tenei whare-kura na te Hahi i
utu nga mea katoa, puta atu hoki ki te utu
mo nga kai-whakaako. No te Hatarei maua
i tae atu ai, auina ake i te Ratapu ka homai te
karakia ki a maua. Poto katoa mai ratou ki
ta karakia a i a au e whaikupu atu ana ki a
ratou ka pupu ake te aroha i roto i toku nga-
kau, ka titiro atu au e putu mai ana nga tau-
mahatanga i runga i te iwi, nga mate tinana,
wairua, — he mea kaore i penei te paanga mai
ki te ngakau i mua atu — ano tera kia maringi
a wai mai oku roimata. Tena ra tatou,e nga
tama, e nga tamahine o Te Aute raua ko
Hukarere kia kaha tatou ki te mahi i a tatou
tikanga e ora ai te iwi i tenei rere-totoa ki te
mate, me te "anga o tatou.kanohi ki nga
maunga no reira nei te awhina mo tatou."
(Waiata 121, 1.)
I a Hurae nei ka haere ano ahau ki reira.
I tenei takiwa ko maua ko mokemoke i haere
ara ko au anake. Tae atu au kua tu te kura,
kua kotahi marama e kura ana nga tamariki.
Nui atu te pai o nga kai-whakaako, tokorua
he wahine, no Akarana tetahi, no Whakatu
tetahi, me te tere ano hoki o a raua tamariki
ki te ako i nga mea e hoatu ana e raua.
Ehara i te mea he ako anake ta raua mahi i te
matauranga o te pakeha, kaore, engari he ako
hoki i nga tamariki kia mohio ki te aroha noa
o to tatou Ariki. E rua aku wiki ki reira e
noho tahi ana matou ko nga Maori me te tipu
haere tonu ake o te aroha i roto i toku ngakau
mo ratou. Pera ano hoki ratou, nui atu te
kaingakau mai, te mihimihi mai hoki.
I era wiki e rua oku ki reira, e huihui mai
ana ratou katoa i nga ata i nga ahiahi ki te
karakia i te 7 o nga haora i nga ata i te 5 i nga
ahiahi. He maha ngakau rawa atu tenei ki a
au ki te mea e mahi ana i konei i waenganui i
enei iwi tauhou, a e mohio ana ahau tera ano
etahi atu tera e maha nga ngakau i runga i te
ahua ngawari haere o te mahi. Ko nga tino
kupu e ruia ana i tenei takiwa ko nga kupu
me nga mahi a te Kotahitanga o Te Aute he
mea hei koanga ngakau, mo ia mema, mo ia
mema o tenei Kotahitanga.
Katahi ano ka kitea tenei wahi e te kura.
Nui atu te tere o nga tamariki ki te ako, kaore
he kupu pakeha i mohio i tetahi tamaiti kotahi
i te timatanga o te kura, inaianei kua rawaka
rawa atu nga kupu pakeha kua mau.
He maha nga himene pakeha kua mau i a
ratou he tohu enei no te whakaako pai. Tena
ra Okoha e . . .e tapa i to ingoa!
Na WI K. PARAIRE.
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE KURA TAKUTA.
TE RUUMA TAPATAPAHI TUPAPAKU.
I tera tau i whakaatutia e ' Te Pipi' etahi o
nga mahi o te Kura Takuta. Ko aua korero
i panuitia ki tena marae, ki tena marae, a,
inaianei kua matatau mai nga kai korero o 'Te
Pipi.' ia wahi, ia wahi, he kura ako mahi
takuta ano kei Niu Tireni, kei te pito ki te
tonga o Te Waipounamu.
Ko enei kupu kaore e maha rawa, heoi ano
mo nga mahi anake o te ruuma tapatapahi
tangata. I mua o te korerotanga a te tangata
i enei kupu kaua e whakapono kia kite ra ano
ia i te nama o 'Te Pipi' i taia ai ki roto. Kia
tupato ki te arero kei tapepa i o whakaaro kei
puta ki te horihori.
Taua ruuma e 40 pea putu te roa, e 2o te
whanui 16 te teitei, a, kei te papa hoki o runga o
te whare. Tera ano tetahi ruuma kei raro kei
te whenua hei waihotanga i te tupapaku i roto
i nga wai rongoa kei pirau. He mea ano i
rua marama e takoto ana i roto, a, hei te
tikinga atu kaore ki te haunga ki te aha. Kia
roa ra ano e tapatapahia ana, ka puaki te
whakaatu ki te ihu.
Hei te timatanga o te kura ka kawea ki
runga ki te ruuma kua whakahuatia ake ra,
ka whakarato haere ai, kotahi ki tena tepu,
kotahi ki tena tepu, a kapi noa nga tepu e toru.
Ka timata te tapatapahi, ka haere ena toko-
rua ki ta raua na wahi i hiahia ai. E rua ki
te kaki me te upoko ; e rua ki te ringa kotahi
tae atu ki te pakihiwi; e rua ki te hope;
e rua ki te waewae kotahi, hei te hono o te
kuha ka ahu whakararo atu. Hui katoa tekau
ki te tinana kotahi.
Kei konei te wahine te tane e mahi ana, he
wahine ano hoki etahi e ako ana ki te mahi
takuta.
He aha te take i tapatapahitia ai te tangata ?
Hei ahuareka noa ranei, hei hianga ranei?
Hei tinihanga noa pea ? Ehara i te mea hei
ahuareka. Ko wai e haere ki te rua tupapaku
whakarongo ai i te haunga ? Ko wai e noho
i roto i te ruuma haunga mo nga haora e rua
ia ra, ia ra ?
Te take i mahia ai nga mahi o taua ruuma,
hei ako i nga mea whakamiharo o te tinana o
te tangata, kua rapua nga mea o te tinana o ia
kararehe, o ia kararehe, a kaore i rite ki te
tinana tangata. E ki ana a Rawiri, " He
mea whakawehi, he mea whakamiharo toku
hanganga." E ki ana ano hoki taua kaumatua
" I hangaia e Ihowa te tangata ki raro tata iho
i te anahera."
Tetahi he maha nga mate o te tangata e pa
ana ki roto i tona tinana, a, ma te naihi e tiki
e tapahi ka ora. E rite ana ki te taru e awhi
nei i te puke kumara. Ma te kaheru e tiki ki
nga putake o taua taru, ka mate ai, ka ora ai
hoki te puke kumara. Mehemea aria kaore te
kai ngaki i mohio kei hea nga putake o te
kumara, tera e motu i a ia, a koia nei te take
i rapua ai nga mea o roto o te tangata kia
tapahi noa ai i whea wahi, ka mohio tonu te
takuta he aha nga mea e tata ana ki tana
naihi. Heoi ake nga kupu mo tenei taha o te
mahi takuta, kia mama ai. Taihoa ra pea
etahi ka tukua atu ano.
Heoi ano,
na TUTERE WI REPA.
Dunedin, Otago.
ETAHI TAMARIKI MAORI.
Ko nga kupu enei a te kai-tuku korero i
Poneke o 'te Rititana Taima,' nupepa o Otau-
tahi, mo Apirana Ngata: "Ko te tangata kua
piki kei runga i enei ra torutoru ka hori nei ko
Apirana Ngata, ko te M.A., ko te roia. I
runga i nga mahi o enei ra kua hori nei, heke
katoa ki raro i a ia era atu Maori katoa, tae
noa atu ki a Hone Heke. He tangata tino pai
rawa ia, haaunga hoki tona matau; ki te
korero, i te reo Ingarihi ano he pakeha. E
kitea ana tona matau i runga i ana tuhituhi.
I tetahi po ngahau i te Whare Paremete ka
korerotia e ia tetahi waiata pakeha nana ano i
tuhituhi — tino pai atu."
I tino whakamihia te whai-korero a Paraire
Tomoana, tama a Henare Tomoana, i te tunga
ki Nepia o te Hinota pakeha o te Pihopatanga
o Waiapu. . I ki te minita pakeha o Turanga
nei na Paraire te tino whai-korero o ta ratou
hui. Ko Paraire Tomoana te tangata Maori
tuatahi, ehara i te minita, ki te uru ki te Hino-
ta pakeha o tenei takiwa. Ko tana putake
koreto ko te hoko waipiro i te Rohe Potae o
Waikato. I whakahe ia ki te whakaaro o te
Kawanatanga kia whakatuwheratia te hoko
waipiro ki Waikato. E rua nga iwi kei tenei
motu, he pakeha he Maori; he kaha tetahi, he
ngoikore tetahi, he rite ki te tamariki. Ko
enei etahi o nga kupu a Paraire : " He tama-
riki ano matou, a ma koutou ma te pakeha,
ma te hunga kaha matou e ata arahi, e arahi
ki te turanga pai atu, a kaua e waiho e koutou
he kohatu ki to matou huarahi kei tutuki
matou, ka hinga."
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA
HE RETA MAI NO PONEKE.
Kihipane,
Oketopa 29th, 1900.
Ki te Etita o TE PIPIWHARAUROA.
E manu, tena koe !
Kua tae mai tenei ki te mahanatanga ka pua-
wai nga rakau o te tau ka pao te kakara ki te
ihu o te tangata ka puta ano hoki koe ki runga
tioro ai: Tioro i te whitu! Tioro i te waru !
Me Tioro haere ano e koe tenei reta e whai
ake nei ki nga marae o tama ma o hine ma,
ara, me, kui kui, whiti, whiti, whitiwhitiora.
Na TUTA NIHONIHO.
Poneke,
Oketopa, 26th, 1900.
Ki a Tuta Nihoniho.
E tama, tena ra koe.
Kaore he Pitihana i oti, he ture, i tenei tau i
te nui o te mahi mo nga ture maori ara mo te
Ture Kaunihera Whenua Maori, mo te ture
tiaki hoki i te tinana o te iwi Maori, ara te
Pire Kiore. Ko ona mema 12, me Maori
anake; kei aua mema te taake kuri, me te
whakapai marae, i nga whare i nga moenga,
me nga takuta, me era atu mahi e tipu ai te
iwi Maori.
Ko te Pire whenua, e 3 pakeha e 4 maori
a tera e whakaturia he Tari ki Poneke nei hei
huinga mai mo nga kaunihera katoa o Aotea-
roa. Ko te rohe o te Kaunihera Whenua, kei
Potikirua ki Waikari no tatau tena; Waikari
ki Wairarapara, no Ngatikahungunu. Poti-
kirua ki Wairakei, no Te Arawa; ka toru ai
wahanga o te Tai Rawhiti. Ko nga rohe o te
Pire Marae, Wairakei ki Te Matataa; Mata-
taa ki Tarakeha; Tarakeha ki Tawhiti-a- •
Pawa, Tawhiti ki Te Paritu, Te Paritu ki
Porangahau, Porangahau ki Turakirae: ka
ono ai nga wehenga marae o te Tai Rawhiti.
Ko nga mema 12, mo ia wehenga, me whiri-
whiri i nga tamariki matau mo taua mahi.
E tama, kua tutuki taku hiahia e tohe nei
au ia tau ia tau, me nga hiahia hoki o nga iwi
o te Tai Rawhiti, a kua maaha toku ngakau,
ahakoa e ahua he ana e tahi waahi, mo tetahi
tau ka whakatikatika ai.
E tama, kia kaha te hapai i enei ture, heoi
ano pea te whiwhinga, ki te whakahaweatia e
tatou, heoi ano ko te matenga tena, e kore
rawa e ara mai a muri atu notemea he taonga
tenei i pakangatia e te Tai Rawhiti i nga tau
maha ka hori nei.
Tena a Apirana Ngata mana e whakama-
rama ki nga iwi o te Tai Rawhiti katoa no te
mea kei te pehia tonutia ahau e toku mate.
Nui atu taku mihi ki a Apirana ki te rite o
tona mahara ki toku, a kei runga i a ia aku
kupu tohutohu, ki te pai ake ahau tera ano au
e kite i a Ngatiporou.
Te ingoa o te Pire Marae o kona ko Horo-
uta, to Turanga ko Takitimu, to Nepia ko
Tamatea, to Wairarapa ko te Upoko-o-te-Ika.
Mau e panui ki a Ngatiporou katoa.
Na to matua aroha,
na WI PERE.
TIKIRAU.
Ki te Etita o TE PIPIWHARAUROA.
E hoa, tena koe !
Mau e uta atu ta matou whakamihi mo te
whaikorero a A. T. Ngata e mau nei i te Na-
ma 27 o ta tatou pepa. Ahakoa he roa tana
korero, ko te kupu whakamutunga ta matou e
korero ake. Kanui te mihi me te awangawa-
nga o te ngakau, tera pea e tau ki enei koroua
te tikanga o tenei kupu, na reira me ki ake e-
ngari pea ena koroua e whai ngarehu, punga-
rehu ranei, tena ko enei koroua kaore pea e
whai pungarehu ina te ahua e noho atu nei kei
te whakatauki a o tipuna e ki nei : " Ara te
korero e haere ra i runga o Tawhiti-a-Pawa
takoto noa Waimahuru. " Waihoki ko tenei
ara te minita e hoki atu ra i Raukokore i Wha-
rekahika takoto noa Whangaparao-mai-tawhi-
ti. He unga waka ano ia nei no Ngatiporou
me era atu iwi i nga wa o te whakapono ka
hori ake nei, kati i te tawhiti o enei takiwa ka
haere nga tamariki ki Raukokore ki te karakia
ka noho tenei i te koroua nei; ki ake hoki, ko
ia nei te he o te koroua raua ko te kuia. Na
te mea ano ra ka tau nga henga kei raro, pe-
nei kei kona tahi e haereere ana. Kati ano
pea kia rite ai te whakatauki nei: " Ka haere
te totara haemata ka takoto te puketea wai-
nui. " He whakaaro maori pea tenei, anei ke
pea ia na: Ahakoa tokorua tokotoru ki te wha-
kaminenga kei reira tonu au. Kati kei te ma-
rama te titiro iho ki tenei kupu, hoki tonu ake
te whakaaro ki te whakatauki a te Auru i pa-
tai ai tera tangata : " He aha te tohu o te he
e te Auru ?'' Tana whakahoki: " Ko koe ra
ka kai mai ko au ka noho atu. " Ina koa e
noho nei na, a, he pungarehu kore tona mutu-
nga.
Na o koutou tipuna,
na PUWHARARIKI
Te RANGA-A-TE-ANEWA
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WAKAMARAMA.
TE WHAWHAI KI TARANAWAARA.
Kei te whakamatemate tonu te whawhai ki
Taranawaara, kaore ano kia tino mutu. He
hoia ano a te Poa kei te tohatoha haere ki te
whenua katoa, kei te whai kia hoha te Ingarihi
engari he nui o ratou e mau ana ia wiki ia wiki.
He mahi noa iho, kahore kau he hua, i te mea
he hoia na te Ingarihi kei nga taone nunui
katoa o te whenua. Ki te whakaaro a Rore
Rapata kahore kau he tino take e noho ai ia
inaianei ki Taranawaara, kati hei te 2o o nga
ra o tenei marama hoki ai ia ki te kainga, ka
waiho pea ko Kitini hei tino pehi rawa i te Poa.
Kua whakaturia ko Rapata hei tino kai-wha-
kahaere mo nga hoia katoa a te Kuini, e mutu
ana a Rore Wuruheri.
Hei tino ra nui te taenga o Rapata ki
Ranana. Kua tae tetahi ope hoia ki Ingarangi,
a he tino nui te powhiritanga i a ratou. Kua
tae ano hoki nga hoia o Kanata. Kua whaka-
ritea e te kawanatanga o reira kia 160 eka
whenua mo te hoia kotahi. Kei te moana e
. hoki mai ana ki te kainga nei ta Niu Tireni
ope tuatahi i tuku ai, ara nga morehu e 82
me tetahi o nga rewheteneti, me Tiaki Hiu o
Nepia. No te 21 o Oketopa i tera tau ka
haere ratou, a hei nga ra whakamutunga pea
o tenei marama u mai ai, e u mai ai kia
manaakitia e to ratou whenua, notemea ko
ratou etahi o nga tino hoia atu o tenei whawhai,
ko Rewheteneti Hiu hoki tetahi o nga tangata
tino toa atu. He paraiweti ia i te haerenga,
ina e hoki mai nei he rewheteneti. Ko Meiha
Ropini kua tu hei kanara.
I patua mai e Rore Rapata he waea ki to
tatou Pirimia, he whakaatu mai i tona whaka-
whetai mo te toa mo te kaha o nga hoia o Niu
Tireni. Koia nei tana waea:—
"O nga hoia katoa i whawhai i raro i a au i
Awherika nei, kahore he hoia hei rite mo nga
hoia i tukua mai e Niu Tireni ki te awhina i te
Whenua Matua (i Ingarangi). He toa, he
taane. Nui atu toku whakawhetai ki a ratou.
Kahore he kupu nui e mohiotia e au hei
whakaatu i toku whakamoemiti mo a ratou."
Nga hoia katoa i tukua e Niu Tireni ki te
whawhai: e 71 nga apiha, 1723 nga hoia.
O tenei matua e toru apiha, e 39 hoia i mate i
te pu, i mate turoro ranei; e rima apiha e 86
hoia i hoki turoro mai ki te kainga: kotahi
apiha 11 hoia i whakamutua; 142 hoia i uru
ki te ope pirihimana o Awherika; kotahi te
hoia i panaia.
Kua panuitia te kupu whakatupato a Rore
Rapata ki te Ingarihi kia kaua e whakaakona
ona hoia ki te inu waipiro i nga hakaritanga
ki a ratou, ina hoki atu ratou ki te kainga. E
nui ana tona whakahihi mo te pai ona hoia. I
nga wa o te riri he marohirohi ratou, i nga wa
o te kore riri he rangatira. Ta te rangatira
tana kupu. Kei ko mai te hanga ware nei e
mea ana ma te waipiro rawa ka tika ai te
hakari.
Hei ra tae enei mo Kurutia ki Uropi. Ko
ana moni ara ko nga koura i puritia e te ka-
wanatanga o te Poriki. Ki te ki a Kurutia e-
haere ana ia ki te tono ki nga mana nunui kia
aroha ki a ia, engari kanui tona ahua mate i
runga kaipuke. E kore e manakohia te haere
a nehe e nga mana.
TE WHAWHAI KI HAINA.
Kaore he korero mai o te whawhai i Haina
o tenei marama, heoi ano kei te whai tonu nga
mana kia whiua nga tangata kohuru. I tino
wetiweti rawa te kohurutanga i etahi wahine,
i nga mihinare hoki — i te kino rawa e kore e
taia e matou.
I whai tetahi wehenga o Haina kia whawhai-
tia e ratou te wehenga no reira nei te emepara
i kaha ano te riri, engari kua marie haere i e-
nei ra.
Kei te whakariterite nga mana he " kupu
whakamutunga" (ultimatum) ma ratou ki te
kawanatanga o Haina. Ki te kore e whaka-
aetia ta ratou e tono ai, heoi kua whakaputa
nga mana i ta ratou i pai ai, kahore he wha-
kaarotanga ake ki te kawanatanga o Haina.
PITOPITO KORERO.
Kua tae kei Akarana etahi mea whakairo a
te Maori, no tetahi wahi o te Pei o Pureti
(Bay of Plenty). Aua mea no te raupatutanga
nei a Hongi i te Tai Rawhiti ka hunaia, a e
76 tau i ngaro ai ka kitea nei. I wareware i
nga tamariki. No te hakiritanga o tetahi
pakeha ka haere ki te hoko, riro ana i a ia.
E mea ana nga nupepa pakeha he tino wai-
marie taua pakeha. He tino taonga rawa enei,
no nehera hoki, kaore i rite ki nga whakairo
tu-pakeha o enei ra. Kaore ano te Maori kia
tino mohio noa ki te nui ki te tapu o a ratou
taonga maori, na reira ka hekana hei whaka-
rawe moni. E hari matou mehemea i riro
enei taonga i te kawanatanga, kia waiho ai ma
te koroni. E te iwi puritia nga toenga o nga
mea Maori, ko to tatou nei nui tonu tena.
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
I kite matou i roto i te nupepa pakeha kua
pekerapu a Hone Heke, mema mo te tai-
tokerau, i runga i te pitihana a etahi pakeha o
Otautahi, he tangata tiaki paparakauta tetahi
he roia tetahi.
No te 30 o Oketopa ka mate a Hohepa
Rene ki Waikanae; he rerenga ki runga i te
tereina i te mea kua timata te haere, mania
ana katahi ka taka ki raro o te tereina. He
tangata matau a Rene ki nga tikanga pakeha.
I whakaakona ia ki te kura a te Pihopa o
Whakatu, i haere hoki ia ki Ingarangi i roto i
te tiima whutupooro a Hohepa Wapereki.
I tino toa te whakaoranga a te kuini o te
Poriki i tetahi tangata whano tata ka mate ki
te moana. I te taha tai taua wahine, ko tana
kitenga atu i taua tangata e kapo noa ana. I
rere ia ki te moana, a whakaorangia ana e ia
taua tangata.
No te 26 o Oketopa ka tu mai ki konei a
te H.M.S. Mildura, tetahi o nga kaipuke
whawhai o te Kuini, i runga te Kawana. Ko
Turanga nei tonu te taone tuatahi i u mai ia i
te hokinga mai i te whakatare i te kara a te
Kuini ki runga i etahi o nga moutere huhua o
te moana. E tuku mai ana a Rarotonga ki
raro o te maru o te Kawanatanga o Niu
Tireni nei.
No te 1 o tenei marama ka whakatuwheratia
e te Kawana te whakakitekite ki Otautahi
(Christchurch), nui atu te tangata i reira, a
kei te whakaeke tonu te tangata. E kiia ana
kaore rawa he whakakitekite o mua atu i Niu
Tireni nei e rite ki tenei te pai. Kua whaka-
ritea e te Kawanatanga no Whanganui nga
tangata hoe waka e haere, no Otaki nga
tangata poi, no Wairarapa tae mai ki Here-
taunga nga tangata haka. Hei te i me te 2
o nga ra o Hanuere ka tu te reihi waka taua;
hei te 31 o Hanuere ka mutu te whakakitekite.
No te 8 o nga ra ka tae mai ki a Tuta Ni-
•honiho te waea mai a Taare Parata, kai-wha-
kahaere o te ope Maori mo te haere ki te wha-
kakitekite i Otautahi, he tono mai kia haere
atu kia 25 tangata haka o konei.
I NGARO, A KUA KITEA.
I tetahi ra nui i Whakatu, ka haere tetahi
tamaiti ki nga ngahau, kaore i haere ki te ku-
ra. I te ata ka teka ki te kai-whakaako na
ona matua ia i pupuri ki te mahi, tena kotahi
wiki i muri mai ka kitea e te kai-whakaako i
roto i te whakaahua i roto i te nu-pepa o nga
mahi ngahau i reira ra taua- tamaiti, te wha-
kaahua o taua tamaiti tutu, marama ana tana
tu. Mau ana tona teka, tona hara. Ka tika
hoki ta te Paipera," A kia mohio koutou, e
hopukia ano koutou e to koutou hara."
Kua mau nga mangumangu kohuru i Ahite-
reiria. No te taotutauga o tetahi i mau ai,
ko tetahi i kitea e moe ana ; i wehewehe raua.
E toru rawa marama i huna ai raua ki te nga-
here, a he kitea ano te mutunga. E kore e
hapa ke atu: nga utu o te hara he pouri he
awangawanga, he mate. E ki ana ko te
pakeha: Sin never pays, e kore rawa tetahi
tangata e totika i runga i te hara. "A kia
mohio koutou, e hopukia ano koutou e to
koutou hara." (Tauanga 32, 23.)
Kua hopukia tetahi tangata i Poneke ko Pa-
rati te ingoa, mo te kohurutanga i tetahi ta-
ngata i Ingarangi, ka iwa rawa tau ka hori ake
nei. I oma taua tangata, a kihai i mohiotia
kei hea ranei, na kitea rawatia mai i Poneke.
Kei te uiuia ia. He roroa nga ringaringa o
te ture, ahakoa i hea te tangata hara ka wha-
torotia, ro hinaki rawa takawhitiwhiti ai.
HE POWHIRI.
Kua taia e matou nga powhiri a Ngaitahu
a Matawhaiti a Rongomai-wahine, ki "nga
mana poriro hakurara o roto o te rohe potae o
te Tai Rawhiti," kia tae ki Korito, Mahia, a te
24 o Tihema ki te Kirihimete, hei kohikohi
moni hei whakahou i te whare-karakia o Ko-
rito, "e ngaua nei e te repera kino nei e te
huhu, e te maku, e te pirau." Ta Rongomai-
wahine tana tu powhiri ka tawai i era atu
mana, hei muri mai ka whakatangitangi kia
mauria mai he moni. Haere i to haere !
Kei te taia hoki e matou nga powhiri a te
koroua nei a 'Te Tahi-o-te-Rangi,' kia whaka-
whaiti atu nga mana katoa, nga iwi katoa,
apiti atu ki te Kotahitanga o Te Aute, ki
Pupuaruhe, Whakatane, a te 18 o nga ra o
Hanuere, 1901, ki te kawanga o te whare
whakairo o Ikapuku. E mea ana taua kau-
matua, "he atarangi te kawanga o tenei whare
maori mo tetahi whare mo te Atua, ara,
whare-karakia, e wawatangia nei e te ngakau
kia tu." E nga iwi, e nga mana kia tino
taumaha ta koutou whakamana, manaaki, i te
powhiri a 'Te Tahi,' he mana hou ua ana,
kati tautokona.
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA..
TE AITUA KI MOTU—HE KUPU.
Ki te Etita 0 TE PIPIWHARAUROA,
E hoa, tena koe!
He mihi he hari no te ngakau ki te kaha o
ta tatou manu e mau nei i nga kawenga tau-
maha ki nga marae o nga iwi o nga motu nei.
Kati tenei ano etahi kupu ruarua nei hei
mauranga atu mana kia rongo mai nga iwi
pakeha, maori. E manu, kawea e koe te ma-
tenga o te Whanau-a-Apanui ki nga marae 0
tatou hoa, kia rongo mai i te tino aitua nui i
pa nei ki era hapu o tatou, mamae ana te nga-
kau. I te mamaetanga o toku ngakau koia
au ka whakaatu ake nei: E hika ma e nga ta-
ngata nana nei nga tamariki nei.me nga wa-
hine nana nei aua tamariki, tena koutou i to
tatou atua. Kei te kimi te whakaaro mo tenei
aitua nui, kati kia ki penei ake au kei nga ta-
mariki ranei te take o to ratou mate kei nga
pakeke ranei, otira me ki penei ano au kei nga
pakeke te take o tenei mate. I tonoa e ratou
he kura mo a ratou tamariki; i pai tera tikanga
engari ko ratou kihai i u nga whakaaro ki ru-
nga ki te mahi i tukua ai e ratou aua tamariki
ki te kura; i tahuri ke ratou ki te hapai i te
hahi Ringa-tu, ka mahue nga tamariki ra kia
rapu ana i te maramatanga, ka anga ke ratou
ka mahi i nga ritenga a to ratou hahi: a te
mahi i te Ratapu a te hianga noa iho ki te
ture.
E ta ma, he mea wehi rawa ki a maua nei
te parau kaanga i te Ratapu me te mahi i nga
mahi nunui. Koi ana he mahi ma a koutou
tamariki i kawea na e koutou ki te kura? E
tama ma ia ehara tena, anei ke ia he ako kia
mohio ki te whakahonore i te Ratapu na te
Kuini ano hoki te Ratapu me te kura na hoki.
Koia nei te take mate o nga tamariki, he taka-
hi ture no koutou. Ko te hahi o koutou ma-
tua i mua ko te Hahi Karaitiana, no muri nei
ka tango ke koutou ko tena hahi. Ko Paora
Ngamoki te tohunga o Pakoriri ki Maraenui,
ko Hamiora Hamo no Omaio ki Pari-o-
kara,tae mai ki Te Awanui, ko Matenga
ki Te Kaha mutu ki Pahaoa. E hoa ma,
kaore rawa koutou i titiro ki nga mahi aua
kaumatua takahia ana e koutou ki ro paru-
paru, kei mea koutou kei whea te take i
whiua ai, ki taku mahara koia pu tenei he
takahi ture. E hika ma, kati me tahuri
tatau ki te oha a o tatau matua, tipuna hoki,
kua mate ratau kei te po. Ki taku whakaaro
inaianei ko te maunga rongo mo tenei mate
he hoki ki te whakapono o tatau matua,
o tatau tipuna, katahi ka mutu te awanga-
wangatanga i roto i te ngakau. Tetahi ki
te kore koutou nga rangatira e tahuri ki te
Hahi o Ingarangi me kore he tangata ware
noa na ka hapai mai i te oha a o tatau matau,
tipuna hoki, a ko koe hei rangatira mo te
Whanau-a-Apanui katoa ahakoa i whea e
noho ana, a ko koe hei rangatira mo ratau
katoa i tena rohe a ko Ngatiporou hei hapai
i a koe ki runga rawa ake i te iwi.
Kati ena kupu mo to tatau aitua, i nui ake
ai he mamae ake ki to tatau mate.
Na to koutou hoa,
na REIHANA MAORI.
Tikitiki; Hepetema, 1900.
TE TU o TE MAORI.
NGA MAORI o MOTUEKA.
He kupu tenei mo te korero a Hohepa Peka
o Turanga, mo te ' Tu o te Iwi Maori' i pa-
nuitia e TE PIPIWHARAUROA. Ata whakaaro-
hia e tatou ana kupu. Ki taku whakaaro he
tika rawa. Ko tenei e te iwi me mahi he ti-
kanga hou, me whakarere te ahua tawhito, me
whakarongo ki nga:tohutohu a te Popa, kai-
tirotiro kura kua oti nei nga pukapuka i a ia
te tuhituhi ki te reo Maori. Nui atu te tika o
nga korero o aua pukapuka.
E hoa ma i a au e noho ana i roto i te ahua
o nga Maori o mua nui atu toku mangere ki
te mahi kai maku, no toku kitenga i te huara-
hi o te pakeha e haere nei, ka mahue i a au te
ao tawhito ka mahia ko te huarahi hou. E
hoa ma nui atu te pai mehemea ka pirangi te
tangata kia kite i te ahua o nga Maori o Motu-
eka, pai noa atu. Kei konei nga maara hopa
me nga kaari hua rakau o ia ahua o ia ahua o
te pititi o te aporo o te raahipere o te tini noa
iho o nga rakau a te pakeha. Kaore rawa he
tangata mangere o konei, ki te mangere hoki
te tangata i konei mona ano tona mate i te hia-
kai, kaore hoki e awhinatia te tangata mange-
re. Kua kore i konei nga whakatu hakari mo
nga tupapaku heoi ano kua whakaritea ki ta te
pakeha tikanga; nui atu te pai. Nga mahi
katoa o tenei whenua kei runga i nga tikanga
a te pakeha e haere ana.
Na to koutou hoa,
na HUTA PAAKA.
Motueka, Te Waipounamu.
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
TE WHERO, TE MA, TE AUMOANA.
(RED, WHITE AND BLUE.)
He whero, he ma, he aumoana, nga kara o
o te kara a te Ingarihi, ara a te Piritihi. Ko
tenei ingoa ko te Ingarihi mo nga tangata a-
nake o Ingarangi, e kapea ana a Kotarani me
Aerani, tena ko te Piritihi e uru katoa ana nga
iwi katoa i raro o te mana 0 te Kuini. E riri
ana te Kotimana me te Airihi ki tenei ingoa ki
te Ingarihi, he wawae i a ratou ki waho. He
whero he ma he aumoana nga kara e whaka-
piria ana ki te poho o te tangata i enei ra, hei
whakahonore i nga toanga o te Piritihi. He
tino waiata na te pakeha: " Umeretia te Whe-
ro, te Ma, te Aumoana."
Tetahi ingoa e huaina ana a Ingarangi ko
Hoani Puuru. Te whakaahua o Hoani Puu-
ru e kitea ana he kaumatua, he puku nui; ko
tona potae he roa, ko ona puutu he roroa ano.
Te ingoa tapa mo te hoia Ingarihi ko Tame
Akena (Tommy Atkins), mo te heramana o •
runga manuao ko Tiaki Ta (Jack Tar.) Eta-
hi o nga tino waiata a te Piritihi i enei ra ko
nga waiata mo nga hoia mo nga heramana.
Ko nga korahi anake ara ko te rarangi e wai-
atatia ana i te mutunga o ia rarangi o ia rara-
ngi taku e whakamaori.
NGA HOIA A TE KUINI.
( SOLDIERS OF THE QUEEN.)
Ko nga hoia a te Kuini, e tama ma,
Kua tae kua kite i te whawhai,
I te whawhai mo te kororia o Ingarangi,
Ina whakaatu tatou ki te hoa riri i to tatou hiahia.
Ina ki tatou e toa ana tatou i nga wa katoa,
Ina ui mai ratou he mea pehea na tatou,
Ka whakamanamana ta tatou tuhi ki tena ki tena
O nga hoia a Ingarangi a te Kuini.
NGA TAMA A TE MOANA.
( SONS OF THE SEA.)
Nga tama a te moana, he momo Piritihi katoa,
E tipi ra i te moana, e kata ana ki te hoa riri.
Tukua era atu iwi kia hanga ana i te kaipuke,
Kia mahara ana hoki he mohio ratou ki te riri,
Otira e kore e taea e ratou te hanga te momo puru-tooke
Na reira nei i piki ai te ingoa o Nehe Ingarangi.
E te Atua tohungia te Kuini!
HE PANUI.
Ki NGA PARIHA o NGATIPOROU.
Ki te kore he aitua ka penei toku haere:
Now. 29 Waihau.
„ 30 Waipare.
Tihe, 1 Tokomaru 2 RATAPU.
3 Waipiro.
4 Waitakaro.
„ 7 Rangitukia.
8 Tikitiki. 9 RATAPU.
„ 10 Te Kawakawa.
„ 11 Wharekahika.
„ 14 Kaharau.
15 Tuparoa. 16 RATAPU.
„ 17 Waipiro.
„ 18 Waipare.
19 Mangatokerau
20 Waihau.
" 21 Te Rau.
na TE "WIREMU HAPATA, Now. 1, 1900.
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri, ki te
Himene : he nui noa atu nga pukapuka kei a
au inaianei: ko te utu :—
He mea nui, kiri noa, ... 2/6
He mea nui, kiri pai, ... 4/-
He mea paku, kin noa, ... 7/-
He mea paku, kiri pai, ... 2/6
He mea paku, kiri pai rawa, 3/6
He Himene, ... ... --/6
Ki te tono Himene nga Minita ki a J. Up-
ton, Akarana, ka iti iho te utu.
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu i nga
pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te marama
2. Ko te oranga mo te Pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku mai ai,
ka takaia tana Pepa ki te awhi whero; e rua nga putanga
pena ka whakamutua te rere atu a te Pepa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi
o ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo
e ta i aua korero; kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa:—
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
£1 Two S S Teachers: 10/- Mr Holloway: 5/6 Horowai
Haerewa, Ruka Haenga: 5/- Henare Mahuika, Teone Pata,
Teipu waraki, Herewini Oterangi, Wi Katene, Tame Eria, Heta
te Kani, Maaka Paweherua, Raniera Pereto, Piriniha Teeke,
Ngawiki, R Tupai, Watene Taitapanui, Parekura Kohere, Wai-
huka Kohere: 4/- Rewita Niwa: 2/6 Ataria Tipuna, Ho-
hepa te wahangu, Rapata Manuera: 1/- Kora
H. W. WILLIAMS, TE RAU PRESS, GISBORNE.