|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 35. 01 January 1901 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa,
He Kupu Whakamarama.
NAMA 35. GISBORNE. HANUERE 1901.
TE WHAKAPONO, TE TUMANAKO,
TE AROHA.
KI te whakahuatia tahitia enei mea e toru.
ka mahara tonu te tangata ki ta Paora
kupu, he mea. mau tonu enei homaitanga a te
Wairua, ko te mea nui ia o aua mea ko te
AROHA, 1 Kri. xiii. 13.
Engari e kore e maharatia te nuinga o nga
wahi i korerotia tahitia ai aua mea e Paora.
No taua upoko ano te kupu mo te AROHA
e whakapono ana ki nga mea katoa, e tuma-
nako ana ki nga mea katoa, (ra. 7).
E mea ana ia he mea na te Wairua te
WHAKAPONO e riro mai ai i a tatou te TUMA-
NAKO, e mahi ana hoki taua WHAKAPONO i
runga i te AROHA, Kara. v. 5, 6.
I pera ano tana kupu ki te Hunga o Epeha:
ko te AROHA te mea e rite ai te here a te Wai-
rua, kia hiahia hoki tatou ki te AROHA, no te
mea kotahi te TUMANAKOTANGA, kotahi hoki
te WHAKAPONO, ( Upo. iv. 2—5).
E mea ana hoki ia ki te Hunga o Korohe,
(Upo. i. 4, 5.) ko te TUMANAKO te putake o to
ratou WHAKAPONO, o to ratou AROHA ki te
Hunga Tapu.
He whakawhetai tana ki te Atua mona
i kite i aua mea e toru i roto o te hunga o Te-
haronika, he tohu hoki tena no te Karaiti
ratou, i Teh. i. 3.
I kiia hoki e ia aua mea he tino kakahu
whawhai mo te hoia a te Karaiti, 1 Teh. v. 8.
Tera ano tetahi korero i te pukapuka ki nga
Hiperu, e mea ana ko te AROHA te mea e
manakohia e te Atua, e whakaoho ana hoki i
a ratou kia TUMANAKO, kia riro ai i a ratou
nga: mea pai i runga i te WHAKAPONO, ( Upo.
,vi. 10—13).
No taua pukapuka hoki te kupu e mea ana
ma aua mea e toru e maia ai to'tatou whaka-
tatanga ki te Atua, ( Upo. x. 22—24.)
Tera ano etahi kupu mo te WHAKAPONO me
te TUMANAKO : ko te TUMANAKO hoki te mea
e tupu ana i te WHAKAPONO ora. Ro. v. 2-. E
whakahau ana ia ki te Hunga o Korohe kia
mau tonu ki aua mea e rua, ( Upo. i. 23.)
Engari ia he nui noa atu nga kupu mo te
AROHA me te WHAKAPONO. I kiia aua mea
he tohu no te pai o te Hahi i Koriniti (2 Kri.
viii. 7), i Epeha hoki (Upo. i. 5.) Tirohia
hoki i Teh. in. 6; 2 Teh. i. 3; Pirini. 5.' He
hua no te Wairua aua mea, Kar. v. 22.
I whakahuatia aua kupu e rua i tana mana-
akitanga ki te Hunga o Epeha, ( Upo. vi. 23).
Ko te nuinga ia o ana kupu pera kei ana
pukapuka ki a Timoti. Ko te tino mea era o
te ture, i Tim. i. 5. Ki tana, he mea na
te aroha noa o te Atua i riro ai aua mea i a ia.
(Upo. i. 14).
I whakahaua nga minita kia waiho ratou
hei tauira ki nga tangata katoa i aua mea
( Upo. iv. 12.), kia pera ano me Paora, 2 Tim.
iii. TO ; he mea pai hoki era hei whainga ma te
tangata a te Atua, (Upo. vi. 1 1; 2 Tim. ii. 22.)
He mea ena e tata ana ki nga kupu ora, 2 Tim.
i. 13 ; Tai. ii. 2.
Heoi ka kitea e tatou ta Paora tikanga kia
whakahuatia enei mea pai; ehara rawa hoki
tenei i te mea whakamiharo, i kiia hoki e te
Karaiti ko te AROHA o te Atua te tino take o
to tatou WHAKAPONO (Hoa. iii. 16), e mea
ana hoki ia ma te AROHA e mohiotia ai to
tatou WHAKAPONO, Hoa. xiii. 35.
Ko te inoi pai ma tatou ko tera mo te Tekau
ma wha o nga Ratapu i muri iho i to te Toko-
toru :—
E te Atua Kaha rawa, Oratonu, whaka-
nuia to matou whakapono, to matou tu-
manako, to matou aroha; meinga hoki
matou kia aroha ki au ture, kia whiwhi ai
matou ki nga mea e whakaaria mai nei
e koe; ko Ihu Karaiti hoki to matou Ariki.
A mine.
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
HE TIROHANGA WHAKAMUA.
TERA ano etahi tangata e mea ana he
I mea pai rawa mehemea e mohiotia e te
tangata nga mea kei te haere mai, e mohiotia
nga mea katoa e pa mai ki a ia, e mohiotia te
wa e mate ai ia. Mehemea e mohiotia ana e
te tangata te haora e mate ai -ia, tera pea
e tahuri tona ngakau ki te whakaaro nui, ki te
kimi i te oranga mutunga kore, a, ko etahi
tangata i te mohiotanga kua whakaritea te
maha 0 ratou ra, ka rere totoa pea ki te kino.
He mea pai to tatou korenga e mohio he aha
e pa mai ki a tatou, kei taumate te ngakau
i te atarangi tonu o te mate e uhi ana ki runga
ki te mahunga. E kore e kaha te ngakau, ka
wairuhi noa iho te tinana.
Kaore tatou e mohio ki nga hua o tenei tau
ka tapoko nei tatou, nga hua kino, nga hua
pai; kaore tatou e mohio ki nga mamaetanga
ki nga haringa ngakau ranei, ki nga mate, ki
nga ora; kaore tatou e mohio e tae ranei
tatou katoa ki te mutunga o tenei tau; ko
etahi o tatou e tae ko etahi e kore,— ko wai,
kahore he tangata e mohio. Kahore he tangata
e mohio ana ki te haora e mate ai ia, otira kei
te mohio tatou mo te mate tatou katoa, ahakoa
kore e mohiotia te ra me te haora.
Kua mahue te tau 1900, me ona kino me
ona pai, he tau hou tenei, ko te tau 1901, ko
te tau tuatahi o tenei rau tau e takoto mai nei.
Me whakawhetai tatou mo to tatou urunga ki
te tau hou. Warewaretia nga pouritanga o
mua, tautotoro atu ki nga mea kei mua kei te
aroaro e takoto ana mai; he aha aua mea, kei
te Atua e mohio ana. Hoatu ma te Karaiti e
whakatere o tatou waka, ko tana Kupu Tapu
hei kapehu, hei whakamarama i te huarahi;
kaua hei rere porangi, kei tutuki koe ki nga
toka huhua o te tau ka pakaru, ka pae noa nga
maramara ki te akau, ka kohikohia, ka tuma-
taria ki te ahi. E te iwi kia tumanako, kia
manawanui, whakawhirinaki ki te Atua Kaha
Rawa, " Whakatane, kia kaha!"
TE KOTAHITANGA o TE AUTE.
TE HUI KI PUTIKI.
(Na TIPI-WHENUA.)
NO te whitu o nga ra o Tihema 1900, ka
tu te hui tuarima o te Kotahitanga o
nga tamariki o Te Aute ki Putiki,—ki Putiki-
Wharanui, wahi o Whanganui. Kotahi te
kupu a te tangata, a nga tamariki o Te Aute
i tae ki tenei hui, he tino hui tenei, pai atu
i nga hui katoa a tenei Kotahitanga o mua,atu.
He maha nga take i nui ai tenei hui. He nui
nga tangata i emi mai; i reira katoa a Wha-
nganui, mai i te hukinga ki te ngutuawa. He
tokomaha nga tamariki o Te Aute — nga
tamariki kua mutu noa atu te kura me nga
tamariki kei te kura tonu — i tae ki te mana-
aki i ta ratou hui. I tae katoa nga kaumatua
o Te Aute. I mamae rawa te ngakau i te
manawanui o te Atirikona Hamiora Wiremu,
i te kaha o tona ngakau ki te pehi ki raro i
ona pouritanga i te whainga a tona whakaaro
kia tae ia ki te hui a tana whanau. He nui
nga mahi i oti, he nui nga take nunui i paenga.
Tetahi take nui i puta pai ai nga mahi o tenei
hui na te kaha, na te nui o te manaaki a
Wikitoria Taitoko raua ko tona hea me te
iwi katoa. He hanga ahuareka te whare kai
o te hui, he teneti tiketike, whanui; e rua nga
teepu nunui o roto ; kaore he kai a te pakeha
i ngaro atu. Ko tenei te whare i kai ai te
manuhiri, te tangata whenua, me nga manu-
hiri pakeha o te taone, i ia ra, i ia ra. Nui
rawa te pai!
Ko Apirana Ngata te'karere, te pononga,
te pou tokomanawa o te hui. Kua tae noa
atu ia ki Putiki ki te'whakariterite i nga mea
mo te hui; tae rawa atu tenei i te hunuku nei
kua tangata whenua ia tera, kua mau te reo o
Whanganui, kua powhiri mai:—
" aere mai, 'aere mai! Ki ora koutou, ki' ora, ki'
ora!"
I te ata o te Paraire ka whakawhiti mai te
ope o Te Aute i te taone ki Putiki, ka powhi-
ritia e Whanganui. Na Waata Hipango
te whai-korero tuatahi ki a Te Aute. I tu
mai ano era atu rangatira, kaumatua, ki te
whakatau mai i te manuhiri. KO Te Wiremu
te tuatahi o te manuhiri ki te whakahoki i nga
mihimihi a Whanganui. I puta ana kupu mo
ona matua kua whakahemo atu ra ki te po.
Na ratou i whakato te purapura o te pai, o te
ora, no muri ka tae mai te wairua o te kino ki
te tin i nga purapura o te kino.. I mea a Te
Wiremu, " He pani tatou katoa, e tangi ana
tatou inaianei ki nga mate o to tatou motu.
Kua kimihia, kua kitea e aku tamariki te ma-
tauranga, a e hiahia ana ratou ki te whaka-
whiwhi ki te iwi maori i nga hua o te matau-
ranga." I tahuri ano a Te Wiremu ki te
whai kupu ki ona tamariki o Te Aute, he
tohutohu kia ngawari te korero, kia hakahaka
kia tauwhena. Te mutunga O tana whai-ko-
rero ka himenetia a " Piko nei te matenga " te
himene a nga tamariki o Te Aute i te nehunga
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
o Mihi Wiremu.
I muri iho i te Atirikona ka tu ko Te Tata-
na, te mahita tumuaki o Te Aute, ki te whai-
korero. I whakapai ia ki a Whanganui mo te
powhiritanga kia tu te hui ki Putiki, kia rongo
ai te iwi ki nga whakaaro o te Kotahitanga o
Te Aute. Ko ta te Aute e tawhai ana, ehara
i te mohiotanga anake mo nga tamariki e
whakaakona ana ki reira, engari ko te oranga
mo te iwi maori katoa. Kua whiwhi nga
tamariki maori ki te matauranga kaore i kitea
e o ratou tipuna, otira ko te matauranga o nga
kaumatua ko te matauranga i tupu ake i roto
i nga tau maha, kaore i nga tamariki. He
iwi kotahi te maori, he iwi u ki a ratou ano;
he mea tenei e whakamihia ana e te pakeha.
Tera ano etahi mea kaore te maori i te mohio,
ko enei ta nga tamariki o Te Aute e hiahia
ana ki te whakaako ki to ratou iwi. Kahore
o ratou hiahia ki te whakapakeha i te maori,
engari me pupuri nga tikanga pai a te maori,
ko nga tikanga kino me ruke. He whakatau-
ki na te maori, " Ka pu te ruha ka hao te
rangatahi." Kahore o ratou hiahia ki te pa-
nga i nga mea tawhito, engari te mea pai me
mahi tahi te ruha me te rangatahi. E kore e
taea te whakarereke te ahua o te noho o te iwi
maori mehemea kahore o ratou hiahia. Me
whakatahuri nga whakaaro i te tuatahi, a e
kore e hapa te tahuri o te tinana. Te hiku o te
manuhiri ki te whai kupu ko Tangatake Ha-
puku o Heretaunga. Te mutunga o tana
whai-korero ka hapainga te waiata e Te Aute.
" E ko Te Aute ! ko Te Aute !
Hei hapai ' te ingoa,
Hei mau pu, hei karo taiaha.
I nga ra o te riri.
E ko te kura ! ko te kura !
Hei pa whakaora;
E te iwi tiro mai, tangohia te ora mou,
Te aroha, te kaha ine te pai!"
( Rangi — " Lads in Navy Blue.")
I tu ano a Apirana Ngata ki te whakaatu i
te rerenga ketanga o te Kotahitanga o Te Aute
i te Kotahitanga o te Tiriti o Waitangi — he
kaumatua tetahi he tamaiti tetahi. Ko to Te
. Aute kei te piki tonu, ko to Waitangi kei te
heke iho i runga, a inaianei kua tutataki ki
waenganui. " Me tuku matou ki raro ki nga
waewae o nga rangatira, engari kaua matou e
takatakahia." I runga i tana whai korero ka
mea a Waata Hipango, no te Tairawhiti ana-
ke te nuinga o nga tamariki kua puta te
matauranga. He tino matau a Apirana, he
tino roia, otira nui atu tona aroha ki te iwi
maori.
Tetahi o nga tino whai-korero o tenei ra na
Te Heuheu. I tangi ia ki a Te Wiremu, te
oha te kanohi whakaora o nga mea kua ngaro
ki te po. I karanga a Te Heuheu, " Haere
mai to waewae tapu. ' Ruia taitea, ruia taitea
ka tu ko takatea anake.' Noku enei ra no te
tamariki, otira puritia ngatahitia te ruha te
rangatahi, e kore hoki e taea te whakapakeha
tonu i te maori, engari me ata haere. Ka rima
ano nga tau o to koutou Kotahitanga o tona
whanautanga mai i Te Aute, ko ona kai-tau-
toko nei no nga wahi katoa, na reira ahau ka
mea he tino Kotahitanga tenei. Tera e toha
tenei Kotahitanga. Ko ahau tetahi o nga tino
tangata o te Kotahitanga tawhito, i whakaaro
ahau kei reira te ora mo te iwi maori, otira
kihai taua oranga i kitea. I whai ahau kia
uru a Apirana ki toku Kotahitanga i a maua i
tutaki ai ki Rotorua. Na Apirana i mahi te
Ture Kaunihera me te Ture Marae. Ehara
ahau i te tangata i kuraia, heoi ano te mea
i whakaakona ki a -au ko nga tikanga a te
Maori. ( He matauranga tino nui, he matau-
ranga rangatira. — ETITA.) Kei te haere
ahau ki te kura inaianei. He mea pai kia
kaua e ingoatia to koutou Kotahitanga ki Te
Aute anake, engari ki nga kura maori katoa.
E mutu te Kotahitanga tawhito, e tupu tenei
Kotahitanga. Na tenei Kotahitanga te Ture
Marae, a i tenei ra kei konei koutou hei wha-
kahaere ano i taua ture." I tino nui te wha-
kamihi a Te Aute ki nga kupu a Te Heuheu.
I te ahiahi ka tuwhera te hui tuarima, i tu
ki roto ki te whare kura. I whakahokia ano
e te tumuaki ana kupu o te ata, " kia tauwhe-
na te kupu." Ko tenei mahi na te Atua,
kaati kei a ia te kaha. Te maramatanga mo
te tangata kei nga kupu a te Atua, na reira
me kimi he tangata he wahine ranei hei hari i
taua kupu ki nga kura maori. Me haere
te mahi i raro i te maru o te Atua.
He roa te whai korero a Apirana Ngata
i whakamarama ai ia i nga ture hou kua oti
nei i te Paremete. I te haerenga o Tawhiao
ki Ingarangi ka kiia mai e te Kawanatanga o
reira kia hoki mai ki te Kawanatanga o Niu
Tireni. I muri iho ka tu te Kotahitanga o
Waitangi me te Kauhanganui, he tono mana
motuhake. Ko Hone Heke te mangai o te
Kotahitanga; kaore rawa i -whakarongotia
mai e te Whare. Ahakoa he maha nga wa-
wata a te Kotahitanga o Te Aute, kahore
ratou i te wareware ki nga tamariki wahine,
nga whaea mo tenei whakatupuranga. He
mana nui to te wahine, maana hoki e whaka-
tupu, e whakaako te taitane i te tamarikitanga.
I whakamaramatia ano e Apirana te Ture
Marae.
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
I te ahiahi po ka panuitia nga reta nga
waea mai a nga hoa, a Rere Nicholson, a Pene
Heihi o Waiapu, a Te Hata Pokiha raua ko
Paratene Ngata o Ngatiporou kei Harataunga
e noho ana, a Tutere Wi Repa raua ko Pita
Paaka o te Kura Takuta i Otepoti, a te He-
keretari o nga kura, a te Honore Waaka,
minita o nga kura, a te Honore Timi Kara,
minita o te taha Maori. E rua nga pukapuka
a Timi Kara: e tae mai ana raua ko Te Wa-
aka mehemea kaore i nui nga raruraru. I
mea mai te waea a Timi Kara ki a Apirana,
" E hika, kaore e tae atu i te nui o te raruraru
he ahakoa kia maia kia kaha ki te ropu tama-
riki. Whakahaerea nga huarahi o te pai o te
ora. Ko matou ko nga pakeke hei titiro atu."
Na Ihaia Hutana tetahi pukapuka nui nga
kupu o roto. I whakatupato ia " Kia ata
haere te whakahaere i nga tikanga maori." I
whakatupato ano ta Renata Ropiha kupu,
" Kia mama nga ture o te Ture Marae i te
tuatahi; taria e whakakaha."
I whai-korero ano a Te Heuheu ki te hui, i
tono kia hangaia he ture ma nga kaunihera
marae, kei waiho, ma nga kaunihera e kore e
oti wawe. I ui ano ia he aha te tatanga o te
Kotahitanga o Te Aute ki te Kotahitanga
o Waitangi ? I mea ia kia uru te Kotahitanga
o Te Aute ki nga mahi ture whenua, he pai-
nga ano hold mo te maori kei roto i tera. Na
Ru Reweti te kupu, i te mea kua tutaki a Te
Heuheu raua ko Apirana Ngata, nga upoko o
nga Kotahitanga e rua, kaati kua kotahi nga
whakahaere.
( Taria te roanga.)
TE TIUPIRI I OTAUTAHI.
Ki te Etita o TE PIPIWHARAUROA,
E hika, tena koe.
Ka roa tenei te haerenga, ka hoki whakamuri
atu nga mahara ki Turanga na, ki te wa kai-
nga. Otira me ata whakatepe atu ano nga
korero o to matou whakawhitinga ko nga iwi
ki Te Waipounamu i runga i te powhiri a te
Komiti pakeha o Otautahi (Christchurch), a
Ngai-Tahu hoki, hei whakanui i te ra o te
Tiupiri ote Takiwa Porowinitanga o Katapere.
He kawenga na te ngahau ki te maha o nga
hapu e whakatere ana ki tera motu, ki te maha
o nga hoa e tuku pera ana, he mauiui hoki
i te taimaha o nga mahi o te tau ka taha nei,
ka oma hoki au nei ki reira ki te motu i a
Ngai-Tahu whakata ai.
I te Taite, te 13 o nga ra o Tihema, ka
whakatika mai te iwi o Whanganui, te ope hoe
waka, hui katoa e 47, ko Wiki Taitoko ano te
rangatira o te haere. Ka utaina ki te tereina
e ono nga waka, ka uru atu matou o te kareti
o Te Aute tokowaru ki te ope 0 Whanganui,
katahi tonu hoki ka mutu atu te hui a nga
tamariki o Te Aute i Putiki. Kei Wurupere
ka tutaki matou ki te ope haka a Ngatikahu-
ngunu, he tangata takitahi i puta uaua mai
i nga teihana hipi, hui ake e 64, ko Peni te Ua
ko Mohi te Ataihikoia, me Ihaia Hutana nga
kaumatua. Ka hono nga matua e rua, ka tika
ma Wairarapa, ka timata tonu te ngahau, te
akoako haka, te pao, piki noa i Rimutaka huri
noa ki Poneke. Tera te ropu poi me te peene
a Ngati-Raukawa kua tae atu i mua : whaka-
eke rawa ake ngati-maua ki a te .Hinemoa kua
tangata-whenuatia a Ngati-Raukawa. Ko te
hiku o te haere ko te ope haka mai o Tokoma-
ru o Uawa me Turanga, e hapai ana i te ingoa
o Porourangi. U rawa mai tera ki Nepia kua
pahure ke te tereina. Kaati na ratou i riri ake
i te roa o te whenua me te moana ka whiti ake
ki Te Waipounamu i te Ratapu.
No muri o te io o nga haora o te po 0 te
Taite ka matara a te Hinemoa i te waapu
i Poneke. Katahi ano ka kitea to matou
tokomaha, e rua rau kotahi tekau. Kaore he
moenga: i tere haere noa ki te kei, ki te ihu,
ki runga, ki raro. E pae ana tera nga rau 0
Ao-tea-roa, kaore he wahi matatea o te tima.
He waingohia ki te aio, ki te ngawari o te hau
i toe ai nga paku kai i roto i te puku. Kaore
he ngahau 0 runga tima, takoto kau ana ngati-
maua, te korikori te aha. Rewa rawa atu kei
te tomokanga ki Riritana, ka tangi te peene,
ka titiro atu ki uta, Ehara! ano he manuhiri
i tikina ki te tahatu o te rangi to maua ahua
ki nga iwi pakeha o Te Waipounamu. Nga
tima, nga kaipuke, te waapu, nga whare katoa
o uta, nga pou waea me nga whare o te Kawa-
natanga, maru tonu i te haki, i nga kara wha-
kapaipai o ia ahua, o ia ahua, e tare ana tera
ki te hau hei powhiri i nga maori o Ao-tea-roa.
Ka uru atu matou ki te awa ka umere nga
tima, nga tereina, ka rangona nga reo katoa,
timata ake i te whe a te poaka, ahu atu ki te
ngunguru a Ruaimoko, " Whe ! whe! -"Au!
Au! Aue, ha!" E ta ma! no taua ra rawa
au ka matau ki te nui o ta te pakeha manaaki.
He ngawari noa, kaore e haehae i te korokoro
tangata; he hira ake i ta te tangata, e rango-
na mai ana e nga rangi ra ano. Ka hui nga
reo o nga tima ki te tangi ka rangona atu
|
|
5 5 |
▲back to top |
• HE KUPU WHAKAMARAMA.
e oku taringa te irirangi, anei te pao :—
1. Ko wai koe e tima e hari mai nga iwi
E toru nga maahi ko te Hinemoa e rure.
2. No wai te poti kuru e topa mai te waitai,
Nou nei Aotea tika mai nei taua i nawa.
Ka urutomotia atu e matou ma roto i te pawa
i te mamaoa o te tima, ka piri ki te waapu.
Na ka kitea nga mano o te pakeha, me te
heke pi e popo ana ki te taha moana whakahei
ai i a matou. Me he maori tu ana te ngaru o te
moana i te haruru o te tapuae me te hamama
o te reo ki te karanga : . tena ko te pakeha, tu
kau ana, ko ona waka me ona whare hei ma-
naaki i te manuhiri.
Ka piri atu matou ka eke mai te ropu pake-
ha, ko Te Riihi, (te Mea o Otautahi), ko te
Mea o Riritana me Rorehana, mema o Ririta-
na. Ka puaki a ratou kupu manaaki ki te
manuhiri (ko au ano ki te whakamaori). E
whakaatu ana i te koa 0 nga iwi pakeha o Te
Waipounamu i te mananga o ta ratou powhiri
i nga iwi maori 0 Ao-tea-roa. " Ko matou ko
nga pakeha o tenei motu," e ai ta ratou " kao-
re ano i matau noa ki te ahua o nga iwi maori
me ana mahi. Koia te tumanako atu ki a
koutou hei whakaatu i ena hanga ki tenei
motu. Haere mai o haka me to poi, o waka,
me o tini mahi. Takahia nga marae o Te
Waipounamu. Kaore he raruraru i pa i tenei
motu i waenganui i te pakeha i te maori. No
mua mai ano i noho pai ai, a, e haere nei.
Haere mai! Koia nei tonu he mahi mau he
hoki mai i te tau i te tau kia hono nga iwi
maori o nga motu e rua. Tena koutou."
Kei konei ka tangi te umere a to matou ope,
ka umere mai hoki a uta. Ko Tare Tikao te
rangatira o Ngai-Tahu i whakatau i a matou
i kona ; ka tu atu a Te Ua me etahi o o matou
kaumatua ki te whakautu atu i nga mihi, ko
Tare Parata ki te whakapakeha.
No muri i te toru ka rere atu matou i Riri-
tana ki Otautahi, ara ki te marae whakakite-
kite kararehe i Aitingitana, i waho tata atu o
te taone o Karaitiati. He mea ata motu ke
ano to matou tereina, na te Komiti pakeha
nga tikiti. I te wha o nga haora ka tae ki te
puni kua whakaritea mai mo te ope ; ka kitea
atu nga morehu o Ngai-Tahu e powhiri ana
mai. Haere te haka, haere te waiata, ko Po-
tango, he tipi-whenua no Whanganui i moe i
to Ngai-Tahu wahine, ki te kakariki mai. Anei
nga kupu i mau atu i a au :—
1. Takahia Raukawa kia papa tan rite
Aue! hei rori haerenga mai mo te iwi tini
e hinawa.
2. No wai te tereina i rere mai Riritana
Aue ! nou nei Taitoko tika mai nei tana i
nawa.
3. Tikina ki te tahatu o te rangi kukume ai
Aue! hei hono mai nga motu kia kotahi
e hinawa.
Ka paepae ta matou tu ka anga mai te
tangata whenua, ka timata te tangi. Ka roa
au e haere ana i nga motu e rua, katahi ano
au ka kite i te tangi whakaaroha. Ka toko te
pouri i roto mo te iwi ka raunga iti; e tu ana
nga morehu o tera motu, nga uri a ia tangata
a ia tangata, ehara he kaapunga tangata,
whaiti marire ki te titiro atu. Anei hoki
matou o tenei motu, ano e poroporoaki ana ki
nga morehu o te iwi maori. Mai o nehera, o
te unga mai ra ano pea o nga waka, a, mohoa
noa nei katahi ano te ra i whaiti ai nga iwi o
nga motu e rua ki te marae kotahi: ka huia
mai nga aitua o nga whakatupuranga maha ki
waenganui tangihia ai- Ko au he tamariki he
ngakau pakeha mo tenei mahi a te tangi :
otira i taua ra he kai maringi noa te roimata i
te kamo. Ka tu mai i te aroaro nga mamae
o te iwi maori, ka ngau i roto toku aroha mo
tatou e heke nei, ka pa mai ko te awangawa-
nga e hokia ranei te houkuratanga o te tanga-
ta kaore ranei. Ma te Atua te whakaaro.
Ka tau ki.raro ka tu te mihi. Ko Timoti,
ko Tioti Mutu me era atu rangatira o Te Wai-
pounamu i karanga. Ka tu atu o matou ko
Taketake, ko Taitoko, ko Ru Reweti, ko maua
nei ko Tuta Nihoniho, ko Mohi raua ko Te Ua
me o Ngati-Raukawa. I tararere tonu te
korero, kei te patoto ake hoki a roto, te hemo
kai, e korero ana e titiro ana ki nga haangi,
no whea tata nei te wharanga i te kiko poaka
i te puha, no Whanganui mai ra ano. Ka
waiho matou i konei hei ahuareka ma te ka-
nohi pakeha. Tera kua oti te panui ki nga
nupepa hei te ono o nga haora ka takoto te kai
ma Ngati-maua, he poaka, he hipi, he kau, he
mea tao tinana tonu ki te haangi. Ka me i
mai te pakeha, e tata ana ki te rua mano, kia
kite i te maori e kai ana i runga i tona tikanga
maori. Ka horaina mai e Ngai-Tahu he wai-
kawa te whariki, he konae te paepae kai, .ana
riwai, ana purini. Kaore i takitaro ko te amo
e haere-ana, tekau ma rua tangata ki te wha-
kawaha i a katuarehe ma, he kau e takoto
poro tonu ana, he hipi, he poaka. Ka tau ki
raro ka oho a roto i te pai o te kuha poaka ki
te takoto mai. Ka hoki rawa nga mahara ki
te haka nei na :—
" E horo ra to kaki ku—u—ku wai au e ha !
Auahi ana ! E kori rari."
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
Kaore ra i ukauka i takitini naana i papaki,
ka roa hoki pea e whakamamaetia ana. Me
te pakeha ano ki te matakitaki: ano matau
he kuri mohoao tauhou rawa no era whenua.
Ka kainga taku koiwi e te whakatakariri, ka
rite matou ki te raiona e whangaitia nei ki te
kiko kau i nga whare whakakitekite. Ka mea
au, " E te iwi pakeha, titiro. Ina nga kuri nei
e kai nei. Kei te rawe ta ratou mahi, ta te
hanga kua piri noa ake te poho i te rerenga
mai i te whenua roa i te moana hoki. Engari
kei hua koia nei te ahua o nga iwi maori
e noho mai nei i Ao-tea-roa. Na to karanga
kia tae mai matou ki konei whakahou ai i te
ahua o nga mahi maori koia e kai nei. Ko te
tikanga maori tenei, no nehera, kaore i te mau
i Ao-tea-roa i a koe ano i te pakeha te kawha-
ki haere."
(Taria te roanga.)
"KA PU TE RUHA KA HAO TE RANGA-
TAHI."
KO te kupu nui tenei o nga huihuinga
ki Poneke i tenei tau, ahakoa te maha
o nga kupu e puaki ana i nga tangata matau
i reira, o nga tikanga e hangaia ana e nga ra-
ngatira o te motu mo nga Pire i kokiritia ki te
whare Paremete. Na Tamahau i whakatako-
to te take hei tirohanga ma nga tanga ea whai
mahara o ia iwi, o ia iwi, ara, kia tukua ki nga
taitamariki nga kupu me nga whakahaere mo
te iwi a enei ra e tu mai. nei: kaati ake nga
kaumatua hei tautoko. Ka haupu te kupenga
tawhito ki uta, ki nga parenga o nga wai tau-
raki ai ki te ra, ka maroke, ka pakapaka.
Kua taha nga ra i hao ai i te ika o te moana,
o te wai maori: ka waiho hei tirohanga kano-
hi, hei mihi ma nga tira e tuku ana ki te wai.
" Tena koutou nga kai hao o era rangi, te
manawa o te iti o te rahi." Kua pu te ruha.
Ka tuku ki te wai ko te kupenga hou, no
nanahi tata nei i whatua ai, he pakari i te mea
e hou ana nga whiri, kaore ano i pungohe i te
ia o te wai, i te taimaha o te haonga ika. Ka
hao ko te rangatahi.
Waihoki, e ai ta nga kaumatua, " No te
aronga tawhito matou, ka kopa i roto i enei
nga ra, ka puhoi ki te whai i nga tikanga, i nga
mahara e tupu ake ana. Ko koutou ko nga
tamariki i whanau i roto i nga ra o te pakeha
nei, he waiu no koutou tona matauranga, ko
ana tikanga he kinaki no nga kai i whangaia
ai koutou, a mohoa noa nei. Ma koutou e
kimi atu te roanga, te whanuitanga o enei
mea hou, ma koutou hoki nga kupu. He tika
ano he tamariki koutou: otira e whanatu ana
ki te poutumarotanga o te tangata, e wehe mai
ai te taitamatanga, e tuku atu ai ki te korohe-
ketanga. Ma koutou e to atu etahi wahi o te
reanga tawhito hei hono atu ki te reanga hou."
He hanga aroha hoki enei kupu ki te puaki
i nga kaumatua, ano e poroporoaki ana ki nga
oha a nga tipuna, ki era mea katoa e kiia nei
e taua he tikanga maori. No konei i oho ake
ai te ngakau, he manawapa kei hopu tata
tatou nga tamariki ki te tuku a o tatou koro-
heke, kei hua kua watea nga marae nei hei
koringa mo tatou anake. He tika kei te
nunumi atu te tira o nga kaumatua i nga toro-
uka, engari tenei ano te hiku e whakakiriuka
iho nei, kia ata tirotiro iho ai ano ki te hiki o
te waewae o te ope tamariki, ka huri ai ki te
po. Ehara he whakatau noa mai ta te wairua
e takataka ana ki te haere. Otiia he tohuto-
hu ano ta te wahangu, kei tatahau ngai-taua,
kei rere totoa ki runga ki nga mea hou, ka pa
he aitua ki te iwi. Tirohia a mua, a muri,
tetahi taha, tetahi taha, kei waenganui taua o
nga ngaru e hoe ana. Whakarongo ake ki te
tangi a nga taheke, he arawaru, he apakura
mo nga tupapaku a tenei hanga a te tikanga,
o nga waka i whakaterea kinotia i era nga ra.
Whakarongo atu ki te haruru kei mua kei te
aroaro, o nga tai e aki ana ki uta, no hea
e kitea atu i te rehutai, i te rehu kamo. He
ako ta muri kia tupato ki tenei hanga ki te
toka: he ako ta mua, kia tupato tenei ano
etahi toka. He tai mihi whenua, he tai mihi
tangata, e tangi tiori ana. Taukiri taua te
tamariki, ka mahue iho nei hei pani, hei poriro
hei tuhinga mai ma te ringa whakatoi o te
pakeha, " Rere e pa ma he morehu enei." A,
ko tatou ianei hei whiunga kupu ake ma nga
kaumatua nei, ko tatou hei whakatere i te
waka kia u ki uta ?
Ka hao te rangatahi. E hoa ma tirohia nga
awa nei, kei hea he ika hei haonga ? Te tuna
te inanga, te piharau, te kanae, te kahawai, ka
toe he morehu penei hoki i te tangata. Ka ki
nga awa i te ika pakeha, tera ano ona rakau
hei hi. Me pehea taua e whiwhi ai i tetahi o
enei ika tipua ? Heoi ano ra me whai atu ki
tetahi o a te pakeha rakau, ka whiwhi ki tera
a, matatau rawa ki ona tangotango, ka whi-
whi ai hoki tatou i nga ika o nga wai e rere
nei.
Tera te tangata e ki he kupu taurangi enei,
kaore he tatutanga ki raro, e marama ai etahi
hinengaro ki te ekenga mai o enei kupu wha-
.karite ki runga ki nga mahi o enei ra. Me
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
penei ake tetahi kupu whakamarama, tenei
tetahi taonga kua tu noa ake ki waenganui
i te iwi maori, ko nga kura. Kua timata nga
kura i roto i nga tau tata nei ki te whakatupu
mai i etahi tangata hei whakatakoto tikanga
ki te aroaro o te iwi, a tenei etahi o ratou kua
whiu kupu ki nga rangatira o te motu. E kiia
ake i runga ra, ko te matauranga to ratou
waiu, ko te mea nui ki a ratou ko te tika,
a ko te tikanga, he mea e hira ake ana i
te tangata, i te mana rangatira. Kaore a te
matauranga whakapai kanohi. He tika ano
tena. Engari kei pohehe te iwi maori, ko te
matauranga e whakawhiwhia ana ki nga tama-
riki i nga kura, ko te mutunga mai tera.
Kaore, he tapatahi te ahua o tera, ko te ma-
tauranga o te taha pakeha, ko te matau ki te
tuhituhi, ki te tatau, ki te korero pukapuka,
ki te korero i nga reo o nga iwi pakeha. Ko
nga kupu tohutohu e ahu ana mai ki te iwi i
tena whakatupuranga tangata tera ano e ua-
ua, kaore hoki i te noho nui i tena wa ki roto
i nga whakaaro o te hunga tamariki te ahua o
nga marae, te ahua o nga hapu maha o te
motu, hei taunga atu mo a ratou kupu. Tera
atu ano te wahi o te matauranga e toe ana,
ara ko te whai kia matatau ki te ahua, o te iwi
maori me ana tikanga. Kia taea ena ka ahei
ai te ki, engari tena tangata kei waenganui e
tu ana, kei te matau ki te ahua o tetahi taha,
o tetahi taha.
I penei ake ai te whakamarama, kia ea ai
tenei patai, hei hea tuku ai te kupenga, hei
hea hao ai te rangatahi ? Ko te whakautu,
hei waenganui: kaua hei nga taunga tawhito
i te wa o te maoritanga, kaua hei nga taunga
hou rawa 0 te pakeha : engari hei waenganui
kei reira te mano 0 te ika e porangirangi noa
ana. Ko nga tohunga hei hao i taua waenga-
nui na, ko te ropu i whakatupuria tahitia
i roto i te matauranga pakeha, i te mataura-
nga maori. Kei runga i a ratou te kupu nei
' E hao ra e te rangatahi.'
Na, whakarongo e te motu ! tenei te tikanga
kei te tupu, kei te whanui haere i roto i nga
ia nei, ko te Kotahitanga o nga tamariki o Te
Aute. Ko te iringa tena o aku mahara,
o aku wawata mo to tatou iwi maori, ma reira
e pupuri te momo tangata, e manaaki te kau-
papa oneone. Ehara i te pepeha na te Kota-
hitanga, engari he kupu noa naaku, ma nga
tikanga e whakahaerea ara e tenei Kotahi-
tanga e hoki mai ai te ora ki te iwi maori.
Na APIRANA T. NGATA.
Putiki, Whanganui.
Tihema 9th, 1900.
HE WAKA TIPUA.
(Na REV. NIKORA TAUTAU.)
I te tau 1886, e ai ta te korero, i mua tata
atu o te pakarutanga o Tarawera, ka kitea he
waka taua e hoe ana i roto o Tarawera Moana,
e hautu ana nga kai hau-tu, e ngu ana nga kai
hoe. He tokomaha i kite, i rongo hoki, e ai
ta te korero. Otira ehara i te waka tangata
engari he waka tipua. Kaati ake tena.
I te ahiahi o te 31 o Tihema ka taha ake nei
ka haere mai nga tangata o nga kainga e pa-
tata ana ki te whare karakia i te Pourewa, ki
te whakanui i te tau hou ( Happy New Year),
ki te hoatu hoki i te kororia ki te Atua i te 1 2
o nga haora.
I te mea e haere mai nei nga tangata, tera
hoki etahi pakeha tokorua, ko Hare Kawhena
me Teri Paraihe, (i ahua penei nga ingoa ki
te whakarongo atu a te taringa maori) te
haere mai ra i te kainga o Wiri Kawhena. To
raua taenga mai ki tetahi kainga ko Te Kawe
te ingoa, katahi a Teri Paraihe ka karanga atu
ki tona hoa, " Titiro ki te waka maori."
Katahi raua ka matakitaki. Na, i raro iho o
nga ao kapua, kotahi maero pea te tiketike
ake i te whenua, ko tetahi waka nui, tino pai,
e rere ana •whaka-te-tuaraki (waenganui o te
hauraro o te hauauru). Tino marama atu nga
tangata o runga ki te matakitaki atu, haunga
ia te tangata i te urungi, kaore i kitea atu i te
tiketike rawa o te taurapa, (he taurapa hoki
to te kei, he tauihu ano to ihu o taua waka).
Ki te whakaaro a nga tokorua nei, i tata ki te
wha tekau nga kai hoe, he mea ata whakara-
rangi ki tetahi taha, ki tetahi taha. Kaore he
reo i rangona e raua, kaore hoki he kai hautu
i kitea atu, engari ko te kai whakatere pea ki
te whakahua i nga kupu o te hautu, inahoki,
rite tonu te tungou o te- upoko o te tangata,
rite tonu te whiu o te hoe. Tetahi mea tino
pai ko te rere a taua waka, kia rere i runga i
te pu-tai (ano i hikitia te moana ki te rangi)
he rite tonu te whakapiringa o te hoe ki te
taha o te waka, a, ki te whakaaro atu, tera te
tangi atu ra te tihaohao ki te rangi!
Ko te takiwa i kitea atu ai taua waka,
i waenganui tonu o Pirongia o Kakepuku,
ara i roto ano i nga rohe o te kingitanga o te
Patupaiarehe, e ai ta te korero. Kei te mau
tonu te miharo o aua pakeha. Tera pea tenei
korero e panuitia ki nga nupepa nunui a te
pakeha.
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
PITOPITO KORERO.
No te tahi o nga ra o Hanuere nei i timata
• ai te haere a te reta i runga i te pane-kuini
kotahi kapa. Kei te pohehe tonu te tini o te
tangata, inahoki he nui nga reta e tae mai ana
he mea whakapiri ki te pane-kuini rua kapa.
E kore rawa te Kawanatanga e riri ki nga
tangata e mahi penei ana!
I mau tetahi mango uha, e ono putu te roa,
ki te akau i Nepia. I te tuakanga i te puku
ka kitea e rua tekau ma waru nga punua
mango i roto.
I mate tetahi koroua pakeha, he tino rawa
kore te ahua, ki te hohipera i Karamaene. I
te mea e whaka-atamiratia ana ka kitea e
tetahi o nga wahine tiaki turoro te tatua o te
tupapaku e piri tonu ana ki tona kiri. I te
wetekanga i taua tatua ka kitea etahi nooti o
te peeke, he mea tui ki roto; hui katoa nga
moni o aua nooti £120. Whano tata kua ta-
numia tahitia ratou ko ona moni, i tupono noa
te kitenga. Ka riro enei moni i tona whanau-
nga tata ina mohiotia.
E kiia ana kua kitea he koura ki Te Puke,
e tata ana ki Tauranga. He tokomaha nga •
pakeha kei te ahu ki reira i enei ra.
Kua kahititia te Tiuka o Ioka, (te mokopu-
na a te Kuini mea ake nei tae mai ki Niu
Tireni) hei Atimira, ara hei rangatira ope
manuao. Ko to taua kingi tenei a muri atu i
te Piriniha o Weiri!
I tera tau ka whakaturia e etahi pakeha he
kamupene mo ratou. Hui katoa a ratou moni
i kohikohi ai e £5oo. Katahi ka hokona e
ratou tetahi whenua i Taranaki. I tera wiki
ka hokona atu e taua kamupene taua whenua
ki tetahi tangata mo te £7,000. E £6,500 te
rarawe o te kamupene. Koia nei etahi huarahi
mahi moni a te pakeha.
I te haerenga o tetahi tima paku o Akarana
. ki te hiika, mau ake e 2oooo nga ika. He
maha nga kaata naana i harihari atu i te
waapu. Katahi ano te tino matenga o te ika.
Kaore i taea te kai!
I kohurutia e tetahi mangumangu tetahi
kotiro 'marikena i Amerika. I hopukia taua
mangumangu, i uiuitia hoki e ona kai hopu:
i whakaae hoki ki tona hara. Kihai nga kai
hopu me te iwi i kaha ki te peehi i te whaka-
takariri ki te mahi kino a taua mangumangu.
Heoi ano te whakawakanga; kei te wha-
kahaupu te iwi ra i te wahie, tona nui noa atu,
ringiringi rawa ki te hinu, katahi ka hereherea
to kai kohuru ki runga, ka tumatatia ki te ahi.
He nui te hamamatanga o te reo o taua kai
kohuru i te mamae, hei aha ma ona kai wha-
kamate. Kihai i takitaro ka kitea ko nga pu-
ngarehu anake e putu ana. Na te papa o te
kotiro i kohurutia ra i tahu te ahi. He wha-
kahere ki a Moroka!
I tera ahiahi, i te mea e tino kaha ana te
rere a te tereina meera o Puneke ki Nepia,
( ka tae ki waenganui o Takapau o Waipuku-
rau), ka rere tetahi herehere ma te matapihi
o te tereina. Kaore ia i mate, i kaha rawa
hoki tona -pekenga, i matara rawa atu tona
taunga i te huarahi o te tereina. Engari kei
te matengatenga rawa ia, inahoki i takoto tonu
mo etahi hekena katahi ka kitea atu e ngooki
haere ana ki te ngahere. E rua rawa maero
te rerenga o te tereina katahi ka mau, ka hoki
ki te titiro i te wahi i peke ra te autaia ra.
Tae tawa atu, tirotiro kau ana, ka wha-te-po
te haerenga o katuarehe. Rapu noa, kimi
noa, kaore i kitea. Kei te ngaro tonu !
Kua whiriwhiria e te Kawanatanga kia hui-
hui nga rangatira maori o nga motu e rua ki
tetahi o-nga taone nunui (mea ake whakaritea)
ki te whakatau i te mokopuna a te Kuini. He
tokomaha nga rangatira maori i tae ki te wha-
katau i te Tiuka o Erinipara, potiki a te Kui-
ni i te tau 1859 kei te ora tonu inaianei, a, ki
ta matou whakaaro tera e tino nui rawa te
koa o te mokopuna a te Kuini ina tu ratou ki
tona aroaro. Kaore ano kia tuturu te ra,
otira e tino mohio ana matou tera e whakahe-
mo ki te wahi e whakaritea nga rangatira o te
motu, nga uri o nga kaumatua na ratou nei i
tuku te motu ki raro i te maru o Ingarangi, i ta
ratou hainatanga i te Tiriti o Waitangi. E
koro ma, he kotuku rerenga tahi tenei tu
tangata, heoi ano pea kitenga mai ki tenei
motu, a, taea noatia te wa e pikitia ai e ia te
ahurewa o Ingarangi.
Kua whakapuaretia e Rev. Hapata Wiremu
te Whare karakia i te Muriwai, i te tahi o
nga ra o Hanuere, i huaina hoki te ingoa ko
" Emanuera," tona tikanga ina whakamaoritia,
" Kei a tatou te Atua."
I pae ki te akau o Ahitereiria tetahi ngarara
o te moana (he taniwha pea), 16 putu te roa,
14\_putu te uma; i rite te waero ki to te tohora,
kei te upoko\_ te hoe, e 4 putu hoki te roa o te
kani kei te ihu. Tino whakarihariha atu te
ahua o taua ngarara, engari kaore he niho.
Katahi ano tenei tu ahua ngarara o te moana
ka kitea.
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
HE RETA.
Ki te Etita o TE PIPIWHARAUROA,
E tama, tena koe i te tau hou!
Tera e roa atu nga mihi, na te matau atu kei
te kapakapa nga parirau o ta tatau manu, kei
te whakatahataha ki te rere i whakapotoa iho
ai. I tuhituhi atu ai na runga i te tono a
etahi o o tatou hoa kia panuitia etahi waiata,
i tuhia e au ki te reo maori. He waiata i mea-
tia e au ma aku tamariki o Putiki hei mihi ki
te Kotahitanga o Te Aute i te taenga atu
ki reira. No te haerenga ki Te Waipounamu
ka waiho hei tino waiata ma nga hoa i tae ki
reira. Ka hoki mai hoki ki a au i te mea kua
wehe mai nei i a ratou hei mea aroha, hei
tangi ki a ratou. Kaati mau e panui atu ki te
motu. Na te pakeha nga kaupapa mai me
nga rangi. Naku te whakawhitinga ki te reo
maori.
I. Nga tumanako o nga ra.
( Rangi, " In happy moments.")
1. Ano he tai e. whati nei,
E tipi nei i nga one roa.
Ka pari ki nga one-pu.
Ka heke ki nga wai.
Nga tumanako o nga ra,
Nga tau ka huri nei.
Ka hoki mai hei tataku,
Hei mea kaingakau;
E kore e memeha noa;
He mea kaingakau.
2. He pua e rere i te hau,
Ka rere atu ki mamao.
Ma wai e kapo mai ano
E hoki ai te roimata ?
Engari ia nga wawata,
Nga tumanako o nga ra.
Ka hoki mai hei tapuhi,
Hei koingo i enei ra.
E kore e memeha noa;
He mea kaingakau.
3. Ma nga kapua e rere nei,
E hari atu te aroha,
Ki nga hoa haere o nga ra,
Kua wehe ki mamao.
Ka waiho kau nga wawata
Hei pu-manawa i roto ra,
Hei tangi ma te ngakau nei,
Hei koingo i enei ra.
E kore ra e waiatia
Nga mea kaingakau.
Ko te tuarua he waiata tino tawhito na te
iwi pakeha, i ahu mai i Amerika, i te ahua o
nga iwi mangumangu o reira. Kei te matau
katoa nga tamariki kura ki taua waiata, ara
"The old folks at home." Ko te kaupapa
maori i tuhia e au koia tenei:—
II. E kori ra e te aroha.
( Rangi, " The old folks at home.")
1.' E kori ra e te aroha
I roto ra;
E tangi mo nga hoa ka riro.
Ka mene ki te po.
Te ai he boa takaarohi
Mo enei ra.
Me kapo kau i te wairua, .
Me kore e hoki mai.
Chorus:—
Aue ! E te aroha!
Aue! te mamae,
E pehi kino nei i ahau,
E kore e mutu mai.
2. Maringi ra e te roimata.
Nga kamo nei;
He aroha ki te iwi,
Ka motu ki mamao.
Ko wai e kite atu kei hea
Nga hoa o mua ?
Ka haramai ka tauwehe
Ka raunga iti au.
3. E rere ra e te marama
I runga ra;
Engari koe e kite atu
I aku kaingakau.
Ko au ki raro nei tu kau ai,
He mea mahue
Nga tira haere ki mamao
E ngaro atu nei.
Tera atu te mahanga o nga waiata nei,
engari kaati i enei hei panuitanga i tenei
marama. Haere e nga pao- nei, e ahu ki
Putiki ki te kainga i whanau ai korua; haere
e kau i Raukawa ki Otautahi ki nga kainga
wae o nga ra ka huri nei.
Heoi ano,
na to hoa,
na APIRANA T. NGATA.
HE RETA WHAKAATU KI NGA MINITA
MAORI.
KI nga minita maori o Ao-tea-roa, Tena
koutou i nga manaakitanga a te Runga
Rawa. He whakaaro i puoho ake i roto o te
ngakau kia whakaatutia tetahi wahi o taku
mahi e mahi nei au i waenganui o Ngaitahu
me Ngatimamoe, He mea ata whakariterite
na nga mema o te Hahi Weteriana, me te
Komiti o te '' Southern Maori Mission," kia
haere iho au ki konei mo nga marama e ono,
otiia i runga i te pai o tenei iwi, i te atawhai
i te tangata, na konei ka puritia ahau e taku
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA
Komiti mo tetahi atu tau. Kua whiti ahau ki
Rakuira (Stewart Island) me Ruapuke, ara
ki nga pa maori 0 Murihiku, kauwhau haere
ai i te Rongo-pai o to tatou Ariki o Ihu Kara-
iti, a he nui te whakamihi o nga iwi ki te ahua
o te mahi. Ko matou ko toku iwi ko Ngaita-
hu kua pakehatia, otiia ko a te maori tikanga
ara ko te aroha, ko te mihi, ko te maioha ki
te tangata kahore rawa e mahue. He nui nga
wahi kua tae au, a kahore ano au i kite i teta-
hi tangata pera me ta tetahi tangata o te Ra-
whiti i ki ai i Ruapuke, kua rite ki te kau
etahi tangata o tona takiwa, ara kua kore
e mihi mai ki te tangata haere.
Ka mihi atu te tangata haere o te huarahi,
ka piko ia nga matenga ki raro, pena me
te kau e piko na ki te kai tarutaru. Kaore au
e kite ana i tetahi tangata pena i oku haereere-
nga. He nui noa atu nga wahi hei haerenga
maku, timata mai ano i Kaikoura tae noa atu
ki Rakuira. I kite iho ahau i nga ripoata a
etahi o nga kaumatua, a Hauraki Paora raua
ko Rapata Tahupotiki, i roto o te (Advocate)
i etahi marama kua pahure ake nei. E whaka-
atu ana raua i te ahua o ta raua mahi i runga
i nga iwi o Kaipara, o Hokianga me Waikato.
Na konei i tumanako ai te ngakau kia whaka-
aturia te ahua o taku maara. Ka huri ake ki
te Ropu taitamariki o Te Aute. E hoa ma
kia kaha, " Whakatane kia kaha!" Hamama
te mangai me te karanga,— " Hohana-! Ho-
hana! ki te tama a Rawiri, ka whakapaingia
ia e haere mai ana i runga i te ingoa o te
Ariki! Hohana i runga rawa."
'Na NEHO HEMI PAPAKAKURA.
HE RETA KI TE PIRIMIA.
HE nui te hari, me te whakawhetai o te
ngakau mo to kaha ki te whakahaere
ki te whakaoti i nga ture hei homai i te okioki-
nga ki te uma o te iwi Maori e noho nei i enei
"moutere o tatou. Kua kitea e te ngakau e te
hinengaro te tohu o to uaua o to kaha. Kua
tata pea ki te 40 tau i tohe tonu ai te iwi
Maori kia whakaotia tetahi ture e whiwhi ai
ratou ki te mana hei whakahaere i te toenga
o o ratou whenua. He maha nga Kawanatanga
nga Pirimia o mua atu i a koe, otira no tou ra
rawa, na tou Kawanatanga katahi ano ka oti
• he ture penei me tenei. E kore rawa e ware-
ware tenei mea nui kua oti nei ki waenganui i
a tatou; tera etu hei whakamaharatanga mo ou
ra, mo o matou hold. Heoi ra, e te Pirimia
hei tohu mo te nui o to matou whakamiharo
mo te nui o to matau ki te whakahaere i a
matou take kua ata oti nei a i te mea kua kite
nei hoki matou i te tika o tau whakariteritenga
i aua take, na reira matou ka tuhi i o matou
ingoa.
KINGI MAHUTA TAWHIAO,
me etahi atu e 78.
Poneke.
NGA HUA o TE WAIPIRO.
I HAERE atu tetahi kaumatua raua ko
tana mokopuna, (kaore i korerotia mai
nga ingoa) i Moteo ki Nepia. Ka ono tau te
pakeke o te mokopuna. To raua taenga ki
Puketapu, ka kawea e te maroke o te kaki
o te koroua nei, i te whitinga a te ra raumati,
ka tomo ia ki te paparakauta, ehara, kei te
whakaara i etahi paina pia. Ki te whakaaro
i ahua porairewa rawa nga whakaaro o taua
kaumatua, inahoki, i kapohia ai to raua tira ko
tana mokopuna e te aitua. Makuku rawa te
kaki o te koroua nei, katahi ano ka eke ki tona
hoiho, me te parete haere ano i te hoiho o te
mokopuna. Ka tae ki te awa tuatahi; pai
noa iho te whakawhitinga. No te taenga ki
te awa tuarua, ka oho te hoiho o te mokopuna;
no tera te ohonga, ka oho hoki to te kaumatua
ra. Ka taka te kaumatua ra, ka mau te wae-
wae i te tarapu, otira kaore i roa ka tino taka
ki te wai. Kaore te koroua nei i mate, i taka
hoki ki roto ki te wai. I tenei wa ka taka
hoki te mokopuna, ka tere i te wai. Te wha-
katikanga ake o te koroua ra ka haere ki te
'whai i tona mokopuna, kaore i mau. He mea
tiki ra ano he tangata ki Wharerangi katahi
ano ka kitea, e rima tiini te tawhiti atu i te
wahi i taka ai, kua mate noa atu. He aitua!
Otira i whakamiharotia ai tenei aitua, he pa-
paku rawa no te wai, (ehara hoki i te waipuke)
kotahi ano putu tae atu hoki ki te rua putu te
hohonu o te nuinga o taua awa, a tera ano
etahi wahi e tae ana ki te toru putu. He aitua!
Otira ka hoki ake ano nga whakaaro ki te
kaukauranga o te kaumatua nei i te papara-
kauta. He aitua! Otira, e koro, mei kaua
pea koe i rukuruku i a koe ki nga wai o
tawhiti i te whare tira, kua kore tenei aitua, a
kei to taha tonu to mokopuna inaianei; a,
ahakoa i te mea e tere ra i te wai, ka mau
tonu i a koe mehemea i te tu tika o waewae, i
roto hoki o whakaaro i a koe.
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA. \_
MEMA MO TE TAKIWA O NGAPUHI.
I runga i te pekeraputanga o Hone Heke
ka kore tona tuunga mema. Otira ara rawa
ake nei te pooti mema mo te takiwa o Ngapu-
hi, i te 8 o nga ra o tenei marama, kua watea
ia i tona raruraru, kua whakaari ano i a ia hei
mema. Tokorima era atu i tautohe mo taua
tuunga, otira i tino kaha rawa te putanga
o Hene Heke. I nui ake nga tangata i pooti
ki a ia i nga tangata i pooti ki era atu mema
katoa ina huihuia.
NGA WHAWHAI.
TARANAWAARA.
KO nga hoia katoa a te Ingarihi i tae
ki Awherika e 210,000. E tata ana ki
te 180,000 kua hokihoki ki o ratou whenua
i runga i te whakaaro kua mutu te kahanga o
te riri. I kite a Rore Kitini, te tumuaki hou,
i te he o taua mahi, i mea hoki kia noho atu
etahi o nga hoia. No nga Koroni nga hoia i
tino kaha tana pupuri, kihai i whakarongo nga
kawanatanga huhua. Heke iho i te 30,000
nga hoia kei Awherika inaianei. Ki ta matou
whakaaro kei te pera ano te ope a te Poa ina
huihuia ona wehenga katoa. Ka marama
i konei te tika o ta Rore Kitini. He nui
te whenua hei tiakanga, timata atu i Keepa
Koroni, te Arani Piri Teiti, tae noa ki Tara-
nawaara, kaore hoki e mohiotia te wahi e
whakaeke mai ai te hoa riri. I runga i tenei
ahua ka wehewehea nga hoia ki nga pa inaha,
he ruarua ki ia pa, ki ia pa, tataki-rau, tataki-
rima tekau. Ki te whakaeke mai he ope a te
Poa e kore rawa e kaha ki te tu atu ki te riri.
Ko te take tenei e rongo nei tatau ka hinga a
mea pa o te Ingarihi. Katahi ano nga kawa-
natanga ka kite i te tika o ta Kitini a, kei
te tuku ano i etahi atu ope, i te mea kua motu
mai kei te huarahi nga ope i Awherika, e kore
e taea te whakahoki atu.
Hui katoa nga aitua i pa ki te ope a te Inga-
rihi i Awherika, mai o te timatanga o te wha-
whai tae mai ki te 13 o nga ra o tenei marama
— taotu, herehere, mate rawa,— ka 12,700.
Nga hoia katoa o nga Koroni i tae ki Awhe-
rika,— no Ahitereiria 6350, no Kanata 3050,
no Niu Tireni 1820.
I tera ra 1,400 nga herehere o te Poa o
muri nei i tukua ki te motu i hereherea ra
a Ponipaata (St Helena). Ko te nuinga o
nga herehere kei runga i tetahi moutere i
te pito ki te tonga o Inia, ara kei ( Ceylon).
Hui katoa nga herehere kei roto i te ringa
o te Ingarihi inaianei 16,000. He tino paka-
nga tonu te whangai i te iwi nei ki te kai!
I taotu a Teini, te tumuaki o te Arani Piri
Teiti i mua atu o te rironga i te Ingarihi,
i mua tata ake nei.
Kei te pangia a Kurutia e te mate, engari
kua ahua pai. Na te kore pea e paingia mai
o tona haere i pangia ai ia e te mate!
E 35 nga wakena kai i hopukia e te Poa i te
ra o te Kirihimete.
Te kitenga o te Poa kua watea te mata o te
whenua, i te whakahokihokinga i nga hoia
katahi ka whakapaua tona kaha, ka turia mai,
rangona rawatia ake kua whiti mai i te awa o
te Arani. I horo etahi pa ririki o te Ingarihi
e tu takiwa ana, engari kaore i taea te pakaru
te taiapa i hangaia e Kitini hei arai atu i a
ratou. Ko nga rongo whakamutunga mai o
Awherika e mea ana kua hoki whaka-te-hau-
raro taua ope. Ki te korero a nga herehere o
te Poa, ko te take i hopuhopukia ai nga matua
ririki a te Ingarihi, he mea kia whiwhi patu ai
ratou. Kaore i nui rawa a ratou pu.
E 500 te ope a Niu Tireni e haere ana
ki Awherika i tenei marama.
Ko Kanara Poata, o Turanga, te tumuaki
o nga hoia katoa o Niu Tireni inaianei, i te
mea e ngaro ana a Kanara Penetana. He
tokomaha nga tangata o te iwi maori e mohio
ana ki a Poata. I uru ia ki nga whawhai
o Niu Tireni, ko ia tonu tetahi o nga tino
tangata a Meiha Rapata. No reira ano i ti-
mata mai ai tona piki haere, a, inaianei kua tu
ia i te tuunga tino tiketike o te hoia i Niu Ti-
reni nei. Tera e koa ona hoa maori ina rongo
i tona kakenga.
WHAWHAI KI HAINA.
E TAE mai ana ano etahi korero o Haina
engari kaore he tuturutanga. He rere
ke nga korero o tenei ra i o nanahi; apopo ka
rere ke ano. Inahoki i tera ra ka tae mai te
waea e mea ana, kua mutu te whawhai, kua
whakaae te Emepara ki te tono a nga Mana;
otira i tetahi rangi tonu ake ka tae mai te waea
e mea ana kua hinga te hainamana, he pareku-
ra nui, 1000; e 85,000 te ope a te hainamana
kei te whakariterite. Na reira matou ka mea
me waiho kia kitea te tuturutanga katahi ka
panui ai i nga korero o tenei whawhai.
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
TE UTU O TE WUURU.
Kei te ata piki haere te utu o te wuuru i
enei ra, inahoki, i te makete i Timaru i eke
rawa ki te waru pene mo te pauna weeti o te
koroki purere tino pai. I te makete tuatahi o
Akarana, i mua atu i to Timaru, he ruarua
nga wuuru i eke ki te whitu pene. Te tino
utu nui o tenei raumati katoa no te makete i
tu ki Poihakena; i tae ki te 1s. 7d. mo te
pauna o nga wuuru horoi. I tino iti ai te utu
o te wuuru he kiki tonu no nga mira mahi
kakahu o te ao. Kaore i te nui te hiahia ki te
wuuru. Otira e kore e pera tonu ; tenei ake
te wa ka whakahemo, e mahi ana hoki nga
mira i nga ra katoa; ko reira piki ai te utu.
E pouri ana matou mo te korenga o
nga korero o te Whakakotahitanga o nga Ko-
roni katoa o Ahitereiria ki raro i te Kawana
Tumuaki kotahi, e uru ki tenei rerenga o ta
tatou manu.
————4..————
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri, ki te
Himene : he nui noa atu nga pukapuka kei a
au inaianei: ko te utu:—
He mea nui, kiri noa, ... 2/6
He mea nui, kiri pai, ... 4/-
He mea paku, kiri noa, ... //-
He mea paku, kiri pai, ... 2/6
He mea paku, kiri pai rawa, 3/6
He Himene, ... ... -/6
Ki te tono Himene nga Minita ki a J, Up-
ton, Akarana, ka iti iho te utu.
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu i nga
pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te marama
2. Ko te oranga mo te Pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku mai ai,
ka takaia tana Pepa ki te awhi whero; e rua nga putanga
pena ka whakamutua te rere atu a te Pepa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi
o ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo
te ta i aua korero; kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa:—
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
10/- Rev Goodyear 5/- J Clarke, F E Banks, W Morrish,
H T Kaperiere, Paora Kurupo, Tiwini Poharama, Wi Takoko,
Rev N Tautau, Paroto W Rangi, Tame Kiwara, Hemi Kohaki,
Alex MacKenzie, Rev R Hamiona, Hape Kiniha 3/6 Hakaraia,
Tapeta Kemara, Rapata Waaka 2/- Wi Patene 1/6 Hira
Taruke, Herewini Wharehunga 1/- wi Taotu.