|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 34. 01 December 1900 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Te Nama o te Kirihimete.
Te Pipiwharauroa,
he Kupu Whakamarama.
NAMA 34. GISBORNE. TIHEMA 1900.
HE TIROHANGA WHAKAMURI.
I TERA rangi ka rangona ake e te taringa
tetahi manu e tangi ana. Ehara i te
tangi hou ; he tangi e rangona ana i ia tau, i
ia tau. He aha ra ? " Tioro, tioro, tioro i te
whitu, tioro, tioro i te waru tioro &c."
E ! ko te mokai a te iwi, ko TE PIPIWHARA-
UROA, ko te oha a tai o tangata ka whaiti atu
ra ki te po, ko te kai whakaatu, e, ko te poho
tonu tenei o te raumati, a, mea ake ko te tau
hou.
E nga hoa, e te iwi, kei te whakamatemate
tenei te tau tawhito, a, ko te tau hou kei
te whakataetae mai. Haere atu ete tau 1900,
haere mai hoki e te tau 19o1, te karere o
te rua tekau o nga tau whaka-rau. Whakare-
rea ki te tuara nga mate, nga mamaetanga,
nga pouritanga o te tau tawhito, tautotoro atu
ki nga mea hou kei te aroaro.
He mea tika rawa te tu, ka titiro whakamu-
ri, ka whakaaroaro ai, i hangaia hoki te tanga-
ta he kararehe nui nga whakaaro. He aha
nga mea nunui i pa ki te ao i tenei tau e
whakatomumuri nei ? He nui- No tenei tau
i oho ai te mana nui atu i te ao i te kikini a te
hoa-riri, i rongo ai ona wahi katoa i te mamae
i oho kino ai ki te hapai i te patu. I pa ano
te ohonga ki te iwi Maori i te riri a te Ingarihi
ki te Poa. Kei te whakamatemate taua
whawhai i enei ra, kua oma te hoa riri kua
waiho te wikitoria ki te Ingarihi E mura ana
te whawhai ki Awherika ka paaha he pakanga
ke ki Haina, a kua paenga nga korero o tena
pakanga, ka tata hoki te tino mutu. I ara ano
he pakanga ki Ahanati, i Awherika ki te hau-
auru, i whawhai ai etahi hapu o reira ki te
Ingarihi. Kua mutu ano tena. I korerorero-
tia ano tera pea e ara he pakanga nui i wae-
nganui o nga mana nunui, engari kaore tena i
timata.
Otira, ehara i te mea na te whawhai anake
nga parekura i hinga ai te tini te mano o
te tangata. Nui ke atu nga tangata i mate i
te mate kai, i te mate uruta i Inia. Na reira ke
te patunga tino nui rawa. Patu mai ra i te tini
o te maori i Inia, ka whaia mai e te mate uru-
ta ki nga moutere ririki o te moana, a, huaki
rawa mai ki Ahitereiria. I tae rawa mai
ki Niu Tireni nei whakaata haere ai, whaka-
wehiwehi ai, a i patoto rawa mai ki nga tatau
o tatou whare.
Kaati pea i te mate kai i te mate uruta,
katahi ka hangaia he mate e te tangata; na ka
wera a Otawa, te taone nui o te kawanatanga
o Kanata; ka wera i te ahi te waapu i Niu
Ioka, i pakapaka ai i te ahi te tini o te tanga-
ta, i wera ai nga tima. I muri tata iho ka
hurihia a Kawhetana e te tai-a-Paniwhaniwha
i mate ai ona mano o te tangata.
I pouri te ngakau i te matenga o te tama
tuarua a te Kuini; i wehi te ngakau i te kohu-
rutanga i te kingi o Itari; i owhiti hoki te
ngakau i nga rongo kohuru o Ahitereiria, me
era atu wahi, i mohio ai tatau ki te tino kino-
nga o te ngakau o te tangata i te mea kahore
te wairua o te Atua i reira. E ki ana ko te
Poropiti: "Te tinihanga o te ngakau, nui atu
i nga mea katoa, kino rawa-: e mohiotia ranei
e wai?"—te ngakau kaore i te pehia e te
Wairua o te Atua.
I pa ano te pouri ki te iwi Maori mo o ratau
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA
na aitua. He mate nui he mate mamae rawa
e tangihia tonutia nei inaianei, te matenga
o nga tamariki o te Whanau-a-Apanui ki te
awa o Motu. He mate nui ano to nga toru
tangata o Wharekauri.
Tera ano etahi mea nunui i puta i tenei tau.
I tu he whakakitekite nui whakaharahara ki te
whenua o te Wiwi; kei Otautahi hoki to Niu
Tireni nei whakakitekite e tu ana inaianei,
e whakahoro tonu nei tona tini o te tangata ki
te matakitaki.
He pakanga nui ta te kawanatanga me te
apitihana o Ingarangi, a tino kaha atu te ara-
nga o te taha kawanatanga. Ko Rore Tapere
ano kei te urungi o te kawanatanga e whaka-
tere ana. I whawhai ano te kawanatanga o
Amerika ki te apitihana, a, tu ana te kawana-
tanga. (E whakahoa ana te taha kawanata-
nga 0 Amerika ki Ingarangi, ko te apitihana
ia e hoa riri ana.)
No tenei tau i whakakotahitia ai nga kawa-
natanga katoa o Ahitereiria, kia kotahi he
Kawana Tumuaki. Kei te haere mai te mo-
kopuna a te Kuini ki te whakatuwhera i te
Paremete tuatahi o tenei Kotahitanga.
E rua nga ture nunui e pa ana ki te iwi
Maori i oti i te Paremete o Niu Tireni i tenei
tau, ko te Ture Kaunihera me te Ture Marae.
E kore ianei tatau e mea, he tau nui rawa
. tenei ? Titiro whakamuri, ka whakaaroaro te
ngakau. Mahara hoki ki te kupu a te Ariki:
" Kia tupato kei ohorere koutou: ta te mea
kua takoto he putanga mai mo enei mea katoa
taihoa ia te mutunga."
Titiro whakamuri, a, ka titiro whakaroto
hoki. He aha nga mea i pa mai ki tou tinana
ki tou wairua hoki i tenei tau. A he aha hoki
te whakaakoranga a enei mea katoa ki a koe ?
Tera, ranei koe e ahei te ki he pai ake koe
i tenei tau i a koe i tera tau ? Kahore rawa
he tangata e tu tonu i te wahi kotahi. Mehe-
mea koe kaore i te haere whakamua, kaati kei
te hoki whakamuri koe, a ki te mea kaore koe
i te hoki whakamuri, kaati kei te haere whaka-
mua koe. Ae, e te hoa, e tu, ka titiro ki muri
ki nga kino ki nga pai i pa ki to tinana i enei
wa kua taha nei: titiro whakaroto ano hoki ki
te tangata o roto, kei te pangia pea e te mate:
titiro whakamua hoki, e haere ana koe ki hea ?
Na TE ETITA.
ETAHI TIKANGA MAORI ME
WHAKARERE.
PUKAPUKA I.
TERA nga kaumatua e ohorere ki enei kupu
I ake ki a tatau, a, e mea he uaua rawa,
he taikaha rawa ranei. Otira ehara tenei i te
tono kia whakamutua tatatia aua tikanga ka
whakaaturia ake nei, engari he whakaatu kau
ake i nga take i tika ai kia whakarerea.
I roto i te "Wehenga Takiwa" a Apirana
Ngata i panuitia i te Nama 27 o TE PIPIWHA-
RAUROA, i whakaatu ia kua wehea atu te wa o
te kuwaretanga, a kua uru tenei tatau ki te
maramatanga, " kua tangi te heihei," kua pu-
ao mai te ata.
He tata ra tenei ki te maramatanga no taua
no te Maori, inahoki kua roia etahi, kua kura
mahita etahi, kua minita etahi, kua mema etahi
kua matau etahi ki te reo kihi o te pakeha.
I te mea kua uru nei tatou ki roto o te ma-
ramatanga, he mea he rawa te pupuri i etahi
tikanga kaore i tika mo tenei wa. Ko aua
tikanga e rite ana ki te tangata haurangi e ta-
kakino nei i te hui ataahua, e kiia nei: "i pai.
katoa nga mahi o te hui, a, heoi rawa naana i
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
takakino na te haurangitanga o mea ma." E
rite ana ranei ki te tamaiti wahine e mau ana
i nga kakahu whakapaipai o te pakeha i te
taone engari kaore he hu.
Enei tikanga e whakaarotia ake nei ehara i
te mea no mua iho i kitea ai e maua engari no
naia tata nei, no te wa ka uru nei ki nga mahi
tika a te pakeha.
I. Te tuatahi he maku. Koia nei tetahi
mate kei te patu i te Tairawhiti. Ahakoa pe-
hea te pae o te tangata. ki te mau ia i te kaka-
hu maku ka tau ia ki raro ano he ' rakau
popopo.' Te tino mahi a nga tamariki tane o
te Tairawhiti i nga takurua he tua waerenga,
ara ki a ratau he " mahi kanataraki." He
mahi pai tenei; engari te he he mahi tonu
i roto i te marangai, maroke ana te kakahu ki
runga ki te tangata. E kore pea e taea e nga
rangatira whakahaere o nga kanataraki te
hanga he tikanga ki nga pakeha na ratau nga
ngahere kia whakamutua te mahi i nga mara-
ngai ? Ko te kakano tenei o te " rumatiki," o
te " huango," o te " mate kohi." I pouritia
ake ai, ko nga purapura tenei mo te iwi ko
nga tamariki tane.
II. Te moe kakahu tonu me te mau ano
nga hu. Ehara i te mea hanga noa iho tenei
na maua. He tokomaha nga tamariki tane e
kite ana maua, ka haere ki te moe, ka mau
tonu nga kakahu mahi me nga hu. He tino
mea kino tenei ki te whakaaro a nga takuta.
Te take he kuku i te mamaoa kino o te tanga-
ta he whakahoki ano ki roto i a ia. E mohio
ana tatau e mau ana te werawera ki runga ki
te haate, ki nga tokena (mehemea ano ia
he tokena), a, ki te whakahokia ki roto ki nga
puareare o te kiri, ka rite ki te tangata e tahi
ana i te marae, a, ka whakaputu i nga paru ki
te kuwaha o tona whare, ka hoki ano te kino
ki roto o te whare. Ko te purapura tenei
o nga mate o te kiri, o nga whatu-kihi hoki o
te tangata.
III. Te tuatoru ko te hongi. No tua wha-
karere tenei tikanga a tatau, he oha na nga
mea kua riro atu ki te po, a, tera rawa pea e
heke te roimata ki te tukua tenei tikanga
ki raro. He tangata mau maua ki tenei
maunga-a-ringa a o tatau tipuna, engari kei
runga i nga mahi a te hohipera ka puta te
whakaaro i a maua he tikanga wetiweti rawa
tenei. Kaore tatau e mohio ki nga mate kei
etahi tangata. No reira me tupato tatau. He
wahi tino tere atu te kiri o roto i te ihu ki te
pangia e nga mate pa haere ki te kiri. E
mohio ana tatau ehara nga ihu katoa i te kaka-
ra ki te hongia atu. Ko tetahi tino mea tenei
mana e kawe haere nga mate paki te kiri, me
nga mate tohatoha. Otira ki te tohetohe te
tangata ki te hongi, kia mohio tonu ia he ora
nga tangata e hongia ra e ia.
Heoi ena tikanga pohehe ki o maua whaka-
aro, he pehea ra ki o koutou na ?
Na PITA PAAKA.
„ TUTERE WI REPA.
Kura Takuta,
otepoti.
E TE KAWAKAWA!
I ETAHI tau kua pahure ake nei i a au e "tipi"
haere ana i Heretaunga ka tupono au ki
tetahi pahi tangata. I te kitenga mai pea
no Ngatiporou au ka ahu nga korero mo Ngatipo-
rou. I mea tetahi o taua hunga, ko Ngatiporou
te iwi pai atu o nga iwi maori katoa o Niu Tireni,
te iwi tino kino atu hoki. He tika tenei korero.
No Ngatiporou etahi tangata matau atu, no Nga-
tiporou etahi tangata pai atu, ko Ngatiporou tetahi
iwi kaha ki te tautoko i te whakapono. Otira e
kitea ana ano no Ngatiporou etahi tangata tino
kino rawa atu.
I enei ra e pouri ana ahau no te mea he whaka-
aro toku kei te heke haere a Ngatiporou ki raro,
ko etahi wahi kua tino kino rawa. I enei ra ka
tae mai te rongo o te ngutu-awa o Waiapu i te
tangata e haurangi ana ka ngaua te ihu o tetahi
kaumatua e tetahi taitamariki, a riro atu te komore
o te ihu ! Muri tata iho ka puta mai he rongo ke
ano no Te Kawa Kawa ko Petera Houkamau kua
kohurutia. Ko tetahi tonu tenei o nga rangatira
o Tuhaka-iriora, he tama na te Houkamau. Kei
te uiuia te matenga o taua tangata, he mea kohuru
ranei he aitua ranei, otira kahore kau he tikanga
o tenei i te mea e marama ana na te kai waipiro
taua tangata i patu. I haurangi a te "Pohutu" i
tetahi ra, a ka ki nga puku ka.hokihoki ki te pa,
ka moe. I te ata ka kitea a Petera e takoto ana
i te taha tai, whara katoa te tinana, ko te mahunga
i "pakaru." Kore rawa he tangata i mohio ki te
matenga o Petera. He mea kohuru ranei,he taka
ranei i runga hoiho ? Otira e tino mohiotia ana
he hua no nga mahi haurangi a te Pohutu. He
mea ata hua marie na tenei iwi he kai waipiro he
mahi ma ratou, a ina ka whiwhi ratou ki tetahi o
nga hua o ta ratou kai; ka mutu ranei, ka mahi
tonu ranei!
I whakatupuria au ki Te Kawa Kawa, na reira i
tino mamae ai taku ngakau. Kei te mohio tonu
au ki te wa i kore ai a Te Kawa Kawa e mohio ki
tenei kai ki te waipiro, kitea ana te pai, I te tima-
tanga o te whakanoho o te pakeha ki reira ka nge-
nge te iwi nei ki te pai, ka timata te kai waipiro,
ka haurangi ana, ka haurangi katoa, nga rangatira
nga kaumatua, nga tamariki nga wahine, katoa,
katoa. Kua aitua ratou, a he aha ra kei te toe atu:
ko te Whetu-matarau tonu pea kia whakahorongia
iho e te ringa o te Atua.
I tera tau i panuitia e au nga korero o te hui a
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
te Pohutu, i puta ai aku kupu whakamihi mo taua
hui, he hui kawanga whare-karakia. Ko taku
korero tuarua tenei mo te Pohutu, hei titiro ma
ratou. He whare karakia te tuatahi, he kohuru he
haurangi te tuarua. Te mohiotia te tatatatanga
o enei mea, tetahi ki tetahi.
Na TIPI WHENUA.
[ Kua kitea i muri nei ehara taua aitua i te ko-
huru. — Etita.]
WAIKATO TANIWHA-RAU.
(Na APIRANA T. NGATA, M.A., LL.B.)
WAHI II.
(I) TE KINGITANGA.
HE tangata te kingi o Waikato e tau ana
hei hapai i te ingoa rangatira, hei wha-
katopu i nga whakaaro o nga iwi i roto i te poro-
taka o Te Kingitanga. Haunga ake te waiha-
nga o te tinana, kaore he wahi hape, engari ko
nga whakaaro. E titiro ana au he tangata
marama, he tangata hohoro ki te whawha i te
kupu tika engari e tupato ana ki te whakaputa,
e araitia ana pea e nga tikanga nunui kei te ta-
kiwa o Waikato. Kei mua ona whakaaro i o tona
iwi ki taku mahara, e whai ana ki te hopu
i nga mea pakari e ahu ana mai i te taha
pakeha hei painga mo tona iwi, otira e tino
uaua ana a Waikato ki te whakapiri atu ano
ki te taha o te pakeha, na reira ka mate wha-
karoto nga whakaaro o nga tangata e titiro
ana e taea noatia ana e te Maori te pupuri nga
wahi pumau o tona maoritanga i tuku mai
i ona tipuna: engari i te mea kua ara ake he
aronga hou i te taenga mai nei o te pakeha me
tiki atu ano i te pakeha he ringaringa he kaha
he matauranga hei whawha i anei mea tauhou.
Ko nga kupu enei a Mahuta ki a matou ko
aku hoa o Te Kotahitanga i te taenga ki Waa-
hi i te marama o Mei nei:—
" Haere mai e taku papa (Te Heuheu
Tukino) te pou herenga o te tangata o te
whenua o te tikanga. Haere mai whakawaha
mai nga rangatira o te motu. Haere mai nga
rangatira o te motu, i te ngaro hoki a ka kitea
mai. Haere mai ki te mahi tahi, ki te whiri-
whiri tahi. Haere mai e nga maki matau ki
te titiro i tenei hanga i te tikanga i te kupu.
Haere mai e nga maki matau ki te titiro
whetu." Katahi ka whakahua te waiata.
Kei waenganui o Waikato me te pakeha e
takoto ana ko te pakanga, ko te whakahekenga
toto, ko te raupatu, he awa nui e hamama
tonu ana ka toru tekau tenei nga tau. Kia
roa e karapiti ai: engari tenei kei te whakatu -
tata. Kua hopu a Mahuta ki te kupu a Po-
tatau " Kia mau ki te ture "—kei te whaiwhai
hoki i tera kupu na "Kia mau ki te whaka-
pono," e manaakitia ra a Nikora ma e noho
mai ra i Te Pourewa, e whakatapua nei te
Ratapu, e puare nei nga whare o Waikato ki
nga kauwhau a nga minita. Na Mahuta te
kupu ki te taina mo te kakahu kanukanu o o
raua tipuna. Maku e tapiri atu tenei, kaore
he mate e Waikato ki te kanihitia e koe nga
pakaru o te kakahu na, hei whariki mou a ko
ake nei. He tikanga toitu tenei kei te ao
e takoto ana, na te ringa o te Atua i tuhi ki te
rangi ki te whenua, ko te whakapono anake te
kaupapa hei utanga mo nga mahi a te tangata
e tu ai, e ora ai. Ehara te ture, ehara te ahu-
whenua, ehara te uaua tangata, ehara te ma-
tauranga he tapiri kau no te whakapono, no te
wehi ki te Atua.
(II) TE KAUHANGANUI.
Ka ara te pepeha kei Waikato te rakau
e tupu ana ka toro te Kauhanganui hei taunga
mo nga manu o te motu. Tera kei Maunga-
kawa e toro ana, ko te wahi tera i te torona o
te kingi, ko te huinga tera o te iwi i raro i tera
whakahaere. Hei te 2 o nga ra o Mei i ia tau
i ia tau ka tuwhera te Kauhanganui, ka hui
nga Matariki, nga Manukura, nga Whakama-
rumaru, me tenei i te parangeeki nei. (Ko
wai oti i rangatira ki te kore he huruhuru mo
nga waewae ?) Kei reira ka puaki te kupu i
te kingi, ka whiriwhiria e nga rangatira nga
take. I te wa e tu ke ana te kingi i nga mahi
o te Paremete, i nga whakahaere hoki o era
atu wahi o te motu, kaore au e marama he
aha ranei nga tino take hei whiriwhiringa.
Engari i nga tau i ara nei Te Kotahitanga ka
tuatoru nei taenga ki te Kauhanganui; i te wa
hoki o Mahuta nei i uru ai me Waikato katoa
ki te whiriwhiri i nga ture e hangaia ana mai
i te Paremete, kanui nga take korero 0 nga
hui a te Kauhanganui.
Na e Waikato ! he taonga nui tenei te ahu
ki waho i ou rohe tirotiro ai whakarongorongo
ai hoki: he taonga ano hoki te tuku atu i nga
maramatanga o waho ki tou takiwa, kia ma-
rama ai to titiro ki roto ki waho, ki tetahi taha
ki tetahi taha, kia ahei ai te whakariterite, a,
te whakatikatika i nga tikanga me te whaka-
haerenga o nga kupu nunui kei to awa e tako-
to ana.
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
(III) TE IWI.
He iwi nui a Waikato, a ki te huia atu nga
iwi e pae ana i nga taha, a e uru ana ki te
whakahaere kotahi, kaore he huihuinga iwi o
te motu nei e rite, no te mea ahakoa he maha
nga wehewehenga tupuna, hapu i roto, he
Maniapoto, he Raukawa, he Ngati-Haua, he
Ngati-Paoa, he Ngati-Maru, he Ngaiterangi,
e taea ana te ki he kotahi enei iwi me Waika-
to, kotahi te waka taua, kotahi te tangata kei
runga i nga kai-hautu. Mo te ahua o te
tangata, ehara he Maori nei ano: he tangata
i pai tona waihanga he tangata i kino: he
tangata i parauri, he tangata i kiritea. Engari
kanui te tangata. I tona wa pea i mua atu o
te whakapono nei kaore he wahi matatea o
nga taha o nga awa. Engari ki taku titiro kei
te hoki haere. He maha nga taitamariki kua
moe i te tane i te wahine, he maha e rite ana
mo te pera engari e takakau ana: otira kaore
i maha nga tamariki ririki nga mea hei tiriwa
i nga matua. He tohu mate tena ki a au, he
tohu e whakaheke ana te iwi.
(IV) NGA HUARAHI ORANGA.
E marama ana te motu ki to Waikato ahua
he iwi e mate ana i te whenua kore. Kaati ko
nga huarahi oranga i ahu mai i tera mea i te
whenua, te reti, te moni hoko, te mokete ranei
i kore i a Waikato, tera ano ra nga hapu
e whiwhi ana. Haunga ia nga wahi whenua
hei tupuranga kai, i a te Maori i ana mahi o
te kai, e whiwhi whenua ana nga hapu mo
tena. Na, i mua ake ra he oranga nui e puta
ana mai ki te tangata i te kiri rapeti, e rite
ana ano ki nga mahi utu ra e mahi nei te
Maori ki te pakeha. No tenei tau ka whaka-
mutua e te Kawanatanga te patu i te rapeti,
ka kore tena huarahi oranga. Kei etahi wahi
o Waikato, a, kei Hauraki ahu atu ki Tairua
he kapia te huarahi moni, he tini o Waikato e
ahu pera ana ki te whakarawe hereni. Tetahi
mahi o Waikato he tapahi harakeke mo nga
mira mahi muka. Engari tenei, ko te kai nui
tonu o Waikato he harakeke, e tu ra he wao,
e tu ra he wao o taua taputapu. He haua
noa pea no nga wahine o reira i kore ai e ra-
ngaia he takapau kia maha hei whariki mo
nga whare. Ko te mahi pakeha kaore i nui,
ara te tope rakau, te tua ngaherehere, te kuti-
kuti hipi, te parau. E kimi ana au na te aha
a Waikato i ora ai ? E wha ona peene, (he
paana ki etahi iwi): e kohia ana he moni nui
i ia tau, i ia tau, mo nga whakahaere o te
kingitanga; e tu ana he hui nunui i ia tau, i
ia tau, hei iki i te kai i te moni: e whiwhi ana
te tangata i te kai pakeha, i te kakahu, i era
atu mea, penei ano me etahi iwi e whai oranga
nei i nga whenua. Ka miharo au. Mei tupono
tenei mate, te mate i te whenua, ki etahi atu
iwi o tatou e kore pea e penei te ora. Kei
konei te ora mo te Maori, me tango te oranga
whenua kia waiho ai ma te werawera o ia
tangata, o ia tangata, e whakarawe he kai mo
te poho o ana potiki, he kanukanu ranei hei
uhi mo te tuara o tana whaereere.
(V) TE WHAKAPONO.
Ma nga hoa e korero iho nga kupu a Te
Karaka (Atirikona) i te hui o te Hahi ki Te
Pourewa, Waipa, i te 25 o nga ra o Aperira
ka taha ake nei. Ko tetahi wahi tenei o tana
whai-korero:—
" Ka pau nei te whitu o nga tau i mahi ai a
Revs. Taimona Hapimana raua ko Nikora
Tautau ki enei takiwa, a e rapua ana nga hua.
Ki te korero kua whakarerea te karakia Hau-
hau a kua hoki mai ki te whakapono Karaiti-
ana. Tena, ka hia whare-karakia ka tu puta
noa, puta noa i Waikato ? Ka hia kai-karakia
kua whakaritea hei karakia i te iwi i te mea
kahore he minita ? Ka hia kaumatua kua iri-
iria ? E tata ana ki te wha tekau o nga tau i
whakarerea ai te karakia me te iriiri tamariki,
a he tino whakatupuranga tenei kahore ano i
iriiria, koia te patai na, ka hia kaumatua kua
iriiria ? Ka hia tangata kua whakaungia,
e rite ana ranei mo te whakau ? E neke haere
ana ranei te hunga tango i te Hapa Tapu ?
Ka hia nga kura Ratapu tamariki ka tu ? Ka
hia moni ka puta hei whangai minita ? Rapua
i te aronga o ena patai te ahua o te Hahi; ma
nga mahi ka kitea ai nga hua. He tika te
taenga mai o nga tangata ki te karakia i nga
huihui noa iho a te Maori, otira ko tetahi wahi
anake tena o nga mahi a te Hahi. He rau
ano te rau, he hua ano te hua. E hoa ma, kei
ki koutou hei whakangakau-kore ena kupu
aku, kahore, engari he mea kei whakamana-
mana noa, hei whakaoho hoki."
He tika ka wha tekau tau i whakarerea ai
te karakia. Kia taka ra ano pea he whaka-
tupuranga ka ea ai te patai a Te Karaka. Ko
te tangata e akiaki ana i ta te Atua mahi; a
e pai ana, ko te tangata hoki nga kai mahi
i raro nei.
( Ko te mutunga.)
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
NGA KORERO o RORE RAPATA.
ITE tanga i te whakaahua o Rore Rapata
i te NAMA 30, i apititia atu e matou
etahi kupu ruarua hei whakaatu i te nui i te
pai o Rapata, a i tenei NAMA ka whakarapopo-
totia nga korero katoa mo Rapata o tona
whanautanga a tae mai ki tenei ra. Ko ia te
tangata rongonui atu i te ao i enei ra, ko ia
hoki tetahi o nga hoia tino nunui kua hapai i
.te hoari. I tino pai rawa ai te nui o Rapata,
na te nui i runga i te whakapono, ko tenei
hoki te take i tino arohatia ai ia e te tangata,
a apopo, ina tae mai te wa e karangatia ai ia
e te tino Tianara kia whakarere i tana hoari
kia haere ki tona okiokinga, ko tona ingoa pai
ko tona ingoa honore ka waiho e ia i muri nei
hei oha tapu hei taonga whakaepaepa ma te
Ingarihi ma te ao katoa.
Ko te tipuna o Rapata he minita, ko tona
papa he hoia, he tianara i mahi ki Inia, ki te
whenua i whanau ai a Rapata i a Hepetema
30, 1832. Ko ona matua he Airihi, a he mea
e whakamanamana ana te Airihi mo te puta
mai o nga tianara nunui i to ratou iwi. I a ia
e tamariki ana ka hoki mai ia ki Ingarangi
kura ai; i tona putanga i nga whakamatautau-
ranga hoia ka haere ia ki Inia, he rewheteneti
tuarua. I mahi ia i raro i tona papa i te tua-
tahi me tona pangia tonutia e te mate.
I te tau 1857 ka timata te whawhai nui ki
Inia, i tahuri ai nga hoia maori, ara, nga
Hipai (Sepoys) ki te whawhai ki te Ingarihi.
Kahore ano a Inia kia tau ki raro i te maru o
te Kuini i taua wa; te mana nui i Inia no.
tetahi kamupene hokohoko. I rite taua kamu-
pene ki tetahi kawanatanga, he ope hoia nui
tana i ona rohe katoa, te nuinga o nga hoia he
maori. Te tino take o taua whawhai he
paninga i nga kariri pu ki te hinu kau. Ko te
kau he kararehe tino tapu ki Inia, na reira
kore rawa atu ratou e whakaae kia pa te hinu .
kau ki o ratou ngutu ina ngau ratou i te pito
o te kariri. I te mea kua oho te iwi katahi ka
korerorerotia e nga tohunga kia tino mura
rawa te riri. I te 11 o Mei he nui nga apiha
me era atu pakeha i kohurutia; ka whakata-
kaina he ope takiwa hei rere ki nga wahi e
koi ana te riri, he nui ano nga hoia maori i
roto i tenei ope. I tupatoria nga hoia maori,
no te kitenga i etahi e tinihanga ana ka puhia
ki te pu repo hei whakamataku i etahi. Ko
Rewheteneti Rapata tetahi o nga apiha o tenei
ope.
I enei ra ka riro i nga hauhau a Teri he pa
nui he pa kaha; ko nga hoia me nga pakeha
katoa i kohurutia, a i uru nga hoia maori ki
taua kohuru. Ka mohiotia inaianei ko te
kingi o Teri kei te whakakoikoi i tona iwi,
i tona whai kia tu ko ia hei kingi nui mo Inia.
I te mea ka huihui nga hauhau ki roto o Teri
ka tohea e te Ingarihi kia horo taua pa. No
te 10 o Mei i riro ai i te hauhau, no te 2o o
Hepetema ka riro i te Ingarihi. Tata tonu a
Rapata ka mate i te kokiritanga i Teri. I a
ia e whawhai ana ka huri tona putea hiako
kau i runga i tona tatua e mau ana ki muri i
tona tuara. Na te tunga o te mata ki tana
putea i te tuatahi i kore ai e tino kino rawa te
tapahanga a te mata i tona tuara.
I te horonga o Teri ka haere te ope ki te
whakaora i Koonopoa, he taone e karapotingia
ana e te hauhau. Te nui o te ope e 750 hoia
pakeha 1900 hoia maori. I Koonopoa e 500
wahine, tamariki, kaore i eke ki te 500 hoia.
Ka roa e whawhai ana ka tinihangatia nga
hoia e te rangatira o te hauhau, ka kiia atu kia
puta ki waho, e kore e patua. No te taenga
ki te taha o te awa ka taiparatia, e wha ano
nga morehu ; ko nga wahine me nga tamariki
i patua katoatia, ko nga tinana i whiua ki roto
i te poka wai. I te taenga atu o te ope wha-
kaora ki Koonopoa e werawera tonu ana te
toto ; tangi aurere ana te hoia ano he wahine.
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
Whano tata ano a Rapata ka mate i te haere-
nga ki Koonopoa. Kua takoto mai te pu a te
hoa-riri ki a Rapata katahi tona hoiho ka hoki
whakamuri, tu tonu atu te mahunga o te hoiho
ka honea a Rapata. I tetahi ra ano, i whaka-
heke tonu te patu a te hauhau ki a Rapata ka
werohia taua hauhau ki te matia e tetahi o nga
hoia a Rapata. I te haerenga o Rewheteneti
Rapata me ona hoa ki te tutei ka aukatiria
ratou e te hauhau, ko to ratou omanga me te
whai ano te hoa-riri. Te tuponotanga ki tetahi
awa ka whiti nga hoiho ona hoa ko to Rapata
ka taka ki te manga. I a ia e koiri ana ka
motu tona ringa i te hoari, ko te hoa-riri hoki
kei tetahi taha o te awa e pupuhi ana mai,
otira honea ana a katuarehe.
Te taone i kaha rawa te karapotinga ko
Rakanao. Te ope whakaora tuatahi na Tia-
nara Awheraka, he tangata tino whakapono.
I te urunga o tona ope iti ki roto o te pa
karapotia tonutia atu e te hauhau. Hei konei
ka mate a Awheraka. I a ia ka tata te mate
ka karanga, " Matakitaki ki to te Karaitiana
matenga." I tino whakaora a Rakanao na
Tianara Korini Kemara, te tino tianara whaka-
haere i te whawhai.
I tenei wa ka kitea ano te toa o Rapata i a
ia ano e taitamariki ana. I te tatanga atu o
te ope whakaora a Tianara Kemara ki Raka-
nao ka tonoa a Rewheteneti Rapata ki te
whakatare i te kara a te Ingarihi ki te tihi
o tetahi whare, hei whakaatu ki roto o te pa
kei te kuwaha tonu te kai-whakaora. Heke
iho ana a Rapata taka ana tona kara te pupuhi
e te hauhau, ka hoki ano ia; e toru hinganga
e toru ano hoki ona whakatunga ka mutu te
hinga i te hoa-riri. I muri tata mai ka riro
i a ia te Ripeka Wikitoria, te tohu toa, te mea
nui atu i te ao nei e matea ana e te hoia. E
wero tonu ana tetahi hauhau i te hoia maori
ki te peneti ka kitea atu e Rapata, katahi ka
whakatuomangia e ia tona hoiho, ka poutoa e
ia te mahunga o te hoa-riri. I tona tirohanga,
ko te kara a te Ingarihi e kawhakina ana e
etahi hauhau tokorua. Kite atu ana a Rapata
ka whaia e ia, ahakoa kei roto i te hoa-riri.
Tona tatanga atu ka hopukia e ia te kara, ka
tapahia ki te hoari te hauhau e pupuri ana, ka
puhia ia e tetahi, otira haere atu ana a Rapata
me tana kara. I muri iho ka meinga a Rewhe-
teneti Rapata hei meiha, a i muri iho i te ono
tau e noho ana i Inia ka hoki ia ki Ingarangi,
ka kite i tana whaiaipo a kihai i roa i muri iho
ka marenatia raua.
I te tau 1868 ka hereheretia e Tiotoa, e te
kingi o Apihinia, he whenua kei roto o Awhe-
rika, etahi pakeha; ka tonoa ko Tianara Nepia
ki te whakaora i aua herehere. I tino kaha te
haerenga o tana ope i te kino o te whenua,
otira i taea te pa o Tiotoa a Makatara he pa i
runga i te maunga, i ora nga herehere i kohuru
a Kingi Tiotoa i a ia ano. I tino hiahia a
Meiha Rapata ki te haere, engari i whakaritea
ia kia noho ki te taha o te Moana Whero ki te
tiaki i te puni.
No Hanuere 1, 1877 ka whakakorea te
mana o te Kamupene i Inia, ka tukua mai te
whenua katoa ki raro i te mana o Kuini Wiki-
toria, taea noatia mai tenei ra,
I te tau 1878 ka pa ano he raruraru nui ki
Awhekanatana, te whenua kei te pito ki te
hauraro o Inia. Te take o te whawhai he
ririri na etahi Piriniha tokorua mo te torona;
13,000 te ope a Meiha-Tianara Rapata i
haere ai ki te peehi i taua raruraru. I tonoa
ia kia haere ma Kaipa Paahi, he huarahi i
waenganui i nga taukahiwi e rua. I reira ka
whawhai, a whati ana te hoa-riri. I konei ka
tu te ringa o Rapata i te mata. I muri tata .
iho ka mau te rongo, ka tonoa hoki a Ta Rui
Kawhakanari (Cavagnari) ki Kapuuru ki te
whakariterite i te raruraru. I puta te kupu
mihi a te Paremete o Ingarangi ki a Rapata,
i homai hoki te tohu K.C.B. ki a ia. I te
taenga o Kawhakanari ki Kapuuru ka kohuru-
tia me tona ope katoa 14,500, he wahine etahi
he tamariki etahi, kotahi ano te morehu ko
takuta Paraitini (Brydon) i ora ai he ngenge-
nga no tona hoiho, na reira ka mahue ki muri
i te ope e patua haeretia ana i roto i nga awa-
awa, i a ratou e hoki ana ki Inia.
I te taenga mai o te rongo ka tonoa a
Rapata me tona taua 18,000 ki te ngaki i te
mate. I tae ia ki Kapuuru, i mate hoki te hoa
riri, kore rawa tetahi apiha kotahi ana i mate. I
a ia i Kapuuru ka karapotia ia; i tetahi wha-
whaitanga e 934 o te Ingarihi i mate. Kei
konei a Rapata ka tae atu te rongo ko Kana-
taha kei te karapotia, he taone e 320 maero te
mataratanga atu i Kapuuru, ka puta hoki te
whakaaro i a Rapata kia arahina tona ope ki
te whakaora i taua taone. Hui katoa te ope
a Rapata 10,000, tekau ma waru nga pu-repo
i runga i nga muera. Kahore kau he huarahi
i waenganui i Kapuuru i Kanataha, heoi ano
he ngahere, he koraha. I tupou mai a Rapata
i Kapuuru puea rawa atu i Kanataha, kahore
i mohiotia kei hea ranei ia, kei te ora ranei ka
mate ranei. He maha ona hoia i mate i te
huarahi, ko ia i pangia e te piwa, he mea amo
haere tonu. Tetahi o nga apiha i kitea te toa
i te whakaoranga i Kanataha ko Meiha Waiti,
ara ko Tianara Waiti inaianei, ko te tangata
nana nei i pupuri a Reirimete. No te 8 o
Akuhata ka tupou mai a Rapata i Kapuuru,
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
no te 31 ka puea ki Kanataha. Na tenei
haerenga i tino rongo nui ai a Rapata i kiia ai
hoki ia ko Rore Rapata 0 Kanataha.
I te whawhai tuatahi ki te Poa i tonoa a
Rapata hei whakahaere i te whawhai; kotahi
ano tona ra ki Keepa Taone ka hoki mai i te
mea kua houhia te rongo ki te Poa. I muri
mai ka whakaturia ia hei kai whakahaere mo
nga hoia i te Tonga o Inia, a kihai i roa mo
nga hoia katoa i Inia. He tangata a Rapata
i whai kia pai ana hoia. I whakakorea e ia te
whakatu i te kaaho waipiro ki roto i te puni o
nga hoia. Te tino ingoa a te hoia mo Rapata
ko " Paapu," i runga i tona whakapono ka
kiia ia ko " Minita Paapu." E 41 nga tau i
noho ai a Rapata ki Inia.
I te tau 1892 ka whaka-arikitia a Rapata,
ka noho h0ki ia ki te Whare Ariki. I te tau
1895 ka whakatungia ia hei Whiira-Mahera,
hei kai whakahaere hoki mo nga hoia o Aerani.
No Tihema 23 1899, ka tonoa ia kia haere ki
te whakahaere i te whawhai ki te Poa, ko te
ra ano tera i tae mai ai te rongo ko tona tama
kua hinga i te whawhaitanga mo te kara i
whawhai nei, e whawhai nei tona papa.
" E haere ana a Rore Rapata "—he karanga i
rangona e te katoa,
E. haere ana te marohirohi o mua iho ki te
hapai i te patu,
I te karanga a tona whenua mo te karauna o
Ingarangi
I te ra pu ano i hinga ai tana tama,
Whakauruuru ana te hari me te tangi i te
tirohanga atu
Ki ta te hoia whakarongo kau i te kupu tono :
He whakanui, he waiata mo tenei kaumatua,
He apakura ia mo tana tama kotahi.
R. T. M. KOHERE.
HE RONGO PAI.
HE rongo aha ? He rongo pai. He aha
te pai o tena rongo ? Taihoa e whaka-
hoki..
Ko Tihema tenei, ko te marama whakamu-
tunga 0 te tau ; ko te 25 tenei o nga ra, e kiia
nei ko te Kirihimete, ara ko te ra i whanau ai
te Kai-whakaora o te ao. No tenei ra i te tau
1814, ka 86 nga tau ka pahemo ake nei, ka tu
.. a te Matenga ki Te Puna, ka paoho tona reo,
me te whakarongo ano te Maori mohoao ki
tetahi korero hou e whakamaoritia ana ki
a ratou e Ruatara; he korero tipua ki ta ratou
whakarongo atu, otira he korero pai, — he
Rongo Pai!
Ko te rarangi o te kauwhau a Te Matenga
i a Ruka ii. 10, 11 : " He kai-kauwhau tenei
ahau ki a koutou mo te hari nui &c." Te tino
tikanga o te whakamaoritanga o te reo Inga-
rihi kia penei: " He kai-kauwhau tenei ahau
ki a koutou mo te rongo pai o te hari nui &c."
Ko te rarangi tenei o te kauwhau tuatahi i
kauwhautia ki te whenua o te Maori, a he
kupu tino rite rawa.
He aha taua Rongo Pai i kauwhautia e Te
Matenga ki o tatou tipuna ? He aha taua
rongo ataahua ? He maunga no te rongo ki te
whenua, he putanga no te whakaaro pai ki te
tangata, (ra 14.) He ao hara tenei na reira ka
noho hoa-riri ki te Atua, kaore hoki te Atua e
pai ki te hara. E tika ana te tangata kia
mate mo ona hara, ko te wairua hoki e hara
ana ka mate. ( Ehek. xviii. 4.) Ehara i te mea
ko te wairua e nui ana nga hara e mate, enga-
ri ko te wairua e hara ana, ahakoa kotahi ano
haranga. ( Hem. ii. 10.)
He aha taua Rongo Pai ? Ko te whanau-
tanga o te Kai-whakaora (ra II ). Na te
aroha o te Atua ki te ao i whanau ai a te Ka-
raiti ki te ao. ( Hoa. iii. 16.) Na te matenga o
te Karaiti i mau ai te rongo ki te whenua.
(Epeh. ii. 14, 15; Ro. v. 1 ; 2 Kri. v. 18.)
He Kai-whakaora a te Karaiti i te tangata
i te whiu mo ona hara. (Iha. liii. 5 ; Kara. iii.
13.) He Kai-whakaora i te tangata e whaka-
whirinaki ana ki a ia, i ona hara. (Mat. i. 21 ;
Ro. vi. 14.) He mea ke te whakaoranga i te
whiu.o te hara i te whakaoranga i te hara —
ko te whakaoranga i te hara te mea nui, ara i
runga i te kaha o te Karaiti ka mutu te noho
pononga o te tangata ki te hara, he nui hoki te
tangata e pononga ana ki te hara, e whakaro-
ngo ana ki nga whakahaunga a te kikokiko. I
kauwhautia a te Karaiti ki te iwi Maori hei
kai-whakaora i a ratou i nga mahi 0 te kuare-
tanga, i te kai tangata, i te whakapono ki nga
atua Maori, i nga mahi katoa e kino ana ki te
Atua. Kua ora ranei te iwi Maori katoa i nga
mahi e kore nei e tika kia puritia, kia whaka-
ponohia i enei ra, i nga ra o te whakapono, i
nga ra .o te matauranga o te maramatanga ?
Koia nei ra te Rongo Pai i whakaaturia e te
anahera ki nga hepara, i kauwhautia e Te Ma-
tenga ki te iwi Maori. He rongo pai ranei
tenei ki a koe e te kai korero ?
Ki a wai te Rongo Pai ? Ki nga iwi katoa,
(ra 10). Ki nga hapu o te iwi Maori kahore
ano kia ata kauwhautia kia ata whakamarama-
tia te \_ Rongo Pai. Ki nga iwi o te ao kaore
ano kia rongo ki te ingoa o te Karaiti. He
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
tohu no te whakapono ora te hiahia o te tanga-
ta kia mohio etahi atu ki te mea kua whiwhi
nei ia. Ki te pupuri te Karaitiana i te Rongo
Pai ki a ia anake e tahae ana ia, no te mea i
homai te Rongo Pai ki te ao katoa. He mea
whakamiharo rawa tenei: ahakoa pehea te
kino o te tangata, ahakoa e whakahuatia ana
e ia te ingoa o te Karaiti i ona kanganga, otira
ki te tae ki tenei ra ka whakaaro ia he " Kiri-
himete," ara ko te ra i whanau ai a te Karaiti
a ka mahara ano pea ia he nui ake tenei ra i
etahi atu ra.
E kiia ana nga Ratapu i mua ake o te Kiri-
himete ko nga Ratapu o te Haerenga mai, ara
o te haerenga mai o te Karaiti. No tenei ra
i u ai ia ki te ao. I haere mai ia ki te whaka-
ora i te ao; ko te wa tenei o te aroha noa.
Tera ano he mutunga mo te wa o te aroha
noa, e kore ai a te Karaiti e kai-whakaora,
engari ka kai-whakawa. ( Hoa. v. 22.) E hoki
ana mai a te Karaiti, ko tona hokinga tuarua
mai. Tini atu ana kupu kei nga Rongo Pai
mo tona hokinga tuarua mai, ko etahi ruarua
nei e tuhituhi. (Mat. xxiv. 36-44; 1 Teh. v. 2 ;
Tai. ii. 13 ; Whkit. i. 17.) Ka rite ki te hae-
renga mai o te tahae te putanga mai o te Ka-
raiti, ara hei te wa kaore i te tatari i te mata-
ara te tangata, engari kei te poaia noatia iho
e nga mahi e nga ahuareka a te kikokiko. I
te roa hoki o te putanga mai o te Karaiti tera
etahi tangata e mea he korero noa iho, kahore
kau he ra whakawa, otira kua whakamarama-
tia ano tenei e te Karaipiture. " E kore te
Ariki e whakaroa ki tana kupu whakaari,
e kore e rite ki ta etahi e ki nei he whakaroa;
engari e manawanui ana ki a tatou, kaore hoki
ona hiahia kia mate etahi, engari kia tae katoa
mai ki te ripeneta. E puta mai hoki te ra o
te Ariki ano he tahae i te po." (2 Pit. iii- 9,
1o.)
Ko te wa tenei o te aroha noa, ko te wa o
te Rongo Pai, kei te tatari te kai-whakaora
kia tahuri atu te tangata kia whakaorangia e
ia. Kei te tu mai te wa e mutu ai te aroha
noa, e mutu ai te Rongo Pai, e hoki mai ai a
te Karaiti hei kai-whakarite whakawa, e wha-
katutukitia ai te hari o te hunga i tahuri ki a
ia, e whitia ai hoki te Rongo Pai ki te hunga
i whakapakeke tonu i o ratou ngakau, hei
Rongo Kino. " Amine. Ae ra, haere mai e te
Ariki e Ihu."
WHAREKAURI.
Ki te Etita o TE PIPIWHARAUROA,
E hoa tena koe.
Tenei kua tae mai to pukapuka ki a au, tono
mai kia whakaaturia atu e ahau te nui, te ahua,
nga kai, te ahua o nga tangata o Wharekauri,
kaati koia tenei he whakarite i to tono, hei
whakarongo ma nga whanaunga i Taranaki, i
Ngapuhi, i Nepia, i era atu wahi katoa o
Niu Tireni.
Te tawhiti mai o Wharekauri i Poneke,
e 413 maero. Kia toru marama rawa ka kitea
mai tenei moutere e te tima. Ehara a Wha-
rekauri i te whenua rahi rawa, e 200,000 eka
ano. Ki te tangohia nga eka e 50,000 o te
Whanga, he roto, o etahi atu roto hoki, ka toe
iho o te tuawhenua 150,000 eka, neke ake,
hoki iho ranei. Ko tetahi.o enei moutere, ko
Rangiauria, tekau ma rua maero te tawhiti atu
i Wharekauri, 15,000 eka tuturu.
Ko nga manu, ko te parera, ko te kakariki,
ko te makomako, ko te pukeko, ko te kereru,
kua ngaro katoa i konei. Heoi ano nga manu
kei te toe, nga morehu manu kei nga moutere,
he manu moana, he rere ke i o uta, ara he ha-
koakoa, he haru, he kupoupou, he ranguru.
Ko Motuhara me te Rangitutahi, he toroa
te manu. No te haerenga o etahi tangata ki
te hopuhopu punua toroa i Rangitutahi ka
mate nei tokoiwa ki te moana. Engari ano te
tuna kei te ahua ora, ehara i te ora totika i te
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
ahua o nga tangata ki a ratou hipi. Ko te roto
ko te Whanga kaore e waiho ana kia puni kia
whitu tau. Nga ika o te moana waitai, te aua
te kahawai, te ihe te koiro te hapuku, nga ika
katoa o te moana kei roto o te Whanga nei,
me nga ahua tuna katoa, te whakaau, te mauri
te tuna whenua, he nui nga ingoa o nga tuna.
Mo te nui o nga tangata. Ko nga pakeha
e toru rau pea, hoki iho ranei. Ko nga Mao-
ri e whitu tekau ma rua. Nui atu ki nga
tamariki mei tauia. Ko nga Moriori tekau
ma toru ano, hui atu ki nga hawhe kaihe ka
rua tekau ma tahi.
Kahore he karakia o konei inaianei, engari
i mua, i te tau 1863, no te Hahi Ingirihi, We-
teriana hoki. I etahi marama ka whakawhiti
mai te minita o Otautahi ki konei ki te karakia
i nga Maori i nga pakeha.
Kaati pea e Te Pipi ka rite to tono. Tena
koe te manu o te tuawhenua, tena koe te toa
ki te whakawhiti mai i te moana-nui-a-Kiwa,
a, rangona rawatia ake to reo e tioro ana i
runga o Wharekauri. Kei ngenge koe ki te
kopikopiko, ki te toro mai i enei toru tangata,
i enei morehu tangata, e noho nei i runga i to
ratou kainga moutere.
Na to hoa aroha,
na HAPURONA PAWA.
NGA TURE HOU.
NO tenei tau ka oti etahi ture nunui e pa
ana ki te iwi Maori o enei moutere,
" Te Ture Whakahaere Whenua Maori, 1900,''
me "Te Ture Kaunihera Maori, 1900." Kaore
e nui ake nga kupu mo te tuarua o enei
ture, he ture hoki e ahu ke ana mo te oranga
o te tinana o te tangata, ehara i te mea e hou
ana ki te whenua whakakorikori ake ai i raro,
engari te mea tuatahi o enei ture. Kua oti
enei ture, heoi te mea e toe ana ko te whiri-
whiringa i nga tangata mo nga Kaunihera, ko
te whakamahinga hoki i nga ture kia wawe te
kitea nga ahua, he pai ranei, he kino ranei.
Ka poroporoaki te Kooti Whenua Maori ki
muri me ona kino huhua, te korero teka, te ta-
hae, te whakapau moni, te whakaako i te
tangata ki te kai waipiro me era atu mahi kino
katoa, te wehewehe i te tangata, e riri ai te
matua ki te tamaiti, te tamaiti hoki ki te
matua. Kua mahue enei mea katoa ki muri.
Kei te mau tonu i a Ngatiporou te kupu a Te
Mokena Kohere i ki ai tera kia tahuna ki te ahi
te Whare Kooti i Wai-o-matatini, te whare
kooti tuatahi i ara ki roto ki a Ngatiporou.'
Otira ko wai ka hua, ko wai ka tohu, akuanei
pea ka taumaha ke atu ta Rehopoama whaka-
haere i ta Horomona. Me tatari tonu ake
me titiro tonu.
Ahakoa pai nga ture, ki te kino te kingi ka
taea e ia te whakakino aua ture, a ki te mea
he kino nga ture, a, ko te kingi e pai ana, ka
taea e ia te whakapai nga kino o aua ture,
waihoki, te mea nui hei whakahaerenga ma te
iwi ko te kowhiri i etahi tangata pai, whaka-
aro-u, e nui ana te whakaaro ki te painga mo
te tangata i te hiahia ki te moni mo te pakete.
Ehara i te mea ko te matau o te tangata
ki nga tikanga pakeha te mea tino nui, toko-
toru rawa hoki nga pakeha o te Kaunihera hei
mahi i nga mea e hiahiatia ana te mohiotanga
o te pakeha, engari ko nga tangata whakaaro
pai, hui atu ki te matauranga ; ehara hoki ko
nga rangatira; pai atu te whakaaro rangatira
i te toto rangatira. Kia tupato hoki ki nga
tangata e kaha ana a ratou kupu ki te kukume
i nga whakaaro o nga mema pakeha o te Ka-
unihera, nga tangata ranei e whakarongo kau
ana ki nga kupu a nga pakeha. Kia kaha rawa
nga iwi kei te takoto papatipu, kei te takato
mangere o ratou whenua, ko enei hoki nga
whenua hei whakahaerenga ma te Kaunihera.
Kua kite matou i nga panui a Wi Pere,
a Hone Heke, a Te Heuheu, a Apirana Ngata.
He reta ta Apirana ki a Ngatiporou, i whaka-
ingoatia ai e ia etahi tangata e tika ana ki
tana whakaaro mo nga kaunihera. Kei te iwi
te tikanga, ki te pai enei tangata ki ta ratou
titiro, ko enei e whakatu. Ki ta matau wha-
kaaro ia me whakatu tetahi tangata o tawahi
o Waiapu, kei reira hoki te nuinga o nga
whenua e takoto papatipu ana. Kaore hoki
matou i te whakaae ki te kupu a enei tangata
. matau, e mea nei, kia kaua e pootitia he tanga-
ta mo nga kaunihera, kei whakapau moni. E
pai ana ano tenei whakaaro mehemea kua roa
te whakahaerenga o tenei ture, kua kitea hoki
te ahuatanga. Otira i te tau tuatahi e mea
ana matou, me tuku nga taha katoa o te ture
kia haere, kia wawe te kitea nga painga, nga
. kinonga ranei; ki te kitea hoki nga kinonga,
hei aha kia waiho hei taputapu. E mea ana
matou kia pootitia nga mema mo te Kaunihe-
ra Whenua, a kia kaua e whakamutua i runga
i te whaka-ingoatanga, kei kitea nga he i muri
mai ka nanu hoki te Maori. Engari pea nga
mema mo te Kaunihera Marae, me whaka-
ingoa noa, hei nga tangata tu tamariki, matau,'
wawata ki nga tikanga a te pakeha, ngawari
hoki ki te whakahaere tikanga, ki te whaka-
takoto kupu. He tokomaha nga tangata pai
e tika ana hei mema kei waho atu i era kua
whakaaria ra e Apirana, me ata whiriwhiri ka
whaka-ingoa ai. R. T. M. KOHERE.
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
PITOPITO KORERO.
NGA TUPAPAKU.
KUA tae mai nga reta a Revs T. Tawhai
me A. Tamihere, he whakaatu mai i te
matenga o Peni te Huki, he rangatira no
Whakatane, he tangata marae, he matua he
pou no te Hahi ki era wahi. Naana i whaka-
tau ki Te Poroporo nga minita mo te takiwa
o Tuhoe ko ia te kanohi o ona iwi ki roto ki
nga iwi o te Tairawhiti; naana i arataki nga
iwi o te Tairawhiti ki roto o Whakatane i te
tau 1899. I te matenga 0 Eruera Kawhia ka
reia mai ra ano e ia i tona whenua, te haere-
nga mai ki te tangi ki tona hoa, a, no reira
hoki ia i tino arohatia ai e Ngatiporou.
E toru rawa nga reta kua tae mai ki a
matou he whakaatu mai i te matenga o Rev.
Hemi Taitimu o Parengarenga, te Aupouri, i
te takiwa ano i mate ai a Atirikona Karaka, i
whakaaturia e matou te matenga i tera puta-
tanga 0 Te Pipi. Kua ngaro te hepara o tera
pito o te motu, kua ngaro te kaumatua o
te Hahi i tera wahi, kua tonoa he wahi ke te
kai ngaki 0 tera pito 0 te maara a te Ariki, a,
mana e titiro e whakarite tetahi atu. Hoatu
e koro, waiho nga hua o tau mahi i muri nei
hei pou whakamaharatanga mou.
No 15 o nga ra o Noema nei i mate ai a Te
Mananui Paerata ki Tokomaru. He tamaiti
rangatira, he huatahi, he mokopuna na Hone
Paerata.
HE TAKUTA MAORI.
Kua hoki mai a Maui Pomare i a Amerika
i te ako ki te mahi takuta, a inaianei kua tino
takuta ia. ( Kaore e tino whakamana nga ta-
kuta o Amerika e te pakeha pera me nga ta-
kuta o Ingarangi.) Kei te tono a Pomare kia
whakaaetia ia kia mahi takuta i Niu Tireni nei.
I whakaakona a Pomare ki Te Aute; i a ia i
reira ka huri raua ko Mitai Mikaera ki te hahi
e whakatapu nei i te Hatarei, ara te Seventh
Day Adventists. Ko Pomare i haere ki Ame-
rika ko Mitai ki Merepana, a he aha ranei kei
te kareti Pikopo ke i Poneke a Mitai inaianei.
He maha nga tau i ako ai a Pomare ki te ka-
reti o tona hahi. I etahi wa ka haere ia ki te
kauwhau i nga taone, mo te ahua o te Maori.
I kiia e ia tana whai-korero ko : " Aotearoa."
KANUI TE TOHORA.
He tau nui rawa tenei te tohora. I te rere-
nga mai o te Aotea i Akarana ki Turanga nei,
whakawhiti ana i runga i te tuara o te tohora.
Kei te Aupouri tetahi wahi kua nui rawa nga
tohora kua mate. Tukuna ai he kupenga
nui ki te moana, hei te urunga o te tohora ki
roto ka tawhiwhi ka pokaikaha noa iho, kata-
hi ka patua. No enei ra tata ka tae mai te kore-
ro kua pae e 50 tohora ki Omaio, kotahi tonu
te paenga ki uta. Ki te korero a nga tangata
o reira ko te take i pae ai he whakatatanga
no te kahui ki uta i te rongonga i tetahi kuao
tohora e tangi ana.
(E mea ana nga nupepa, he komiti tonu te
mahi a te Whanau-a-Apanui i nga po katoa,
ara he whakaaro ki te rahuitanga o te moana
i te matenga o a ratou tamariki. Kua tahuna
etahi o aua ika, engari kaore ano kia hokona,
i runga i tenei raruraru. Tera ra e pehea te
tukunga iho. Ka hokona ranei nga hinu, ka
ringiringitia ranei.)
TE PEKERAPU O HONE HEKE.
Kua puta a Hone Heke ki waho o tona .
pekerapu, e ata whakariteritea ana e ia ana
nama katoa.
HE APAKURA.
Kua tae mai ki a matou te tangi a Te Kura-
a-Mahaki mo te aitua o Te Whanau-a-Apanui.
E pouri ana matou, e kore e taea te ta taua
tangi tino pai i te apiapi rawa o ta tatou Pepa
i te roa rawa hoki o te takiwa i pa ai taua
aitua. — Etita.
TE ARAWHATA KI TE MATAURANGA.
I TERA tau, i aku korero mo "Etahi tam-
riki Maori," i panuitia e TE PIPIWHARAU-
ROA i puta taku kupu, tera e whakaaturia e au,
hei titiro ma te tangata, nga mahi me nga moni e
tae ai nga tamariki Maori ki te kareti nui o Niu
Tireni, ara ki te Uniwhahiti (University). E
wha nga manga o te uniwhahiti o N. T., kei
Otepoti (Dunedin), kei Otautahi (Christch-
urch), kei Poneke, kei Akarana. Tokorima
ano nga tamariki Maori kua tae ki te uniwha-
hiti, ko Apirana Ngata me Reweti Kohere ki
Otautahi, ko Hamiora Hei ki Akarana, ko
Tutere Wi Repa me Pita Paaka ki Otepoti.
O tenei tokorima, ko Apirana Ngata anake
kua tutuki ki te mutunga mai, ara kua tu
ia kei runga o te huahua whakamutunga o te
matauranga. Ka whakaatu au i konei, kei
pohehe te tangata, ko ahau ko te kai tuhi i
enei korero, kaore ano kia tae ki te huahua
whakamutunga, heoi taku ko te whakaatu i te
huarahi ki nga tamariki kaore ano kia hikoi te
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
waewae, a hei to ratou taenga mai ki toku
huahua, ka tuhi whakarunga ai taku ringa kia
tautotoro atu ratou ki te keokeonga o te ara-
whata o te matauranga.
Te hiahia tuatahi — te kura o te kainga. Te
mea tuatahi tonu ko te kite o te tangata i
te pai o te kura, a ko te kaha o tona ngakau ki
te tono i tana tamaiti ki te kura o te kainga,
ko te huahua tuatahi hoki tenei o te arawhata
ki te matauranga. Kaua e whakamanawa ma
te tamaiti tona haere atu ki te kura, he tama-
riki, kaore ano kia kaha, kia u nga whakaaro.
He maha nga tau e kura ana te tamaiti i
te kainga, a i enei tau kia two pai te tiaki i
te tinana o to tamaiti. Kahore kau he painga o
te matauranga whakaharahara atu i te ao nei
ki te whaoria ki roto ki te kawhena, ka tukua
ki roto ki te oneone, e waru putu te hohonu.
Nui atu te tinana ora i nga matauranga o
te ao, i nga rua taimana katoa. Kia mahana
nga kakahu o to tamaiti, kaua ia e noho maku i
roto i te whare kura, kia pai kia nui. te kai
mana. I nga wa kaore he kura, kaore he mahi
me tuku ia kia haere ki te takaro. Kei hoha
koe ki te tiaki i to tamaiti. E rite ana ia ki te
moni nui e whaoria ana ki te peeke, tenei ake
te ra e kai ai koe i nga hua, ara i nga itarete,
tona nui noa atu. Hei te putanga o te tamaiti
i te wha o nga turanga ka riro ma te kawana-
tanga e utu tona haerenga ki Te Aute, ki
te whai ruuma ano ia; e rua nga tau e riro ai
ma te kawanatanga e utu tona haerenga,— ko
te huahua iti tenei o te arawhata nei. Kei te
Nama I o ' Te Tui,' te pepa o Te Aute, nga
tohutohu mo te haere o te tamaiti ki Te Aute,
taihoa ra ka ta ai ki TE PIPIWHARAUROA.
Te moni a Te Makarini. Te huarahi ngawari,
atu i te kura o te kainga ki Te Aute, mehemea
he tamaiti kakama, matau ko te whiwhi ki te
moni a Te Makarini, te £15 mo te tau mo nga
tau e rua, a, mehemea he tamaiti tohu moni
ka tae noa atu ena moni ki te toru tau. I ia
tau, i ia tau, e. rua o enei moni e riro ana i nga
kura o nga kainga anake, e kore hoki a Te
Aute me Tipene e tukua kia whakataetae mo
enei moni. Nga tamariki o nga kura o nga
kainga e ahei te whakataetae mo enei moni ko
nga tamariki kaore i nuku ake o ratou tau i te
tekau ma. rima. Ko enei moni hei oranga ki
Te Aute. Mehemea kaore i nuku ake i te 16
nga tau o te tamaiti ka ahei ano ia te whaka-
matautau mote £15 e puta ana ki Te Aute,
engari kaua hoki ia e whiwhi ki taua moni ano
i mua atu.
Me puta ake he kupu maku i konei mo
te kore moni ma nga tamariki wahine, hei
whakamama i te haerenga me te nohoanga
i nga kura nunui mo nga tamariki wahine. Ko
wai ra te tangata hei whakatakoto i te tahua
mo enei moni ?
Te hiahia tuarua — ko Te Aute. Ko Te
Aute anake te kura Maori, e tika ana kia kiia
he kareti, a ko tenei anake hoki te kura
Maori e tae ai te tamaiti ki te uniwhahiti. He
pai ano te haere o te tamaiti ki nga kareti pa-
keha mehemea e taea te utu, engari ki taku
whakaaro mo te whakaako mo te taha ki
te wairua, kaore he kura hei rite mo Te Aute.
Ko tenei tetahi o tatou mate, ko te kotahi ano
o te kura penei me Te Aute mo nga tamariki
Maori. I rongo au e haere ana nga tamariki
matau o Tipene ki te Karama Kura o Akara-
na kaore kau he utu. E kore e puta taku
korero i konei mo te haere ki nga kura mahi
a-ringa, apopo nei hangaia ai e te kawanata-
nga mo nga tamariki Maori, me waiho hei
take korero ke tena. Te tino kahanga o te
whakaako a Te Aute ko te hinengaro. Ka
puta ano he kupu whakamahara maku ; i nga
tau maha e noho ana i Te Aute kia tino tupa-
to mo te ora o te tinana. Ko nga tamariki
anake kua noho ki Te Aute kei te mohio ki te
pai ki te ngahau o Te Aute Kareti.
Te huahua tuatoru — ko te Uniwhahiti. Kia
puta ra ano te tamaiti te pakeke ranei i te
whakamatautauranga matriculation, katahi ia
ka ahei te tapoko ki te uniwhahiti; ko te ma-
triculation te whakamatautauranga whakamu-
tunga o Te Aute, he ruarua e puta ana i tenei
whakamatautauranga. Ka puta te tangata i
tenei ka ahei ia te haere ki tetahi o nga manga
o te uniwhahiti kua whakaaturia ake ra. Me-
hemea hei takuta te tangata, ka haere ia ki
Otepoti, heoi ano te kura takuta kei Niu Tire-
ni nei. He kura tino uaua te kura takuta; kia
rima tau ra ano e kura ana katahi ka tu hei
takuta, ki te puta ano ia te tangata i nga wha-
kamatautauranga o nga tau katoa. Ki te hia-
hia te tangata ki etahi atu mahi nunui, e pai
ana nga kareti katoa, ko Otepoti ia raua ko
Otautahi nga mea tawhito, kua kitea te kaha.
Ina tonu te haere hei te mea ngawari. Te
kahanga o te pau o te moni hei te whare hei
nohoanga, hei nga pukapuka hoki. Kia rahi
ake i te £70 ka pai te noho i te uniwhahiti —
he kainga whakapau moni.
Te moni a te Kawanatanga. E toru nga moni
— e £40 mo te mea kotahi — e homai ana e te
kawanatanga ma nga tamariki Maori e kaha
ana te puta i te matriculation, i te tau kotahi,
mo nga tau e toru, hei oranga ki te uniwhahiti.
E nekehia ana i etahi wa ki te £50, a e neke-
|
|
13 13 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
hia ana hoki ki te wha tau. Kei te tonoa e te
Kotahitanga o Te Aute kia whakanuia tenei
moni.
Te moni o te Kareti o Hoani. Tera ano
tetahi moni e riro mai i nga tamariki Maori
matau e £50 hei oranga ki te Kareti i Akara-
na ; engari me noho te tamaiti ki te Kareti o
Hoani, Tamaki; e pau katoa ana tenei moni
mo te nohoanga i te kareti, i te haerenga hoki
ki Akarana i runga kooti.
Etahi atu moni. Tera ano etahi moni e tu-
whera ana ki te Maori ki te pakeha, engari ma
te Maori tino mohio tonu ka riro mai ai te
moni a te pakeha. Mehemea hei minita te
tamaiti, ki te noho ia ki tetahi whare kei Ota-
utahi, ka whiwhi ia ki te £30 i te tau ; mehe-
mea ia he tamaiti na te minita ka nukuhia ki
te £50. Ko tenei moni ma nga tamariki anake
o te Hahi o Ingarangi. Ki te whiwhi te
tamaiti i te moni a te kawanatanga e kore
e riro i a ia te moni o te Kareti o Hoani; ki te
whiwhi ia ki te moni o te Kareti o Hoani e
kore e riro i a ia ta te kawanatanga. Kia ata
whakamaramatia nga huahua me nga apiti
o te arawhata ki te matauranga:—
TE MATAURANGA.
— Te moni kawanatanga
• 1 • Te Uniwhahiti | me te moni o Hoani.
— Moni a Te Makarini,
2 Te Aute te whangai a te papa.
— (Te kaha o nga matua,
3. Te kura o te kainga | te kaha o te tamaiti
Te huahua tua—. Tera ano tetahi huahua,
e kore e tika kia kiia ko te huahua tuawha,
ehara hoki i te tuawha, engari me ki ko te
huahua timatanga, whakamutunga,— ko te hua-
hua tenei e kite ai te tangata i te tino matau-
ranga, te matauranga e mohio ai ia ki te noho
pai i tenei ao, a i tetahi atu ao hoki. E riro
mai ai tenei matauranga ehara i te mea ma te
tae ki nga kareti, ma te moni ranei, engari ma
te ngakau maru, ma te ngakau mamae. " Ko
te oranga tamitanga tenei, kia matau ratou ki a
koe, ko koe anake te Atua pono, ki a Ihu
Karaiti ano hoki i tonoa mai nei e koe,"—nga
kupu a te Karaiti. Te oranga tonutanga ko
te matauranga ki a Ihowa, ki tana Tama hoki.
I mea a Horomona, te tangata matau atu, te
tangata rangatira atu kua whanau ki te ao,—
"Ko te wehi ki a Ihowa te timatanga o te
matauranga." He aha te pai o nga mataura-
nga katoa mehemea kaore he matauranga
ki te Atua, hei whakatika, hei whakareka, hei
whakatapu, hei urungi mo te matauranga o te
ao, kei tipoki, kei huripoki, he pakaru te
mutunga. E te kai korero, he hiahia tou kia
kite i te matauranga, whakarongo ki te kupu
a to hoa kaore ano nei koe i kite: kua noho ia
i waenganui o te Maori o te pakeha, kua tae
ia ki nga kura me nga kareti kua korerotia
ake nei, otira te mea nui atu kua kitea e ia ko TE
KARAITI. E kore ahau e tono atu ki a koe kia
tahuri ki a te Karaiti hei rangatira mou,
mehemea he kino he mate mou, engari he
mohio noku, he pai, he ora, he hari, he rangi-
marie mou ki te tahuri koe.
Na REWETI T. MOKENA KOHERE.
NGA WHAWHAI.
TARANAWAARA.
I TAE mai te waea a Rore Rapata i te 30 o
nga ra o Noema nei, he whakaatu mai i
te rironga herehere i te Poa o tetahi matua a
te Ingarihi, e 4oo, e noho ana ki Tiwetitaapu,
(Dewetsdorp.) E wha nga ra i karapotia
ai taua pa e te ope a te Poa, ( 2,500), me te
kaha tonu te whawhai, katahi ka horo. Te
tino take i horo ai te pa he kore wai. Hinga
ake o te Ingarihi i tenei whawhai, e 42 i taotu,
15 i mate rawa, ko nga morehu i riro herehere
katoa. I haere te ope whakaora, (1,400). Tae
rawa atu kua horo ke te pa. Ko Ti Wete ano
te tianara whakahaere o te Poa i tenei wha-
whai. I kiia rawatia i mua ake nei kua mate
a Ti Wete, otira kua ara mai ano inaianei.
Kua whakaturia ko Rore Kitini hei tumuaki
|
|
14 14 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
whakahaere mo te whawhai ki Taranawaara.
Kua whakaritea e ia tono tino pa ki Poroeme-
poteini.
I tae mai te waea a Rore Kitini i te 3 o nga
ra 0 tenei marama, he whakaatu mai i te aitua
i pa ki tetahi wehenga 0 te ope a Niu Tireni i
te whawhai ki Riitipoteini, ( Reitfontein). O
nga apiha toko-ono o Niu Tireni i uru ki roto
ki tenei whawhai, tokorima rawa i taotu. I
whati te hoa riri, i riro mai hoki to ratou pa.
He nui te whakamihi o Rore Kitini me Rore
Rapata ki te toa o Niu Tireni.
Kei te moana a Rore Rapata e haere ana i
enei ra; e hoki ana ia ki Ingarangi, ki tona
turanga tiketike kua rite mai ra mona i tona
Kuini me tona iwi katoa, ara te tuunga tumu-
aki o nga ope taua katoa a te Ingarihi i te ao.
Kua tae a Kurutia kei Iuropi. Tana mahi
inaianei he whakaoho haere i era atu kingita-
nga kia uru ki te whakararuraru i te whawhai
ki Awherika. Kaore te Emepara o Tiamana
i whakarongo ki tana korero, engari i mea, he
tino tika te take a Ingarangi ki tenei whawhai.
Kaore tonu a Kurutia i tae ki te kingi o Ruhia
ka tae mai te kupu a taua kingi, kaore ona
hiahia kia kite i a Kurutia.
HAINA.
Kaore he korero o Haina i enei ra. Kei te
ata noho marire te ope a nga mana, kei te
tatari kia ata whakariteritea tenei raruraru-
Otira i te mea kei te ngaro te Emepara ratou
ko tona kawanatanga katoa, kaore e taea te
whakariterite.
. I te wehewehenga i nga taonga parakete
i riro mai i nga mana, ka tukua e te Ingarihi
te wehenga moni i a ia, (£11,600), ma nga
Hainamana Karaitiana e noho rawa kore, ana
e noho mate kai ana.
TE RAUKAHIKATEA.
NO te 25 onga ra o Noema ka mutu te
. kura minita i Te Raukahikatea, ka
hokihoki ia tangata, ia tangata, ki tona kainga
ki tona kainga, ki tona iwi ki tona iwi. No
tera raumati ka pangia a Tuahangata Pereiha
e. te piwa, he roa tona takotoranga i te hohi-
pera ki reira manaakitia ai e te pakeha. I
tona oranga ake ka hoki ki te kainga, a e
tumanako ana matou tera ano ia e hoki mai ki
te whakatutuki i te mahi i timataria e ia. Ko
nga tangata enei o te kura i tenei tau:— Ko
Te Iwiora Tamaiparea me tona hoa me Nga-
rongoa, no Ngarauru, Taranaki; ko Reweti
Kerehoma raua ko tona hoa ko Ngahiraka, no
te Rarawa, Te Aupouri; ko Eru Hakaraia
raua ko tona hoa ko Rihi, no te Rarawa, Te
Aupouri; ko Wiremu Keretene raua ko tona
hoa ko Te Paea, no Ngapuhi; ko Te Muera
Tokoaitua raua ko tona hoa ko Tuihana, no
te Arawa; ko Te Ropere Tahuri raua ko tona
hoa ko Mihirini no te Arawa; ko Turuturu
Ngaki raua ko tona hoa ko Ruihi no te Arawa.
Ka kitea iho kaore a Ngatiporou a Ngatika-
hungunu me era atu iwi. Ko Poihipi M. Ko-
here to Ngatiporou i konei i tera tau engari
i te nui rawa o nga mahi o te kainga kaore ano
ia kia hoki mai. Ko Rev. Hapata Wiremu,
M.A., te mahita tumuaki, ko Reweti T. Mo-
kena Kohere te mahita tuarua. Ko te tuma-
nako a te ngakau kia tokomaha nga tamariki
o Te Aute e haere mai a tenei tau e tu mai
nei.
HE HAKARI ATAAHUA.
No te 22 0 nga ra 0 Noema ka tu te hakari
a te kareti. He mahi hou tenei na nga Mao-
ri tu-pakeha o Turanga nei, te whakatu haka-
ri. Te karanga tuatahi na Meri Aata ki tona
kainga i te Hapara, te tuarua na Herewaka
te Rangipaia Poata ki tona kainga i Kaiti, te
tuatoru na Kamau Wherehi raua ko tona hoa
ki Te Wainui. He hui tino pai katoa enei.
I te hui ki Te Wainui ka whakaaria e te ka-
reti kei a ia te hui whakamutunga o te tau. I
tino puta te kaha o nga tangata o te kareti ki
te whakanui i ta ratou hakari. I haere i runga
i te tikanga pakeha te karangatanga i nga
manuhiri, ko te hunga anake i karangatia
e haere mai. Otira i te ra o te hakari he to-
komaha i haere noa mai i runga i te ngakau
Maori. He mea ta ra ano nga kupu powhiri.
No te tekau ma rua o nga haora, ka timata
te whakaeke a nga manuhiri, a te pakeha a te
hawhe kaihe, a te tino Maori. He ra tino pai
atu tenei, kaore he ua, kaore hoki i tino kaha
te whiti a te ra, na reira ka haere mai nga
manuhiri i roto i o ratou pueru raumati. I
tu te hakari ki te marae tonu o te whare o Te
Wiremu, he wahi ataahua, mahorahora, ma-
rumaru i te rakau. Ko nga taewa, ko nga
miiti, ko nga ika o te tina, he mea tao katoa
ki te haangi. Ko te teepu he whariki i wha-
katakotoria ki runga ki te tarutaru. I reira te
titi, te pipi, te kuku, te kina, te puha. Ko
nga pereti kai he rourou; kaore he paoka, ka-
ore he naihi, ara i tino whakaritea katoatia ki
ta te Maori tikanga. He hanga tau ano te
wahine pakeha ki te kai a-ringaringa, ki te ko-
whiti pipi, ki te kai puha. Ka tika hoki te
haka harihari kai a te kareti:—
|
|
15 15 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
" Haere mai e te iwi kaore kau aku kai —
auahi ana ! Heoi te kai ko te kite i a tatou —
auahi ana ! Te pereti te naihi,— kaore i a au !
Te pereti te naihi,— kaore i a au ! Engari te
riwai,— tenei, tenei Engari te riwai,— tenei,
tenei ! Hei aha te riwai ? Hei whakapiri ki te
taha o te kau wero, au ... au ... au e ha!"
( Ma te nuinga nga reta pakupaku.)
• Ka mutu te tina, ka timata te haereere, ka
timata te waiata, ko te piana i waho e tu ana.
Te waiata tuatahi tonu na te Maori, na Taare
Wherehi raua ko tona hoa wahine. Ta raua
waiata ko " Life's dream is o'er." He maha
nga tangata i waiata, he pakeha, he hawhe
kaihe, he Maori. I tae mai a Erueti Rangi-
uia ki tenei hakari, te Maori tino mohio atu ki
te patu piana. No tetahi rangi tonu atu hoki
ia i tae mai ai i Poihakena, i te mahi whaka-
tangitangi. Tetahi, mea tino pai o tenei hui
ko te whakatangitangi a nga pere; tokorima
tangata ki te patu. He mea roreka te pere ki
te waiata, i a tatou nei pere e patoto noa iho
nei. Otira te mea i tino whakamihia ko te poi
a nga tamariki Maori pakupaku. E tatari ana
te tangata, ka puta mai aua tamariki i te nga-
here, me te waiata ano, " Ki tonu au i te koa,
koa, koa." Tino whakamiharo atu te tangata
ki te poi a aua tamariki. He tenehi, ara he
purei kupenga, ano tetahi tino ngahau o tenei
huihuinga. He purei tenei na nga pakeha
rangatira, otira i tenei ra whakauruuru ana te
Maori i roto i te pakeha. E rua e toru ranei
waiata, ka tu te tenehi, me te whakatangi-
tangi tonu te piana. E rua rawa nga papa
purei tenehi. Ko nga tangata kaore i tino
mohio ka haere ki te papa tuarua.
I te wha o nga haora ko te ti; i whakaturia
te teepu ki waho, ki raro i nga rakau, katahi
ka utaina ki nga huhua kai a te pakeha. E
rua rau pea ta Ngati-maua manuhiri, engari
ko nga kai e rite ana ma te rima rau. He kai
te arani e kore ana e toe, otira i tenei ra kaore
i taea te kai te arani, te panana, te paina aporo.
I tino whakamihia te teepu a Te Rau e te pa-
keha e te Maori.
I nui rawa ai aku korero mo tenei hui kia
mohio ai te tangata he ngahau ano ia a te iwi
i ata motuhia mo te whakapono. Kaore he
waipiro, kaore he purei kaari, kaore he taka-
kino i te ahua o te tinana, i te whaterotero i te
whatiwhati i te tinana, kaore he reo kino i ra-
ngona, otira kore rawa he tangata i hapa
te ngahau; te tamariki, te kaumatua. I kiia
tenei hui e tetahi Maori, "he hui kororia."
Ko nga tangata e kite ana i te whakaahua
o nga tangata i tae ki tenei hakari tera e mi-
haro ki te whakauruuru o te Maori o te pake-
ha, o te hawhe-kaihe. I reira katoa, kotahi
tonu te turanga. Tera ano etahi tamariki
Maori, hawhe-kaihe hoki, e mea ana he pake-
ha ratou, e whakapehapeha ana, e whakahawea
ana ki o ratou whanaunga Maori. He wha-
kaaro tutua, he whakaaro e tino kinongia ana
e te Maori, e nga pakeha rangatira.
Huri ake,
Na TIPI-WHENUA.
HE WHAKAMAUMAHARA.
HE nui te pouri i pa mai ki a matou i to
matou rongonga kua mate a Mihi
Wiremu, te hoa wahine o te Atiri-
kona Hamiora Wiremu. I kai tahi ratou ko
tana whanau i te ahiahi o te Hatarei, otira
i te ata o te Ratapu, te 25 o nga ra, i te toru
karaka, ka mawehe atu ia ki tona Kai wha-
kaora. Te tino pouri nui mo te Atirikona;
i Heihitingi ke ia, i haere ki te karakia i nga
Maori, ka moe atu tona hoa i muri i a ia, a
na tetahi o ana tamariki ia i tiki i whakaho-
ki mai ki te whare ka ngaro nei te rangatira
o roto.
E kore e nui rawa a matou kupu mo tenei
hakui, te hoa mo nga tau e 54 o tetahi o nga
kaumatua, o nga matua o te iwi Maori. I
kite ia i te ahua o te iwi Maori i nga ra
o mua, i te wa e ururua tonu ana te Motu,
kaore he huarahi, kaore he tima, kaore he
rerewe; i te wa i whakatupuria ai tana
tamahine i roto i te whare raupo. Ko tana
tino mahi ko te tiaki i tona rangatira kia
kaha ai, kia roa ai nga ra, e mahi ana ki te
I iwi Maori. Ka riro ia ka waiho iho e ia
I tona rangatira, ona tamariki, ona mokopu-
I na, me te tini o te hoa, hei tangi i a ia, ka
I ngaro nei i ona taumata i Te Aute. No te
I ahiahi o te Mane ka nehua a Mihi Wiremu
I ki te urupa i Te Aute. He nui nga hoa
i huihui mai, nga tangata rangatira o Nepia
me nga tamariki katoa o Te Aute, ko ratou
tonu i muri mai i te whanau a Te Wiremu.
Na Rev. Aata Wiremu i whakahaere te ka-
rakia. E rua nga himene, he himene pakeha
he himene Maori. Te himene Maori- i wai-
atatia e nga tamariki o Te Aute:—
" Piko nei te matenga.
Tau mai ko te pouri nui;
E te Tama a te Atua,
I Tenei arohaina mai.
I Ngaro nei o matou hoa,
I Riro atu ki te po;
I Tangihia i muri nei,
I Tenei arohaina mai."
|
|
16 16 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
NGA WHAEA.
ITE hui i tu ki Akarana, i noho ai ko te Kawana
te tumuaki, i panuitia hoki e matou i te NA-
MA 28, i puta etahi kupu mo te whakaako i nga
tamariki wahine — he mea nui rawa, -— no te mea
he nui ke atu te mana whakaako o te wahine i to
te tane. I ki tetahi o nga tangata i tu ki te whai-
korero, pai ke atu te whakaako i nga tamariki
wahine i te whakaako i nga tamariki tane.
Tera e mea te nuinga o te Maori, " Pu! he aha
te painga o te whakaako i nga tamariki wahine
Maori ? He maumau noa iho i te moni kaore he
rawa e pahure; heoi ano te mohiotanga ki te tuhi-
tuhi ka timata te tuhituhi ki nga tamariki tane."
He tino kupu enei na te Maori, he kupu tawai
i nga tamariki wahine. Otira ki ta matou whaka-
aro nui ke atu te matauranga o nga tangata i te hui
i Akarana i o nga tangata matau o te iwi Maori e
whakahua ana i enei kupu. I mea etahi o aua
pakeha; he mea pai rawa te ako i nga tamariki
wahine kia mohio, kia rite ai ratou hei wahine ma
nga tamariki tane e haere ana ki te kura; kei
matau ko nga tane ka kuware ko nga wahine, a ka
waiho ko nga wahine hei whakararuraru hei punga
mo nga tane. Tetahi take nui, ko nga tamariki
wahine o enei ra hei whaea mo te whakatupuranga
tamariki e haere mai ana, a mehemea he kino nga
whaea ka kino ano nga tamariki, e kore ratou
e mohio ki te whakatupu ki te whakaako ki te tia-
ki i a ratou tamariki kia tupu ai he tangata papai
. ki te ao. Kua kitea e nga tangata matau, a, e
mohio ana ano hoki tatou, no te whaea te mana
nui atu, kaha atu, ki te hanga i nga whakaaro me
nga mahi a te tamaiti, no te mea e piri tonu ana
te tamaiti ki a ia i te wa katoa e hanga ana ona
whakaaro. Nga tangata papai katoa kua puta ki
te ao, he whaea papai katoa o ratou.
Kaore he he o te tuhituhi o te tamariki i te reta
whaiaipo mehemea e mahi ana i runga i te whaka-
aro rangatira. Ko te whaiaipotanga te timatanga
tika mo te marena, kia mohio ai te tane me te wa-
hine, mehemea e. tika ana raua kia marenatia
i runga i te aroha ki a raua, tetahi ki tetahi; ana
te he ko te moe noa iho i runga i te tohe a nga
matua, ahakoa kaore he aroha, hei muri iho i
te marenatanga ka mahue, ka moe te tane he
wahine ke, ka moe te wahine he tane ke, te puta-
nga ki waho he kahui poriro.
Kaua te tangata e whakapae no nga tamariki
wahine anake te he i rorirori ai ratou. Kaore
ianei nga tamariki tane e tuhituhi ana ki nga
tamariki wahine — he tuhituhi, ehara i te mea he
pirangi ki te tamaiti wahine hei wahine pono,
engari hei takaro noa iho ? Tohutohu ai ranei nga
matua o nga tamariki wahine kia whakaaro nui ki
to ratou puhinga ? Tiaki ai ranei ratou kei haere
a ratou tamariki wahine ki nga haere kino, ki nga
takaro e whakawaia ai ratou e te tangata ?
I ki a Neporiana Ponipaata i ona ra: "Te mate
nui o te Wiwi he kore kohanga, he kore kaatua."
He kupu mohio enei. Ki te kore he whaea papai
hei whakawhanau hei whakatupu tamariki papai,
ki te kore hoki he kainga (kohanga) pai hei wha-
katupuranga i nga tamariki e kore te iwi e tupu
rangatira. Waihoki e te iwi Maori, ki te kore nga
whaea o a tatou tamariki e whakaakona kia mohio
ai ratou ki te whakatupu tangata ki te ao hei tipare
ataahua mo te iwi Maori, e pouri ana matou tera
taua te iwi Maori e matenga kino.
Na REWETI T. MOKENA KOHERE.
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri, ki te
Himene: he nui noa atu nga pukapuka kei a
au inaianei: ko te utu :—
He mea nui, kiri noa, ... 2/6
He mea nui, kiri pai, ... 4/-
He mea paku, kiri noa, ..1/-
He mea paku, kiri pai, ... 2/6
He mea paku, kiri pai rawa, 3/6
He Himene, ... ... -/6
Ki te tono Himene nga Minita ki a J. Up-
ton, Akarana, ka Hi iho te utu,
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu i nga
pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te marama
2. Ko te oranga mo te Pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku mai ai,
ka takaia tana Pepa ki te awhi whero; e rua nga putanga
pena ka whakamutua te rere atu a te Pepa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi
o ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo
te ta i aua korero; kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa:—
Ki TE PIPIWHARAUROA,-
Te Rau, Gisborne.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
5/- David Jones, Pine Tuhaka, Kereama Tihema, John Mo-
rell, Anaru Ngawaki, Piripi Atamira, Hori Tohungia, "Ahipara"
Mereana Kiiwhi, Hoana Rakaiwerohia, Hoera Rapaea, Raniera
Mitingare, Mrs Newton, Ema Tiakitai, Turanga Hinaki, Hoera
Hinaki, Paraone Hatarana 2/6 Te Marunui Rawiri, Aporo
te Moana 2/- Rev Reihana Kanihi 1/3 Kaha Pene 1/-
wi Keretene.
H. W, WILLIAMS, TE RAU PRESS, GISBORNE