|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 38. 01 April 1901 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa,
He Kupu Whakamarama.
NAMA 38 GISBORNE. APERIRA 1901.
TE TIUKA o IOKA.
Ko nga ra enei kua whakaritea e te Kawa-
natanga mo te taenga mai o te Tiuka o Ioka
me Konowaara ki Niu Tireni:
Ki Akarana .. .. Hune 11, 12, 13.
Ki Rotorua .. .. .. .. 14,15.
Ki Poneke .. .. 17, 18, 19, 20.
Tera pea ia e haere ki te tuawhenua i te 20
o nga ra. Hei te 21 o nga ra ka whakawhiti
ki Otautahi.
Ki Otautahi .. .. .. 22, 23, 24.
Ki Otepoti .. .. .. 25, 26, 27.
Hei te ahiahi o te 27 o nga ra ka rere ki
Ahitereiria. Kua puta te kupu a te Kawana-
tanga ko Rotorua he huinga mo te iwi Maori,
kia kite i te- Tiuka, e hui ai pea te 4,000
Maori.
Kaore e whakaae nga mema o te Paremete
kia 1000 rawa tangata e haere ki Merepana,
he nui rawa, engari te 100 noa.
Kua puta te kupu a te Kingi kia kaua rawa
te Tiuka raua ko tona hoa e haere ki nga kani-
kani me era atu ngahau pera.
I tino whakanuia te rerenga mai o te Tiuka
raua ko tona hoa i te 160 nga ra o Maehe nei.
I huihui nga manuao ki te poroporoaki, ko te
Kingi raua ko te Kuini i runga i te iata o
te Kuini, e whitu maero te arahinga i a te
Opira ka tukua mai. E rua nga manuao
i haere mai ki te arahi ki Tipirarata, hei reira
he manuao ke hei arahi mai ki Merita. I
Merita te taua manuao e tatari ana; he tino
nui te powhiritanga i te mokopuna a te Kuini.
Tera te Tiuka e tae ki Aetana, ki Koromopo
ki Hingapoa, ki era taone o te Ingarihi Hei
Hingapoa ka tika mai te haere ki Merepana.
Kua puta te kupu a te Honore Timi Kara
kia 100 o ia iwi o ia iwi Maori e haere ki Ro-
torua. E mea ana matou ki a Ngatiporou, i
te mea e kore te Tiuka e tu ki to ratou marae
kia tuhi powhiri ratou mo te unga mai o taua
tangata ki Niu Tireni. E kore e taea e te
Tiuka te haere ki nga taone katoa.
————S-3S————
KURA KOTIRO MAORI.
KAORE ano kia tae mai ki a matou
tetahi kapa kotahi o tenei takiwa.
Kaore ano kia korikori te Maori, engari ano te
pakeha. E tawai ana ianei taua te Maori mo
te kore aroha o te pakeha? He maha nga
huarahi hei kohinga moni mo tenei take nui.
1. Tangohia mai i tau ake.
2. Kohikohia i etahi atu, kaua e whakaha-
weatia nga moni ririki.
3. Kaore te Maori e kohi ana i nga karakia-
tanga katoa i te Ratapu; me kohikohi i nga
Ratapu mo te kura, i roto i waho ranei o te
karakia.
4. Me kohikohi nga tangata mahi "kana-
taraki," mahi ranei i era atu mahi huihui.
5. Me wehe tetahi wahi o te moni o nga
kohinga hui.
6. Me hoko nga taonga maori, ko tetahi
wahi o te moni me homai, me homai katoa
ranei.
Kia kaha rawa e te iwi te kohi, kei kite te
pakeha i to tatou ngoikore, kaore e hihiko ki
te kohi, ka mea he iwi tutua tatou, he whai
ma raua tangata e awhina a tatou nei mahi,
tena ko tatou ka kaiponu.
Nga Kohikohi.
Na nga Maori:—-
Renata Pukututu £1, Maata Keeti.
Te Aute, £1; Tipene Matua, Waipawa, £1 ; Reweti
Kohere, Te Rau, £1.
Na nga pakeha:--
W. Busby, Pourerere, £10; W.
T. Williams, Te Aute, £10. He kainga paku noa a Te
Aute, otira na nga pakeha e 49, £149. I kohi te katoa,
te kohi iti rawa na tetahi hawini, e 2/-.
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE KOTAHITANGA O TE AUTE.
(Na TIPI-WHENUA.)
" Tatou ka hanga i te tangata."
I TE ata o te Mane te 10 o nga ra o Tihe-
ma, I9oo, ka tuwhera ano te hui, ka tae
mai hoki te Pihopa o Poneke ki te whaka-
rongo korero. Te mahi tuatahi he whaka-
rongo ki te whai-korero a tetahi o nga nupepa
pakeha o Whanganui, a te Whanganui Chro-
nicle. Te upoko o taua korero ko nga kupu a
te Atua i a Kenehi i. 26, " Tatou ka hanga i
te tangata." He nui nga kupu matau a taua
pepa, engari ko nga kupu i eke mai ki te Ko-
tahitanga o Te Aute e whakamaori ake e au.
" Ki a tatou i Niu Tireni nei he maha nga
huarahi pai kei te tuwhera, he huarahi e ahei
ai tatou te hanga he iwi nui, a ki te mea ka
ata pokepoketia e tatou te oneone i te mea
e ngawariwari ana, e kore nga whakapapara-
nga o muri nei e whakama ki a tatou ringa i
mahi ai. Ehara i te mea ko to tatou nei iwi
anake ta tatou e whakaaro ai, e kore rawa e
taea e tatou te ki kaore kau o tatou tatanga
atu ki te iwi Maori. He aha ta tatou ma
ratou a enei tau maha e tu mai nei ? E awhi-
na ranei tatou i a ratou kia kaha ratou ki te
awhina i a ratou ano ? E mea ana te tangata
whakatoitoi na to tatou ringa matau i hoatu
te Paipera ki te Maori, na to tatou ringa
maui i hoatu te patara waipiro, a kitea ana he
kaha ke te patara i te pukapuka; i ta tatou
peinga i te wairua maori ki waho o te iwi
Maori, no muri mai ka whakakiia e te mano o
te wairua kino o nga mahi whakarihariha
a taua a te pakeha. Kaore enei kupu e taea
te tino whakahe. Ko te waipiro kei te aumiki
i tenei iwi ataahua ki te po; ko taua ko te
pakeha, haunga hoki etahi ruarua nei, kaore
noa iho i te tu te ringa ki te whawhai ki tenei
• " wai-kapura " e iki nei i nga iwi maori ki te
po. No enei tau tonu ka timata ta tatou tangi
mo te ngaro haere o te iwi Maori, a, nawai ra
kua poropiti tatou, e mea ake tau ka tino
ngaro te iwi Maori i te mata o te whenua; ko
te mea tika ia ma tatou ko te arai i tenei mate
ko te taiapa atu i te tino ngaronga o te iwi
Maori. Otira kei te ora ano nga morehu hei
whakaoranga ma tatou. Kei te kokiri ake i
roto i nga pungarehu o nga tau kotahi rau e
whakamatemate nei, ano he kurae i te mahea-
tanga o te kohu, he Kotahitanga Taitamariki,
kua oati nei i runga i te kaha o te Atua, i te
awhina hoki a te iwi, ki te whakapau i te ua-
ua ki te pupuri ki.te whakaora i to ratou iwi.
Ko nga kai hapai o taua kotahitanga kei te
noho huihui i Whanganui nei i enei ra, a kaore
ano kia mutu ta ratou whiriwhiri tikanga. Ko
nga tangata i te upoko o tenei kotahitanga he
tangata matau', ko etahi kihai i rikarika te
matauranga, he taitamariki i whakaakona ki
nga kura nunui. Kua tapae atu etahi i a
ratou ki te Hahi, etahi kei te mahi roia, ko
etahi kei te ako hei takuta, a ko ratou katoa
kei te mahi tahi he painga mo to ratou iwi, he
mahi tenei na ratou ano i uta ki runga ki a
ratou. I te kitenga o ratou kanohi i te tika,
ka pupu ake te aroha i roto i o ratou ngakau
mo etahi o ratou kahore nei e kite ana i nga
mea e kite nei ratou, na konei kua whakako-
tahi ratou ki te whakaora, ki te hanga he iwi
kiri-tuapouri kia rite ki te tauira o te tangata
rangatira. Ara kua ki ratou ki a ratou ano,
" Tatou ka hanga i te tangata," a kua timataia
e ratou ta ratou mahi i runga i te ngakau kaha
i te ngakau mamae ; e kore e hapa te kitea o
nga hua pai ina tika, u tonu ta ratou mahi.
Engari kei te titiro ratou, a ehara i te titiro
pohehe, kei te titiro mai ki a tatou, pakeha kia
toro atu te ringaringa ki te awhina i a ratou."
I tino whakamihia te whai korero nei e te
hui, a i puta he kupu whakawhetai ki te etita
o te Whanganui Chronicle,
Nga Mahi ma nga Tamariki Maori.
Na Apirana Ngata nga kupu mo etahi mahi
e tuwhera ana e tika ana ma nga tamariki
Maori. Tera ano e taea te whakawhiwhi etahi
tamariki ki nga mahi o nga teihana hipi a
Ngatiporou. E tika ana kia uru etahi tama-
riki Maori hei karaka mo te Tari Kooti Whe-
nua Maori. Kanui te whakahoha o nga karaka
pakeha i te whakahehe i nga korero o nga
pukapuka. Tera pea a Timi Kara te Minita
o te Taha Maori e awhina i a tatou. He mea
pai kia nui nga tu mahi e mohio i te tamariki
Maori, kia rawe ai ona ringaringa ki te tango-
tango ki tena mea ki tena mea. Kaore e tika
ma tenei whakatupuranga tamariki te whaka-
aro ki te whakapuranga moni. Ko tatou hei
" wairakau," hei whakamomona mo nga wha-
katupuranga o muri. Ma ratou te mahi moni
i muri i a tatou. Kanui te hiahia o te tanga-
ta hei roia a ratou tamariki, i tino hiahia ai
ratou na te ngakau whakahihi. He maha
nga tangata e mea ana ki a au, " Hei roia
taku tamaiti, pena me koe." Te tangata tika
tangata ki te takuta i nga Maori : ko te mahita
hei roia ko te tangata mohio ki te whakahaere,
hei te tangata e titiro ana ki nga mea nunui,
ki nga mea pakupaku. Engari he mahi hei
tupatoranga ma te tangata, kei uru ia ki nga
tikanga kino. Mo te mahi takuta: tokorua o
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
tatou kei tera mahi e ako ana, a ko to raua
hiahia hei takuta tonu raua mo te Maori. Na
te nui o te utu o te takuta i manaaki ai te
Maori i nga tohunga. Me whakakorikori te
Hahi, ma te ru e whakaoioi, ma te tupuhi, kia
oho ai.
Te Takuta; te Tohunga.
Na te Wiremu, Atirikona, nga kupu i muri
mai. I mea ia kanui te kaha o te Kawana-
tanga ki te awhina i te Kotahitanga, a he mea
e tika ana kia puta he whakamihi ma te hui
ki te Kawanatanga. Kaore kau he utu mo te
Maori ki te haere ki nga hohipera inaianei.
He mea pai ano kia mohio nga kai whakaako
0 nga kura Maori ki te whakahaere rongoa.
Kua rongo ia mo te pai mo te mohio o tetahi
tangata ki te takuta i nga Maori: ko te mahita
0 Omaio.
I mea a Perere Peneti kaore kau he utu o
nga Maori o Whakatu ki te haere ki nga
takuta, engari hoki e puta ana i nga whenua
ano o nga Maori he moni mo taua take. He
mea pai ano kia whakaakona nga minita Ma-
ori ki te whakahaere rongoa. Ehara i te mea
na te utu nui anake o nga takuta i haere ai te
Maori ki nga tohunga. Ki te ki a te Maori e
rua nga wehenga o te mate — he mate maori,
he mate pakeha. Mehemea ka ki te Maori
he mate maori ka haere ratou ki nga tohunga
e kore hoki e taea e nga takuta pakeha nga
mate maori. [ Tetahi ano na te whakapiria
mai e te tohunga te ingoa atua te ingoa kehua
ki ana rongoa, ki ana mahi tinihanga, i tino
huri ai nga whakaaro o te Maori.— TIPI-
WHENUA.]
Nga Whenua Here mo nga Mahi Kura.
I tu ano te Pihopa o Poneke ki te korero. I
mea ia te mea tika ma te Kotahitanga o Te
Aute he haere ki te korero i o ratou whakaaro
ki te Hahi, kaua ratou e whakahe anake
engari me anga ano ratou ki te rongoa i nga
mate o te Hahi. Ko tona hiahia he korero
mo nga whenua here i whakaritea mo nga
kura. I whawhai ratou ko te Kawanatanga
mo Porirua, kaati kei te whakaaroaro tonu
ratou mo taua whenua. He paku rawa te
moni, e kore e ora te kura, engari te mea pai
ma te Hupirimi Kooti e whakaae kia huia te
moni o Porirua ki nga moni o era atu wahi,
ka whakaara ai he kura nui. He whenua
kura kei Kereitaone kei Maihitaone, a ko te
hiahia o te Komiti ko te whakatu i tetahi
kura ki waenganui i enei taone mo nga tama-
riki o nga wahi e rua hei akonga ki nga mahi
a-ringa a te pakeha, tera hoki e tangohia mai
te moni o Porirua hei apiti i te oranga o te
kura. Hei tera tau (hei tenei tau) ka timata
te hanga i te kura, a ko tona hiahia kia
whakaatu te hui i o ratou whakaaro e kaha ai
taua kura. Mo nga mahi tohunga maori.
Kanui te takuta kei Ngapuhi, otira kaore
te Maori e pirangi. Ki te kore te Maori
e ora i te puunu rongoa kotahi a te takuta ka
riri, ka haere ki te tohunga, ko tona hiahia
hoki kia hohoro tonu tona ora. [ I etahi wa
kia tino kino te mate i nga tohunga, katahi ka
mau ai i te turoro ki te takuta.—TIPI-WHE-
NUA.] I mea te Pihopa kia kaha te peehi i
nga tohunga, a ko nga tangata e huna ana, e
tautoko ana i a ratou, me whiu e te ture.
Te Awa o Whanganui.
I muri i te tina ka haere te hui ki te haere-
ere i runga tima i te awa o Whanganui. Hui
katoa ngati-maua no, maori pakeha. I haere
etahi o nga tamariki o te kareti o Whanganui,
etahi wahine pakeha rangatira, nga tamariki
o Te Aute, me te tangata whenua. To matou
tima ko te " Aotea." Ko Whanganui tetahi
o nga awa ataahua atu i te ao, he take oranga
hoki no Whanganui, hei kukume mai i nga
pakeha haereere. Ka pai nga pareparenga o
te awa, ka ngahau te tangata i te haka, i te
waiata, ka kori nga ngakau tamariki.
" E rere ra e te Wai o Whanganui,
Hei inu mai ma te uira i waho e .... au!"
Kaore matou i tae ki te wahi pai rawa o te
awa, i hoki noa mai i Raorikia, ara i te Pou a
Te Keepa, he pou whakairo i whakatungia e
Te Keepa i nga ra o te whawhai hei rohenga
mo te haere a te pakeha a te Maori. I pohehe
pea nga Maori o Raorikia he pakeha matou,
inahoki kaore i hamumu mai nga waha, no te
karawhiunga rawatanga i te haka katahi ka
mohio mai he Maori tonu ia. He ingoa pira-
ngi na Whanganui nga ingoa pakeha mo o
ratou kainga, inahoki kei te awa o Whanganui
a Ranana, a Raorikia, a Koriniti, a Karatia, a
Hiruharama. Pai ke atu nga ingoa maori. Kei
Waiapu ano tetahi Hiruharama, te ingoa ta-
whito ko Waitakaro, he ingoa tino ataahua
atu, he aha ra i whakarerea ai.
Kaati nga korero mo tenei tuhinga, kei kore
e uru te pao, hei pao ma nga tamariki.
Te Hui ki Putiki.
( Rangi, —— " Ta-ra-ra-boom-de-ay !")
1. I tu he hui ki Putiki. 2. Rongo pai te oranga,
I tae katoa mai nga iwi, Tiaho he marama.
I tae mai-hoki Kareti Tenei " ka pu te ruha
Ki te whaaki korero. Ka hao te rangatahi."
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
Korero-rero-rero Toha-toha-tohaina
Korero-rero-rero Toha-toha-haina
Kia kaha te korero Kia horapa kia whawhe
Kia rongo te motu nei. Kia huri i te motu nei
3. Karanga e Whanganui,
Tenei matou ka u nei
Hei kai i o piharau,
Hei kamehoro puha pea.
Kai-kai-kai all de time
Kai-kai-kai all de time
Ma te kai ka ora ai
Enei rau rangatira.
( Taria te roanga o nga korero.)
TE RAUKAHIKATEA.
HE ra tino pai atu to matou ra i haere ai
ki Manutuke, ki te motuhanga i etahi
o matou hei rikona hei piriti. Nui atu te
tangata i huihui mai, no Mohaka rawa etahi
no Ngati-Pahau-wera, i kiki tonu te whare
karakia. Kua panuitia nga ingoa o te hunga
i whakapangia. He nuinga kupu tohutohu
a te Pihopa ki te whakaminenga, ki nga
tangata e whakapangia. I tono te Pihopa kia
inoi te tangata mo o ratou minita, kia mohio
hoki ratou he tangata ano nga minita, kaore i
rere ke i te nuinga o te tangata; e pa ana ano
ki a ratou nga mate, nga ngoikoretanga, nga
whakawainga a te ao, engari ka nui ke atu te
whakamatautau a te rewera i te minita pera
me te whakamatautauranga i a Te Karaiti.
Kaua te tangata e pohehe i te mea kua minita
te tangata kua atua, kaore, engari ka tangata
tonu. Kaua hoki te tangata e pohehe ma nga
minita anake te mahi ki te Atua, engari ma
nga tangata katoa kua iriiria. Ki te kore te
tangata e mahi i a te Atua whakahaunga, he
tohu mate, penei me te ringaringa o te tangata
ki te kore e totoro i te hiahia o te tangata kei
te mate. I whai kupu ano ia ki te hunga
e whakapangia ana, kia kaua ratou e mea
e manakohia mai e te Atua ina he ratou, na te
korenga o te iwi e inoi mo ratou i he ai ratou.
Kua whakaaria mai e te Atua he kaha mo te
tangata, heoi ano ta te tangata he totoro atu
te. ringa he tango.
I te mutunga o te karakia ata ka powhiritia
ngati-maua ki Whakato ki te kai. Tino nui
atu te kai a Ngati-Maru i a maua, he mea
whakatakoto tonu te teepu ki te marae ki raro
i nga rakau aweawe o Whakato. Na Hoani
Ruru raua ko Rutene Ahunuku nga whai-
korero. Nui atu te pai te hau o nga karakia-
tanga o tenei ra, i motuhia atu ai etahi o
matou ki te mahi tino rangatira atu i te ao.
NGA WHAWHAI.
Haina.
I PA tetahi raruraru nui ki waenganui i nga
hoia o Inia a te Ingarihi me nga hoia
a Ruhia i Tienihini. He puhaehae pea no
nga hoia ka ririri, takakinotia ana e nga hoia
a te Ingarihi te pou rohe a Ruhia, ko te tino
hiahiatanga o nga taha e rua ki te riri. He
tino ruarua rawa nga hoia a te Ingarihi. No
te po ka tikina mai nga hoia 0 Inia ka mauria,
ka homai ko nga heramana o runga o nga
manuao hei whakakapi mo to ratou turanga.
I ki nga hoia 0 Inia he taunu te mahi a nga
hoia o Ruhia ki a ratou. I ahua whiti rawa
te ngakau, otira na nga kai whakahaere a nga
taha e rua i ata whakatau te raruraru. I te
maunga o te rongo ka whakanui tetahi taha ki
tetahi taha.
Te mea e taria ana inaianei ko te hokinga
mai o te emepara o Haina me tana kawana-
tanga ki te pa nui ki Pikini, i rere hoki ki te
tuawhenua piri ai i te wehi i nga mana. Ko
te rongo kua tae mai. e mea ana kei te hoki
mai, engari kaore ano kia puta ki Pikini.
Kanui te whakapataritari o nga mahi a
Ruhia i era atu mana, i nga mahi riihi whenua
i Haina. Kua tae mai nga rongo kei te
whakariterite a Tiapani mo te whawhai, mo
te tupono rawa ake o te whawhai ki a Ruhia
e noho rite ana. Kua maha rawa nga tau
i kowhetewhete ai enei mana.
Taranawaara.
Kua mate a Te Paki ki Taranawaara, na te
piwa i patu. Ko te hawhe kaihe tuatahi tonu
tenei ki te mate. I haere mai ia i te takiwa o
Opotiki.
I whakatakotoria e Rore Kitini nga take ki
te aroaro o Tianara Pota, tianara tumuaki o
te Poa, hei whakaaetanga mana e mutu ai te
whawhai, otira kaore a Pota i whakaae. I
ngawari noa iho nga take a Kitini, engari
i mea pea a Pota kei te hoha te Ingarihi ki te
whawhai. A, akuanei ra!
Ko te tauanga whai mana tenei o nga aitua
i pa ki te Ingarihi i te whawhai ki Taranawa-
ara, o te timatanga mai o te whawhai tae mai
ki te ra whakamutunga 0 Hanuere :—
I mate ki roto i te riri, 334 apiha, 1081
paraiweti. I mate taotu, 103 apiha, 1081
paraiweti. I mate turoro, (na te piwa te
nuinga), 188 apiha, 7605 paraiweti. I mate
aitua noa iho, 230. Hui katoa nga hoia i
mate ki Awherika, 635 apiha, 12,354 parai-
weti. Ko nga hoia i hoki turoro ki o ratou
kainga, 1703 apiha, 39,095 Paraiweti.
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE WHANGAINGA I NGA MANO E RIMA.
I TE wa i mahia ai e Te Karaiti tana mere-
kara tuatahi i kiia e Hoani taua mea he .
take i whakapono ai ana akonga ki a ia. (Hoa.
ii. 11.) I mea hoki nga Hurai ka whakapono
ratou ki te whakaatu ia i tetahi tohu ki a ratou.
( Hoa. v. 3o.) I whakapono hoki etahi o ratou
i to ratou kitenga i te whakaarahanga o Raha-
ruhi, (Hoa. xi. 45). I te nuinga o nga
merekara kotahi tonu te tangata i whakaora-
ngia, ka kiia hoki taua merekara he mea i pa
ki a ia, ki te hunga hoki e tata ana ki a ia, e
kore e kiia he tokomaha te hunga e mea ana
mona tonu tetahi merekara; he nui noa atu ia
nga tangata i uru ki tenei merekara, e ki
ana a Matiu e 5,000 haunga nga wahine me
nga tamariki, (Mat. xiv. 21). Ko te take
pea tenei i kore ai tetahi o nga kai-tuhituhi i
pai kia kapea te korero i tana Rongopai: i
korerotia hoki e Matiu (xiv. 13—21), e Maka
(vi. 32—44), e Ruka (ix. 10—17), e Hoani
(vi. 1—13). Kahore kau tetahi atu o nga
merekara i korerotia e ratou tokowha ; kotahi
tekau i korerotia e Matiu e Maka e Ruka,
kotahi tonu e Matiu e Maka e Hoani, e rima
i korerotia e nga mea tokorua, kotahi tekau
ma ono e te mea kotahi. Heoi he mea marama
he merekara nui tenei ki ta nga Apotoro, na
reira pea i mea ai nga kaumatua o te Hahi
kia tu ta Hoani korero mo taua merekara hei
Rongopai mo te Ratapu tuawha o Reneti, mo
te Ratapu 25 hoki i muri iho i to te Tokotoru.
I mahia tenei merekara ki te taha ki te
rawhiti o te Moana o Kariri. E mea ana a
Maka kua whiti atu a Ihu ratou ko ana akonga
kia watea ai ratou i te mano e popo mai ana
ki a ratou, ( Mk. vi. 31'); engari i kitea ratou
e whiti ana, i oma hoki te mano ma uta. Mehe-
mea he tangata noa a Te Karaiti kua riri,
tena ko tenei i aroha ia ki a ratou, ( Mk. vi. 34).
Mehemea kahore i a tatou te Rongopai
a Hoani kua pohehe tatou na nga akonga te
whakaaro aroha ki te mano, e mea ana a
Hoani na Te Karaiti te patai ki a ratou " Ko
hea tatou hoko ai i etahi taro kia kai ai enei ?"
He mea rite tona ki to te matua aroha, e
whakaaro tonu ana ki ana tamariki, (Iha. lxv.
24). He iti no ta ratou kai i manukanuka ai
nga akonga, kaore ano hoki ratou kia tino
mohio ki a Te Karaiti ko te Atua ia, e taea e
ia nga mea katoa, (Mat. xix. 26; tirohia Tau.
xi. 21—23 ). Kihai hoki ratou i mahara ki ta
te Atua whakanuinga i te taro i mua, (1 Kingi
xvii. 13,14; 2 Kingi iv. 43,44 )•
I mea atu a Te Karaiti kia noho ratou katoa
ki raro, he tohu tenei no te ngakau mahaki
e tangohia tikatia ai te kupu a te Atua,
( Iha. lxi. 1 ; Hemi i. 21 ; tirohia Mat. iv. 4).
I matua whakawhetai a Te Karaiti, ehara i te
whakawhetai noa tana, ina hoki i korerotia ano
e Hoani tana whakawhetai (vi. 23), i mohiotia
hoki ia e nga akonga i muri mai i tona aranga
i runga i taua mea ano, (Ruk. xxiv. 3o, 35 );
he tohu hoki tenei ki a tatou kei mangere
tatou ki te whakawhetai i mua i te kai, (Rom.
xiv. 6; Tim. iv. 3—5).
1 hoatu e Te Karaiti te kai ki nga akonga kia
tuwhaina ma te mano: mehemea i pai ia e taea
e ia te tuku tonu i te wahi ma tenei, ma tenei; i
pera hoki ta te Atua tikanga mo te tuwha atu i
te kai wairua ma te tangata, mehemea i pai ia
kua taea e ia te tuku i nga anahera hei kai kau-
whau, tena ko tenei i whakahaua nga apotoro
kia haere ki te ao katoa kauwhau ai, (Mak.
xvi. 15).
I te mea kua makona ratou katoa, ka kohia
nga toenga, he tauira tenei ki te tangata kei
maumauria tetahi wahi o te kai kua homai.nei
e te Atua, ahakoa i taea e ia te whakanui i te
kai kahore ia i pai kia maumauria taua kai:
tera ano tetahi mea mo te kai wairua, kia
whakaaroaro tonu tatou ki nga kupu a te Atua
kua rangona nei e tatou, kei wareware tatou
ki tetahi wahi o taua kupu. Kia whakawhetai
tonu hoki tatou ki te Atua mona i pai ki te
whangai i a tatou ki te kai wairua i tukua mai
nei ki a tatou i roto i nga korero a ana apotoro
tapu.
TE RETA A AARA RAPATA KI A
TUTA NIHONIHO.
Tari Whawhai, Ranana,
Pepuere 5th, 1901.
Ki toku HOA RANGATIRA,
Kua homai e te
Tino Kaiwhakahaere o Niu Tireni ki a au te
mere ataahua i tukua mai e koe maku. E tino
manakohia ana e ahau tenei mea, ehara i te
mea mo tona ataahua anake, mo ona korero o
nehera mai, engari mo to apititanga mai ano
ki te taha i to ngakau pai, i to ngakau whaka-
hoa. E tino whakapono ana ahau, ko to
koutou u ko to iwi ki te Mana o Ingarangi, i
pupu ake i te ngakau. I runga i te ingoa
o nga hoia a te kingi, ka whakawhetai ahau
ki a koe mo to hiahia ki te riri ki te hoa-riri o
to tatou whenua ina tonoa koe kia whawhai
tahi tatou.
Whakaponohia aku kupu,
(I hainatia) RAPATA, WHIRA-MAHERA.
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE MATE KOHI, (CONSUMPTION).
Na WIREMU W. MUA,
o te Kura Takuta i Otepoti (Dunedin).
(I tuhituhia mo Te Pipiwharauroa.)
E MOHIO ana ahau he tino mate te kohi
kei te Maori, kei te whakamamae kei te
whakapouri i a ia, kei te iki hoki i ona whana-
unga ki te po, na reira ahau i whakaaro ai ki te
whakaatu ki a ia i etahi mea mo tenei mate,
te tino mate nui atu i te ao, te mate tino kaha
atu hoki i te ao ki te patu tangata, he tino
mate uruta e noho tonu ana ki a tatou, otira
he mate kua kitea ano he rongoa mehemea e
mohiotia wawetia i mua atu i te tino kahanga.
Ko te mea tuatahi maku ko te whakaatu i
nga take o te mate kohi, te take i ngau ai ki
etahi tangata i kore ai ki etahi, i muri iho ka
whakaatu au i nga tohu ina timata taua mate ki
te tangata, hei muri rawa ka whakaatu au i te
patu mo taua mate i te mea kaore kau he rongoa
Nga Take o te Mate Kohi.
Tetahi tino take nui o te mate kohi, he
ngarara tino paku rawa, kaore e kitea e te
kanohi maori, e kiia ana e te pakeha he
" microbe,— maikorope;" i te tino paku rawa
o taua ngarara, ahakoa e kotahi mano te
whakanuinga ake ka pouriuri noa te kitea;
otira e mama noa te kite a te pakeha, i tana
taonga i te karaihe whakanui, hei whakanui i
nga mea ririki kia kitea ai. Na, ko tenei
ngarara ko te microbe kei nga wahi katoa
e puhia haeretia ana e te hau, ko nga wahi ia
e tino momona ana te tupu a taua hanga kei
nga wahi e nui ana te noho huihui o te tangata
kei nga taone nunui kei nga wahi hoki e noho
ana nga tangata e pangia ana e te mate kohi.
Kei roto taua ngarara i nga korokoro i nga
waha o nga tangata katoa, otira kaore ana
rawa mehemea he ora, he kaha te tangata, he
tangata koakoa. Otira ki te ngoikore te tinana
i te mate, i te kaha ranei ki te kai waipiro, ki
te horo ranei i te hau kino o nga whare wera-
wera, ma te pangia ranei e te rewharewha me
era atu mate, katahi ano ka timata te ngau i
nga pukapuka, ka paihanatia, ka timata hoki
te nui o te mate. E kore rawa koe e pangia
e te mate kohi ki te kore he microbe i roto i a
koe, i o pukapuka, otira ahakoa uru ki nga
pukapuka e kore koe e pangia mehemea he
tinana ora tou.
Na, ka kite koe tera atu ano etahi take.
Tetahi take tino nui, ko etahi tangata e hoho-
ro tonu ana te pangia e taua mate, ko to ratou
kikokiko he ngoikore atu i o etahi, na reira
ahakoa kaha noa nga uaua o te tangata, otira
e hohoro pea tona pangia e taua mate, hohoro
ke atu te pangia o te tangata kaore nei ona
kikokiko i kaha. E pangia ai tenei tangata,
ma te pangia e te rewharewha, ma te taka,
ma te nohoanga i waho, ma te kino ranei
o nga kai. Ko nga tangata e penei ana ko
nga tamariki a nga tangata i mate i te mate
kohi. Ko nga iwi maori kahore nei ano kia
roa te urunga ki nga tikanga pakeha e kaha
ana te pangia e taua mate, otira na te pakeha
i mau mai te mate ki a ratou. I te mea kua
roa noa atu te mate ki te pakeha kua taunga
ia ki taua mate, na reira ia kaore e kaha
te pangia. Ko te take tenei i nui ai te mate
o te Maori i te mitara i te piwa i te mate kohi,
no te mea kahore ia e taunga ki era mate,
ehara hoki i te mate nona no mua iho, he kore
hoki e mohio ki te tiaki i nga turoro, engari i
mahia etahi mea hei whakakaha i te mate.
He take katoa no tenei mate te tinana hiro-
ki te whare paru, te hau kino i roto i nga
whare ki i te tangata, e kino rawa ai mehemea
he mate etahi o nga tangata, te kainga maku,
te nui o te tangata ki roto o te whare, te horo
i te hau ki i te puehu, te kino, te kore e nui o
te kai. Te mea kino rawa ko te kore o te
tangata, o te whare, e kitea e te ra, ma te ra
hoki e patu te microbe ka mate. Ki te mea he
mate o pukapuka, tera koe e pangia e te mate
kohi, i te ngoikore o pukapuka, e hohoro tonu
ranei te pangia, kia maha rawa ranei nga tau
i muri mai. Mehemea hoki he mate to poho,
i tu ranei o pukapuka i te matia, i te mata, i
te haona kau ranei, tera koe e pangia e te
mate kohi.
E pangia ana ano nga tangata e tiaki ana i
nga turoro e pangia ana e te mate kohi, i te
mea hei te rerenga o te puehu ka mauria ake
tetahi wahi i maku i te huare o te turoro, ka
uru ki te waha o te kai tiaki, ma te hau ranei
e titaritari, a ma konei hoki e pangia ai ratou
e te mate kohi. He take ano no te mate kohi
te inu i te wai-u, te kai i te tiihi, i te pata
ranei o te kau e pangia ana e te mate, te kai i
te poaka mate, e kino rawa ai ma te kore e
maoa te tunu.
He mea hoki e pangia ai te tangata e te
mate, ma te maku ma te makariri, ma te
ngenge ma te ruwha, i te mea kaore te tinana
i te kaha, penei me te puhia o te poti e te hau
ki te moana, kaore o kai, kaore e mahana, a
ka tata tonu te mate ka taea atu koe te wha-
kaora, ma te ngaro ranei ki te ngahere i roto i te
marangai, he take timatanga mate katoa enei
Te tino take mai o te mate kohi ki te Maori
he rewharewha, he piwa, he matao i te maku
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
i te mate kai, i te ngenge i te mea kahore he
kaha o te tinana, e kore e-mutu te maremare
engari ka mare tonu, ka heke te tinana ka
ngoikore, a ka pangia e te mate, te take kua
whakamate-kohi taua maremare.
Nga Tohu o te Mate Kohi.
E rua nga timatanga o te mate kohi:—
1. Kua whakaaturia e ahau tetahi timatanga
o te mate kohi, hei muri tata iho i te piwa i te
mea kua pai haere, i muri iho ranei i te mitara,
i te maremare; ka miharo te tangata i te kore
e hohoro tona ora, engari ka hiroki ano ia, ka
iwi-kore, ka timata ano te mare, ka tino kino ke
atu; e mea atu te takuta ki a ia he kohi tona
mate.
2. I etahi wa ano timata noa ai kaore kau
he mate i te tuatahi. I te tuatahi tonu ka kite
te Maori, ahakoa he tangata kaha, koakoa, ora
ia i mua, otira inaianei kua timata tona ahua
turoro, kaore e kaha tona tinana, ka whakaaro
ia kua mama rawa ia, ka hoha ia i te mare-
mare tonu, ka nui pea tana tuhatuha, ka
whakananu hoki te huare ki te toto. Ka
timata te heke a te werawera, kaore e reka te
moe, hei etahi wa i a ia e moe ana ka nui atu te
heke a te werawera, hei te ohonga ake i te ata
kanui te ngenge te iwi-kore Kaore e roa ka
pau tona hau, ki te piki i te pukepuke kanui
tona tunganga, kaore e roa kua ngenge, kaore
e rite tona kaha ki to mua. Ka wera tona kiri
ka maku tonu. A ko ia kei te whakaheke
haere tonu atu kei te iwi-kore.
Hei etahi wa i te Maori e mate ana, i te
ohonga ake i te po e ki ana tona waha i te toto.
I muri iho e kore pea ia e puha ano i te toto,
kia kaha rawa te mate, kore noa ranei, engari
ka 'tu-a-toto tona huare. I etahi wa ka pangia
te turoro e te mate rere, e kore rawa e mutu
ahakoa kai ia i te koromiko. Tera ano hoki
pea e mamae tona taha i raro iho i ona rara.
Tera ano etahi tohu nui atu o te mate kohi
engari ko enei e mohiotia ana e te turoro. I
te mea kua mohio ia he mate tona ka haere ia
ki te tohunga pakeha ara ki te takuta, ka tiro-
hia tona poho, ka patototia ki ona matimati,
ka whakarongo ki te haruru 0 roto o te poho
ki tana mea whakarongo, he tino taonga nana,
me tana ata titiro ano ki te tinana katoa o te
tangata. Otira ko nga mea e kitea e ia kei a
ia anake e mohio ana, ma tera hoki e tino
mohio ai ia he kohi te mate ehara ranei, i etahi
wa hoki ahakoa e kitea enei tohu katoa o te
mate kohi i runga i a koe kua whakaaturia atu
nei e au, kore ake koe i te pangia e te mate
kohi, a i etahi wa ahakoa e rua ano pea nga
tohu i kitea ki runga i a koe, otira kei te kaha
atu to pangia e te mate kohi.
Ki te pangia te tangata e te mate kohi, ki te
kore e pai te tiaki e kore rawa ia e ora, engari
ka heke tonu atu, ka ngoikore, ka hiroki, ka
poto te hau, kaore e kaha ki te kai, ka mamae
ia ina mare, otira kanui tona koakoa me tona
tino mohio tonu e kore e hapa tona ora, otira
e kore rawa ia e ora, engari ka mate i runga i
te ngoikore i te ngohe noa iho o tona tinana.
[ Taihoa pea e whakaaturia ai e te pakeha
nana nga korero nei, te tikanga mo te patu i
te mate kohi, i te mea kahore kau he rongoa.
— ETITA.]
MOI, MOI, HAERE MAI!
Ki te Etita o TE PIPIWHARAUROA,
E hoa, tena koe.
Utaina taku whai korero ki runga ki nga parirau
o te manu, kia kite mai oku hoa o te motu, he
whai-korero ki te ope hou ki roto o Rakaihoea.
" Haere mai e tama, rere mai ki o marae maha,
kawea mai te kai ma te waha, hei titiro ma te
kanohi, hei whakarongo ma te taringa. ' Haere
mai, kaore he kai o te kainga nei, kei tawhiti te
kai, mo...i, mo...i, haere mai.' Haere mai, taka-
hia mai nga kainga wae o matua, o Te Korimako
raua ko Te Waka Maori, me era atu kaumatua
kua tauwehe atu ra ki te po, a ora ake ko korua
ko to tuakana ko Te Puke-ki-Hikurangi. E ki
ana te kupu nehera, na o korua tipuna, ' Ka mate
kainga tahi, ka ora kainga rua,' penei ra i a korua
e rere nei ki ia marae, ki ia marae, o te motu.
Tena korua, kia ora." E pao ana:—
" E tu Kahukura, taku kakakura,
Taku manu tionga i te iwi nui e au!
E rere ra e te poi i runga,
E huri ra nga mahara i roto e au!
Rite i a Kahukura he toka tu moana,
E ai hoki ki nga whakatauki e au !"
Hei kona ra, e heke ana ki raro.
Na TE URI-KORE-KI-TE-AO.
Kakariki, Waiapu.
[ Ko nga nupepa Maori e mohio ana i a matou:
ko Te Manuhiri Tuarangi, ko Te Kar.ere o Niu
Tireni, ko Te Hokioi, ko Te Pihoihoi, ko Te
Wananga, ko Te Waka Maori, ko Te Korimako,
ko Te Paki o Matariki, ko Te Huia Tangata Ko-
tahi, ko Te Tiupiri, ko Te Puke-ki-Hikurangi, a
ko to muri, ano he tamaiti kokoti tau, ko Te Pipi-
wharauroa. He tino urupa kua ki i era kua wha-
kahuatia ake ra i te tuatahi. Ahea ano ra te iwi
Maori kite ai i te painga o te nupepa, hei whaka-
whanui i nga whakaaro o ratou ngakau, kei kopi-
kopiko tonu i o ratou marae.—ETITA.]
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
WHITI WHITI ORA!
KO te tangata ngau tuara he whakarongo-
rongo tonu te mahi mo nga ngau tua-
ra a etahi mona.
Ko te korero kino mo te tangata i te mea
kaore ia i te whakarongo, he rite ki te whaka-
pae mo te tangata i te whare whakawa, kaore
nei ia i reira ki te karo i te whakapae mona.
Te aroha o etahi tangata he aroha mataotao,
kia mate te tangata ka whakaputa ai.
Mehemea e utua ana ki te moni te oranga
tonutanga tera e nui nga tangata e ora.
Kaore ano he tangata kia ripeneta noa mo
tana whakarerenga i te hara.
Ko te rangi te wahi pai atu, nui atu te koa,
te take -kotahi tonu te whakaaro o reira, ko te
mahi anake i ta te Atua i pai ai.
Pai atu te pai ngakau i te pai kanohi; te
whakaaro rangatira i te toto rangatira.
Ko etahi tangata he nui nei ki ta te tangata
whakaaro, he iti noa iho ki ta te Atua titiro.
Kaore etahi tangata e mohio ki te take 0. ta
ratou ora i te ao. Kaore he ahatanga ki te ao
ina ngaro atu ratou i te mata 0 te whenua.
Kotahi ano oranga mou i te ao, kaati kia
pai te whakahaere i taua oranga, kei maumau-
ria e koe; ko te tino taonga tena a te Atua i
homai ai ki a koe.
E whakakino ana etahi pakeha ki nga iwi
maori, e mea ana, "he paraki nika," no te
taenga mai o nga hoia o Inia, ka whaiwhai
haere hoki i te " paraki nika."
Ka hari te tangata e ahei te ki pera me ta
Horomona, " He mangu ahau otiia he ataahua
ano," no te mea " kua horoia ahau, ka ma ke
atu i te hukarere."
I mea a Kaupa, he tangata matau no Inga-
rangi :—
Ko te matauranga o te tangata ko te rapu
" I te kaha mona i te Atua anake ;
Ahakoa anahera e kaha kore ano
Ina whakawhirinaki ki tona ake kaha.
TE PIPIWHARAUROA.
I TOHUTOHU tetahi tangata 0 Waitotara
ko Wiremu Kauia te ingoa, ki Te Puke-
ki-Hikurangi; he mea nana i nga korero e
tika ana hei panuitanga ma te pepa. He
maha ana take i whakatakoto ai, ko etahi
he tika, engari ko etahi o ana take e he ana.
I mea ia, " Me mutu te tuhi i nga korero Ka-
raipiture ki roto ki a tatou nupepa, te take kei
te rato katoa nga iwi o nga motu nei i te Pai-
pera a te Atua." Na ki ta matou whakaaro e
uru ana TE PIPIWHARAUROA ki tenei kupu na
" ki a tatou pepa." Kaore matou e ki ko TE
PIPIWHARAUROA anake te pepa e ta ana i nga
korero Karaipiture, heoi ta matou ko te pito 0
te korero a tenei tangata ki a matou. Tuatahi:
Kaore nga iwi- katoa o te motu nei i te rato i
te Paipera. Tuarua : Ahakoa kei te tangata
te Paipera kaore pea i te korerotia e ia i nga
wa katoa. Tuatoru: Ahakoa korero te tangata
i te Paipera, e kore pea e marama ki a ia nga
korero katoa o roto. He Paipera ta te unaka,
i korerotia hoki e ia. otira kaore i marama ki
a ia, engari na te whakamaramatanga a Piripi
katahi ka mohio. Kaore ranei he tangata pera
me te unaka inaianei ? Kei pohehe a Wiremu
Kauia, he pera me ia te mohio o nga tangata
katoa ki te titiro i nga Karaipiture. Tuawha:
Kaore i te tika te whakamarama a etahi
tangata i te Paipera.
Ko te Kupu a te Atua te tino kai hei whaka-
kaha i te wairua o te tangata: ko te wairua
kua taunga ki tana kai e kore e hoha. Ko nga
tangata whakapono kore anake e kore e hihiko
ki nga kupu a te Atua, otira ahakoa e kawangia
ana e etahi wairua te kupu a te Atua ka hoatu
tonu e matou. He kawa te rongoa, kaore
e pirangitia e te turoro, otira ehara tena i te
take e kore ai e hoatu tonu te rongoa, he ora
mo taua turoro kei taua mea e kinongia ra e
ia.— ETITA.
[Kua whakahokia mai ki a matou ano nga
pepa ma Maremare, Bridge Pa, Hastings, ma
Koka Tongi, Hastings, ma John Morell, Gis-
borne, i whakahokia mai ai he kore i riro
i aua tangata. Kaore matou i te mohio kei
hea ratou inaianei.]
PITOPITO KORERO.
Te Nui o nga Tangata o Inia.
Ahakoa i kaha te whakamootitanga a nga
mate huhua i nga maori o Inia, kitea ana i te
tauanga i tenei tau, i nui ake i tera tau. I te tau
1891 e 287,223,431 ; i tenei tau e 294,000000.
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
E 78000 o nga pouaru o Inia kei raro iho
i te 9 tau. E tamariki ana ano ka taumautia,
a ka marenatia hoki. Te take 0 tenei tikanga
he kore no nga Hinitu e pai kia moe a ratou
tamahine i nga Mahomete, he tikanga hoki na
tera iwi te kore e marena ki te pouaru. Ko
nga Mahomete he heke mai no etahi whenua
ehara i te iwi tuturu ake no reira, na reira i
kinongia ai e nga Hinitu, e te iwi kainga.
Te Kaunihera Marae o Rongokako.
Ko nga ingoa enei o nga mema kua tu o
tenei Kaunihera:—
Hori Herewini te Huki, Taueru; Manahi
Paewai, Tahoraiti; Nireaha Tamaki, Hamua;
Manihera Maaka, Te Oreore; Haami Pota-
ngaroa, M .taikona; Kiingi Ngatuere, Huru-
nui-o-rangi; Ropoama Meihana, Te Whiti-o-
'Tu; Aporo Hare Kumeroa, Kereitaone; Ho-
ani te Rangitakaiwaho, Papawai; Whenua
Heketa Manihera, Kaingatahi; Eruha Piripi
te Maari, Te Kohunui; Heta Matua, Te
Wainui.
Nga Takaro.
I te pureitanga o te tiima purei poro o Uawa
ki te tiima o te Mahia, mate ana a Uawa; i
te pureitanga 0 Uawa raua ko Turanga, mate
ana a Turanga. Ko te tiima o te Mahia he
Maori katoa: ko Rangi ko Hami ko Te Hau
ko Turei. He rawe ano ia te Maori ki tenei
takaro a te pakeha. Kua kitea ano te kaha o
te Maori ki te omaoma, ki te pekepeke, ki te
whutupooro, ki te tenehi, ki te korowha. He
kirikiti rawa te takaro kaore ano kia kitea te
hiahia nui 0 te Maori. Ko te kirikiti te takaro
rangatira atu i te ao. I te purei omaoma
i konei i riro i te Maori te kapu, e £30, ia
Pera Netana, no Ngapuhi. He mea tino pai
rawa kia ngakau nui te Maori ki enei takaro.
Ma te whakaaro ki enei ngahau rangatira e
kore ai e hiahia te tangata ki te haere ki nga
whare waipiro mangere ai, kai waipiro ai, te
haere ranei ki nga reihi hoiho maumau ai i nga
moni, ako ai ki nga mahi kino. E tino mohio-
tia ana ko te reihi hoiho te tino takaro e hae-
retia ana e nga tu pakeha tino kino atu, e te
iwi e kiia nei he " piira," e nga pukumeka, me
tona nui noa iho. Kaore nga pakeha whaka-
pono e haere ki nga reihi hoiho. " Ko te wahi
i te tupapaku ko reira huihui ai nga ekara."
He Tupapaku no te Hahi.
Kua hinga ano tetahi o nga pou o te Hahi.
I tera tau i whakaaturia e matou te matenga
o Te Karaka, Atirikona, o Rev. Hemi Taitimu
a i tenei marama ka whakaatu matou i te
matenga o Rev. Meinata te Haara, o Kaitaia.
I haere ia ki te hui a nga minita Maori i Te
Waimate; i te mutunga o te kai i te ahiahi
ko tona matenga, kaore i roa. I reira
nga minita pakeha, a Te Warahi, Atirikona,
raua ko Rev. Hokena. I mauria te tinana o
Meinata te Haara ki Kaitaia tanu ai, ki te
kainga \_i tu minita ai ia mo nga tau maha. Ko
ia te minita tino kaumatua o nga minita Mao-
ri o te Pihopatanga o Akarana. Ahakoa i
tino pouri nga ngakau kaore i mutu te hui,
engari i uaua tonu, kia ata oti pai nga take i
whaia ai. Kei te takoto marama nga kupu a
te Ariki, "Ko te kotinga e nui ana, ko nga
kai mahi ia e ruarua ana: na inoi atu ki
te Ariki nana te kotinga, kia tonoa mai e ia he
kai mahi ki tana kotinga."
Kaunihera Marae o Whangarei.
Ko nga mema enei o te Kaunihera o Wha-
ngarei : ko Henare Pirihi, Takaiwai: ko Ha-
ora Areka Whareumu, Whatitiri: ko Rewi
Manuariki, Pakikaikatu; Hari Whitiwha,
Poroti; Te Keha Wi Kamo, Whatitiri: T.
H. Werengitana, Ngunguru; Hare Peu, Ma-
ngakahia : Pera te Teka, Whatitiri; Te Piri-
niha Whareumu, Te Toetoe; Tani Pepene,
Ngararatunui; Hori Rewi, Poroti; Matiu
Komene, Mangakahia.
[ E hiahia ana matou kia tukua mai e nga
hoa nga ingoa o nga tangata o nga Kaunihera
katoa, me o ratou kainga; hei titiro a nga ra
e tu mai nei.—ETITA.]
Nga Kaunihera Whenua.
Hei te 26 o nga ra o Aperira, o tenei mara-
ma, ka whakaingoatia nga mema mo nga
Kaunihera Whenua katoa, hei te 17 o Mei ka
tu te pooti. E toru nga mema hei pootitanga
ma te tangata, kotahi i roto i tona takiwa, hei
ana i hiahia ai. Tera pea e rite tonu te nui o
nga whare pooti, ki nga whare mo te pooti
mema mo te Paremete.
Ka hokia ano e matou ta matou kupu:
Pootitia ko nga tangata, kaore ano kia kitea
he makenu kino, hei nga tangata kaore e huri
nga whakaaro i te tatangi o te moni, i te nga-
ehe o te rau nooti, hei nga tangata whakaaro
rangatira e kaha ana ki te peehi i o ratou
hiahia, kaore he ngakau hae, whakamauahara.
E te iwi kua whakamauria ki o koutou ringa-
ringa ano te patu mo te hoa riri, mo koutou
ano ranei.
He Whare-Wera.
Kua wera i te ahi a Kahukuranui, he whare
runanga e tu ana ki Omahu. Kaore i mohio-
tia te take o te ahi. He whare tawhito tenei,
he oha na nga kaumatua o era wahi kua riro
atu ra ki te po. He nui te uhungatanga i
taua whare.
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
HE MERE MA AARA RAPATA.
Kua tae ki a Rapata te patu pounamu i
tukua e Tuta Nihoniho, na Te Riiwhi i hoatu
Ko te tino hiahia o te Riiwhi ma tona ringa
tonu e hoatu mehemea ehara a Rapata i te
tangata raruraru. He oha taua pounamu no
mua iho no onamata, te ingoa ko ' Porourangi.'
ETAHI TANGATA.
(Na te apiapi o te Pepa i kore e puta enei korero i
tera marama.) .
Tame Poata.
TETAHI o te tekau ma rua tangata o
I Turanga nei i haere ai ki Poneke mo te
Ope Tuawhitu a Niu Tireni hei haere ki te
whawhai i Taranawaara, ko te tipi-whenua,
ko te autaia nei ko Tame Poata, ko te tama
a Kanara Poata raua ko Herewaka. Ka rawe
ma tenei tangata te haere ki enei tu mahi, he
katuarehe hoki, he tangata kua kite i nga, tini
huarahi o te ao. E matauria ana a Tame
Poata e Ngatiporou me era-atu iwi o te Tai
Rawhiti. I te tau 1884 ka 16 ano ona tau ka
uru ia ki te ope Hoia Pirihimana.- I te mutu-
nga o tenei ope ka uru ia ki roto i nga hoia
tuturu kai-tiaki i Poneke. Muri mai ka whiti
ia ki Poihakena, ka uru ki tetahi kamupene
hoia, no muri mai i te hohatanga ka oma
otira i mau ia ka whakahokia ano ki te
paraki. I ako ia i konei ki te tuhituhi herioka-
rawhe (heliograph), ara ki te tuku korero i
roto i te karaihe, i ako ano hoki ia ki te tuhituhi
kara. I tona whakaputanga ka rere ki Uru-
kuai, i Amerika ki te Tonga, i te putanga mai
o nga rongo whawhai o reira. I tino pai te
tianara ki a ia, engari tona he kaore ia i mohio
ki te reo Paniora. E ki ana a Tame i tona
unga ki konei kore rawa ana pene kotahi. I
nga rongo whawhai mai o Kupa ka haere ia ki
reira, ki reira haereere tonu ai ma te waewae,
me te tahanga tonu o tona pakete. Hei konei
rawa ia ka kite whawhai. Muri mai na te
kurapa ka tae ki. Ranana, ka whiwhi mahi i
reira, he tuari i roto i -te paparakauta. Mahue
- atu a Ranana ka rere ki Inia ki te tiaki i nga
hoiho e mauria ana ki Karakata. I hokia mai
i reira, tau rawa atu ki Keepa Koroni, a ko ia
tetahi i mau herehere - o te ope a Takuta
Hemihana, i haere nei ki te patu ohorere i te
Poa, otira i oma ia ki waho o te whare-herehere
Te aranga whakamutunga o tona ingoa i te
pakarutanga o te Tahimania ki te Mahia. I
te ekenga o te tima ki runga toka ka aue te
tangata te wahine ka pokaikaha noa iho i te
mataku, otira ko Tame Poata i haere ki te
piana whakatangitangi ai; to te toa tona tu.
Apopo te aranga ai tona ingoa ina tupono ia
ki te whawhai. Ka tika ma tenei tu tangata
te haere ki te riri ki te Poa, tona he rawa he
tomuri. Ka tokomaha rawa o Ngatiporou
kei Awherika. Kua whakatungia a Tame hei
tariana. I ki mai a Tame ki ta matou tangata,
ki tona tino whakaaro e kore e hapa tona
mate ki Awherika.
Tamahau Mahupuku.
Kotahi rawa wiki o Tamahau Mahupuku i
noho ai i Turanga nei, ko raua ko Timi Kara
i haere mai. I tu he hui korero ma Tamahau
ki Whakato. Te tangata e Tamahau ki te mau
kakahu pakeha; kore rawa he tikanga maori
e kitea i ona kakahu. Tau atu ia ki te hapai
mai i nga kakahu o nga rangatira pakeha.
Hei matakitaki ma nga Maori kuare ki te mau
kakahu.
Tiopira Kupa.
I te mutunga o te tu o Matini hei kai-whaka-
wa mo te Hupirimi Kooti, ka whiriwhiria e te
Kawanatanga ko te Kupa hei riwhi. Ko te
Kupa tetahi o nga tino roia mohio atu kei
Niu Tireni, nana a Apirana Ngata i whakaako
ki te mahi roia. Tana mahi tuatahi i a ia e
tamariki ana he tonotononga i roto i tetahi
whare ta pukapuka. I muri mai he kai-ta,
inaianei kei te turanga tiketike rawa; kei roto
i tona ringaringa te mate te ora mo te tangata.
Ka kitea te roro-nui o te pakeha. He tangata
pai a te Kupa, he awhina i nga mahi pai.
I te nohoanga tuatahi o Te Kupa ki runga
i te nohoanga whakawa, i huihui mai ai nga
roia e 40 ki te mihi ki a ia, i Poneke, ka puaki
i a ia etahi kupu matau, i ata whakarongo ai
ona hoa roia. I mea ia, ko tana e whai ai i a
ia ka tu nei hei kai whakawa mo te Hupirimi
Kooti, ko nga kupu a Ta Matiu Hooro, kua
3oo tau nei tona matenga, ara, "Ko te kai-
whakawa e tu ana ki te aroaro o te Atua, o te
kingi, o tona whenua, kia kaua ia e whaka-
whirinaki ki tona ake kaha, matauranga ranei,
engari kia karanga atu ki te Atua, kia okioki
ki Tana arahinga ki Tona kaha, kia whakaha-
eretia te ture i runga i te tika i te pono." He
nui nga kupu matau a Te Kupa; ko ana kupu
whakamutunga' enei: "E mohio ana ahau
e kore e taea e ahau te whakarite i te ture kia
rite ki ta te iwi i whakaaro ai, ki te kore
te Atua i a au. Ka inoi atu ahau ki te Tino
Kai whakawa o te ao katoa kia whakakaha-
ngia ahau i runga i te wehi-kore, i te whaka-
hoa-kore, i te kore e whakawhirinaki ki te
tangata, kia pono ai taku mahi ki nga tu
tangata katoa e tu ki toku aroaro."
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA
TE WHAI-KORERO A TE PIHOPA
KI TE HUI O TE HAHI MAORI,
APERIRA 8, 1901.
EHOA ma, e nga Minita, e nga Mangai
o te iwi,
I taungia tatou e te pouri i mua ake nei,
tatou tahi ko nga iwi katoa e noho ana i
raro i te maru o te Kuini, i te panga mai o te
aitua, ara i te matenga o taua kai-whakahaere
pai i nga iwi katoa i meinga ai ia e te Atua hei
Ariki. I nui ai te konohi o ona iwi katoa ki
a ia, he rite no ona tikanga ki ta te Atua e
whakaatu mai nei i roto i te Karaipiture, "he
whakatakoto tikanga i runga i te wehi ki a
Ihowa." I a tatou e uhunga nei i te mea kua
ngaro atu, kia hono tonu ano te inoi ki te Atua
kia manaakitia e ia to tatou Kingi ka tu nei,
kia whakakahangia, kia tohutohungia, kia rite
ai tana whakahaere i te iwi ki ta te Atua i pai ai.
Tenei ano hoki tetahi mea e puta ai to tatou
aroha inaianei ki o tatou hoa o te Hahi Maori
o te pito whakararo o te motu nei, ara ko te
matenga o Te Karaka, Ati akona, e tohutohu
ra i mua ake nei i nga Minita Maori o taua
takiwa. He mate nui tenei no ratou ; ko te mea
tika hoki kia kaha tatou te inoi atu ki te Atua
kia whakaarahia e ia tetahi tangata pai, tangata
matau, mo raro iho i te Pihopa, hei kai-hautu
mo te mahi a te Hahi i roto i nga tangata
Maori i te Pihopatanga o Akarana. Ka ngaro
nei tenei o nga Minita e mahi ana ki te iwi
Maori, he whakaoho tenei i a tatou kia anga
te titiro ki te wa e takoto atu nei. I nga tau
ka maha kua pahure nei e puta tonu mai ana
i Ingarani, i ia tau, i ia tau, i te Ropu Tono
Mihinare, he moni hei whakangahau i te mahi
a te Hahi Maori, hei tautoko i te oranga mo
nga Minita Maori. Kia taea te mutunga o te
tau 1902 ka mutu te puta o taua moni, ka
waiho hoki ma tenei wahi o te Hahi e whaka-
aro he Minita mona, he oranga hoki mo ona
Minita. Ko tetahi mea nui tenei hei whaka-
arohanga ma te Hahi i tenei wa, kei rite to
tatou nei wahi o te Hahi ki te kaipuke ka pae
ki te akau. Tenei tonu kei te whakaaria mai
inaianei te £1,000, hei tono i te £2,000 kia
kohikohia i roto i tenei Pihopatanga hei wha-
karanea i te oranga mo nga Minita; otira
kahore ano kia ata puta te whakaaro o nga
tangata o te Hahi mo taua moni kia kohikohia.
E taea ano aua moni te kohikohi me he mea
e whai ngakau ana nga tangata katoa o te
Hahi, Maori, Pakeha. Ki te kore e timataia
wawetia te kohikohi, tera pea e hoki te £I,000
e whakaaria mai nei ki roto ano ki tona rua i
puta mai ai, a ngaro tonu atu. Ma te iwi
Maori ka kaha ki tenei mahi ka kaha ai ano te
tautoko a nga hoa Pakeha. I puta ano te
kupu a te Hinota Nui i a Pepuere nei kia
whai nga tangata o te Hahi kia nekehia ake
te oranga mo te Minita ki te £100 i te tau,
kia kore ai e whakawarea e nga mahi o te taha
ki te tinana i runga i nga mahi tuturu a te
Minita. Ma te kohikohi anake ka taea ai
tenei.
Tetahi kupu ano i puta i te Hinota Nui, ko
tetahi kura mo te kotiro Maori kia tu ki Aka-
rana, kia rite ki te kura i Hukarere. Kua
timata te kohikohi nao 'tenei a etahi Pakeha,
a etahi hoki o te iwi Maori. Ko te mea pai,
ko nga tangata katoa o te Hahi kia uru nui ki
taua kohikohi.
Kahore ano kia ngaro tetahi mate 'o' tatou,
ara te takoto kau o etahi pariha i te kore minita.
Tenei ano ia te mea e whakawhetai ai tatou ki
te Atua inaianei, ko te wateatanga o te huarahi
i hoki mai ai a Rev. Aperahama Tamihere hei
kai-tirotiro i nga pariha e rua, i Tuparoa, i.
Whareponga, i pani nei i te matenga o Rev.
Eruera Kawhia. Otira kaua tatou e wareware
ki te whakahau a Te Karaiti, i a ia i ki ra,
"Ko te kotinga e nui ana, ko nga kai-mahi e
ruarua ana: inoi atu ki te Ariki nana te koti-
nga, kia tonoa e ia he kai-mahi ki tana koti-
nga-"
Te take o enei Hui o tatou i ia tau, i ia tau,
ko te mahi ki te Atua kia ngahau i o tatou
kainga katoa; ko nga tangata katoa kia pai te
noho, kia watea i te hara, kia u tonu ki to tatou
Kai-whakaora, ki a Te Karaiti, kia kaha ai te
mahi i ta te Karaiti i pai ai. Koia hoki te
mahi i mahue iho nei i a Te Karaiti ma tana
Hahi. He whakaaro ki tenei i whakaritea ai
e te Hahi te takiwa kua pahure tata ake nei,
e kiia nei ko Reneti, hei maharaharatanga ma
te tangata ki ona hara i mate ai to tatou Kai-
Whakaora ki runga ki te ripeka. E kiia ana
taua wa, he wa nohopuku, kia waiho ai hei
mahi ma tatou, ko te uiui i a tatou, ko te tiro-
tiro i a tatou ake mahi, kia kitea ai nga mea
katoa e poka ke ana, kia whakina ai ki te Atua,
me te inoi ano kia murua katoatia ki nga toto
o Te Karaiti i whakahekea ra mo tatou. He
pai me i ata whakaaroa tenei e tatou katoa.
Kaua he mahi whakaahuareka hei whakaware
i a tatou i runga i tenei mahi uaua. Koia hoki
i kiia ai e ahau ko tenei huihuinga o tatou kia
pono ki te wa e whakaputa nei tatou i te koa
mo te Aranga ake o Te Karaiti i te mate, mo
no-a taonga hoki kua whakawhiwhi mai e ia ki
a tatou.
Ma to tatou Atua e whakahaere a tatou
mahi katoa kia rite ki tana i pai ai.
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
HE WHAKAPANGA MINITA.
I panuitia e tetahi o nga nupepa o Turanga
nei te whakapanga o Wiremu Keretene raua
ko Eru Hakaraia, ki Akarana. I te mea mo
te Pihopatanga o Akarana raua i haere rawa
ai ki reira whakapa ai. I tae te Kawana ki to
raua whakapanga, auina ake i tahi raka haere
raua ki te whare o te Kawana i runga ano i te
tono mai a taua tangata. I nui te whakaaro
o te Kawana ki te whakapanga o enei o nga
minita Maori. He tu tonu no to tatou Kawana
te whakapiri ki nga mahi o te whakapono.
———-*•———
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri, ki te
Himene : he nui noa atu nga pukapuka kei a
au inaianei: ko te utu :—
He mea nui, kiri whero ... 3/-
He mea paku, kin whero ... 1/6
He Himene, ... ... --6
Ki te tono Himene nga Minita ki a J. Up-
ton, Akarana, ka iti iho te utu.
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu i nga
pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
————••>-•————
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te marama,
2. Ko te oranga mo te Pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku mai ai
ka takaia tana Pepa ki te awhi whero; e rua nga putanga
pena ka whakamutua te rere atu a te Pepa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi
o ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo
te ta i aua korero; kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa:—
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
10/6 Tuauru. 10/- Rev. Tamihana Huata. 5/- Rev. Hemi
P. Huata, Rev. Wiki te Pa, McNalley, Henare werahiko, Ropiha
Tamararo, Pita Pokia, F. R. Wykes, Tame Pera. Hemi Tapeka,
Hapara Patahuri, Reihana Moari, Watarawi Rangi, Pita Rapana.
.Wiremu Poata, Erueti Hohepa. 2/6 Aoriwa Patira, Hemi Kauta
Reweti Pahau, Wi Tupaea. 2/- Tuhanarete. 1/6 Tu Rakuraku.
1/- Mrs. Haliburton.