|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 36. 01 February 1901 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa,
he Kupu Whakamarama.
NAMA 36. ' GISBORNE. • PEPUERE 1901.
HE PANUITANGA.
( HE WHAKAATURANGA.)
HE whare karakia hou — kua oti — pai
atu tona hanganga me tona ahua katoa.
Ko tona nui: e 36 putu te roa, e 2o putu te
whanui, 12 putu nga paetara. E 8 nga wini
ririki, he tawhana a runga, e huakina ana
ki roto a runga o nga wini; ko te wini nui
rawa kei te tuarongo i te arai. He pai te tai-
apa o te arai me te tepara me te torona hoki,
me nga tuuru katoa o te whare karakia. E
9 putu te teitei o te tawa i runga ake o te tahu
o te whare, pai atu te ahua.
2. He whare nui, ara, huihuinga tangata,
kua oti, e tu tahi ana me te whare karakia.
Ko tona nui; e 42 putu te roa, e 22 putu te
whanui, e 8 putu nga paetara. He whaka-
mahau a waho o te tatau tomokanga atu ki
roto, e ono ona wini nunui i nga taha me te
roro, he whakairo katoa ona takapau o roto.
Pai atu te ahua o te whare katoa, a roto me
waho, kaore rawa he mahi maori i mau ki
runga.
Heoi, ma te tangata e haere mai ki te wha-
kapuaretanga o enei whare e matakitaki ki
ona ahua katoa, e mau atu hoki hei tauira
mahi mo ona whare. Ko enei whare e tu ana
ki Harataunga, wahi o Hauraki. He mea
whakahau e Rev. Eruera Kawhia, kua mate
nei, me Ngatiporou o Waiapu, kia mahia enei
whare ki tenei wahi, hei pou pupuri mo nga
mahi o te Rongo Pai ki tenei wahi, hei wha-
kamaharatanga hoki ki a Paora Te Putu me
ona hea rangatira o Hauraki me nga rangatira
o Ngatiporou i honoa ai ratou i mua hei iwi
kotahi i roto i te rongo pai me te aroha, tima-
ta mai i te tau 1852 tae noa mai ki tenei ra.
Ko nga tikanga o te whakapono te tino taonga
i herea e nga rangatira o nga taha e rua i wae-
nganui i a raua. Kua ngaro atu ratou ki te
po, ko ta ratou taonga e ora tonu ana, a, ko
Eruera Kawhia kua tae atu ano ki a ratou,
otira, ko ana kupu kua tutuki inaianei, a, e tu
nei kua oti enei whare, hei hanga i te whare
tangata kia ma kia tika hei whare mo te Wai-
rua o te Atua. Kaati nei nga kupu whakaatu
mo enei whare ki nga wahi katoa o Ao-tea-roa.
Ka tu ake he kupu ke, ara, he karanga atu
tena i a koutou katoa e nga rangatira, tane,
wahine, me nga hapu me nga iwi katoa o
ia wahi o ia wahi, kia tae a-tinana mai koutou
ki konei a te 22 o nga ra o Maehe 1901, ki te
kawanga o enei whare e rua. Haere mai, te
iti te rahi, mauria mai aku taonga, nga taonga
mo te marae nga mahi ngahau a te maori, me
te taonga moni hei rongoa i oku taimahatanga
mo enei taonga, me nga korero mo nga iwi me
te motu katoa. Ki te noho atu koe, he mea
pai ano, whakiia mai, kinitia mai, nga mana-
akitanga maha a te Runga Rawa i nga mahi
a ou ringa, kopakia mai ki te Ota Poutapeta,
ka tuku ake ranei ki nga minita o koutou
takiwa ma ratou e tuku mai ki konei.
Ki nga rangatira o te hui ki Rotorua me nga
tumuaki whakahaere o te Kotahitanga o te iwi
maori, he tono tena ki a koutou kia nekehia te
ra o te hui o te Kotahitanga ki Rotorua ki nga
ra o muri mai i tenei hui, ara ki nga ra wha-
kamutunga o Maehe; ine hui mai koutou
katoa ki konei, ka hui atu ai ki Rotorua. Ka
koa rawa matou ina whakaaetia mai e koutou
ta matou inoi.
Tera ka tonoa ki nga kamupene tima kia
whakangawaritia nga utu pahihi mo nga ta-
ngata mo tenei hui.
Heoi ano, kia ora tatou katoa i raro i te ata-
whai a te Atua.
Na TE PAI-O-HAURAKI,
me ona iwi katoa.
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE KOTAHITANGA o TE AUTE.
(Na TIPI-WHENUA.)
Te Hoko Waipiro i te Rohe Potae.
I TE ata o te Hatarei, .Tihema 8, 1900, ka
timata ano te hui, ko te putake korero ko
te hoko waipiro i te Rohe Potae o Waikato.
Na Te Tatana, mahita 0 Te Aute, te motini
kia kaha te peehi a te Kawanatanga i te hoko
tahae i te waipiro i roto i te Rohe Potae,
he whakahe hoki i te whakaaro o te Kawana-
tanga kia whakapuaretia te hoko waipiro ki
taua takiwa. Nga take i mea ai te Kawana-
tanga kia whakaaetia te raihana waipiro, he
kaha rawa no te hoko tahae, he hiahia hoki no
te iwi pakeha me te iwi maori ki te waipiro.
Mehemea e kaha ana te hiahia o te Kawana-
tanga ki te peehi i te hoko tahae, e taea noatia
atu. I hamenetia tetahi pakeha hokohoko
waipiro, a, i runga i tana ki he tangata rawa-
kore ia, £15 ano te utu.i whakataua mana. Te
putanga ki waho 0 te whare whakawa tika
tonu tana haere ki 'te whare waea, kei te patu
waea ki ona rangatira tuku waipiro mai i
Akarana, " £15 tonu te whiu moku, kia hoho-
ro te tuku mai ano he waipiro, kia nui tonu."
He nui te moni e puta mai ana ki nga toa
hoko waipiro o Akarana i runga i te hoko
tahae i te Rohe Potae. E. riro ana ma nga
tereina a te Kawanatanga e mau te waipiro ki
Waikato hei hoko tahae ma te pakeha ma te
maori. E mea ana te tangata e kore e taea te
peehi te hoko tahae i te waipiro. Ka taea
mehemea e kaha ana te Kawanatanga, e kaha
ana hoki te iwi. Mehemea'e kite ana te iwi i
te mate o roto i te kai waipiro, a, ka rite ai to
ratou whakaaro ki te riri ki taua kino, tera
noa atu e taea. E pa ana tenei take ki te iwi
maori katoa.
Na Te Heuheu i tawari te whai korero a Te
Tatana. I mea ia ko ia tetahi o nga tangata
i whakaritea e Ngati-maniapoto kia tono ki te
Kawanatanga kia whakatuwheratia te hoko
waipiro ki to ratou takiwa. Kaore kau ona
pai ki te waipiro, engari e turaki ana ia i te
" motini. I kite ia he nui ke atu te haurangi i
te Rohe Potae i nga wahi e hokona ana te
waipiro. Kaore he hiahia o Maniapoto kia
araia te hoko i te waipiro i to \_ratou takiwa,
kua rere ke to ratou whakaaro inaianei. I te
aukatitanga i te hoko waipiro, i aukatitia ano
hoki te hoko i te whenua. Otira inaianei kua
kore te ture aukati i te hoko whenua, na te
Kawanatanga ano i whakakore, waihoki me
turaki ano te ture aukati i te hoko waipiro.
He nui te mate e pa ana ki a Maniapoto i runga
i tenei ture i te mau tonu o ratou i nga pirihi-
mana, i tetahi whakawakanga e whitu tekau
rawa i whakawakia. Ko tana i pai ai he au-
kati i te hoko waipiro i te motu katoa.
I tautoko a Apirana Ngata i nga kupu a Te
Heuheu. E toru ona wiki i kopikopiko ai
i roto o Waikato, a, i kite a-kanohi ia i te nui
o te kai waipiro ki te takiwa o Maniapoto. He
tinihanga te arai i te hoko waipiro, i te mea e
kore rawa e taea te arai. Na te pakeha i
whakaako te maori ki te hoko tahae i te wai-
piro ; i te nui o te moni e puta mai ana, kua
tino kaha rawa te hokohoko a te maori. E
kore rawa e taea te whakamutu te hoko tahae
i te waipiro. Kahore he ture arai i te waipiro
kei haria mai ki roto i te rohe, heoi ano te
ture mo te hoko anake.
I mea a Ihiti, he minita pakeha, te kai wha-
kahaere o te Komiti turaki i te hoko waipiro,
na te nui o te pouri o Apirana i kore ai e ma-
rama tana titiro. Ehara i te mea ko te ture
kei te ngoikore, engari ko te Kawanatanga kei
te ngoikore. Mehemea e rite' ana te ture o te
Rohe Potae ki te ture o Kuruta i Te Waipou-
namu ka mama noa iho te mahi a te ture.
Kahore rawa e tika kia tono waipiro nga pa-
keha i roto i te Rohe Potae, i mohio tonu hoki
ratou i mua atu i to ratou haerenga ki reira, e
aukatitia ana te hoko waipiro. E ki ana a
Ihiti he kai kino rawa te waipiro ma te Maori
i tona kore e taunga, ehara hoki te waipiro i
te kai na ona tipuna.
He maha nga tangata i whai korero. I ki
etahi he whenua raihana a Taranaki, a e nui
ana te kai i te waipiro. I mea hoki a Reweti
Kohere, ehara i te mea ko te Rohe Potae
anake te wahi e kaha ana te kai waipiro o te
tangata. E mohio ana ia na nga tangata
hoko waipiro i timata te tono kia tuwhera te
hoko waipiro ki Waikato, ko to ratou tino
hiahia kia mate te ture i runga i te hokohoko
tahae, na reira kaha atu ratou ki te tuku wai-
piro mai ki roto ki te Rohe Potae. Tera e
tino whakamanamana enei tangata hoko wai-
piro ina tautoko te Kotahitanga o Te Aute i
to ratou whakaaro. I puta te korero a etahi
na te rawa kore o Maniapoto i kaha ai ki te
hoko waipiro. No hea ra nga moni i hokona
ai nga waipiro, ahakoa nui te utu ? I mea a
Te Wiremu kia kaha nga rangatira ki te wha-
kaputa i to ratou mana ki te peehi i te kai
waipiro i te haurangi.
I te tukunga kia pootitia whakaaetia ana te
motini a Te Tatana e te hui. I tino whaka-
mihia e te pakeha te hurihuringa i tenei take
korero, i te marama o te korero a nga taha e
rua.
|
|
3 3 |
▲back to top |
\_HE KUPU WHAKAMARAMA.
Nga Mahi Karakia.
I ia ata, i ia ahiahi, he karakia tonu te mahi
ki te whare karakia; nga kai karakia ko Revs.
Perere Peneti, Hemi Huata, Katene Pukerua
Mokai Kereru, rae Te Iwiora Tamaiparea
raua ko Reweti Kohere. I te ata o te Ratapu
i a Te Wiremu te kupu. I tohutohu ia ki tana
whanau kia maia, kia toa. Ko Maata Keeti
i kauwhau i te whare karakia o tetahi wehenga
o te Hahi Weteriana. I muri i te tina ka hui
nga tamariki ki te whare karakia ki te kura
Ratapu, ko Apirana Ngata ki nga' taane, ko
Maata Keeti ki nga tamariki wahine, ko Terei
Ngatai ki nga tamariki tane ririki, ko nga
minita ano ki a ratou whaka-minita.
I te ahiahi ka whakahoroa nga whare kara-
kia o te pakeha e te Kotahitanga o Te Aute, i
a ratou nga kauwhau. I te Hahi o Ingarangi
ko Rev. Perere Peneti, i to te Perehipitiana
ko Te Tatana, i to te Weteriana ko Reweti
Kohere, i to tetahi atu hahi ano ko Ware Wai-
tai. Kotahi tonu ta ratou tino kupu ko te
whakaatu i nga mate o te iwi Maori, ko te
tono hoki ki te pakeha kia aroha mai kia
awhina. I miharo a Whanganui i te tuunga
he Maori ki roto ki nga whare karakia o te
pakeha kauwhau ai.
Nga Ngahau.
Kaore i wareware nga mahi ngahau hei
whakamahorahora i te tinana i te ngakau. I
te ahiahi o te Hatarei ka haere mai nga tama-
riki pakeke o te Kareti o Whanganui ki Puti-
ki kia kai tahi me nga tamariki o Te Aute. I
nui te manaaki a nga rangatira o taua kareti i
te Kotahitanga. I te mutunga o te ti ka haere
katoa ki te Kareti o Whanganui, haere nga
tamariki o Te Aute, haere hoki te tangata
whenua. Nga mahi i taua po he waiata he
whai korero. Na te tino mahita o te kareti,
he powhiri i te Kotahitanga. I tautokona
tona whai korero e te Pihopa o Poneke. I
mea taua tangata, he nui ke atu te pirangi
o te pakeha ki te Maori i to ratou pirangi ki
era atu iwi maori o te ao. Kaore te pakeha e
whakahoa ana ki te Hainamana, otira he nui
nga pakeha rangatira e whakahoa ana ki te
Maori. Ko Te Tatana raua ko Apirana i tu
ki te whakaatu ki te kareti pakeha i nga mahi
ine nga whakaaro o te Kotahitanga o Te Au-
te. Ko tenei te kura kua tino mohio ki nga
tamariki o Te Aute, ara i runga i te mahi
purei whutupooro i nga tau katoa. Kua rite
te korero kia. haere nga tamariki o Te Aute ki
Whanganui purei whutupooro ai i tenei-tau.
Tetahi o nga waiata a Te Aute i tenei po
ngahau ko te waiata mo:
Nga Hoia a te Kuini.
( Rangi, " Soldiers of the Queen.")
1. Tenei hoki tenei pao
Mo nga toanga onamata;
Huri noa nga rire o te wai,
Tae noa nga puke o uta,
Rongo noa te ao nei
Miharo ana.
Ka iro hoki etahi
Kei warewaretia,
Kei pa mai he he
E heke ai te ingoa,
E heke ai te ingoa toa.
Ka uia mai ko wai hei hapai,
Mahara ki te pepeha:
Chorus:
He hoia na te Kuini,
He maia he whanoke,
Hei tata rakau
Hei kari i nga kauae o te Poa,
Ko wai hei hapai i te toa
I te ingoa o Ngoingoi ?
Ko te hoia a te Kuini,
Ko te katuarehe ra !
2. Oho mai he riri i tawhiti
Hui nga iwi ki te kimi,
Kimi noa he take e raru ai,
E mate ai te Ingarihi.
Tena e te iwi kia tatanga mai.
Tiakina o tatou
Kei takakinotia,
Kei pa mai he he
, E heke ai te ingoa,
E heke ai te ingoa toa.
Ka uia mai ko wai hei hapai,
Mahara ki te pepeha:
Chorus:
He hoia na te Kuini, &c.
(Taria te roanga o nga korero.)
TE KURA O HUKARERE.
E HARI ana matou mo te nui o nga para-
ihe o te Whakakitekite i Otautahi i
riro i te kura o Hukarere, mo nga mahi tuitui
me nga mahi tuhituhi. He kupu whakama-
namana ta matou ki nga kai-whakaako, ki nga
tamariki o Hukarere. Ko nga paraihe i riro
i te kura Katorika i Nepia me te kura o Huka-
rere a matou e panui:—
Mo nga mahi tuitui. Turanga A, wahi I;
Ruiha Tamihana, he metara hiriwa; Hana
Pou, Te Hei Heketa, Ngawa Takerei, i rite
tonu, he tiwhikete tuarua, no Hukarere katoa ;
Raiha Kiwhi, no Hohepa kura Pikopo, he ti-
whikete tuatoru ; Ema Mete, Hukarere, i tino
whakamihia.
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
Turanga B, wahi 3 : Raiha Kiwhi, no Ho-
hepa, he metara hiriwa; Heni Nepia, no Hu-
karere, he tiwhikete.
Turanga B. wahi 4: Ema Paraone, Huka-
rere, he metara hiriwa; Heni Whangapirita,
Hukarere, he tiwhikete; Hera Waaka, Huka-
rere, i tino whakamihia.
Turanga B, wahi 6: Heni Whangapirita,
Hukarere, he metara hiriwa.
Mo nga mahi tuhituhi. Turanga II. E tu-
whera ana ki nga kura maori katoa: ko te take
korero, " He aha nga painga me nga kinonga
i puta mai ki te Iwi Maori i runga i te haere-
nga mai o te Pakeha." Ngarangi Turei, Hu-
karere, he metara koura; Ema Joss, no Ho-
hepa, he metara hiriwa; Mere Hooro, no Hu-
karere, he tiwhikete.
RIPOATA O TE HUI KI PUTIKI.
1. Mo te whiriwhiringa mema mo te Ture Wha-
kahaere Whenua Maori, te tau 1900.
2. Ko Kipa Whatanui te Tiamana o te hui. I
tae mai nga iwi katoa o roto o te rohe o Aotea, a
Ngati-Ruanui, Nga-Rauru, Ngati-Apa, Nga-Wai-
riki, Ngati-Waewae, Ngati-Pekiahu, Ngati-Hauiti,
Ngati-Raukawa, Ngati-Maru (Waitara), me.Wha-
nganui katoa.
3. I tae mai hoki etahi o nga iwi i tae ki te hui
ki Parewanui; i te 8 o nga ra o Hanuere, 1901.
I panuitia ano hoki te Ripoata o taua hui;
tokowha nga tangata i whakaingoatia i taua hui
hei mema; ko Ngapaki, ko Raki whata Peeti, ko
Tarana Marumaru.
4. I 'whakaaturia hoki ki nga iwi te tino whaka-
aro o Whanganui kia tukua mai e nga iwi 6 roto
o te rohe o Aotea ma Whanganui ake e whakatu
he mema mo taua Poari, kia timataria ai ki nga
whenua o Whanganui; e takoto papatupu nei i
roto i enei tau e toru e haere ake nei. Heoi
kahore i whakaaetia; engari i tono mai etahi o
nga iwi ma ratou tetahi tangata kotahi e whaka-
ingoa ; ma Whanganui kia rua, heoi kahore i oti.
5. No reira ka titiro a Whanganui i runga i tona
ngakau ngawari a ka mea kia unuhia mai a ratou
tangata i whakaingoa nei; me a ratou whenua ki
waho. Engari me waiho ma era atu iwi o roto o
te rohe o Aotea e whakatu he mema hei whaka-
haere i o ratou whenua. Otiia ka titiro rangimarie
atu a Whanganui ki nga whakahaere a te Poari i
roto i enei tau e haere mai nei, a i runga i te
whiriwhiringa a te Tiamana kitea iho he mea tika
kia paahitia tenei Ripoata.
Na KIPA TE WHATANUI,
NGATI RAUWAKA.
Whanganui, Pepuere 4, 1901.
NGA WHAWHAI.
Taranawaara.
TE he rawa o te wa i mate ai te Kuini, he kore
no te whawhai ki Taranawaara i mutu i
mua atu i tona matenga. E taea hoki te
aha i te tohe roa o nga tangata nei o Ti Wete me
Ruihi Pota, nga tianara o te Poa; he aha ranei ta
raua e tohe nei ? I te kitenga o te Poa kua ruarua
nga hoia a te Ingarihi ka ahu ki te tonga ki te
whakahoro i Keepa Taone, te taone nui o te Inga-
rihi i Awherika, he mahara hoki tera e awhina i a
ratou nga Poa i raro i te mana o te Ingarihi. He
autaia ano ta ratou kawenga, otira kua iwi-kore,
kua hoki ano ki te tuawhenua.
Kanui te kaha o Ti Wete ki te whakahoha i te
Ingarihi; kaore ia i te ata tau ki raro. Te tianara
o te Ingarihi kei te whai haere i a ia ko Nooki;
kua maha rawa o raua pipiritanga, mate ana tetahi
taha, mate ana hoki tetahi taha.
Kua puta ki te hauraro te ope a Kanara Pereki
he Airihimana no Amerika, kei te awhina i te Poa,
kua uru ia kei te whenua o te Poriki; kua karanga
te Poriki kia awhinatia ia e te Ingarihi. Kua
haere o tatou manuao ki Terakoa Pei.
Kei te tohe etahi o te Poa kia mutu ta ratou
whawhai, otira kua kiia e Ti Wete kia puhia nga
tangata e korero pera ana ; kotahi te tangata kua
puhia e ia. Ko te taina tonu tetahi o Ti Wete
kei te tono kia mutu te whawhai.
I tae mai te waea o 28 o Hanuere, he whakaatu
mai i te kupu a nga takuta e kore a Kurutia e ora
mai i tona mate.
Kua tae mai te 80 hoia o Niu Tireni i hoki mai
i Taranawaara, no 30 hoki o Hanuere ka rere te
500 hoia hou ki Awherika. I te matenga o te
Kuini kahore i kaha te whakanuinga i te hokinga
mai i te haerenga o nga hoia.
Haina.
Kei te tonoa e nga mana kia £80,000,000 he
utunga ma Haina, mo te raupatu, mo te kohuru-
tanga hoki i nga pakeha; kia £4,000,000 hei utu-
nga i te tau. Whati ana tuara! Kei te tohe tonu
ano nga mana kia whakamatea nga piriniha i
whakakaha nei i te kohuru.
Kaati ia ra i te whawhai, he mate kai tenei
mate hoki o Haina, E toru nga porowini kua
kore he kai, a kei tetahi o ana porowini e 5,000,000
tangata kahore kau he kai. Kei te hokohokona
nga wahine, me nga tamariki hei utu kai, ko etahi
kua kai rawa i te tangata.
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE RAUKAHIKATEA.
TIORO! Tioro! kia tae te tiorotanga ki
nga taringa o te katoa. E hari ana au i
a au ka whakaatu nei kia mohio ai te katoa ka tu
he Whakapaanga Minita ki Turanga nei a te
10 o nga ra o Maehe, tau 1901.
Tokowaru te hunga e whakapangia ana
a taua ra — tokorima hei Piriti, tokotoru hei
Rikona — anei o ratou ingoa me o ratou Pari-
ha e mau i raro iho nei:—
Hei Piriti.
REV. APERAHAMA TAMIHERE .. .. .. .. Tuparoa.
• „ TIMUTIMU TAWHAI .. .. .. .. Whakatane.
„ HEMI P. HUATA .. .. .. .. .. Mohaka
„ RAMEKA HAUMIA ..\_ .. .. .. .. Maketu.
H. T. PAERATA .. .. .. .. .. Motuiti
Hei Rikona.
TURUTURU NGAKI .. .. .. .. .. Whakatane
WIREMU KERETENE .. .. .. .. .. Whangarei.
ERU HAKARAIA .. .. .. .. .. Parengarenga.
Ko Eru Hakaraia me Wiremu Keretene ka
haere ki Akarana whakapa ai, ka mahi hoki
raua ki roto i tera wehenga o te maara a te
Ariki.
Heoi, e te iwi, kua whakahaua mai tatou e
Paora i roto i ana pukapuka ki nga Hahi
o mua, kia mahara, kia whakaaro, kia inoi mo
nga tangata e whakatapua ana mo nga mahi a
te Atua. He tino marama ana kupu ki te
Hahi o Teharonika, " Inoi mo matou," ( Up.
v. 25 ; 2 Teh. in. 1.) Koia matou ka tono atu
nei kia koutou kia uru tahi tatou ki te inoi mo
enei tangata, kia tukua mai he kaha ki a ratou
e te Atua, kia homai hoki he kupu hei kauwhau-
tanga ma ratou, ko te tino mea rawa ano ia
kia tino whakakiia ratou ki te Wairua Tapu.
HE WHAKAATURANGA KI NGA MINITA
KI NGA KAI KARAKIA.
He whakaatu tenei ki a koutou, i runga i te
matenga o to tatou Kuini tino pai o Wikitoria
kua tu ko tana tama ko Eruera hei Kingi mo
tatou. Koia matou ka mea atu nei ki a koutou
ko nga wahi katoa e kitea ai te kupu " Kuini,"
i roto i te Pukapuka Inoi ( Rawiri) he whaka-
aro ki a Kuini Wikitoria me whakahua "Kingi"
he whakaaro kia Kingi Eruera Tuawhitu;
ko nga wahi katoa e kitea ai te ingoa o " Kuini
Wikitoria" me whakahua " Kingi Eruera."
Tenei ano hoki tetahi. Ko te Inoi mo nga
whanaunga o te Kuini (o te Kingi inaianei)
me penei:—-
ETE Atua Kaha rawa, ko koe te mata-
puna o te pai katoa, tenei matou te inoi '
atu nei kia whakapaingia a Kuini Arehanara, a
Hori, Piriniha, me tona hoa wahine, me nga
whanaunga katoa o te -Kingi: Whakanohoia
tou Wairua Tapu ki roto ki a ratou ; whaka-
nuia tau atawhai ki a ratou ; kia hua te pai ki
a ratou ; a arahina ratou ki tou rangatiratanga
mutunga kore; ko Ihu Karaiti nei hoki to
matou Ariki. Amine.
[ Ko tenei wahi o te Ritani: '• Kia pai koe
ki te manaaki ki te tiaki i a Arapeti Eruera,
Piriniha o Weiri, me tona hoa wahine me nga
whanaunga katoa o te Kuini;" Me penei:
" Kia pai koe ki te manaaki ki te tiaki i a
Kuini Arehanara, i a Hori, Piriniha, me tona
hoa wahine, me nga whanaunga katoa o te
Kingi."
RENETI.
KO te 2o o nga ra o te marama nei te-Ra
tuatahi o Reneti. No onamata taua
ingoa, he ingoa mo te wa o te kooanga; inaianei
ia kua rere ke te ingoa mo taua wa, kua
wareware nga tangata ki te tikanga o taua
kupu, kua waiho te kupu hei ingoa mo te
takiwa nohopuku i mua o te Ra Aranga.
No te ture i te Rawiri mo nga ra nohopuku
te kupu i te Maramataka, " He ra nohopuku
nga ra e 4o o Reneti." No mua taua ture a
te Hahi. No te takiwa i muri tata iho o nga
Apotoro te tikanga kia nohopuku te Hahi i te
wa i mua o te Ra Aranga, engari kahore
i tuturu taua nohopuku ki te 40 tonu nga ra i
te tuatahi: he ahakoa ra ka nuku ake i te
1500 nga tau i tuturu ai te roa o Reneti ki te
40 nga ra. Ki te ki a etahi e 40 nga haora o
te nohopuku i te timatanga, no te mea e 40
nga haora i takoto ai te tinana o te Karaiti ki
te urupa. I muri mai ka whakaritea nga ra e
4o he whakaaro ki nga ra e 40 i nohopuku ai
a te Karaiti. Ka timata aua ra e 4o i te Ra
tuatahi o Reneti, ka mutu ki te Ra Aranga —
haunga nga Ratapu.
Kahore he kupu i te ture a Mohi kia noho-
puku nga Hurai, engari i whakaritea te Ra o
te Whakamarietanga hei ra e whakapouri ai
ratou i o ratou Avairua, (Rew. xvi. 29). .1
whakaritea e nga Rapi etahi ra nohopuku mo
ratou, i ngakau-nui hoki nga Parihi ki aua ra
nohopuku. He tohu te nohopuku mo te pou-
ritanga o te ngakau, mo te whakinga hara,
( Wlirit. xx. 26; I Ham. vn. 6 ; 2 Ham. i. 12,
16; i King. \\xi. 27; Neh. i. 4). I riria ia
nga tamariki a Iharaira e Ihaia poropiti mo te
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA
ahua tinihanga o to ratou nohopuku, (Iha. Iviii.
1-5); i korerotia hoki i taua upoko te tikanga
pai mo te nohopuku, (6-14). Kihai a Te
Karaiti i pai kia nohopuku ana akonga ahakoa
e nohopuku ana nga akonga a Hoani Kai-
iriiri, no te mea i a ratou ia, ( Mat. ix. 14, 15)
engari i whakaaturia ki a ratou te tikanga pai
mo te nohopuku, kia pai ai to ratou nohopuku
i tona ngaronga, (Mat. vi. 16—18). I mea
hoki ia ma te inoi ma te nohopuku ka taea ai
etahi mea pakeke, (Mat. xvii. 21). Heoi i
nohopuku nga Apotoro i te mea kua whaka-
ritea tetahi mahi nui ma ratou, ( Mahi xiii.
23 ; xiv. 23 ); i mea hoki a Paora, he tikanga
tana kia pehia tona tinana, kei akiritia ia,
(1 Kri. ix. 27).
E toru nga take nunui e nohopuku ai tatou :
1. Kia pehia ai te kikokiko, kia whakapono-
ngatia ai ki te wairua. 2. Kia whakaohotia
ai te wairua ki te inoi, kia whakaanga.ai nga
whakaaro ki te Atua. 3. Kia whakaititia ai
tatou ki te aroaro o te Atua. Otira kia tupa-
to tatou kei pohehe tatou ko te nohopuku
te mea e paingia ana e te Atua; heoi ano te
pai ko te whakawhiwhi ki aua mea e toru.
Tera ano hoki tetahi tangata e mea he pai
te pehi i te kikokiko, te whakaoho i te wairua,
te whakaiti i a tatou, mo nga wa katoa, hau-
nga mo nga ra anake e kitea nei he ra noho-
puku. He tika tena, kaore he ture a te Hahi
e mea ana kia waiho aua mea mo nga ra
nohopuku anake, engari kia kaha rawa tatou
ki aua mea i nga ra nohopuku, ma reira e kore
ai tatou e wareware ki aua mea i era atu wa.
He ture ta te Hahi o mua kia kaua te
tangata e pa ki etahi ahua kai ina nohopuku,
engari kahore he ture pera i te Hahi o Inga-
rangi inaianei. Kei te tangata te tikanga
mona ake, otira kia tupato ia, kia mahara ki
ta Te Karaiti kupu, kia kaua ia e nohopuku ki
te aroaro o te tangata, engari ki te aroaro o te
Atua. Kia puta tona uaua kia whakarerea
tetahi tikanga kino ana i tenei Reneti, kia ata
whakatupuria hoki tetahi tikanga pai. Ko
enei etahi mea hei whakarerenga ma te tanga-
ta : te mangere, te tinihanga, te korero kino,
te haurangi; a ki te mohio tetahi ki enei mea
ki etahi mea ranei e tata ana ki enei, me
whakaaro ia ko te wa tino pai tenei e ako ai
ia ki te whakarere i aua mea, e whakatupu ai
hoki i etahi tikanga pai hei riwhi mo nga mea
kino.
Otira kia kaua tetahi e pohehe e taea tenei
i runga i tona ake kaha, kahore, engari ma
te Atua e whakakaha: ko te inoi pai ma
tatou i tenei takiwa ko tera mo te Ratapu
tuatahi o Reneti:—
ETE Ariki i nohopuku koe mo matou
i nga ra e wha tekau, i nga po e wha
tekau ; Whakakahangia matou ki te pehi i o
matou hiahia, kia mate ai o matou kikokiko i
te Wairua: a ka toko ake koe i roto i o matou
ngakau, meinga matou kia anga atu i runga i
te tika, i te tapu ; kia whakakororiatia ai koe.
Tena koe te ora na, te kingi tahi na. i te
Matua i te Wairua Tapu, kotahi ano Atua, a,
ake ake ake. Amine.
TE KIRIHIMETE KI TE KURI-A-TUATAI,
WAHI o TURANGA.
HE nui te tangata i hui mai i taua Ra o
te Kirihimete, haere te pakeha, haere
te maori, ara i runga ano i nga powhiri i tukua
ki nga Iwi, ki nga Hapu, ki nga Mana, e tau nei
i roto o te rohe potae i tukua ai nga powhiri. I
whakaaturia i roto i nga powhiri te take mo
tenei Kirihimete ara he whakahounga i te
' Poho o Materoa,' whare runanga. I muri
tata iho i te tukunga o nga powhiri, ka haere
te tono a Heni Materoa Kara me Noa Whaka-
atere, ki te Minita o te taha maori, kia tukua
mai te Kara a te Kuini, hei whakanui i taua
Ra, a, whakaaetia mai ana e te Kawanatanga.
I whakaritea ano hoki e te Minita o te taha
maori ma Taunare, Mea o Kihipane, e whaka-
iri taua kara. I te 12 o nga haora ka piki .:a
ki runga ki te puhara i te take o te pou mo
taua kara, ka whai korero, ko Kapene Taka
tana kai-whakamaori. No te wa i hutia ai te
kara ka whakatangihia e te Peene o Whata-
upoko te waiata mo te Kuini. He maha nga
kupu whakamihi a te Mea ki te hui, me te
whakanui ano i te Kara a te Kuini, te tohu o
tona aroha o tona pai ki tona iwi e tau nei
i Niu Tireni i era atu wahi hoki o tona ranga-
tiratanga. [Ko te Kara tuatahi tenei i riro
mai i a tatau i te lwi Maori hei whakamahara-
tanga mo to tatau piri pono ki te Kuini.]
I te tahi o nga haora ka timata te whakau-
ru a te tangata ki roto ki te whare kai. Kaore
he kai a te pakeha i ngaro atu. E rua nga
teepu, ko nga paepae kai he mea maori katoa,
engari ano ia i reira tonu nga mea pakeha, te
pereti, te naihi, te paoka, te kapu me era atu
mea o tawhiti.
I te 1.30 ka tuwhera te pereti, a, tae noa ki
te 4.0. Ka kohi te tangata, te pakeha, te
maori. . Ko te kaupapa o te pereti £125. Ko
te huihuinga o nga moni o tenei kohi e £257.
14s. od. Ko nga moni katoa i pau i te utunga
|
|
7 7 |
▲back to top |
JILJS11^. WHAKAMARAMA.
i nga kai me era atu mea katoa mo te Kirihi-
mete, hui atu ki nga mea mo te whakahounga
o te whare, £125. o. o.
E kore e taea te whakaatu nga mihi mai a
te Minita o te taha maori ki te hui.
Heoi ano, kia ora te manu me nga kai wha-
kahaere, i te tau hou.
Na NOA WHAKAATERE,
(Tiamana o te Komiti.)
TE TANGI A TE MATUHI.
KIA ora koe e te ETITA., me to mokai e tioro
haere nei i nga marae o te motu, e
whakahari nei i te tinana me te wairua. E
hari ana te ngakau ki nga kupu katoa e wha-
kaaturia nei e TE PIPIWHARAUROA, hei titiro
ma te kanohi, hei whakaaro ma te ngakau, hei
mea e tahuri mai ai te tangata i nga huarahi
he, e mahi ai i nga mahi e ora'ai te tinana me
te wairua. Heoi, e te iwi, awhinatia, tautoko-
na to taonga, i waiho ai e o koutou matua e o
koutou tipuna kua ngaro atu-ra ki te po hei
ohaki ma ratou: "I muri nei e te iwi, e te
whanau, kia mau ki te whakapono hei matua
mo koutou." I aroha koutou, i tangi, ki taua
kupu e korerotia mai ana e ratou. Ngaro atu
ratou, e hia ake nga ra kua ngaro taua kupu
kua wareware i te ngakau. Koia tenei e te iwi
e korerotia mai nei ki a tatou, e kiia nei tona
ingoa ko te KUPU WHAKAMARAMA — whaka-..
marama mai i te ora i te mate mo te wairua,
i te mate i te ora mo te tinana, i te maunga o
te whakapono i te mahuetanga ranei. Nga
mea katoa mo te tinana me te wairua e whaka-
aturia mai ana e ta tatou mokai. • Koia ahau
i whakamoemiti ai ki ta tatou manu e tangi
nei i nga wahi e tatu ai ona waewae.
He tangi na tetahi manu, " Ka pere taku
pere ki Ao-tea-roa, ki Te Waipounamu. E
pa ma e, e hine ma e, kia huri mai te taringa
ki te whakarongo ki te tangi a te Matuhi
e tangi nei, Tuia, tuia, tui tuia." Heoi e te
iwi, tuia mai tatou kia kotahi te aho, ara ko te
whakapono ki a te Karaiti. E ki ana hoki a
Paora, " Ko koutou ko te hunga i tawhiti
i mua kua meinga e nga toto o te Karaiti kia
tata." Kotahi ano te aho nana tatou i wha-
kakotahi, ara ko nga toto anake o te Karaiti.
Koia e tangihia nei e te Matuhi, " Tuia, tuia,
tui tuia." Heoi e te iwi, tahuri tatou ki a te
Karaiti, kia paiherea tatou hei paihere kotahi
i roto i te ringa o te Atua.
Na to koutou hoa i roto i te Ariki,
Mahia. na AHIPENE RANGI.
PITOPITO KORERO.
NGA HOIA A TE KUINI.
Kei Niu Tireni nei nga hoia o Igarangi, i
haere mai ki te whakanui i te whakakotahita-
nga o Ahitereiria. E tata ana ki te kotahi
mano te ope. I tonoa kia whakawhiti mai hei
matakitaki ma te tangata kia kite atu i nga
ope hoia e hau mai nei nga rongo i te whawhai
ki Taranawaara, he ope tawhito he rongonui,
ko nga tino hoia tonu a te Ingarihi. I u mai
ratou ki Murihiku, tae mai ki Otepoti ki Otau-
tahi ki Poneke ki Nepia, hei Akarana ka hoki
ano ki Ahitereiria i runga i to ratou tima i a
te Britannic. I tae ano ratou ki etahi taone
ahua ririki, i te taikaha rawa o te unga mai ki
konei kahore i'peka mai ki Turanga nei. Tino
nui whakaharahara te manaaki a Niu Tireni
i nga hoia a te hakui kua ngaro atu nei. Nga
hoia tino mihia ko nga Kotimana, ko te iwi e
mau nei i te panekoti, ko te Paraki Wrati, ara
ko nga morehu i hoki mai i te whawhai, koia
nei hoki te kamupene kei tata tonu ai te nga-
ro te haunga ahi i te parekura ki Makepoteini.
Ko nga hoia mangumangu o Inia kaore ano
kia whakawhiti mai i Ahitereiria. Hei mutu-
nga pea mo te tae mai. ki konei o nga hoia o
Ingarangi.
TE TIUKA o IOKA.
Ahakoa i te matenga o tona tipuna e kore
te Tiuka o Ioka e tuku i tona haere mai ki
Ahitereihia ki raro. Ko tona ingoa taihoa ko
te Piriniha o Weiri, kua tu hoki tona papa hei
kingi. E mea ana matou ki te waimarie tona
u mai ki Turanga nei me tae katoa mai a
Ngatiporou a roto o Turanga puta atu ki te
Wairoa ara nga iwi katoa o tenei takiwa, hei
tino honore hoki ki a tatou-ina whakamanaia
mai ta tatou powhiri. Me ako he haka me mau
mai nga waka taua hei arahi i te poti o te
Piriniha ki uta. Ma te tono anake a te Maori
e awhiawhi ai te u mai o te Piriniha ki konei.
TE TURE MARAE.
Hei te 5 o Maehe ka pootia nga mema mo
Takitimu ki Kihipane. E ahei 'te tangata
kotahi te pooti mo nga tangata 12 o te takiwa
kotahi. Kia mohio te pooti kei pooti ki nga
tangata hiahia ki te moni anake kei kuare te
whakahaere i te ture ka kiia no te tiare te he
kaore no te tangata ke ia. Kia tupato kei
taaketia koutou e nga tangata mangere kia
whiwhi ai ratou i te hereni. Hei te 28 o
Maehe mo te takiwa o Horouta ki te Awanui,
hei te 16 o Aperira mo Matatua ki Whakatane.
|
|
8 8 |
▲back to top |
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE MATENGA o KUINI WIKITORIA.
Te Rongo Tuatahi.
NO te ahiahi o te Ratapu, te 20 o nga ra o
Hanuere, i te mea e whakatere ana nga
mano o te pakeha ki roto ki ona whare karakia
huhua, ka tae mai te waea tuatahi o Ingarangi
e mea ana, " Kua tino taimaha te Kuini."
Ohorere ana ngati-maua! Kihai i takitaro
kua rongo nga wahi katoa o te motu. I panui-
tia taua waea e nga minita i roto o nga whare
karakia; i kauwhautia e ratou nga mahi pai a
te Kuini; i inoi hoki te iwi ki te Atua, kei roto
nei i te kapu o tona ringa te ora me te mate,
kia pai ia ki te whakaroa i nga ra o te Kuini;
otiia ki te kahore, kia haere atu ia i tenei ao i
runga i te rangimarie.
Te taenga o te rongo ki te Piriniha o Weiri,
kihai i whakaaro ake ki tona hoa wahine me
iana whanau, ka mahue ake ki te whare kingi
i Haringihama ( Sandringham Palace) pokai-
kaha ai, ka rere ia ki tona whaea. I muri
tata i te Piriniha o Weiri ko tana tama ko te
Tiuka o Ioka; i whaia ia e te rongo mate
o tona tipuna ki te taha moana, i a ia e haere
ana ki te whakarerere iata. Kaore i roa kua
huihui te whanau a te Kuini ki tona taha (nga
mea e noho ana ki Ingarangi). Tera hoki te
Emepara o Tiamana raua ko tona papa-keke
ko te Tiuka o Konoota, potiki a te Kuini,
te tawhai mai -ra i te tuawhenua o Iuropi; kei
te moana e rere ana ko tetahi o nga manuao
tino tere o Ingarangi, e haere ana ki te whaka-
tau i a raua, ki te whakawhiti mai hoki ki
Ingarangi.
I mua atu o tona whakatikanga mai i tona
whenua, ka mea te Emepara ki tona iwi,
" Ko ahau te mokopuna matamua ate Kuini,
n, i te mea kei te takoto mate toku whaea, ka
haere a-tinana tonu au kia kite i toku tipuna
ua wha haere atu ia i tenei ao." [ Ko te
whaea o te Emepara te tamahine a te Kuini,
to runga ake i te Piriniha o Weiri.]
E ahua ngaro ana nga whakaaro o te Kuini
i te taenga o te Emepara; otira i te rongonga
ano o taua kuia ki te reo o tana mokopuna,
tere tonu tana mohio ake, me te titiro ake. E
ki ara te hunga i kite, he hanga whaka-aroha
te kitenga o te tipuna raua ko te mokopuna.
Te Rongo o muri mai.
I tenei wa kei te awangawanga tonu, kei te
hikirangi tonu nga whakaaro o nga miriona e
tau nei i te ao i raro i te maru o Ingarangi ki
te ahua o to ratou ariki. I pau te kaha o nga
rata o te Kuini, (etahi o nga tino rata o Inga-
rangi ), no whea e taea te mate kaumatua; e
kore e taea te whakahoki ki tona tai-tamahine-
tanga. Waimate noa iho te ahua o te iwi i te
putanga o te ripoata a nga rata e mea ana,
" Kei te heke haere tonu, e kore e mohiotia te
haora, te meneti ranei."
Te Rongo Whakamutunga.
No te awatea o te Wenerei, i te 12 o nga
haora, ka tae mai te waea whakaatu i te
matenga o te Kuini ki Niu Tireni. Rite tonu
te mutunga o nga mahi katoa: ka mahue i te
kai-whakawa tona nohoanga, ka whakarerea
e te kai-tuhituhi tana pene, ka mutu te whiu
a te kamura me te parakimete i te hama, ka
tutakina e nga tangata hokohoko o ratou toa.
Ka tauaa nga haki, ka tataitia nga matapihi o
nga whare ki nga mea pango, nga tohu o te
aitua. Tangi kau ana te mapu! tu-a-pouri
ana te mata o te tangata! taumate ana te
tinana! wairuhi ana te ngakau ! He kai ma-
ringi noa te roimata i te kamo o tai o te kuia
o te koroua, kaore nei i kite i te Kuini, otiia e
mohio ana ki ana mahi pai. Ko wai e kore te
tangi kia Kuini Wikitoria, te toa, te marohi-
rohi, ki te whawhai mo te pai, mo te tika, mo
te pono ?
He Apakura mo te Kuini.
( Rangi —— " Te Tangi a Ngatiporou mo Nehe Rapata.")
1. E, tukituki ana te ataahua ou e te Ingarihi ki
runga ki ou wahi teitei, ano te hinganga o te Kuini,
Aue .... !
2. E, kaua e korerotia ki Awherika, kaua e kau-
whautia ki nga huarahi o Haina, kei koa nga tamahine
a te Poa, kei whakamanamana nga tamahine a te Hai-
namana, Aue .... !
3. E, ko Kuini Wikitoria he aroha he whakaahua-
reka i tona oranga, i rite tona ngakau mahara ki to te
nakahi, tona koha kore ki to te kukupa, Aue .... !
4. E, e nga tamahine a te Ingarihi me te iwi Maori
tangihia a Kuini Wikitoria, naana nei o koutou kakahu
ngangana, naana nei hoki i piri ai nga mea whakapai-
pai ki o koutou weruweru, Aue .... !
5. E, e mamae ana matou he whakaaro ki a koe e
to matou Kuini, he hanga whakamiharo tou aroha ki a
matou, nui atu i to nga wahine aroha nui, Aue .... !
Ko wai oti o nga kingi o nga kuini o naianei
o nga whakapaparanga maha ranei kua wehe
atu ra ki te po, hei rite mona te nui, te pai ?
I kaha rawa te piki o te nui, o te matauranga,
o te rangatiratanga, o te whakapono, ki te
kingitanga o Ingarangi i ona ra. Ma wai e
korero tona whakatupuranga? He wa kua
rite hei haerenga mona, kua motu te aho hiriwa
e here nei i te tinana ki te ao, a, kua rere
atu ia. E 81 ona tau i tona matenga, ara, i
neke ake i te oranga mo te tangata i tohia iho
i nehera. I mea tetahi tino tangata onamata.
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
" Nga ra o matou tau e whitu tekau tau, a ki
te whai kaha ka waru tekau tau." Kaore a te
mate whakapai kanohi, kaore ana tikanga
tahatahi. E patoto mai ana ia ki nga kuwaha
o tatou whare raupo, toetoe, wiwi; e pera ana
ano ki nga whare o nga kingi, ahakoa i whaka-
iroa, i whakakikoruatia ki te koura ki nga ko-
hatu utu nui. E te iwi, kua mutu ta tatou inoi
me ta tatou waiata,— (he mea aroha ano tenei)
" E te Atua tohungia te Kuini;" otira, i mutu
ai no te mea kua whakarongo mai te Atua ki
a tatou inoi, kua tohu hoki i te Kuini — kua
tohu i a ia i nga mamae o te tinana, kua tohu
i a ia i nga whakamatautauranga o te ao. Kua
whakarerea iho e ia te karauna o te kingitanga
o Ingarangi, otira kua karaunatia ia ki te
karauna o'te ora e kore e tangohia i a ia, kua
noho ia ki nga whare kingi i te rangi.
I tino paingia te Kuini e era atu mana
katoa, he whakaaro ki te pai o tona tinana ake;
a, ahakoa e ara ana ano he raruraru i waenga-
nui o te kingitanga o Ingarangi me era atu
kingitanga, e kore tera e kiia he raruraru
naana ake, engari he raruraru kawanatanga.
E mohio ana te ao katoa kia Wikitoria, he
kuia ataahua, e kore e kaiponuhia tana putea
ki nga pani, ki nga pouaru, ki nga rawa-kore,
e whakaaro ana ki nga aitua nunui ahakoa no
era atu iwi; he kuia tino whakapono.
Te Tanumanga.
No te Paraire te tahi o nga ra o tenei ma-
rama ka whakawhitia atu te tupapaku i te
whare kingi i te Moutere o Waiti, (Isle of
Wight — te wahi i mate ai te Kuini) ki Inga-
rangi. He nui whakaharahara te ope manuao
o Ingarangi me era atu kingitanga i huihui ki
te whakanui i te haringa atu i te Kuini ki
te tuawhenua o Ingarangi. Pouri tonu te
rangi i te pawa, tae atu ana ki nga ao kapua,
tu ana te ngaru o te moana, ru ana te whenua
i te haruru o te repo.
No te Hatarei ka tanumia te tupapaku ki te
urupa o ona matua 0 ona tipuna. Tokowha
nga kingi, he tokomaha nga Piriniha, nga tiu-
ka, nga upoko-ariki, nga ruanuku, o Iuropi i
huihui mai ki te uhunga. I utaina te kawhena
ki runga ki nga wiira repo, e waru nga hoiho
ma ki te to. I muri tata i te kawhena a Kingi
Eruera Tuawhitu me te Emepara o Tiamana.
Kaore he wahi matatea o te huarahi i te tanga-
ta; e 27000 nga hoia i whakaritea hei whaka-
watea i te huarahi: nga tuanui, nga matapihi
nga whakamahau o runga o nga whare, kapi
tonu i te tangata.
I mutu nga mahi katoa i taua ra o te tanu-
manga, i tu hoki he huihuinga karakia ki nga
taone katoa o Niu Tireni. I uru ano te iwi
Maoa ki aua huihuinga, i tataitia ki te kawa-
kawa me era atu rakau tohu mate a te Maori.
Na, mahue ake i a Kuini Wikitoria tona ahu-
rewa me tona karauna ki tana tama, a, moe
ana ia ki ona- matua, he pai tona koroheke-
tanga, hira rawa ona ra, ona taonga, tona
kororia; a, ko tana tama ko Eruera Tuawhitu
hei kingi i muri i a ia.
" E te Atua, tohungia te Kingi!"
Na "TE IRIRANGI."
ETAHI TANGATA MATAU O TE MOTU.
Na " NOHO-PARI."
E AHUA wehi ana ahau ki te tuku atu
i enei kupu ki TE PIPIWHARAUROA, he
nui rawa no nga tangata matau o te iwi maori,
kei whakahuatia ko nga ingoa o etahi ka nga-
ro ko o etahi, ka ahua he ki te titiro mai
a nga hoa. Me penei ake te whakamarama :
he maha nga tangata matau kua rangona
e au, a, e te motu hoki, engari kaore ano au i
kite e marama ai au ki te tika o nga rongo e
tuki nei ki ia wahi, ki ia wahi. Ko etahi
matauranga e rangona ana ki roto ki te takiwa
whaiti, kaore ano kia kitea nuitia ki waho i o
ratou takiwa, he matauranga ena e huna ana.
Kaati me kape ake e au nga tangata matau
kaore ano au i kite, nga tangata matau kaore
ano i kitea nuitia ki nga marae o te motu, me
nga tamariki matau o nga kura kua whaka-
aturia nei e ta tatau manu i era atu ona rere-
nga kua taha ake nei.
I.Tamahau Mahupuku. Ko te kai hautu
tenei o nga morehu tangata o Wairarapa i roto
i enei ra, \_kua rongo nui te iwi maori ki nga
korero, ki nga whakahaere a tenei tangata.
Mehemea kaore a Tamahau i kitea ki nga
marae o te motu, a i kitea hoki e nga huihui-
nga o Te Kotahitanga, e nga huihuinga ranei
o nga rangatira 0 te iwi maori ki Poneke, ma
tona nupepa noa ma 'Te Puke-ki-Hikurangi'
e whakaatu nei i tona "Ngakau Pouri" e
whakaatu he tangata matau ia, a he tangata e
titiro whanui ana ki nga whakahaere maha kei
runga i te motu. He tangata hohoro a Tama-
hau ki te poka whakaaro, he hohoro ki te kite
i te marama, ki te aru hoki i te kupu pai
a tetahi atu tangata. He tangata kaha ki te
tautoko i te mana o te Kuini, ki te hapai hoki
i to tatou ingoa maori i roto i nga whakahae-
re a te Kawanatanga.
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
2. Raniera Wharerau. No Ngapuhi, ko Wai-
ma te kainga, ko Hokianga te takiwa. Ko
tona ingoa e mohiotia ana e ia iwi, e ia iwi.
Ko raua ko Pene Taui nga tangata i tae ki
nga marae katoa o Ao-tea-roa o Te Waipou-
namu ki te tuhi haere i nga ingoa ki nga kiri
hipi o Te Kotahitanga. He kaumatua mara-
ma, kaore he tangata i marama ake i a ia ki
te timatanga mai, a, ki te tutukitanga atu
o nga mahi a Te Kotahitanga. He tangata
ngawari, ata titiro i te kupu, i te tikanga, kao-
re e kaika, he tangata whakaaro pumau.
3. Wi Pere. No Turanga-tangata-rite ; he
kopura no roto no nga whakahaere o te ture,
ka koroheketia ki Poneke ki te Paremete. Ko
tona matauranga he matauranga maeri. he
mea arau mai na nga tangotango a ona ringa,
he mea kapo mai i roto i Te Kooti Whenua
Maori, i te Paremete, i nga mahi a nga roia.
Na te Atua i whakato ki roto ki a ia te ngakau
tohetohe, i whakawhiwhi ki a ia te rae maro,
hei kawe i tenei hanga i te tikanga. Koia
i aranga ai te ingoa o Wi Pere, te toa, te ma-
rohirohi, te puku tohetohe, te waha koroki.
4. Henare Kaihau. Kua kite au i tenei to-
tara, kei Waiuku te wahi i tupu ai, kei te
takiwa atu ki te wahapu o Waikato wai. He
totara nui, tiketike, e kore e ngaro i roto i te
wao, ka whairo noa ake i te kanohi tona tihi.
No Mahuta ka whai ki te whakatutuki i te
kupu a Potatau : " I muri nei kia mau ki te
ture ........." ka tukua atu ko Kaihau hei
mema ki te Paremete, ka rongo taua te motu
i tenei ingoa. He rite raua ko Wi Pere, he
matauranga maori, he rae pakari, he puku
tohetohe. He tangata koroke tenei, hohoro ki
te titiro mai i te ahua o te kupu, he kaha ki te
whakaputa i ona whakaaro.
5. Paratene Ngata. He mea whakaako ki
nga waewae o Rapata Wahawaha, ka waiho
ko ia hei mangai mo Ngatiporou ki nga marae
o te motu. Ko tona matauranga no roto, na
nga whakahaere whenua na nga mahi Kooti
Whenua Maori na nga haereere ki nga takiwa
o te motu nei i whakawhanui. He tangata
kaore e matareka ki nga kupu papai noa iho,
engari ki nga kupu papai e taea te whakatatu
ki raro, e whai tinana ai, e kiia ai he mahi. Ko
ia tetahi o nga ateha i whai ingoa.
6. Hone Omipi. No Ngati-Maniapoto, ko ia
tetahi o nga taitamariki matau o te rohe o te
kingitanga. I ahu mai i te taha pakeha tona
matauranga, i Whakawhanuitia ki nga pona o
nga kaumatua rangatira o Ngati-Maniapoto,
no muri nei ka toro haere, i a ia i tu ai ki te
aroaro o Te Kooti o te Rohe Potae, a, i a ia i
haere ai ki te mahi ateha. Ko ia tetahi tanga-
ta e titiro ana ki mua ki muri o te huarahi, k:
tetahi taha, ki tetahi taha : engari e kumea
ana e te nui o tona maramatanga ki te nui o
nga painga e ahu mai ana i te taha pakeha.
Kanui ano tona kaha ki te perehi haere kei
rere rawa ia ki mua i nga hiahia o tona iwi.
7. Te Heuheu Tukino. Ma nga tira haere e
kite e noho ana i te putake o Tongariro te
tangata i kiia ai, ko ia te pou herenga o te
tangata, o te tikanga, o te whenua. Kaore i
tae ki nga kura, ko te ao tonu tona whare
kura, ko ona kanohi tonu ki te kuhu i a ia i
rarawe ai ki tona matauranga. Kaore he
tangata i tua atu te ahuwhenua ki te hopu i te
tikanga, ki te kohi i te kupu, ki te ui i te ma-
ramatanga o ia mea, o ia mea.
8. T. Te Rawhiti. No Waikato, ko tetahi
o nga tangata marama o te rohe o te kingitanga.
He hekeretari kia Tawhiao i te wa i a ia e ora ana
a, kia Mahuta inaianei. Me whakaaro e te •
tangata to Waikato ahua ka mohiotia ai te
rohe o te matauranga o tenei tangata, kaore i
pera rawa te whanui me o etahi kua taunga nei
ki te whakariterite haere i te ahua o ia iwi, o
ia i\\vi o te Maori. . Engari he tangata hohoro
ki te kite i te mea marama, he hinengaro u ki
te pupuri i te kupu, he tangata ngawari, nga-
hau. Engari ia kei tua atu a Te Ika raua ko
Nikora i a ia te haukori. I tupu noa tona
matauranga, kaore i ahu mai i te kura.
9. Hamiora Mangakahia. Kei te takiwa atu
ki Moehau kei Whangapoua tona kainga. I a
ia e whakahaere whenua ana i roto o Hauraki
kaore e tino rangona tona ingoa : no nga ra ka
whanui haere nei te Kotahitanga ka tino tu ia
ki te aroaro o te iwi hei kai arahi i runga i nga
tikanga a te Kotahitanga. He tangata roro-
nui: he hanga reka ki te korero, ahakoa he
tokomaha nga tangata matau e whakahe ki
etahi o nga korero nunui e puaki i tona
mangai.
10. Hone Heke. Ko ia tenei ko tuahangata,
ko katuarehe. I tupu ake i roto i te kura, he
mea whakarawe a muri mai e ona kamakama,
rewa rawa ake nga wai hei whakawhiti i nga
wawata a te iwi Maori ki tawahi ka kokiri
tona waka, ka waihotia mai o reira tae mai ki
tenei wa hei tirohanga kanohi ma te tokomaha
hei utanga atu mo nga wawata, hei mangai
whakaputa i nga aue a nga morehu o te motu.
Kaore a Hone Heke e whiti ki tawahi. Enga-
ri ka tata ia te whiti i tera moana e takoto ra
i waenganui i nga iwi e rua, kia kopikopiko ai
ia i waenganui hei kai tirotiro i nga taha e rua
hei hono mai i nga tikanga a tetahi a tetahi.
He tangata matau, kaore he tangata i tua atu
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
ki te karokaro i tenei hanga i te tikanga, ki te
pokapoka i te kupu a tetahi tangata, engari e
ahua puhoi ana ki te whakatakoto kaupapa
hei utanga mo nga whakaaro maha kei roto i
a ia.
He hinengaro pai to te tangata Maori, he
kaha ki te rapu, he u ki te pupuri, he hohoro
ki te hopu. Ehara te matauranga i ahu mai
i te taha pakeha, he mea i homai hei whangai
i te hinengaro, hei whakawhanui i te huarahi,
no nga tupuna iho ano te kaupapa hei utanga
iho mo enei mea hou.
Taria ake nei kia matatau au ki etahi atu
tangata matau o te motu ka tuku korero atu
ai ano. Kaati mo tenei wa.
Ko Revs. Aperahama Tamihere me Timu-
timu Tawhai nga Mihinare i tukua ki Whaka-
tane me te takiwa katoa o Te Urewera ; otira
i runga i te kaha o te tohe a Ngatiporou kia
hoki mai a Rev. Aperahama Tamihere ki to
ratou takiwa, i runga hoki i te maha rawa
o nga Pariha o Ngatiporou e noho kore Mini-
ta ana, kua •whakaritea e te Pihopa kia noho
ia ki Tuparoa. He nui tona whakamihi mo te
manaaki a era iwi i a raua. E whakapangia
ana a Turuturu mo te tuunga o Rev. Tamihere.
TE KOTAHITANGA o AHITEREIRIA.
[Na TETAHI HOIA MAORI I TAE KI REIRA.
Ko a matou korero mo te ra nui i Poihakena i
te whakakotahitanga o nga kawanatanga o Ahite-
reira ki raro i te kawanatanga kotahi na Tare
Wherehi, he hawhe kaihe no Turanga nei, i haere
i roto i te ope o nga hoia i tonoa e to tatou Kawa-
natanga ki te whakanui i taua ra. He tino ra nui
rawa taua ra, i tae mai nga mano hoia o Ingarangi,
o Inia, me era atu wahi; i tae mai hoki nga ranga-
tira o nga wahi katoa i raro i te mana o Kuini
Wikitoria. He mano mano pauna i pau i nga
mahi ngahau, i te tataitanga i te taone i nga tiriti
i nga whare. Nga rangatira Maori i haere ko
Tamahau Mahupuku, ko Ratana no Rangitikei, ko
Nireaha no Hamua.
I te unga mai o Tare Wherehi i runga i a te
Moura ka uia atu nga korero o ta ratou haere, ko
tona whakahoki mai tenei: "Nui atu te ngahau o
ta matou haere. E kore e taea e te kupu te whaka-
atu nga mea i kite matou. Ko nga mea i kite
matou, ko te haerenga o nga matua i nga tiriti, ko
nga huihuinga i waho, ko nga mahi tahu ahi i nga
po, ko te tini whaioio o te tangata, he mea hou
katoa enei ki a matou, a e kore rawa e wareware
i roto i o matou ngakau. I pai to matou rerenga
i runga i a te Tutanekai, engari i mate etahi o
matou i te anini i te ruaki. Kotahi te Maori i mea
ka hoatu e ia e £20 ki te tangata mana ia e pupuhi
kia mate, i te nui rawa o tona mate i te tima. I
tino whakamiharo matou ki te wahapu o Poihakena
te pai o te hanganga a te Atua, whakapiri atu hoki
ta te tangata ka tino pai rawa. I tu to matou
tima ki te waapu nui, he mano te tangata i hui ki
te powhiri i a matou. Ma te tarammve to matou
haerenga ki te puni o nga hoia — i te tere rawa o
te haere ka pohehe etahi o matou kei runga tereina
matou. I mate matou nga hoia i te kai, me kore
ana te ngawari o te utu o te hua rakau kua mate
rawa pea etahi o matou i te hiakai. I tae mai a
te Hetana raua ko Timi Kara kia kitekite i a matou.
E kore e taea e au te korero nga mahi o te ra nui;
i kiia i nui ake tenei ra i te Tiupiri o te Kuini. I
rite tonu ki te haere a te karaka te whakahaerenga
i te mano o te hoia, rite tonu, te makenu te aha.
Ta te pakeha pai!
I te ata tu ano ka kiki nga tiriti i te tangata;
tini, tini iho te tangata ki nga tiriti i haere ai nga
hoia, kapi tonu nga whakamahau, nga matapihi,
nga tuanui o nga whare, a taupe ana te rakau i te
nui o te tangata ki runga piri ai ano he heke pi.
I umeretia nga hoia o Niu Tireni, ko te Pirimia
tonu ki mua, ko nga hoia Maoii rga kai tiaki o
tona kareti. Ano he rere wai te haruru o te reo
o te tangata ki te powhiri ki te umere. I rere tonu
mai etahi tangata ki te kukume i rga hoia ki raro
i o ratou hoiho. I marama ta matou matakitaki
i te tuhinga a Rore Hopetana, a te Kawana Tumu-
aki, i te pukapuka kaupapa o te kotahitanga. E
• kore rawa e wareware i nga kanohi te nui o te
tangata, i nga taringa te tangi a te peene, a era atu
hanga whakatangitangi a te pakeha.
I te po ka matakitaki matou ki nga mahi alii, ki
te rere a te rakete me era atu tini raweke a te
pakeha. I ki tetahi o nga Maori he rangi hou, i
mahara ia kna whakatuwheratia e nga rangi o
ratou kororia. I te po pena tonu te ahua o nga
tiriti me te peene hipi te apiapi, otira apiapi ke atu.
I tino whakamihia o matou kakahu, engari ko nga
Maori nga mea i tino whaia e te tangata, i mahara
nga tangata o Ahitereiria he rite te Maori ki a
ratou na maori te pangopargo. He mea tauhou
rawa te Maori ki nga pakeha o tawahi. Kata ai
ratou ki te korero Maori matou. Ko tetahi o a
matou pakeha ko Mira o Turanga nei, tipatipa noa
ai tana korero Maori; whakahuahua ai ia i nga
ingoa kainga o Turanga, i Tiniroto, i Waerenga-a-
Hika, i Waerenga-o-kuri, i Mangatu Nama I,
kaati ka pohehe te pakeha he koiero Maori tika.
Tetahi ra nui ko te whakatututanga o nga hoia,
i whakatutu ai nga hoia o Ingarangi, o nga koroni,
me nga hoia maori o Inia ; kanapa ana te kakahu.
Kaore e rite mai te pai o nga ngahere o Ahitereiria
ki nga ngahere o konei — he puru-kamu anake te
tino rakau o reira. Mehemea ana kei reira etahi
o nga rakau o nga ngahere o konei tera e hangaia
ki ro whare tu ai. He nui o matou hakanga.
engari i te tuatahi kaore etahi i mohio, tena ki te
pakeha he pai katoa. I etahi hakanga ko Tiini
Kara te kai tataki. Ko te tamahine tonu a te
Pirimia ki te ngangahu, a tera tonu e raruraru
etahi wahine Maori, i taua nanakia. Mataku ana
te pakeha i te mahi a te haka. Na te mate ano i
runga tima i takakino to matou hokinga mai, otira
ahakoa he nui nga mea i kitea e matou, hari ana
matou i te taenga mai ki te wa kainga.
|
|
13 13 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE TIUPIRI KI OTAUTAHI.
(Na APIRANA. T. NGATA.)
(Te roanga atu.)
KA taha tena whakaahuareka i te pakeha
ka tomokia nga- whare. He iti iho a
Aotea i Papawai i te whare o nga iwi i noho
ai — he takakau te whariki. Mutu tahanga
te kai e tatai ana mo te haka: kua hui mai te
pakeha, kiki ana te papa takaro. Ka haka
maua, ka waiata, ka poi i taua po; ka mata-
kitaki te pakeha ki ena hanga ka miharo. Ko
te peene a N' Raukawa ki te kinaki haere
i nga mea maori ki te reo pakeha.
Kaati nga korero o tena ra, ka roa hoki.
Ehara nga mahi o te Hatarei, o te Ratapu, he
rere haere i nga mania o Otautahi kia kite
i ona awa, i ona whare rongonui, i te whare
karakia nui o te mihinare, i te whare whaka-
kitekite (Museum) rae te kareti i kura ai maua
ko Te Reweti Kohere. Ko maua te tangata
whenua kaore e tau ana ki raro ki te arahirahi
haere i o maua hoa o Whanganui, i nga tama-
riki o Te Aute, i a Ngatiporou hoki i te taenga
ake. No te Ratapu ratou ka tae ake, tekau
ma ono ano, ko Te Moana Tautau raua ko
Nopera Rangiuia nga pakeke. Ka tangi noa
atu ki a ratou me te mea nei he morehu i rere
mai i tetahi parekura.
Ko te Mane te ra nui, ko te ra o te Tiupiri
e hari katoa ai te taone. No ta ata po ano i
whakatere ai te pakeha o Otepoti ( Dunedin )
o te taha moana, o te tuawhenua, ki Otautahi;
tae rawa ake ki te io o nga haora kua ki tonu
te huarahi haerenga mo nga matua i te tanga-
ta : nga whare e tauwharewhare iho ana i
runga, he wahi whaiti nei i watea hei haerenga.
Kei te 12 o nga haora ka whakariterite nga
matua, he mea ata tutira ano. He pakeha ki
mua i a matou, ko matou te tuawhitu o nga
matua, he pakeha ki muri mai, e kiia ana i tae
ki te rua maero te roa o nga matua, e toru
maero te wahi i haere ai. I tapahi tonu ma
te puku o te taone, ka kopikopiko haere i roto
puta rawa atu i te taha hauauru, i tawahi o te
awa o te Avon, he raorao nui i reira. Ko ta
matou ope he waka te upoko, ko te peene
o Otaki ki mua tata atu. He mea uta te
waka ki te wakena, ka eke ano nga kai hoe ki
runga, ko Taketake ('eti no to maua kauma-
tua moko) ki te ihu, ko Mohi, ko Te Ua, ko
Ihaia, ko Kipa te Whatanui, nga hoa; muri
mai ko N' Raukawa, ko Whanganui; muri
mai ko nga tamariki o Te Aute, e rua tekau,
me te rua tekau o Ngatiporou, ka whakauru
mai Ngatikahungunu me Ngaitahu. Kei te
hira atu pea ta matau haere i te 400. Ka
kapakapa te taiaha, ka rere te wehi o te kahu
maori, ka pukana te wahine, ka ngeri nga taua
haka, ka umere te ropu kura, tutu ana te pu-
ehu o te huarahi. Ka haruru te waewae o
mua o muri, ka haruru te umere a te pakeha,
kaore i iti te manaaki. E ki ana ko nga nu-
pepa a te pakeha no matou te ope i tino mihia
i tino whakanuia e ratou e te pakeha; he tika
hoki, kaore ano i ngaro ake i aku taringa te
warowaro o nga umere, kaore ano i ngaro i te
ihu te puehu. He ahakoa i te mea i kitea
maua ki te ra nui a te pakeha ki Te Waipou-
namu, i manaakitia e ona mano, i ara i a matou
te ingoa o te iwi, o koutou o nga mea i mahue
mai ki muri ki te kainga. Ko matau ra nga
rangatira i taua ra, kaore i arotia ake tou
whakapapa e tena tangata, e tena tangata e ia!
Ka tare i runga he haki, he kara, ko nga ahua
katoa o te kahukura e tawhana nei i runga.
He kauwhau ano ta te kakahu e ta ma! He
hanga ahuareka ki te titiro atu e kapakapa
mai ana i mua i te aroaro, ka pa te hau ka ta-
whiri mai: he karanga ta te pou waea, ta nga
waea e toro ana, ti te rakau, ta te kohatu.
Huri ake ki muri e poroporoaki ana mai.
He maha nga korero o ta maua haere, nga
mea i mauiui ki te huarahi ka taka ki waho
toti ai, te maroke o te korokoro, te paru i te
puehu, te aha noa iho. Kaati ake ena. Kia
pau te haora o to matou taenga ki te marae
unga o nga ope, katahi ano a muri ka tae ake.
Ka takaro nga hoia pakeha, ko matau ki nga
wahi marumaru matakitaki atu ai. Kaore
hoki i roa ka huri ki to matou puni i Aitingi-
tana ki te tatai i a matau mo nga haka o te
po.
I te whitu o nga haora ka hui ake te pakeha
e 8500 katoa, kia kite i nga ngahau a te maori.
Ka tae mai te ihiihi ki a matou katoa, ka wha-
kahauhau nga rangatira, tena ra e te iwi kia
toa! whakatairangatia te kauae o Ao-tea-roa
ki runga, kei takahia koe e te pakeha. Ma
wai e korero ta maua waewae, ta maua poi,
nga whakaoriori a ta maua peene ! Ko matau
ko nga tamariki kura ka wehewehea haeretia
ki nga ope, i o matou rangatira o Whangaui
te nuinga, i a Ngatikahungunu etahi, toko-ono
i a Ngatiporou hei whakaahuru atu i a ratou.
Na te peene o Otaki i timata te ngahau,
katahi ka whakaeke mai nga matua haka, poi
tutungarehu. Kotahi ano kupu mo te haka,
ahakoa na Whanganui, na Ngatikahungunu,
na Ngatiporou, he rawe te hau, te ki o te
waha, te tu pakari o te tangata. Ka manawa-
pa ano matou Ngatiporou mo ta matau nei
|
|
14 14 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
haka, katahi ano hoki ka whakaatatia no taua
po. I reira ka hoki mai aku mahara ki muri
ki te iwi hapai i tana rakau, ka pa te mamae
ki a matau katoa, (nga mahi a te riri ka hangai)
na reira tonu i wana ai te tangata, a, ngaehe
ana! Ka kino te haere! Ko wai hoki o te
pakeha tohunga hei tiro mai i ona hape, i te
whati, i te taupatupatu. Kaati ano ko nga
iwi maori hei titiro, a he rite tonu te whaka-
mihi mo te pai o nga haka o tetutungarehu. Ko
te poi ia te tino taonga i whakamate ai te pa-
keha— na nga kohine o Otaki, e 30 ratou nui
atu ranei. Me te matakarapa te poi ki nga
ringa o ena wahine, whairo kau i te kanohi,
ngaro tata, kei katau, kei maui, kei runga, kei
raro, ka titaha ka porotiti, ka pakia, ka hopu-
kia, tuku mai hoki nga pane ki te whakanui:
a, wawa ana te pakipaki a te pakeha ki tona
taonga whakamiharo. Mehemea ko ta maua
haka, ko nga ngeri, me nga waiata, te rakau,
nga peka, me nga rau, ko ta maua poi te puti-
puti. Anei te oriori :—
Hoki ake taku mihi ki te rau o te poi,
O putiputi pai piri ki te uma i ra.
He aha i kiia ai nga raweke a te ringa ki te
raupo raua ko te pakere kaanga! Hei papa-
ki i nga whakaaro o te tangata, ka waiho hei
mihi, e tika ho...ki! moku ka kite i enei mea.
Ka ea i nga moni o taua po nga raruraru
katoa o o matou ope, te utu tereina, te tima,
me te nohoanga i Otautahi, a toe atu hoki
tetahi moni i waho. Ka koa matou ki tera,
ka ea pai te karanga a Ngaitahu me a ratou
pakeha i nga maori o Ao-tea-roa. Te huringa
atu ano ki te moe, tau ana nga mahara ki
raro. Kaati ake tenei wahi o nga korero o Te
Waipounamu.
(Taria e whakaoti.)
WHAKATANGATA! KIA KAHA!
Te Whai-korero a te Honore Waaka ki te Kotahitanga
o Te Aute.
"E HARI ana ahau mo toku tutakitanga
ki nga kai hapai o to koutou Kotahi-
tanga e noho huihui nei i konei, i tana hui tau
a, e hiahia ana ahau ki te hoatu i aku kupu
whakamihi ki a koutou mo nga mahi kua oti
i a koutou hei hapai i nga kura Maori. Kei
konei ahau ki te whakaatu i te whakaaro o te
Kawanatanga ki te awhina i a koutou mahi.
Kotahi ano ta tatou e tautotoro atu nei — ko
koutou ki te toha haere i nga painga o te kura
ki o koutou iwi — ko ahau hei tuara atu i a
koutou. Kua whai noa atu te Kawanatanga
ki te whiriwhiri i tenei take nui i roto i nga
hui nunui a te Maori, otira i tenei ra kua kitea
ta matou e whai nei, na reira e hari ana ahau
mo toku tupono ki ta koutou hui. Tera e
kitea e koutou ina tupu haere a koutou mahi
ka kaha te tautoko a te Tari o nga Kura i a
koutou.
Ki taku whakaaro ko koutou nga upoko
o tenei whakatupuranga o te Iwi Maori. Ko
koutou " Te Kotahitanga Tai-tamariki." Kua
oati koutou i runga i to koutou kaha ki te ha-
pai i to koutou iwi. He mahi nui kua tau ki
runga ki a koutou inaianei, ehara ano ia i
te mea ma koutou anake engari ma nga tanga-
ta katoa e hiahia ana kia piki te matauranga o
te Maori. Kei te pekanga tatou o nga huarahi
inaianei. He -mahi ma koutou he whakama-
rama ki to koutou iwi i te mea k.;a rere ke te
ahua o nga taima o nga mahi o te ahua o te
tangata e kore e taea te haere i nga huarahi
tawhito. Na te kura na te maramatanga kua
tiaho ki roto ki o koutou ngakau e kitea ai e
koutou te huarahi pai atu. Kua whiriwhiria
e koutou ko tenei he huarahi mo koutou, a ko
to koutou hiahia inaianei kia haere ano hoki to
koutou iwi ma taua huarahi. E tumanako
ana ahau ko te wairua e whakaoho nei i a
koutou hei kukume i o koutou matauranga ki
te kimi i te ora mo to koutou iwi, kaua i te
painga mo koutou anake. Kei te tumanako
koutou kia kite i etahi hua ataahua o nga mahi
a to koutou Kotahitanga. E kore e hapa te
puta mai a te wa e rite ana. Otira kia mana-
wanui. Kaore nga hua pai e puta mai i te ra
kotahi. Ko ta koutou mahi ka ngooki te hae-
re. Te mea nui ko te whakatakoto i te kau-
papa tika, kia pono ai ta koutou tumanako ki
te whakaara ki runga he whare kaha he wha-
re pai.
Tera pea e kore koutou e kite i te aranga o ta-
ua whare, otira kia kaha tena, tena o koutou ki
te whakatakoto he kowhatu torutoru nei ki roto
ki te kaupapa, engari hei nga kowhatu papai.
E kore e taea te whakarereke nga tikanga a
te iwi i te whakatupuranga kotahi. Kotahi
rau tau ka taha nei i rite tonu nga tikanga me
te ahua o te noho o nga hapu noho-maunga o
Kotarana ki te Maori inaianei. Otira inaianei
kua tino rere ke to ratou ahua me a ratou
tikanga. Na te kura, na te pa atu hoki ki nga
iwi o waho i whakarereke ratou. Kia pera
hoki te iwi Maori o Niu Tireni. Ko tenei ta
tatou e whai nei, ta koutou, ta te Kawanata-
nga. Kua maha o koutou whakatatanga ki te
|
|
15 15 |
▲back to top |
He Kupu Whakamarama
Kawanatanga ki te whakaatu i o koutou hia-
hia i a koutou wawata, a e tino u ana taku
kupu kaore rawa he take e kati ana i te wha-
kaako i te Maori ki nga mahi nunui, kaore he
tono e kake ake ai te tu o te noho a te iwi
maori i kore te ata whiriwhiria e te Kawana-
tanga.
Mo te whakaako ki nga mahi a-ringa. He
mea tenei e tino tautoko ana te Kawanatanga
no te mea e tino rite ana te iwi maori mo era
mahi, he iwi tohunga hoki, tohunga ki te
whakairo, ki te whatu i te harakeke i te muka.
He kupu whakamutunga maku, he whaka-
mihi mo te turanga e tu nei to koutou Kotahi-
tanga, a e tumanako ana ahau kia makuru
nga hua pai o a koutou mahi. Mehemea he
take a koutou hei whakatakoto ki toku aroaro,
te Minita o nga Kura, ka ata whakaarohia e
ahau. E kore ahau e noho ki raro i te mea
kahore ano aku kupu whakamihi mo Te Aute
Kareti mo te honore nui i riro i etahi tokorua
o ana tamariki i te Kura Takuta i Otakou."
KI A KUINI WIKITORIA!
KI TO MATOU RANGATIRA TINO WHAKAHIRA-
HIRA, HONORE NUI, AROHA NUI, ARA, KI A KUINI
WIKITORIA !
Ki to matou WHAEA ATAWHAI,
Tena koe, e
noho mai na i runga i te Ahurewa Tapu o ou
tipuna, o ou matua, tuku iho nei ki a koe. Ma
te Atua koe e manaaki, mana hoki e mea kia
roa atu ou ra e kawana ana i ou iwi i raro i tou
maru, i runga i te pono, i te aroha, i te rangi-
marie. E Whae, tena koe, i roto i ou pouri-
tanga o mua iho, a, tae mai ki te matenga
o tau potiki o te Tiuka o Erinipara. Tena
koe, i roto i ou awangawangatanga mo te
raruraru i pa nei ki waenganui i a koe me te
Poa. I takare ano te ngakau o tou iwi Maori
ki te awhina i a koe, otira i runga i tou ngakau
tupato kihai i tutuki to matou hiahia. He
ahakoa ra, i whakaputaina ano to matou aroha
me to matou piri pono ki a koe i runga i etahi
huarahi awhina.
E Kui, he nui te tumanako me te wawata o
te ngakau kia kite a-kanohi i a koe, otira
e kore pea tenei e taea. I te tau 1868 ka tae
mai te Tiuka o Erinipara ki enei moutere, a i
tumanako matou enei hapu o te Tai Rawhiti
o tou iwi Maori kia kite i a ia, otira kihai
i tutuki. Engari era atu hapu o te Tai Hau-
auru, o te Tai Tokerau, o te Tai Tonga, i
Whakahonoretia i te kitenga i a ia. A, inaia-
nei ohorere ana te ngakau, rere ana tohi-mauri-
ora, kapakapa ana te tau o te manawa, ki nga
rongo, e ! tenei kei te haere mai ki enei mou-
tere tau Mokopuna Takitahi, te Tiuka o Ioka,
me tona hoa wahine. I te mea kei te mohio
matou tou iwi, " He kotuku rerenga tahi, e
kore muri e hokia," na reira e to matou Whaea,
he inoi tenei na enei ou iwi ki a koe, he powhiri
hoki i tau Mokopuna, kia peka mai tona waka
taua ki to matou wahapu, kia tu hoki ona
waewae ki to matou oneone ki Turanganui-a-
Kiwa, ki te wahi i tu tuatahi ai te tapuae
o Kapene Kuki ki te Ika-roa-a-Maui — kia
peka mai kia kite ai matou i tou komata i
runga i tona tinana.
Ko ou kai inoi ko Ngatiporou, ko Ngatika-
hungunu i Turanga ki te Wairoa, he hunga
kua kitea te piri pono ki tou mana, timata mai
i te tau 1840, i te Tiriti o Waitangi, a, mohoa
noa nei, a, ake nei, a, te mutunga ra ano e te
ao. I maringi o matou toto i te hapainga.
i tou mana, i te pehinga i nga raruraru i pa ki
tenei moutere, a, he mea whakamanamana na
matou tau whakawhiwhinga i o matou kau-
matua ki nga hoari honore me era atu tohu
hoki o tou ngakau whakawhetai.
Ko ta matou powhiri tenei ki tau Moko-
puna Whakahirahira:—
" Haere mai ra e te manuhiri tuarangi, na
te rangimarie koe i tiki ki te tahatu o te
rangi kukume mai ai hu, kukume mai ai hu
kukume mai ai hu."
• " E te Atua tohungia te Kuini!"
[ Na Tuta Nihoniho, na Reweti Kohere, na
Tiwana Turi, i whakatakoto nga kupu o te
powhiri nei, na ratou hoki i whakahaere te
tuhituhinga i nga rarangi ingoa. I tukua atu
ki te Minita o te Taha Maori, nana i hoatu ki
te ringa o te Kawana kia tukua ki a te Kuini.
Ko te whakahoki mai tenei a te Kawana:—
Poneke, Tihema 26, 1900.
E hoa.
Kua whakahaua mai ahau e Tona
Rahi e te Kawana kia whakaaturia atu te tae-
nga mai o to reta o te 15 o nga ra o Tihema,
i apitiha mai nei te pukapuka ki Tona Wehi
ki a te Kuini. E hari ana te Kawana ki te
tuku i tau reta ki Ingarangi i te meera tuatahi
tonu.
Kaati ano,
na TATARI AREHANARA,
(Dudley Alexander),
Hekeretari a te Kawana.]
|
|
16 16 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
PANUITANGA.
He piira tenei naku na te Ratana Ngahina mo
runga mo te Ripoata a Whanganui me era atu iwi
i hui mai nei ki Putiki i te 1 o nga ra o Pepuere te
tau 1901.
He whakaatu ki nga iwi o roto o te rohe o Aotea,
kei ahau te hui whakamutunga, kei taua hui ka
tino whakatuturungia nga tangata e toru, hei
pootitanga ma nga iwi i roto o nga rohe o Aotea,
meake nei whakaatungia atu ki a. koutou te ra me
te marama e tu ai taua hui ki Turakina.
Heoi, ka mutu.
Na to koutou hoa,
Na TE RATANA NGAHINA.
Pepuere 4, 1901.
TE HUI O TE HAHI MAORI.
Ka tu te hui o te Takiwa o Turanga ki Rangi-
tukia a te 7 o nga ra o Aperira.
Ka tu to te Takiwa o Heretaunga ki Te Rua-
taniwha a te 21 o nga ra o Aperira.
Kahore he hui o te Pihopatanga o Akarana i
tenei tau.
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri, ki te
Himene : he nui noa atu nga pukapuka kei a
au inaianei: ko te utu :—
He Himene, ... ... -/6
Ki te tono Himene nga Minita ki a J. Up-
ton, Akarana, ka iti iho te utu.
(Ka pau nga Rawiri, kia tae mai etahi ka panuitia)
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu i nga
pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS, TE RAU, GISBORNE.
————•*••————
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te marama.
2. Ko te oranga mo te Pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei.
3. Kite pau nga hereni a tetahi tangata i tuku mai ai,
ka takaia tana Pepa ki te awhi whero; e rua nga putanga
pena ka whakamutua te rere atu a te Pepa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi
o ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo
te ta i aua korero ; kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa:—
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
7/6 A T Butt 5/- Rev Rutene te Aihu, Kawhena wiremu,
Ru Reweti, Basil Taylor, Toa Rangitahi, Retimana te Kana, Peta
H Pokai, Kuka Aratapu, Nikorima Poutotara, Hohaia te Houta,
T Halbert, Kani Pere, Rawi Haapu, Piripi Rairi, Enoka Rukuata,
Rev H Matete 2/6 P M Tahukumutia, Rev T Paerata, Hura .
Whatonga, Taiwera Rawiri 1/- M H Whatanui.
H. W. WILLIAMS, TE RAU PRESS GISBORNE.