|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 37. 01 March 1901 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa,
he Kupu Whakamarama.
NAMA 37 GISBORNE. MAEHE 1901.
"TE PIPIWHARAUROA!"
KI nga hoa tautoko i te manu nei i TE
PIPIWHARAUROA, e nga hoa he whaka-
hau tenei naku ki a tatou, kia kaha te tautoko i
ta tatou manu. Ko to tatou tika tenei, kia
ngahau kaua e ngoikore, kaua e hoki iho i te
rima hereni hei tukunga atu i te mea kua
marama e rima hereni i te tau. Kati nei, na
to koutou hoa heramana nei,
na Hone H. Harimana.
Opononi, Hokianga.
[I te haerenga o nga tangata o TE PIPI-
WHARAUROA i te raumati nei, raruraru ana te
whakahokihoki i nga patai a nga hoa, te ata
titiro hoki i a ratou kupu. Kei pouri e nga
hoa, kei te mohio tonu matou he he ano o
matou, engari e hiahia ana matou ki te wha-
kamahara i a koutou kia kaua e tuku mai
i nga pane kuini nunui, engari te hawhe kapa
te kotahi kapa ranei. Ki te tono mai te tanga-
ta i te pepa me whakaatu mai- kua tae mai ano
ranei tona ingoa ki a matou i mua atu kahore
ano ranei. Kei hoha koutou ki te tuhituhi
mai ina he te tae atu o a koutou pepa. Me-
hemea i tino kaha te tautoko a nga iwi i ta
tatou pepa kua meinga he whakaahua i nga
putanga katoa, kua whakanuia tonutia hoki
nga wharangi. E ui ana etahi tangata me-
hemea e taea te whakanui i nga putanga o te
pepa ki a ratou anake i te marama kotahi, ina
homai e ratou he moni e nui ake ana i te rima
hereni. Kaore ratou i te mohio ki te tikanga
o te ta pukapuka. Te mahi tino kaha ko te
whakanohonohonga i nga reta ; ka rite tonu
te kaha o te taanga i te pepa kotahi ki te
taanga i nga pepa kotahi mano nuku atu ranei.
Ko etahi patai e uia ano mai ki a matou, ana
ano nga whakahoki kei te wharangi whaka-
mutunga o te pepa. Kia ora koutou e nga
kai tautoko, e te iwi katoa, tena koutou i te
mate o to tatou Kuini! ——- ETITA.]
HE WHAKAMAHARATANGA
KI A KUINI WIKITORIA.
KEI te whakaarohia kia hangaia he whaka-
maharatanga ki a Kuini Wikitoria ki
Poneke, me whakapakoko kohatu, e kiia ana
hoki ma te iwi katoa tenei take e hapai. Kei
te whakaarohia hoki kia kohi ano te iwi Maori
ki taua kohatu; ki ta Tamahau Mahupuku
whakaaro ia kia wehe tonu he whakamahara-
tanga kohatu ma te iwi Maori, a kua takoto
hoki i a ia e £22. E tautoko ana matou i
tenei whakaaro kia tirohia e te iwi Maori tetahi
tikanga hei whakamaharatanga pumau ki to
tatou Kuini rangatira i wehea atu nei i a tatou
i runga i te koha-kore i te rangimarie, otira
kaore matou i te whakaae he kohatu te whaka-
maharatanga tika mo te Kuini. Heoi ano te
pai o te kohatu hei matakitaki ma te kanohi,
ka mutu tonu. Tetahi ki te kohi nga Maori
mo te kohatu e whakaturia ki Poneke, hei
Poneke anake te painga, hei whakapaipai mo
tera taone, e kore te nuinga o taua o te Maori
e kite. Ki te wehea he kohatu ma te iwi
Maori anake, ki hea tu ai ? Ko te wahi e tu
ai taua kohatu kei reira anake te painga kaore
rawa he painga ki etahi atu kainga, ki etahi
atu hapu.
Ko te whakamaharatanga tika hei kohinga
hei awhinatanga ma taua hia te Maori, ko
tenei kua panuitia nei e te Pihopa o Akarana
ki tona iwi pakeha, ara he Kura mo nga Tama-
riki Wahine Maori ki Akarana. Ma te tangata
e ata titiro te wero a te Pihopa e whai ake nei
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
i enei korero. Hei a taua anake hei te Maori
te painga o tenei whakaaro, hei nga hapu
katoa o. te motu. Ahakoa ka tu te kura ki
Akarana ka ahei nga tamariki o nga hapu
katoa te haere ki taua kura, a ma ratou e
korero ki o ratou iwi te ahua o te whakama-
haratanga ki te Kuini. Ko nga painga o tenei
tu whakamaharatanga hei nga kanohi, hei nga
tinana, hei nga hinengaro, hei nga wairua, hei
te iwi katoa. Ma te pai o nga whaea, ka pai
ai nga tamariki ma te pai o nga tamariki (ina
pakeke) ka pai ai nga matua, ma te pai o nga
matua, ka pai ai te iwi nui. I panuitia e matou
i tera tau i te NAMA 28 te whai-korero a te
Kawana mo tenei kura, i mea ai ia he mea
pai rawa te whakaako i nga tamariki wahine ;
i panuitia ano e matou i te NAMA 34, nga
korero mo "Nga Whaea," no ratou nei te
mana nui ki te whakatupu tamariki.
Kua timata te kohi a te pakeha mo te kura
hei painga nei mo te Maori anake, kaati kia
kaha — kia tino kaha — te kohi a te Maori, a
nga hapu, a nga whanau, a nga matua a nga
tamariki, me kohi katoa, ahakoa iti, kia kite
ai te pakeha e mamae ana o tatou ngakau,
katahi ka wetewetengia a ratou putea. Ka
panuitia e matou nga moni katoa e hoatutia
ana mo tenei kura. Me tuku mai ki a matou
ki nga minita ranei o koutou takiwa, pakeha
Maori ma ratou e tuku. E aru i te tauira a Airini
Tonore. Nana tonu tetahi o nga kohikohi
tuatahi, £100. Ta te rangatira pai!
Na TE PIPIWHARAUROA.
TE KURA KOTIRO MAORI
o KUINI WIKITORIA.
Ko TE TONO A TE PIHOPA O AKARANA
KI TE IWI PAKEHA.
TERA te tangata i nga wahi huhua e
• whiriwhiri mo te whakaara i tetahi mea
tika hei Whakamaharatanga Pumau ki to
tatou Kuini aroha kua mate nei. He whakaatu
tenei i tetahi whakaaro e maharatia ana he mea
tino tika rawa, he whakaaro hoki e kore e hapa
te hihiko o nga tangata katoa o tenei koroni ki te
tautoko.
E meinga ana kia whakaturia he Kura mo
nga Kotiro Maori, kia pera me te kura i
Hukarere, Nepia, kua kitea nei tona tino
painga, otira kua kitea he iti rawa mo nga
motu e rua : ia tau ia tau he ki tonu, e kore e
taea te whakaae nga tamariki katoa e hiahia
ana kia uru mai. I etahi tau ruarua kua pahure
nei, ka timataria te korero mo te whakatu i
tetahi kura ki Akarana, hei whakamahara-
tanga mo te Taimana Tiupiri o te Kuini, a e
huaina taua kura ko te Kura Kotiro o Kuini
Wikitoria. Otira i te mea ko te iwi katoa
kua whiwhi ki te painga i te iwi Maori e meinga
ana ma te koroni katoa tenei mahi e hapai,
kaua ma Akarana anake ; kia £10,000 te moni
hei kohikohinga kia pai ai te timatanga o te
kura.
I whiriwhiria tenei take i te turanga ki Nepia
o te Hinota Nui o te Hahi o Ingarangi; i
whakaaetia hoki tenei motini:—
"E tino whakaae ana tenei Hinota mo te
whakaaro kia hangaia he kura mo nga Kotiro
Maori ki Akarana, kia huaina ko te Kura o
Kuini Wikitoria hei Whakamaharatanga Pu-
mau ki Niu Tireni ki to tatou Kuini aroha
kua mate nei, e mea ana hoki tenei Hinota
kia tautokona tenei take e nga tangata katea
o te Hahi o Niu Tireni. E hiahia ana matou
kia hohoro te whakarite i tenei take, na konei
matou ka tono ki te iwi katoa o tenei whenua
kia awhina."
Ko nga take tenei i tohe ai matou kia hapai-
nga tenei whakaaro:—
(1). He take kaha he mea e tau ana ki runga
i a tatou kia whakaakona o tatou tuahine
Maori ki nga tikanga Karaitiana. Kua kitea
te nui me te pai o te whakaako i nga tamariki
tane i etahi wahi o enei motu, otira kahore i te
kaha te whakaako i nga tamariki wahine.
Kahore he take e tika ai ta tatou tatari kia
pai te ahua o nga tangata o te kainga ki te
kore e whakaakona nga wahine mo enei whaka-
tupuranga e tu mai nei, ki te matauranga
Karaitiana; ko tenei anake hoki te mea hei
hiki i te tangata.
(2) He iti noa iho te mahi a nga wahine
pakeha i enei tau kua pahure nei, ki o ratou
taina Maori. Kati ko tenei te huarahi hei
whakaputanga ma ratou i to ratou aroha i te
mea e taea ana te mahi.
(3) He kura mo nga tamariki wahine Maori
te whakamaharatanga tino tika atu mo to tatou
Kuini aroha, ka rite ki te hiahia o tona ngakau,
ara ko te painga mo ia iwi mo ia iwi i raro i
tona mana.
(4) Kua whakaritea ko Akarana te wahi
tino rite hei tuunga mo te kura no te mea:—
(a) nui atu nga Maori kei tenei porowini
(18,000) ko waenganui hoki tenei o etahi hapu
nunui; (e) he iti rawa nga mahi kura i tenei
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA
rohe i era atu rohe ; (i) kua timataria te
whakahaere i te kura ki Akarana.
(5) E whakapono ana e tino whakaae ana
te Maori ki tenei whakaaro tera hoki ratou e
awhina.
E tino kaha ana te whakaae o toku ngakau
ki tenei take.
Na te Paraimete o Niu Tireni,
na W. G. AUCKLAND.
Nga Moni mo te Kura Kotiro Maori.
£ s d.
Kua takoto noa atu .. .. .. 106 o o
Rore Renewhare .. .. •• •• *50o
Reiri Renewhare .. .. .. •- *5°°
Airini Tonore (Mrs. G. P. Donnelly). .. 100 o o
Na tetahi pakeha o Akarana .. • 100 o o
Atirikona Wiremu, Te Aute .. .. 100 o o
Na etahi Maori tokorua o Heretaunga .. 3 o o
Na te Kareti Kotiro Pakeha, Whanganui 1 15 o
Na to te.hana a te Wiremu i Te Aute .. 56 o o
* I whakaaria i tera tau.
HE WERO!
Kua puta te kupu a Mita Hemi wire-
mu ka hoatu e ia he £ mo te £ e kohia e
nga tangata katoa kei a ia nei o ratou
whenua e reti ana, a waipiro me era atu
whenua, ara ki te kohia e taua hunga £100
mo te kura ka homai e Mita Hemi £100,
ki te £1000 ka £1000 ano tana; ki te kohi
ranei te tangata £1 ka homai e ia £1.
Tena ra e te iwi maranga ki te wero a te
pakeha nei, kei rarua koutou! .......
Ka whakairia he pukapuka kohikohi ki
te whare hokohoko i waipiro.
NGA TOHUNGA MAORI.
AHAKOA kua panuitia e te Kawanatanga
tona kino ki nga mahi tohunga maori,
kei te tohe tonu etahi tangata ki te tinihanga
i te iwi Maori ki a ratou mahi tipatipa. 1
kore ai e tokomaha nga tohunga maori e mau
ki te whare-herehere he hunaia e te tangata.
Ka waimarie te tangata ki te ora ka panuitia
e te tangata na mea tohunga i ora ai, otira ki
te mate te tangata i te mahi a te tohunga, ka
wareware noa iho i te tangata, kaore nga
whanaunga o te tangata i mate e riri engari ka
whakapono ki te ki a te tohunga he korenga
kaore i pupuri ki ana tohutohu i mate ai. 1
whakamanamana tetahi tangata no tona ora-
nga i te tohunga (engari kaore hoki i rangona
he mate nui tona) no te kiinga atu na te aha i
mate ai ana mokopuna mutu tonu atu tana
korero. Kei waiho nga tohunga maori te
whakaatu ki nga pirihimana a muri ake nei.
Kua mau tetahi tangata ki te whare-here-
here mo nga marama e ono, ko Hone Poti te
ingoa, no te Wairoa, mo tana mahi ki te tini-
hanga i te tangata ka ora i a ia o ratou mate,
me tona tono ano kia utua ia. Kotahi te
kaumatua e tango penihana ana i te Kawana-
tanga, i tonoa e Hone Poti kia homai ki a ia
te penihana koi ara hoki te take o tona mate.
I whai kupu rawa te kai-whakawa ki a Hone
Poti i mea, "Ko enei mahi tohunga he take
mate ki te Maori, a he mate kei te tirohia e te
ture. I runga i te uiuinga i to hara kitea ana
he nui rawa nga kino o to mahi. Ehara i te
mea i whakawakia koe mo te patu tangata,
otira e marama ana na to tinihanga he mana
whakaora tou, i runga hoki o te whakapono o
te Maori ki enei mahi teka i runga i to ratou
kuare, kaore ratou i haere ki nga tino takuta,
engari ka tuku mai i o ratou tinana ki o mahi
tinihanga a he mate te tukunga iho. E kore
rawa koe e tukuna. Ki te tukuna koe tera
koe e ki, a e whakapono hoki te Maori, he mea
tono nau ki o atua ki o kehua ranei, kia meinga
te kooti kia kaua koe e tukua ki te whare-here-
here. Ki te tu ano koe, etahi atu ranei o te
kahui i a koe na, ki mua i tetahi kai-whakawa,
kia mohio mai koe, ka tino mamae rawa koe."
No taua ra ano ka hopukia e nga pirihimana
tetahi kuia mahi tohunga no te Muriwai ko
Harata Paretiti te ingoa, mo te matenga o
tetahi tangata. Ko te mate o taua tangata he
piwa "taipo," na te takuta i mahi, a ka mama
ake, katahi ka kiia e Harata (e ai nga korero
i te whare whakawa) mehemea kei a ia kua
ora noa atu, ko te haerenga o te turoro nei ki
taua kuia. Tae tonu atu, ahakoa kua ahiahi,
e rumakina ana e te tohunga ki te moana. E
rua nga kawenga i te turoro e ngoikore Hei i
te piwa ki te moana, ma te waewae tonu. No
muri mai ka whakainumia ki te wai harakeke,
e rua nga panikena ki. E 2o meneti i muri
mai i te inumanga i te panikena tuarua, ka
hemo te tangata nei. I ki nga takuta i te mea
e rahirahi ana te puku o te tangata i te paanga
e te piwa "taipo," e kore tonu e hapa te
tukitukia e te wai harakeke. I tukua a
Harata e te kai-whakawa ma te Hupirimi
Kooti e whakawa, hei reira hoki mohiotia ai
te ahatanga ra. Ki te riro ma te Kai-whakawa
i whaikorero ra ki a Hone Poti, ka noho\_a
Harata ki te whare-herehere. Kei te pukuriri
te ture ki nga mahi tohunga.
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE ARANGA.
KA taka te Ra Aranga ki te 7 o nga ra o te
marama e haere ake nei, heoi kia korerotia
e tatou etahi o nga take e kiia ai taua ra ko te
tino ra nui o te Hahi i te tau. Ki ta Paora
ko te Aranga o Te Karaiti te tino putake o to
tatou whakapono, (1 Kri. xv. 17.) He mea marama
ranei nga take o to tatou whakapono ki taua mea
nui?
E whakapono ana tatou kua ara a Te Karaiti
no te mea kei te Paipera taua korero, he mea tuhi-
tuhi mai e nga Apotoro. Ehara i te mea na ratou
ake te korero, engari i ata whakaritea ratou e Te
Karaiti hei kai-whakaatu mo taua mea, i ata
whakahaua hoki kia haere ratou kia kauwhau ki
te ao katoa kua ara a Te Karaiti. I korerotia mai
ki a tatou te kauwhau tuatahi a Pita i te ii o nga
upoko o nga Mahi a nga Apotoro : ko te Aranga o
Te Karaiti te tino putake o taua kauwhau. I pera
ano hoki ta Paora ki Anatioka, upoko xiii. 30, 34;
ki Atene hoki upoko xvii. 31. Ki te ata titiro
tatou ki nga pukapuka a nga Apotoro Ki tenei
Hahi ki tenei Hahi ka kitea ko taua mea ano ko
te Aranga o Te Karaiti te mea i korerotia ki te
katoa. Ehara rawa hoki ta ratou i te korero noa,
ina hoki i mohio rawa ratou ki ta ratou i kauwhau
ai: i kite ratou i a ia i muri i tona aranga, (1 Kri.
xv. 5—7); i kai tahi ratou me ia, (Ruka xxiv. 43);
i rongo ratou ki a ia e korero ana, (Hoa. xx. 16—21)
i whakaha ia ki a ratou, (r. 22); i pa atu ratou ki
a ia, (r. 28).
Ki ta nga Hurai i tahae nga akonga i te tupapaku
o Ihu, (Mat. xxviii. 13—15), engari ehara te tahae
i te mahi a te tangata wehi, i wehi hoki nga ako-
nga, (Hoa. xx. 19); i ata whakaritea hoki e nga
Parihi he hoia, hei tiaki i te urupa kei tahaetia ia
(Mat. xxvii. 66), kihai hoki i whakapono kua ara
ia (Mk. xvi. 13. Ruka xxiv n. Hoa. xx. 9.) Mehe-
mea kua tahaetia te tupapaku e nga akonga e kore
rawa ratou e maia ki te tuku i a ratou kia tukinotia
mota ratou meatanga kua ara ia.
A, i-to ratou kitenga i a ia hari ana. Hoa. xx. 20.
I hari ratou no te mea kua ara to ratou Ariki i te
hunga mate. Ka uru ano hoki ki to ratou hari.
Tera ano hoki etahi take hari mo tatou kahore
ano kia marama ki nga apotoro: he whakapumau-
tanga tenei mo totatou whakapono, (1 Kri. xv. 16),
he tohu tenei kua manakohia e te Atua te patunga
tapu mo o tatou hara, (Mahi ii. 27, Rom. i. 4), ma
konei e mohio ai tatou tera tatou e ara, (1 Kri. xv.
20). He mea mau tonu tenei hari o tatou, ko te
tino hari hoki tenei i homai e Te Karaiti, (Hoa.
xvi. 22.)
Ka kitea i ena korero o runga he mea marama
nga take e kiia ai e tatou te Ra Aranga ko te tino
•ra nui o te tau. He ra nui te Ra Whanautanga,
engari ko te timatanga tera o te whakahinga o to
tatou Ariki; tena ko tenei ko te Ra Aranga te
timatanga o tona urunga ano ki te kororia. Kia
hari tatou, engari hei te hari wairua, i runga i te
mahara tonu ki te take o taua hari.
WHITI WHITI ORA!
I MEA tetahi tangata, "Nga tino tangata a
te Atua i te ao, tuatahi he minita, tuarua.
he etita nupepa, tuatoru he takuta."
I mea a Hoani Miritana :—
Ehara i te mohio ki nga mea kei tawhiti
Kahore i te ringa, e pouri ana e taikaha ana,
engari ko te mohio
Ki nga mea e takoto ana i o tatou aroaro ia ra
ia ra.
Ko te matauranga nui tenei.
Ko nga tangata e whakaaro ana, he pai te
kino he kino te pai, e mea ana he nui ake to
ratou matauranga i to te Atua, e mea ana hoki
te Atua he kino ano te kino he pai ano te pai,
pai atu i tenei ao tae atu ki tera ao.
Heoi ano te mea o etahi whare karakia e
tuhi whaka-te-rangi ana ko nga tihi anake.
Ta Hatana e pouri ai ehara i te mea ko te haere
o te tangata ki te karakia engari ko te haere
ki a te Karaiti.
E kore ai etahi tangata e tae ki te rangi
ehara i te mea ma te kuiti o te huarahi, engari
ma te mangere noa iho ki te haere.
Kaore he ruma i te rangi i whakaritea mo
nga rangatira anake.
Ki te whakaaro a etahi tangata kino he rite
tonu te ahua o nga tangata katoa i te ao, he
rite ki a ratou.,
\_ Kaore te tangata kuare e mohio ki ona he,
ki tana whakaaro hoki ko ia tetahi o nga
tangata mohio atu i te ao.
I kai ai etahi tangata kia ora ai; ko etahi
tangata i ora ai kia kai ai.
He tera-peeke na etahi tangata o ratou koka
a ratou wahine.
-Mehemea kahore he tino take i timata ai te
korero a tetahi tangata ki a koe mona painga
mou painga ranei, kia tupato kei rarua koe.
He rite te whakapono o etahi tangata ki o
ratou kakahu, hei te Ratapu ka mau i nga mea
ataahua hei nga ra noa ka hoki ano ki o ratou
kakahu whakarihariha.
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NGA TANGI MO KUINI WIKITORIA.
I hui nga rangatira o Porourangi me etahi
atu ki te Kawa Kawa ki te poroporoaki
ki te matenga o Kuini Wikitoria, ara ki tona
tukunga atu ki te whenua. Te mea tuatahi
ko te ahua o te Kuini i whakaturia ki waenga-
nui o nga ahua o nga rangatira Maori kia
tangihia e nga iwi o te Tai Rawhiti o Porou-
rangi. I te 2 o nga ra o Pepuere, ka hui atu
nga rangatira o Turanga, o Uawa, o Toko-
maru, o Waiapu, o Tauranga, o te Arawa, o
Tuhoe, ki te Kawa Kawa. I te 8 o nga haora
o te ata ka hui ki te marae o Hinerupe kia
hutia te kara uniana i tukua mai e te Kuini hei
tohu aroha mo te piri pono o Ngatiporou ki a
ia. No te 2o o nga ra o Noema 1900 ka tukua
mai taua kara e te Kuini he mea i tuia e ana
kotiro ake. Ko taua kara e tatari ana kia tae
ki te wa i whakaritea e te Kawanatanga hei
taenga mo tetahi o ana minita ki te kume ki
runga, ki te panui hoki i te pukapuka whaka-
mihi a te Kuini mo te piri pono o Ngatiporou
ki a ia, mo te kaha hoki o nga rangatira o te
Tai Rawhiti ki te hapai i tana hoari i te wa o
te pakanga. I tukua mai te kara i Ingarangi
ki te Kawana o Niu Tireni me nga kupu
whakamarama mo te tikanga o taua kara. I
te taenga mai o te kara ki te Kawa Kawa,
i tae mai ano te pukapuka a te Kawana. I
penei ana kupu :—
Ki a Te Hati Houkamau, me nga rangitira katoa o
Ngatiporou. Ko te kara uniana ka tukua atu nei hei
tohu tuturu mo te piri pono o Ngatiporou ki te Kawana-
tanga. Ko te kara tuatahi i hoatu e te Kawanatanga
hei whakamaumahara ki nga rangatira o Ngatiporou
kua mate i raro i te hapainga i te mana o te Kuini,
i pera ano te tukunga atu i nga hoari honore. Ko te ra
hei hutinga i te kara kia tu he pou, ka tonoa atu he
minita hei huti, hei whakapuaki hoki i nga kupu mo
nga kara e rua.
Kaore i taria te ra i whakaritea, i te mea
kua mate te Kuini me whakatare tana kara i
runga i ona koiwi. Ko te roa o te kara 30
putu te whanui 14 putu.
I te iringa o te kara ka timata te tangi, ka
pupuhi nga morehu kaumatua o nga hoia;
e rima nga waiwaipu ka mutu. Ko Rawiri
Karaha te tuatahi ki te tu ki te whakamarama
i nga painga i tukua mai e te Kuini. I te tau
1814 ka tukua mai te Hahi Mihinare, nana i
waere nga ururua o Niu Tireni; no te tau
1840 ka homai ko te Tiriti o Waitangi, no
muri mai ka whakaturia ko te Paremete i
kotahi ai te pakeha me te maori. No te tau
1887 ka tukua mai ki a tatou kote mana hanga
ture, no te tau 1900, ka oti i te Whare ka waiho
tenei ture hei tohu aroha ki a Kuini Wikitoria ;
kaati he mea tika kia nui te tangi mo tenei
hakui. Haere atu e Kui!
Kaore te aroha, ko he ahi e tahu.
Kai he mauranga ma Ngatihokopu
Puia tu tonu ki o Tonga ra ia
Kei tawhiti te Kuini; tenei rawa
To rongo te aki mai nei.
Hone Waitoa, minita:—
Haere e Kui, haere e huna i a koe kia ngaro !
Ka whati ra e taku rau kotuku,
Taku arai riri ki te nui o te iwi,
Nga waka e tau i runga i te Rawhiti,
He hinganga whare nui hei au anake ra!
Hati Houkamau:—
Haere e Kui, haere atu i te mea kua takoto
pai i a koe nga ture hei ora mo iwi maori, mo
iwi pakeha. Ka inoi atu ki te Atua i muri
nei kia whakanuia te pai mo tenei uri ou kua
noho nei ki runga i tou ahurewa.
Haere ra e Kui i te ara mumu,
I te ara o te mate ra!
Ko te uri rangatira taua o mua iho e .... I
Tuhaka Kohere:—
Ka nui te mamae o te ngakau mo runga i
nga take i whakaaria nei mo te matenga o to
tatou Kuini atawhai, me te tumanako atu hoki
kia tapiritia atu enei kupu mo to tatou kingi
hou, kia manaakitia ia kia whakaroaina ona ra.
Ko tenei haere atu e Kui, haere atu! Kei
mua i a koe nga rangatira o Ngatiporou nana
tou mana i pupuri i roto i nga ra o te pakanga!
Kaore ra e ka kite tinana au,
Ka tuu a momotu, ka horo nga pari,
Te reinga o mahuru homai mei aroha,
Ki a te Kuini, kei hoki te koiwi
Ki to hou whenua ki te iwi nui tonu e .... !
Hori Mahue:—
Haere e Kui, ki tou iwi ki tou mano!
Haere ra e Kui e .... koutou ko matua
Unuhia i te rito o te harakeke
Ka tu i te aro a kapa
Aku nui aku rahi, aku whakatamarahi
Ki te rangi. Waiho te iwi mana e mae noa!
Hemi Kauta:—
Haere atu e Kui, haere atu ki tou iwi i te po !
Taku aroha ra e Kui ki a koe
E wawae ake ana e .... !
He nui atu nga tangata i tu ki te poroporoaki
ki te waiata tangi ki a te Kuini; hui katoa nga
tangata i tae mai e 25o.
[E whakamihi ana matou ki a Rawiri Karaha
mo enei korero, nana hoki i homai ki a matou.
I te ki ra wa o te pepa ka kapea e matou nga
ingoa tangata. E kore ano hoki e taea e matou
te ta nga tangi mo te Kuini, a M. H. Whatanui
o Te Whaiti, me Pine Tuhaka, o Te Horo,
Waiapu.— ETITA.]
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
NGA MARAMA.
HE tokomaha nga tangata e kore e ata
mohio ki te nui o nga ra o tetahi
marama, e 30 ranei e 31 ranei. Tera tetahi
waiata i whakaritea ma nga tamariki pakeha
hei whakamarama, otira e kore e taea te wha-
kamaori. Tera ano tetahi tikanga whakama-
hara he mea rite mo te tangata maori, mo te
tangata pakeha. Koia tenei:— Kia korerotia
nga ingoa o nga marama, kia whakaritea hoki
ki nga ponapona o te ringa, ki nga rua hoki o
waenganui, kia timata te korero i te koroa, a,
te taenga atu ki te toiti, kia timata ano i te
koroa; ka tau nga marama roroa ki nga pona-
pona, me nga mea poto ki nga rua o waenga-
nui :—
I mua atu i te taenga mai o te pakeha kaore
he raruraru pera o te tangata maori, inahoki i
waiho te kowhititanga o te marama hei tohu
mo te timatanga o te marama, i whakahuatia
hoki nga ingoa o nga ra he :—
1. Whiro 14. Turu
2. Tirea 15. Rakau nui
3. Hoata 16. Rakau matohi
4. Ouenuku 17. Takirau
5. Okoro 18. Ongohi (Oika)
Tamatea kai ariki 19. Korekore te whiwhia
6 J Tamatea ananga (kani) 20. Korekore te rawea
Tamatea aio 21. Korekore piri ki Tanga-
(More Tamatea Mutu 22. Tangaroa-a-mua [roa
7. Huna 23. Tangaroa-a-roto
8. Ari 24. Tangaroa kiokio
9. Ohua 25. Otaane
10. Mawharu 26. Orongonui
11. Hotu 27. Mauri
12. Atua 28. Omutu
13. Maurea 29. Mutu whenua
Ko te putanga mai o Matariki te tohu mo te
marama tuatahi, ko nga ingoa hoki enei o nga
marama katoa:—
Te Tahi o Pipiri Te Whitu o Hakihea
Te Rua o Takurua Te Waru o Rehua
Te Toru Here o Pipiri Te Iwa o Ruuhi-te-rangi
Te Wha o Mahuru Te Ngahuru o Poututera-
Te Rima o Kopu Te Ngahuru ma tahi [ngi
Te Ono o Whitianaunau Te Ngahuru ma rua
I mauria mai enei ingoa e nga tupuna o te
iwi maori i Hawaiki, kei te mau tonu hoki aua
ingoa ki reira, ki etahi atu motu hoki o te
moana.
No nga tangata o Roma nga ingoa o nga
marama i te pakeha. Otira he iwi kuware
taua iwi i pohehe hoki kotahi tekau nga ma-
rama o te tau. I timata mai ta ratou tau i a
Maehe, he mea whai ingoa nga marama e wha
i te timatanga o te tau, ko era atu ia i kiia ko
te marama tuarima, tuaono, taea noatia te
tekau. I muri mai i whakaae ratou kia tapi-
ritia nga marama e rua, ara a Hanuere me
Pepuere, engari kahore i tika te nui o nga ra
o ia marama, o ia marama. A, i mua tata o
te wa o Te Karaiti i tu tetahi kingi mo Roma
ko Huriu Hiha tona ingoa; he tangata mohio
ia, i mea hoki ia kia mutu taua tikanga kuwa-
re a ratou, kia whakatikaia hoki te roa o te
tau, ara kia 365 nga ra o ia tau o ia tau, kia
366 ia nga ra o te wha o nga tau. I mea hoki
ia kia penei nga ra o nga marama, ara kia 30,
31, 30, 31, a taea noatia te mutunga o te tau.
Otira ki te pera te nui o nga marama katoa ka
366 nga ra o te tau, na reira i mea ai ia kia
tangohia tetahi o nga ra o Pepuere, haunga i
te wha o nga tau. Ka penei te ahua o te tau:
Hanuere 31 Mei 31 Hepetema (7) 31
Pepuere 29 Hune 30 Oketopa (8) 30
Maehe 31 Nama rima 31 Nowema (9) 31
Aperira 30 Nama ono 30 Tihema (10) 30
He mea whakatepe haere tenei, heoi ano te
he ko te mau tonu o nga ingoa o nga marama
e ono i te mutunga o te tau, me te mea kotahi
tekau tonu nga marama i te tau, ko te tikanga
hoki o aua ingoa ko te whitu, te waru, te iwa,
te tekau ; tena ko tenei, ko te iwa, te tekau, te
tekau ma tahi, ma rua, aua marama.
Kanui te pai o te iwi ki taua tikanga hou, i
mea hoki ratou kia whakaritea tona ingoa mo
te marama Nama rima, a i kiia taua marama
ko Hurae, hei whakamaharatanga ki te tanga-
ta naana nei te tau i whakatika.
A, i te matenga o Huriu, ka tu ko tona ira-
mutu ko Akuhata Hiha hei riiwhi mona. He
tamaiti whakakake a Akuhata, a, tona kitenga
kua huaina te ingoa o tona papa ki tetahi
o nga marama ka hae ia, ka mea kei te wha-
kahawea te iwi ki a ia na reira ia i kore ai e
whai marama. Heoi i mea te iwi ko te
marama Nama ono mona. Katahi ia ka riri
ka mea he tohu ano tenei no te whakahawea,
e 30 tonu hoki nga ra i tona marama, e 31 ia
i to tona papa, Ka mea te iwi kia kaua ia e
tangi, ka 31 ano nga ra o tona marama. A,
kotahi ano te ra o te marama rawakore o Pe-
puere i tahaetia e ratou,— katahi ka penei te
tau :—
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
Hanuere 31 Mei 31 Hepetema 31
Pepuere 28 Hune 30 Oketopa 30
Maehe 31 Hurae 31 Nowema 31
Aperira 30 Akuhata 31 Tihema 30
Katahi ratou ka kite e 31 nga ra o Hurae, o
Akuhata, o Hepetema; na reira i whakarere-
ketia ai nga ra o nga marama i te mutunga o
te tau, kia 3o mo Hepetema, kia 31 mo Oke-
topa, kia 3o mo Nowema, kia 31 mo Tihema.
Heoi i whakararua e Akuhata te mea i ata
whakapaia e tona papa e Huriu, ka waiho
hoki tona marama hei whakamaharatanga mo
te tangata nana nei te tau i whakararuraru.
———^———
PITOPITO KORERO.
KUA tae mai te whakaatu a Hone Taotahi
raua ko Muri Motu Hohaia o Matauri
i te paanga o etahi tangata tokoiwa, tokowha
nga tane tokowha nga wahine kotahi te tama-
iti, e te mate wiriwiri i te kainga honi. He
nui te pororaru o nga tangata o Matauri; ka-
ore ano kia mohiotia te oranga te matenga
ranei o te hunga i paihanatia e te honi. Ki
ta matou whakaaro i tikina e nga pi a ratou
kai i nga puawai paihana, i nga wahi rongoa-
tanga hipi ranei. Te mea pai me kohua
marire te honi ka kai ai.
He Tupapaku no Tuhoe.
Kua tae mai te reta a Tiopira Tamaikoha,
whe whakaatu mai i te matenga o tetahi o nga
rangatira nunui o Tuhoe, ara o Rakuraku
Rehua. I mate ki te Waimana i te 6 o Pepu-
ere. E 79 ona tau i tona matenga. He nui
te tangihanga mona, i whakaeke ai a Ngati-
awa, a Te Whakatohea, a Ngai-Tamatea,
a Tuhoe, a te Arawa, a Whanganui. E 6oo
i hui ki tona nehunga. Ko Rakuraku tetahi o
nga tino kai hapai i te karakia Ringatu, he
hoa tuturu hoki ia no Te Kooti Rikirangi.
Ahakoa kaore a Rakuraku i haere i te huarahi
i hiahia ai matou, heoi ra he tangi ano ta
matou mo tenei o tatou rangatira o te Maori.
Kua tae mai ano te whakaatu o te matenga 0
Mereana Peraniko, he wahine rangatira ano
no Tuhoe.
Te Haere ki Merepana.
I kite pea te Kawanatanga i nga kupu a
Tamahau mo tana whakamiharo ki nga mea i
kitea e ia i Poihakena. E mea ana ia he mea
pai mehemea e haria ana e te Kawanatanga
nga tamariki matau o te Maori kia kite i nga
taone nunui o etahi atu whenua, kia kite hoki
i nga ra nunui, kia hopukia ai e o ratou ngakau
he whakaaro he matauranga i roto i nga mea
e kitea e ratou, kia hoki ai ki o ratou hapu ka
whakaako i nga mea i kitea e ratou. He tino
whakaaro mohio tenei. Ko tenei te tikanga a
te Tiapanihi. Mehemea ka rite te kupu kia
500 Maori e haere ki Merepana, e mea ana
matou kia tonoa e te Minita o te Taha Maori
kia haere etahi o tatou tamariki matau, hei
hopu tikanga. Kaua e haria ko nga tangata
anake e whangai nei i o ratou kanohi i o ratou
puku, kahore nga hinengaro.
He Kohanga Moni.
Na Heta te Kani i korero mai tetahi korero
tipua ki a matou no Te Arai. I kitea e tetahi
tamaiti he kohanga maina i runga i te rakau ;
katahi ia ka ahuwhenua ki te Uki i taua koha-
nga. Te taeatanga i a ia, kitea ana kotahi
pauna nooti moni i roto i te kohanga, i kitea
pea e te manu mauria ana hei whakapuru mo
tana kohanga. Ina noa te mahi moni ma te
manu e tiki.
Te Marena Tamariki.
Kua tae noa mai ki a matou te pukapuka
Tukuru Whareroa o Tairua, he whakaatu mai
i tetahi raruraru i pa ki to ratou takiwa, ara i
te whakamoenga a tetahi tangata raua ko tana
wahine i ta raua kotiro, tekau ma ono ano nga
tau, ki tetahi tangata kaumatua ka 44 nga
tau. I tangohia e nga whanaunga o te wahine
te wahine i to ratou pouri ki tona tamariki
rawa, hei aha ki te whaea o taua tamaiti ka
whakahokia mai ano taua tamaiti ki tana tane
koroua. Ka mau ki te whare herehere te
tangata e moe ana ki te kotiro kahore nei nga
tau i neke ake i te tekau ma ono. He tikanga
tino weriweri tenei. No te 28 o nga ra o Pe-
puere nei ka hereheretia tetahi pakeha o Ote-
poti mo nga tau 15, mo tenei tu hara; i wha-
kahaua hoki e te Kai-whakawa kia whiua
ia ki te wepu.
He Wahine Rangatira.
Kua marenatia te tamahine a te tangata nui
atu te moni o te ao, ara a Rockfeller, ki tetahi
roia, he kai whakaako kura Ratapu. Kore
rawa atu he moni a taua tangata. Ko nga
taonga ma raua i te ra i marenatia ai raua nui
atu, nui atu hoki te utu, engari ko to raua
marenatanga i tino whakaititia e raua, kahore
nga mahi whakahihi i kitea. I hoatu e te
papa o te wahine hei aroha ki tana tamahine,
£1o,000,000. I rere ke te marenatanga o te
tama a tetahi tangata nui ano te moni, a Van-
derbilt, i hoatu ai e ia te rini e £8,000 te utu
ki tana wahine, he rangatira ano.
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE TIUPIRI KI OTAUTAHI.
(Na TlPI-WHENUA.)
KUA whakaritea e Apirana Ngata maku ma Tipi-
whenua e whakatutuki ana korero mo te Tiupiri
ki Otautahi, i hoki mai hoki ia ki te Ika-a-Maui i muri
i te Kirihimete, ka mahue atu au nei ki Otautahi 'tipi'
haere ai.
Kua whakaaturia e Apirana nga painga, nga ngahau
nga mahi nunui o te Tiupiri, kaati ko aku nei pitopito
korero me hamuhamu noa, me kore he mea ngahoro.
Ahakoa kaore rawa he mea nunui i kitea e matou
pera me nga mahi i te whakakotahitanga o Ahitereiria
otira he haere tino ngahau atu ta matou, i ngahau i te
nui o nga mea i kitea e matou, i nga manaakitanga a
te pakeha, he ngahau hoki i a matou ake ano, i te hui-
huinga o nga hapu tauhou, o nga kanohi tauhou, o nga
reo rere ke, ki roto ki te puni kotahi mo nga wiki e
toru — e toru wiki i noho tahi ai, i moe tahi ai, i kai
tahi ai, i korero tahi ai, i haereere tahi ai. E kore ia-
nei e totoo te aroha i te ngakau ?
Kaore i tatakimoori te manaaki a te pakeha i a
ngatimaua, o te haerenga atu a .... hoki noa mai.
Haunga ia to matou matakitakitanga i a matou e kai
ana, he manaakitanga ano tena na te kanohi. Tenei
nga pakeha tutua o tatou taone e tutetute tonu nei i te
Maori i ia ra, i ia ra, e whakahawea ana ki te Maori.
Na wai ranei ratou ? Inahoki ra te manaaki: kaore he
utu o nga tereina o nga tima i te haerenga atu i te
hokinga mai; kaore he utu o te nohoanga ki Otautahi;
i etahi ra i whakaritea he taramu we mo matou, kaore
he utu ; i haere matou ki te Ekipihana, ki nga takaro
ki nga ngahau o roto, kaore he utu; i kite matou i
etahi takaro o waho, te whakataetae a nga peene,
te purei kupenga, me era atu rekareka a te pakeha,
kaore he utu; i kopikopiko matou i runga tereina ki
Riritana, kaore he utu ; a he maha o matou kainga ki
waho o te puni kaore he utu. I te Ratapu Tiupiri i tu
ai he hui nui ki waho, i katia ki nga pakeha te tihi o te
whare karakia nui hei matakitakitanga iho, otira i
whakatuwheratia ki te Maori, a i te ahiahi i panapa-
naia etahi o nga pakeha i o ratou nohoanga kia watea
ai mo nga Maori. I whakamanuhiritia, i maumauria
ki nga whare te hunga tamariki o matou. Ehara
ianei tenei i te manaaki ? Ka tika te kupu a te Pihopa
o Poneke, ko te iwi maori o Niu Tireni te iwi tino pai-
ngia e te pakeha o nga iwi maori katoa o te ao.
I muri i te hokinga mai o Ngatikahungunu me Nga-
tiporou i runga i a te Hinemoa, ka hikitia mai te puni
i Aitingitana ki te paaka i te taone tonu — he papa
takotoranga no te pakeha. I noho matou ki ro teneti.
I mahue atu ai enei hapu ki muri he tatari ki te purei
poti i Riritana i te 1 me te 2 o nga ra o Hanuere, hei
taua ra hoki whakamakuria ai o matou waka i hari atu
ai. I te nohoanga ki Aitingitana he haka tonu te mahi
i nga po katoa mo te kotahi wiki; ko nga moni ma te
Komiti, engari i homai ano etahi moni ma nga Maori.
I kaha, tonu te haere o te pakeha ki te matakitaki. He
hakanga pai ano i roto i te hooro o te Ekipihana, i
tino kitea ai te pai o te poi. He rau o te pakeha kihai
i uru ki roto ki te hooro, a i tomo rawa etahi ki nga
wahi i whakaritea mo nga kai haka anake; i te aha, i
te whainga kia kite i te mahi a te Maori. I tino wha-
kamihia a Erueti Rangiuia e te pakeha mo tana whaka-
tangi piana me ana waiata pakeha. He kakahu maori
katoa ona kakahu waiata; ko o te wahine pakeha
patu i te piana he korowai, he pare ano i titia ki tona
mahunga — he whakanuinga ano tenei i te Maori. I
tino pai ai te poi a nga huia o Otaki na nga raiti whe-
rowhero. Ko te tamaahine a te Kakakura, ko Utauta
te kai tataki o te poi — ka rawe te kaupapa ataahua ki
te tu mai, ki te whiu mai i te poi, ka rawe hoki te rere
haere o te makawe o te piupiu o te tamariki wahine. I
tino wehe te wahine pakeha ki te poi.
I te uinga, mai a etahi pakeha ki a au mo te ahua o
te whakakitekite ara o te ekipihana, ko taku whakaho-
ki atu tenei, "He whare hokohoko nui whakaharahara."
I te nui o te whare pohehe ana te tauhou i roto. Ta
nga Maori i tino whakamihi ai o te whakakitekite ko
nga takaro ririki o roto o te whare, he hikipene te utu
o te ruuma kotahi, ki te Maori kaore noa iho. No taku
whanautanga mai ka whangaia aku taringa ki te kore-
ro kehua, a tipu noa nei te pahau, otira na te pakeha
rawa i Otautahi ka kite tinana au i te. kehua! I tomo
tonu atu te pakeha ora ki roto i te kawhena, no te roa-
nga e tu mai ana ka tu ko nga iwi anake, pakiri mai
hoki nga niho. I huri pea nga whakaaro o etahi i te
kitenga i te wahine pungawerewere; ko te tinana me
nga waewae no te pungawerewere, ko ta kanohi no te
wahine motuhake, e korero mai nei, e mimingo kata
mai nei ki te tangata. Kotahi tino haora i tu ai tetahi
Maori me te titiro pu ki taua tipua. I kite rawa hoki
matou i etahi manu pakupaku, nga manu tokokai nei,
e to ana i te tereina e papu wai ana, e whakatangi ana
i te pu-repo! Heoi ano ta te Maori he mea, "E te
pakeha, e te pakeha ! "
Kaore au i haere ki Kaiapoi i te haerenga o taku
nuinga i te powhiri mai a Ka (nga) itahu ; e kiia ana he
haere tino kahau atu ; he nui te haka, te poi, te waiata,
te whakatakitaki. I te hokika mai i Kaiapoi ka noho
i Otautahi tatari ai mo te Niu Ia, kia paki hoki ka po
kia haka ai hei whakarawe hereni ma matou ; i roto i
te rua wiki e rua ano ka hakaka. Otira kahore kau
he tikaka, kahore hoki a matou moni i pau i te haereka,
ki tenei whenua tauhou.
He ra nui te Niu Ia i Riritana, i kiia e nga nupepa i
tata ki te 30,000 te nui o nga tangata i eke ma te tereina
ki Riritana, haunga nga tangata o Riritana ake, nga
tangata hoki i haere ma etahi huarahi atu. He nui
nga takaro o tenei ra tae atu ki te rua o nga ra, engari
te mea tino pai atu ko te reihi waka. I te rangi tuatahi
e wha nga waka, ko te Tiupiri, ko te Hapara, ko Putiki,
me tetahi ake, ko te Tiupiri i puta, i whiwhi hoki ki te
£30. I terangi tuarua ko Te Hapara i puta, i a ia te £30.
1 tahanga katoa te tangata, he paki anake t3 kakahu,
ko nga kai-hautu ano ki runga whakapakapa ai — ka
kino ta haere ; umeretia hoki e te pakeha. He purei
tino rekareka ano te rere taiapa o nga waka; hei te
whitinga ki tahi taha o te taiapa tahuri tonu atu.
Me whakahua pea e au to matou karakiatanga i te
Ratapu whakamutunga ki Otautahi, i hui mai ai te
2,000 pakeha ki to matou puni. I a Reweti Mokena
Kohere te karakia me te kauwhau. Ko te himene
tuatahi na te peene o Otaki i hapai. Ko te karakia i te
reo Maori, ko te kauwhau rawa i whakapakehatia. I
tino whakamihia te kauwhau a Kohere e te pakeha e te
nupepa, i panuitia hoki. I mea a Kohere he tikanga
no nga iwi o te ao te aru o nga iwi maori i nga tikanga
a nga iwi matau, kaati kia pai rawa te tauira a te pakeha
•ki te Maori. Ko te tangata e whakatoitoi ana ki te
karakia ki te inoi e whakatoi ana ki a Kuini Wikitoria
ki a Rore Rapata, i tino whakapono hoki raua ki te
karakia ki te inoi. I whakamihia ano a matou himene
maori. I neke atu te kohikohi i te £15.
No te Paraire i te 4 o nga ra o Hanuere ka rere mai
matou i Riritana i runga i te tima whakapaipai nei i a
te Moana. I pae katoa mai a Ngaitahu ki Riritana ki
te tuku mai i a matou i heke ai te roimata, i paongia ai
nga waiata aroha, i whakawhitiwhiti ai nga aikiha! I
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
tino nui te poroporoaki a te Maori a te pakeha ki a
matou. I whiowhio nga tima, i whiuwhiua te aikiha
te hamarara, a ngaro noa mai to matou tima. I rere
ke a te Moana i a te Hinemoa, te korikori te aha. I
poi ano nga kohine o Ngatiraukawa i runga kaipuke, a
i arohatia ratou e te pakeha. Hei Poneke ka wehe atu
a Ngatiraukawa, hei Wurupere ka wehe atu a Whanga-
nui i a au, ka haere mai ko au anake ki Te Aute, he
tira mokemoke, he mea mahue, he manu rere noa kaore
he tauranga.
"E hotu ra e te manawa i roto,
E tangi ra e taku wairua e ...... au ! "
(Ko te mutunga.)
NGA HOIA o INIA.
HE ra tino nui ki Turanga nei te 21 o nga
ra o Pepuere, he ra i kite ai a konei i
tetahi mea kahore nei he ritenga mai o mua
iho, a tae noa mai ki tenei ra, ara ko te taenga
mai o nga hoia maori o Inia. I te ata tu ka
tae mai to ratou tima a te ' Dalhousie' i Aka-
rana, ko raua ko te Tutanekai i haere mai. I
runga i a te Tutanekai ko te Pirimia me tana
whanau, ko te Honore Waari, ko Taranaki
te Ua, me etahi atu. I te moana ano nga hoia
o Inia ka kitea atu te wherowhero o ratou
kakahu, a i te unga mai ki uta ka kitea atu te
uwirawiratanga, te kanapatanga — kaore he
iwi kakahu whakahihi i mua atu, i muri mai
ranei.
I pai hoki to ratou tomonga mai ki roto i te
awa i runga i a te Tuna ; he mano te tangata
i te waapu ki te powhiri i a ratou. To matou
matakitakinga pai rawa ki taua iwi i roto i te
taiapa i whakanohonoho ai ratou i o ratou
hoiho. Ko nga hoiho no te tangata whenua
ko nga tera no ratou ano. He pononga to
tena apiha to tena apiha. Ko te iwi nei he
hunga whiriwhiri katoa, he apiha katoa no
nga kamupene e ono tekau o Inia. Ko te
mahi a nga pononga he tunu kai, he tiaki
i nga tera, i nga hoiho o ratou rangatira.
Rere ke ano te ahua o nga rangatira i nga
pononga. He nunui he ataahua nga rangatira
ko nga pononga he pakupaku he hauwarea
noa iho te ahua. Ko nga kakahu o nga ranga-
tira tino pai atu, i pau katoa nga kara o te
aniwaniwa, i uwirawira i te koura,; ko nga
kakahu o nga pononga he rahirahi, he whaka-
rihariha noa iho, kaore he tokena o etahi. He
rere ke nga potae o tena iwi, he mea takatakai
ki te mahunga, engari he rawe hoki ki te titiro
atu, tetahi potae ataahua atu ki te mau mai i
te hoia, ma reira noa e hiki mai te ahua o te
tangata — auahi ana! Ko o ratou na tera kei
a ratou anake, ngaro tonu te tuara o te hoiho
i te kiri-kau, i te whakapaipai. Ka eke te ra-
ngatira ki te hoiho ka haere atu te pononga ki
te horoi i nga puutu i nga rekene, ki te wha-
katikatika hoki i nga mea o te tera. E kiia
ana he tino toa tenei iwi ki te eke hoiho.
Ko enei hoia he mea whiriwhiri mai no roto
i te 500,000 hoia o nga wahi katoa o Inia,
kaati ko ratou ma anake enei, i haere mai nei
ki te whakanui i te whakakotahitanga o Ahi-
tereiria ; na to tatou kawanatanga i tono ka
tae mai nei ki konei haereere ai. He tino hoia
enei tangata, inahoki hei nga poho uwirawira
ana i nga tohu o nga whawhai kua uru ratou.
E 312,000,000 te nui o nga tangata o Inia;
heoi ano i taea ai te tiaki kia noho pai na nga
hoia i whakanohoia ki nga wahi katoa. He
huhua nga hapu me nga reo, me nga kiri hoki
— ko etahi he kiri kotea, ko etahi karatiwa
ana. Kotahi te tangata he kaumatua rawa.
Kotahi o ratou he piriniha, ko ia hoki to ratou
kanara, he tangata ataahua, he tai tamariki,
i whakaakona ki nga kura nunui, ki nga kura
i wehea mo nga rangatira anake. I korero
rawa te tangata o TE PIPIWHARAUROA ki taua
tangata, a ki ta matou whakarongo atu kaore
i rite te ahua o tona reo ki te korero pakeha ki
etahi o taua tamariki o te Maori. Ko Kanara
Tatapa ( Dadbha) tona ingoa ; nona nga ka
kahu tino pai rawa; he taokete ia no Ranjit-
sinjhi, te Piriniha kaha nei ki te purei kirikiti.
I ki a Kanara Tatapa e kore ia e haere mai
mehemea i a ia ake tona whakaaro; kanui
tona hoha ki te haereere, ki te haere hoki
i runga kaipuke.
I te haerenga i te tiriti ko nga hoia o Tura-
nga nei ki mua, ko nga hoia eke hoiho, haere
waewae, pakeke, tamariki. Ko etahi o nga
hoia o Inia i runga hoiho ko etahi i raro tonu,
tino pai atu ki te matakitaki, te wehenga pai
atu ko te ope mau matia. Ko te peene o
Whataupoko, he maori te nuinga o nga tanga-
ta, i mua tata atu o nga hoia o Inia. I-Kara-
titana Rori ka tu etahi kuia ki te powhiri i te
manuhiri, i whakamihia aua kuia e te pakeha.
Heoi ano te tino mahi he whai-korero i
te taenga ki te wahi hei huihuinga, na te Piri-
mia, na te Mea o Turanga, na te Honore
Timi Kara nga whai-korero. Pai ana te whai-
korerotanga o Timi Kara, to taua nei tangata
to te Maori kei te turanga tiketike. Hei muri
iho ka tatari te manuhiri me kore he haka
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA, \_
a nga Maori, ko ta ratou hoki tera i tino tu-
manako ai. Tino mate atu matou i te tohe-
nga i te tangata kia haka, pena tonu me te
pakeha, ka ki mai ia etahi " hirapu," na reira
tu ana matou i te marae i te kawenga a te
whakatakariri. Engari ra e tu tonu ana he
haka mehemea kaore matou i tinihangatia
e tetahi tangata o te Komiti. Ko taua pake-
ha he tumuaki no te reihi hoiho i taua ra, a i
tona whaawhai kia haere nga tangata ki tona
reihi ka kiia mai e ia kia kaua e haka. Tera
tonu e pai ta matou haka. I tino pouri nga
hoia o Inia, a Kanara Tatapa, i to ratou kore-
nga e kite i te haka. Tena e era atu iwi, kia
kaha te manaaki i ta tatou manuhiri.
He tikanga tipua rawa ta Inia. E kore
rawa e whakaae nga hoia i tae mai nei kia kai
ratou i nga kai a te tangata i taka ai, engari
ma ratou ake ano e tunu. I a ratou i konei
heoi ano a ratou kai he pihikete, he hua rakau,
he wai inu reka, ehara hoki enei kai i te ringa
tangata i mahi. Kaore e noho tahi nga
rangatira me nga ware. Kaore ratou e kai i
te kau i te poaka, engari te hipi te manu, ma
ratou ano e patu e tunu. He tikanga tenei
na o ratou tupuna tuku iho nei ki a ratou ; ki
te he tenei tikanga ka ngaro te tapu o te tangata
a ka wehea atu ki waho o tona whakaminenga
ka whakahaweatia.
No te itinga ano i rongo ai mo te whakapai-
pai o nga kakahu o Inia, katahi ano ka kite
a-kanohi. Ahakoa he iwi ke noa atu ratou,
otira i te mea kotahi ano to tatou kingitanga,
kotahi ano ta tatou kara e whawhai nei, ko te
kara a to tatou Kuini kua tangohia atu nei, to
tatou to ratou Kuini, e tata ana ano tatou.
TE TIUKA O IOKA.
KUA tino tuturu te haere mai o te Tiuka
o Ioka me Konawara, raua ko tona hoa
wahine ki Ahitereiria, whakawhiti mai ki Niu
Tireni nei, hei te 16 o Maehe rere mai ai to
raua tima a te Opira i Ingarangi. E rua nga
manuao e haere ana mai ki te arahi i a te
Opira, ko te St. George raua ko te Juno. Ka
tae mai he wahi ka haere mai he taua manuao
ki te arahi mai i te manuhiri tuarangi, tae noa
mai ki Ahitereiria, engari ko te St. George
raua ko te Juno ka maaro tonu ta raua na
haere.
Ko nga ra enei kua whakaatea e te kawana
tumuaki o Ahitereiria hei taenga ki ia wahi ki
ia wahi:—
Ka u ki Merepana Mei 6.
Ka whakatuwhera i te Paremete, 9.
Ka rere i Merepana, 17.
Ka u ki Pirihipana. 20.
Ka rere i Pirihipa :a. 25.
Ka u ki Hirini, 27.
Ka rere mai i Hirini, Hune S.
Ka u ki Niu Tireni, 11.
Ka rere i Niu Tireni, 29.
Ka u ki Hopata, Hurae 1.
Ka rere i Hopata, 6.
Ka u ki Atireti, 9.
Ka rere i Atireti, 15.
Ka u ki Peaha, I9.
Ka rere atu i Ahitereiria ki Amerika, 24.
Ka kitea 17 rawa ra ki Niu Tireni nei. Ka
u ki Akarana i te tuatahi; tera hoki e tae ki
Rotorua. E kore pea e u mai ki Turanga nei
i te iti raua o te kainga i te kino hoki o te
unga mai, otira me tatari tonu me kore noa e
waimarie ta tatou powhiri kua takoto ra ki te
aroaro o te Kingi. Ki te tupono te u mai o te
Tiuka ki konei e mea ana matou kia mamae •
te ngakau ki te manaaki i te mokopuna a te
Kuini, kia tae katoa mai nga iwi o te Tai
Rawhiti me nga waka hei arahi mai i te tima
o te manuhiri, me nga haka me nga poi hei
powhiri mo te unga ki uta, kaua e taumaha te
ngakau, he kotuku rerenga-tahi te mokopuna
a te Kuini, e kore muri e hokia.
Kua puta te kupu a te Kawanatanga kia
kotahi te wahi e huihui ai nga rangatira Maori
katoa o Aotearoa, a ki ta matou rongo tera e
powhiritia e Tamahau Mahupuku kia hui ki
tona whare ki Takitimu, i Kehemene, Waira-
rapa. Engari tokorua nei pea o Ngatiporou
e tae ki reira, ko te iwi nui ka tau noa i te
wa patiki, na reira matou i tino tautoko ai kia
u tonu mai te mokopuna a te Kuini ki Turanga
nei, a mana ra ka maaro tonu i te moana,
kaati haere atu.
Kua puta ano te whakaaro i nga toru Maori
o te Waipounamu kia hui ratou ki Waikouaiti,
hei reira he kitenga mo te Tiuka i a ratou.
Kua puta te kupu a Ahitereiria kia 1,000
hoia o Niu Tireni e tae ki Merepana ki te
whakatuwheratanga o te Paremete, kia 500 o
tenei mano me Maori. Apopo ngaro ai a
Merepana i te Maori. Engari ka whiriwhiria
pea e te tangata nei e Timi Kara ko ona iwi
anake e tata ana ki Poneke e haere, ko nga iwi
no muri noa nei i arangaranga ai nga ingoa he
iwi hapai i te mana o Ingarangi. Hei nui ake
tenei ra i te ra ki Poihakena.
|
|
11 11 |
▲back to top |
..\_HE\_KUPU WHAKAMARAMA.
NGA HOIA A TE KINGI.
KAORE i rikarika te manaaki a Niu
Tireni i nga hoia o Ingarangi i tae mai
i runga i te tono a to tatou Kawanatanga.
I Akarana ka tuhia ta ratou tangi ki Niu
Tireni:—
Ki a te Hetana. E kore rawa ahau e ahei
te whakarere iho i Niu Tireni i mua atu i taku
whakaaturanga i te tino whakawhetai o taku
ngakau mo te manaaki a nga iwi o tenei
koroni i nga hoia whiriwhiri o Ingarangi. Ko
te kaha o te powhiri ko te ngahau o te mihi ko
te ataahua o te manaaki, tenei kua pa te nga-
kau, a e kore rawa e wareware i nga whakaaro.
Mau e tuku atu to matou whakawhetai nui
whakaharahara ki nga mea o nga taone i tae
ai matou, mo te tino nui o ta ratou manaaki i
a matou.
Na KANARA WINIHAMA.
Ko Nepia te taone i nui rawa atu tana
manaaki. I tae nga hoia Maori o te kareti o
Te Aute ki taua ra. I te ra i Akarana neke
atu i te 35,000 tangata i huihui ki te papa
kirikiti kia kite i nga hoia. He maha nga
korero mo nga hoia o Ingarangi i a ratou i
konei. I te porori pea o nga tereina o Niu
Tireni, i te tereina ano e rere ana ka rere etahi
o ratou ki raro. I mea aua hoia e rua nga
mea whakamiharo atu o Niu Tireni, ko Roto-
rua ka tahi, ko te Hetana ka rua. I whakamihi
ano ratou mo te nunui o te Maori, ko te iwi
nunui atu i te ao ka kite ratou. Otira no Inia
nga maori ata waihanga te tangata. Nui atu
to ratou pirangi ki te haka. Hei Nepia ka eke
a Taranaki te Ua ki runga i to ratou tima hei
ako i a ratou ki te haka, kia mohio ai ratou ki
te haka ina tae ki Ingarangi. Kua puaki te
kupu a to ratou rangatira hei te moana ka tu
he tauwhainga mo te paraihe ara he korowai
mana e hoatu ki te kamupene pai ki te haka.
He whakaaro rangatira rawa to nga tangata i
hoatu taonga ma Kanara Winihama. I tapaea
e Airini Tonore tana tino hoiho tonu ma taua
tangata.
E kiia ana he Maori tonu te tangata tuatahi
ki te powhiri i nga hoia i te unga mai ki Muri-
hiku. He kakahu maori ona, i pa tona reo ki
te karanga. Haere mai. Haere mai! He
pakeha pea ia i whakakakahu i a ia ki nga
pueru maori.
I te apiapi rawa o te pepa kaore i ura nga
korero a 'Tipi-Whenua' mo te hui a te kotahi-
tanga o Te Aute, i tu ki Putiki. Hei tera
marama puta ai.
NGA WHAWHAI.
Taranawaara.
IKI a Kamerona he hawhe-kaihe no Tura-
nga nei i hoki mai i te whawhai, ki te
kore e mama te Ingarihi ki te rere haere ki
nga wahi katoa e kore te whawhai e mutu
wawe. Koia nei te kahanga o te Poa he
mama ki te omaoma haere. I ki ano hoki
taua tangata ko Kitini te tino tianara; te he o
Rapata he ngawari, na reira te Poa i toroihi
ai ki te whakatete tonu.
Kei te whakahoha ano te toa nei a Tianara
Piriti i te Poa. I tetahi whawhaitanga
o enei ra tata nei e 3oo o te Poa i riro herehere
i a ia; e 6,000 kau, 10,000 hipi, 287 wakena a
te Poa i riro i a ia.'
I tatari rawa te tangata ki te maunga o Ti
Wete i enei ra. No te whitinga mai o tana
ope i te awa o Arani, hei muri ka waipuke, ko
te taiawhiotanga hoki e te Ingarihi, Otira i
kaungia tonutia e te ope a Ti Wete te awa,
whiti atu ana te 1,5oo tangata, ko nga kaata
i mahue. I matakitakitia atu i tetahi taha o
te awa e haere ana i runga hoiho he ruarua
noa iho nga kakahu.
Kua tae mai te rongo korero kei te whaka-
aro a Tianara Pota mo te whakamutu i te riri.
I te tononga a Kurutia ki te kingi o Ruhia kia
wawaongia te whawhai i Taranawaara, ka
whakahokia mai e te kingi, na Kurutia i
timata te whawhai ki te Ingarihi.
I karapotia nga Poa e 3o e nga hoia 15 o
Merepana, mau katoa taua 30 i te 15, kore
rawa he tangata i ma wheti.
Hei nga ra o tenei marama haere ai te ope
tuawhitu a Niu Tireni, e 500. Hui katoa nga
hoia o Niu Tireni kua tae, kei te haere tonu,
ki Awherika ka 2783. O enei hoia katoa ka
wha nga apiha kua mate ka 69 nga paraiweti,
ko etahi kua mutu te whawhai kua hokihoki
mai ki te kainga.
[Kaore he tino korero mai o Haina.]
TE KAUNIHERA MARAE o TAKITIMU.
I te pootitanga i te 5 o nga ra o tenei ma-
rama ko enei tangata i tu : Te Kani Pere, Wae-
renga-a-Hika ; Hapi Hinaki, Whangara; Kai-
paka Kingi, Uawa ; Mikaera Pewhairangi,
Tokomaru ; Watarawi Rangi, Uawa ; Hoani
Ruru, Te Arai; Hemi Tutapu, Te Arai; Ta-
re Wherehi, Wainui; Paora Kohu, Muriwai;
Watikena Rangitakina, Pouawa; Arani Ku-
naiti, Te Reinga; Matenga Taihuka, Parihi-
manihi. Kaore rawa e kitea e matou te take
i pootitia ai etahi o enei tangata, waiho pea
me tatari e kitea ai te take.
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
PIHOPATANGA o WAIAPU.
Nga ra mo Te Wiremu Pihopa, Maehe, Aperira, 1901.
Maehe 10. Turanga, Whkpa. Minita.
„ 13. Whangara.
15. Uawa. (Ratapu.)
20. Tokomaru.
21. Waipiro. (.Ratapu.)
29. Kaharau. (Ratapu.)
Aperira 3. Wharekahika.
4. Te Kawakawa. (Parairei Pai.)
6. Rangitukia. (Ratapu.)
(Hui o te Hahi Maori.)
13. Te Rau-kahikatea.
Ma te aitua, ma te rangi kino e whakahe.
Na TE WIREMU, Pihopa.
Nepia, 19 Pepuere, inoi.
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri, ki te
Himene : he nui noa atu nga pukapuka kei a
au inaianei: ko te utu:—
He Himene, ... ... -/6
Ki te tono Himene nga Minita ki a J. Up-
ton, Akarana, ka iti iho te utu,
(Ka pau nga Rawiri, engari kei te haere mai etahi
i Ingarangi, kua motu mai kei te moana.)
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu i nga
pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
.... \_———^.———-
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te marama,
2. Ko te oranga mo te Pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku mai ai
ka takaia tana Pepa ki te awhi whero; e rua nga putanga
pena ka whakamutua te rere atu a te Pepa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi
o ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo
te ta i aua korero; kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa:—
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
£1 3s. 3d. Tamariki o St. Stephens. 5/- Hori Emore, Pera
Pere, Raniera Taoho, H. P. Waiti, H. Tipaata. Ngaki Pene, W.
Matangi, Hon. Paraone. Tutangata Matekino, John King, Para-
tene Parinui; Miss Kelly, 2/6 Hone Taotahi, Hemi Kauta.
1/6 Matene Naera.