|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 39. 01 May 1901 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa,
he Kupu Whakamarama.
NAMA 39. GISBORNE. MEI 1901,
NGA MAHI KOHIKOHI.
NA te Kaiwhakaora o te ao te kupu, "Pai
atu te whakawhiwhi i te whiwhi." He
tohu no te whakapono ora te kohikohi a te
tangata ki nga mahi tika, no te mea ki te pa
te ngakau o te tangata i a te Karaiti ka pa ano
tona pakete. Kaua hoki te tangata e mea he
maumau tana hoatu moni ki nga mahi a te
Atua, e nui ke atu ta te Atua homaitanga ki te
tangata i ta te tangata ki te Atua, e kore hoki
te Atua e whakaae kia roa te nama a te tanga-
ta e takoto ana ki runga i a ia.
Na, mo nga mahi kohikohi a te Maori. He
iwi maama he iwi taumaha ano hoki te Maori
ki te kohi. Kua takoto noa atu te wero a Te
Wiremu, otira kaore ano kia tata noa ki £50
te moni kua puranga o roto i te £2000 ma te
pihopatanga kotahi. Kua rua nga marama i
tohe ai matou kia kaha te kohi mo te Kura
Kotiro Maori ki Akarana, kei te whakaanga-
anga tonu te Maori. Mehemea te tangata ka
ata whakaaro tera e marama tana kite i te tika
o te hapai i tenei kura, tera e ki ake tona hine-
ngaro matau ki a ia, e tika ana ia kia kohi mo
tenei kura. Otira kaore te Maori e kohi ana
i ta tana hinengaro i whakahau ai, engari i ta
tona ngakau whakapehapeha i whakaoho ai.
I runga i tenei take e rite ana te Maori ki
te tamariki e mahi nei i a o ratou ngakau i
hiahia ai ehara i ta te ngakau i whakaaro ai.
Hei whakamarama ake i te tikanga o aku
kupu. I te hui i tu ki te Muriwai e £820 te
moni i kohia, he moni tino nui rawa. I wha-
kapaua te kaha o nga iwi katoa ki te kohikohi.
Na, he aha te take i nui ai te kohi ? Kaore kau
he take, heoi ano he kawenga na te ngakau
whakahihi,na nga mahi whakaputaputa. He
iti noa iho te whare-karakia o te Muriwai,
kaore i neke atu i te £100 te nama i runga i
taua whare; ka iti noa iho i te hawhe o te papa
o pereti e te pau; i mohiotia tenei e nga iwi
katoa, otira kaore i arikarika te kohi. Kahore
kau he panui, kanui te mate o te Huauri. I
kaha te kohi, ehara i te mea -na te whakaaro
tika i kaha ai engari na te ngakau whakahihi,
ko nga mahi e tino tika ana hei awhinatanga
ka taumaha te whakaaro o te Maori. He tohu
kuare tenei, he hua no te whakaaro horihori.
Hui katoa nga moni o nga hui ki te Muriwai,
ki Harataunga, ki Te Whakaki, £1820. Ka-
ore matou i te ki he moumou te moni mo enei
hui, ta matou e pouri nei ko te kore o te Maori
kaore e titiro ki nga take tika hei tautokotanga
ma ratou. I tono ano etahi o matou i Te
Muriwai kia kohikohi te tangata mo te kura i
Akarana otira i taumaha te whakaaro o te ta-
ngata, i pehia te whakaaro tika e te whakaaro
horihori. E whakiia mai ranei etahi wahi o
enei moni mo te Kura Whakamaharatanga
ki a Kuini Wikitoria, e kaiponuhia ranei ? Me
tatari tonu te panuitanga ki roto o TE PIPI-
WHARAUROA.
Me whakaputa ake i konei to matou ngakau
whakawhetai ki nga tamariki wahine poi o te
kura o Tikitiki, wahi o Waiapu. 1 te hokinga
mai o aua tamariki i Te Muriwai ka tu ta ratou
poi ki Turanga nei, i whakamihia ai e te pa-
keha. I te whakaaro rangatira o aua tamariki
homai ana e ratou mo te kura £10. Ina te
ngakau makoha, hei tauira ki nga pakeke ki
nga hui. I mea a Te Karaiti ki nga Parihi,"E
tika ana ano kia meatia enei, a kia kaua era e
kapea. "
TE NUI O TE IWI MAORI.
IRUNGA i te tauanga i te Iwi Maori i tenei tau
kitea ana e 40,611 nga Moari o Aotearoa, e 3511
te nuinga ake i te tau 1896; e 2028 o Te Waipounamu,
e 296 te hekenga; e 212 o Wharekauri, 12 te pikinga.
Hui katoa te pikinga o te Iwi Maori e 3228. He rongo
tino pai tenei.
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE KOTAHITANGA O TE AUTE.
(Na TIPI-WHENUA.)
Etahi Ture Marae.
ITE ahiahi o te Mane, te 10 o nga ra o Tihema,
1900, ka tu ano te hui, ko te take korero tuatahi
ko te whiriwhiri i etahi ture hei hoatutanga ki nga
Kaunihera Marae. He maha nga ture i oti, heoi taku
e whakaatu ake ko etahi, ma te hekeretari tonu o te
Kotahitanga o Te Aute e whakatakoto enei ture ki te
aroaro o nga Kaunihera Marae, hei titiro ma ratou.
Kei te ahua o te iwi o nga kainga te ritenga mo enei
ture, ko te ture e tika ana mo tetahi kainga e kore pea
e tika mo tetahi atu kainga. Ko enei ture e whakahae-
retia ana i raro i te Tekiona 16 o "Te Ture Kaunihera
Maori."
(1). Me hanga he papa rakau mo nga whare, kia 6
inihi te rewanga ake i te oneone, haaunga nga whare
tunu kai me nga whare ririki o waho o te whare nui.
Ma te kaunihera e whakahau kia. hangaia, a e ahei
ratou ki te whiu i te tangata whakakeke.
(2). Ki te kore he putanga pawa o te whare, kaua
e tahuna he ahi, heoi ano me ahi ngarehu anake.
I whakahe etahi ki tenei ture, i mea he ahi kino te ahi
ngarehu, he paihana. I mea a Reweti Kohere he ture
pakeke rawa tenei, he kohuru tonu i nga kaumatua.
Ehara i te mea he take kino rawa te pawa, e kaika ai ki
te whakakore i te ahi. I whakaaetia tenei ture.
(3). Me pokapoka nga whare hei putanga mo te
hau kino ki waho, hei tomonga mai mo te hau pai.
E mea ana te Maori he tohu aitua te poka i te whare
otira kua kaha te ekenga o nga tikanga pakeha ki runga
i nga whare maori, kahore kau he tapunga inaianei.
(4). Kaua e neke atu i te wha ra e takoto ana te
tupapaku ka nehu ai; kia kotahi he urupa mo te
kainga.
I mea a Apirana Ngata, "Te aroha o te Maori he
horihori kau — nehua te pirau; ki te mate te tangata
he pirau anake."
(5). Ma te kai-tirotiro e whakahaute tangata kia
horoi kia whakapai i tona whare, ki te turi taua
tangata me whiu, kaua e neke ake i te $1. Ki te riro
ma te kaunihera e mahi te mahi a tetahi tangata me
tono taua tangata ki te utu.
(6). Kaua te waipiro e tapoko ki roto o te rohe o te
pa, kaua ano hoki e kitea te waipiro i nga huihuinga
tangata.
He maha nga ture i oti, ko etahi ruarua nei enei.
Anei ano etahi ture ririki. Kaua he paru, he kainga
a kino, e waiho i roto i te pa; kia tupato kei kino te wai
inu; kaua he mea mate e nehua ki roto o te kainga,
kaua he taiapa poaka me era mea kaore e pai. I tohe
a Reweti Kohere ko te ture mo te ahi e whakakore.
"Kia ngawari nga ture i te tuatahi, he tikanga hou, kia
roa ra ka whakakaha ai. I whakaaro ia ko te mea
tuatahi tonu he taiapa i te pa katoa ki te taiapa waea,
hei rohe mo te kainga, hei arai atu i nga kararehe ki
waho.
He Aroha ki a Te Wiremu.
No te ahiahi ka hoatu e Apirana Ngata etahi hereni
i kohikohia e te hui ki a Te Wiremu, Atirikona, hei
whakamaharatanga mo tona turanga hei tumuaki mo
te Kotahitanga mo nga tau e rima, mo ana mahi kaha
hoki ki te awhina; ko te moni hei hoko i tetahi tuuru
mo te whare-karakia i Te Aute Kareti.
I te tunga o Te Wiremu ki te whakahoki i nga kupu
a te hui ki a ia, ka mea, "E puhoi ana te puta mai a te
kupu i toku mangai hei whakaatu i te nui o te whaka-
mihi o taku ngakau mo to koutou whakaaro. E mahi
nei au, ehara i te mea kia mihia ai au e te tangata kia
whiwhi ai ranei au ki te utu. He ohaaki na taku matua,
I muri nei kia mau ki te iwi Maori, kanui te tangata
hei whakaaro ki te pakeha.' E waiho iho ana e ahau
i roto i taku wira etahi moni hei awhina i nga tamariki
Maori, kaore ano kia whakaaturia e au, engari he pa no
taku ngakau i puaki ake ai i a au. Ko te utu mo ta te
tangata mahi ehara i nga kupu whakamihi, engari kei
roto ano i tana mahi. Ko taku utu ko ahau e mataki-
taki nei ki a koutou. Ka ea taku mate i takahia nei e
au." (Kaore tonu i roa te ngaronga o Mihi Wiremu ki
te oneone, i tona hemonga ohorere, ka tu te hui ki
Putiki, i tae ai a Te Wiremu.— TIPI.)
Te Hahi Maori.
I te ata o te Turei ka whakatakotoria te motini tangi
mo Te Karaka, Atirikona o Waimate, me te tu katoa
ano te hui. I muri mai ka panuitia te reta a te Ope
Whakaora (Haraweihana), he tono ki te iwi Maori kia
whakaritea kia 1000 eka (!) hei whangai i tetahi kura
e whakaarahia ki runga ki taua whenua hei whakaako-
ranga i nga tamariki tane Maori e 50, ki te mahi a-ringa.
Ki te tu taua kura tera e awhinatia e te Kawanatanga.
Kaore he kupu a te hui mo tenei take.
Na te Tatana te motini o muri iho. I mea ia tetahi
take nui e ora ai te iwi Maori kei te pai o nga minita o
te Hahi. E rite ana nga minita kaumatua mo o ratou
na wa, mo to ratou na whakatupuranga. Ko nga minita
mo tenei wa, hei nga tangata i tae ki nga kareti, i ata
whakaakona ki te mahi minita. E taea ai tenei wha-
kaaro kia tu he kura minita kaha. E hara i te mea e
whakahe ana ia i Te Raukahikatea, engari e mea ana
ia kia whakahirangia ake nga mahi, kia rite ki te ahua
o enei ra. Me whakaako nga Karaipiture, me era atu
pukapuka ano hoki.
I tukua tenei motini ki nga pihopa ki te Komiti Wha-
kahaere o te Hahi Maori.
I mea a Hemi Huata, ehara i te mea ko te mohio te
mea nui mo te minita, engari ko te ngawari. Ehara
a Nikora Tautau raua ko Taimona i te tangata kura,
engari he ngawari. He whakatauki na taua na te
Maori, " He tamariki wawahi taha. " I kore ai etahi
tangata e hiahia ki te mahi minita he whakaaro ki to
ratou tamariki rawa.
I mea a Te Wiremu, ehara i te mea e whakahe ana
a Te Tatana i nga minita tawhito engari i nga minita
hou. He mea pai te kura hei whakawhanui i nga wha-
kaaro, kia kore ai e kuiti.
I ki a Perere Peneti, ehara i te mea ko te mohiotanga
te mea nui mo te minita, engari ko tona whiwhi ki te
kaha o te Atua, ko te noho nui o te Wairua o te Atua i
roto i a ia.
I te whaikorero a Reweti Kohere i mea ia, mehemea
ka ata tirohia te tu o nga Apotoro ka kitea kaore i rite
tonu to ratou ahua, engari i rere ke tena tena. He
kaumatua etahi he tamariki etahi — ko nga tamariki
hei kimi tikanga hou, ko nga kaumatua hei tohutohu—
he mohio etahi, he kuare etahi. He tangata mohio atu
a Paora, a ko ia te mea i whakahaua kia haere ki nga
Tauiwi, ki te hunga mohio o Kariki, ki Roma me era
atu whenua, kaore i tonoa etahi atu. Waihoki e hiahia
ana te Atua ki nga tu tangata katoa hei minita mana.
Ko nga tangata o te Hahi i puta nga rongo he tangata i
whakaakona ki nga kareti: a Matini Ruta, a Hoani
Nooki, a Hoani Weteri me etahi atu. E kore e nui ana
kupu mo Te Raukahikatea i te mea ko ia tetahi o nga
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
kai whakaako, engari he tono tana kia nui te haere o
nga tamariki o Te Aute ki reira rae whakaatu ratou i to
ratou hiahia, a tera nga kai whakaako e mahi i te mea
tika, otira ki te kore e rite ki a o ratou whakaaro kei a
ratou te whakaaro mo te puta ki waho o te kareti.
I puta ano etahi motini whakahe i te Hahi Maori
engari kahore au i rongo, i haere ke au ki te korero ki
te Kareti Kotiro pakeha o te taone o Whanganui. Kaati
pea nga korero mo tenei tuhinga. Tena koutou e te iwi!
( Taria te roanga.)
[E pouri ana matou, i te apiapi o te pepa, kaore i
uru nga korero maha. Hei tera putanga panuitia ai
Te Rongoa mo te Mate Kohi, he korero tino pai, taria.
ETITA.]
TE HUI KI ROTORUA.
KO te hui ki Rotorua e whakamine ai nga
iwi katoa o Aotearoa hui atu ki te Wai-
pounamu, kite powhiri i te tama a te Kingi,
hei hui nui whakaharahara; ki te mama te
utu o nga tima tera e tae te 5000 ki Rotorua.
Ko nga whare katoa i Rotorua kua taunahatia
katoatia e te tangata. He rongo korero, e kiia
ana kia tae mai nga rangatira o Rarotonga ki
tenei hui.
I tae te Honore Timi Kara ki Rotorua ki te
whakariterite i nga mahi o te marae; ona hoa.
i haere ai ko Te Hati Houkamau, ko Waiheke
Turei, ko Heta te Kani, ko Wiremu Potae,
me Apirana Ngata, he rangatira katoa no te
Tai-rawhiti. I whiriwhiria ko te papa-purei
hoiho hei puni, ko waenganui e 30 eka, me
whakatuwhera hei hakanga. E hangaia ana
he whare hei matakitakitanga mo te Tiuka me
ona hoa; i raro iho he wahi hei matakitakita-
nga mo nga manuhiri kotahi mano. Ko te
nuinga o nga whare mo te Maori he teneti,
engari kei te hangaia he whare raupo ano e te
Arawa, kei te whakapuranga hoki i te wahie;
ma nga ope whakaeke e mau mai he taewa he
kumara, ko te nuinga o nga kai ma te Kawa-
natanga. Kua whakaritea he komiti mo te
Arawa, e 20, to ratou tumuaki ko Tawa (Cap-
tain Mair), ma ratou e whakahaere te marae.
He kupu tohutohu ta matou ki nga matua
haka, kia kaua rawa e kitea te kakahu pakeha
ki te marae i nga wa o te haka, waiho atu
nga ripene me nga kakahu o te pakeha mo a
te pakeha kanikani. Me kahu maori katoa te
paki, me piupiu, me pake, me tarahau, me
muka me harakeke noa ranei, engari me wha-
tu ano, kaua rawa e kitea te kakahu pakeha,
ki te mauria te kahu pakeha hei roto atu i nga
kakahu maori.
Tena e te iwi, i te mea ko taua anake te iwi
maori ka whakaminea nei kia kite i to tatou
rangatira, whakaputaina to tatou tu rangatira
kua paku nei ki te ao katoa, whakaputaina i
runga i te pai, i te kore e haurangi, i te ngaro
o nga mea kino, whakaputaina i runga i te
hapai i te whakapono.
KURA KOTIRO MAORI.
KUA whakaritea kia haere a Rev. Perere
Peneti ki te kauwhau ki nga pakeha ki
nga Maori o tenei koroni kia tautoko i te Kura
Whakamaharatanga ki a Kuini Wikitoria.
Kei te Waipounamu ia i enei ra. Ko te Rev.
Katene Pukerua o Heretaunga kua haere ki
Taranaki hei whakakapi mo Peneti i enei ra.
• I te hui o te Hahi i tu ki Rangitukia i whaka-
aetia tenei motini, "Ka manawareka tenei hui
i te korero ka puta nei i te Hinota Nui mo
tetahi kura kotiro Maori kia tu ki Akarana;
he whakahau hoki tenei ki nga tangata katoa
o tenei takiwa kia uru ki te kohikohi mo taua
kura."
E hiahia ana matou ki te whakamahara i
nga tangata e whai paanga ana ki Waipiro
me era atu whenua e reti ana ki a Mita Hemi
Wiremu mo te wero kia kohi ratou, a ma
Mita Hemi e tapiri ta ratou. Ki te kore ratou
e kohi e kore ano hoki taua pakeha e kohi.
E kohi e te iwi kei moumou enei moni mo te
kura mo a tatou tamaahine.
E tika ana kia kohi nga hahi katoa mo tenei
kura, he Whakamaharatanga hoki ki a Kuini
Wikitoria o te katoa, hei kura hoki mo nga
tamariki wahine katoa. Heoi nei ano te Wha-
kamaharatanga tika ma te iwi Maori ki te
Kuini. Kia tatanga e te iwi kaua te ngakau
e puhoi e huiki, kaua e whakamanawa ma te
pakeha e hanga he kura mo a tatou tamariki,
ka nui te raruraru i te pakeha.
Hei te unga o te Tiuka o Kono waara ki
Akarana ka whakatakotoria e tona hoa wahine
te kohatu o te kaupapa o te kura. Ka timata
tonu te hanga i te whare i tenei tau, ahakoa
kaore ano kia whaiti noa te moni. Ka tata te
eke ki te £900 te moni katoa inaianei, ko te
moni e hiahiatia ana kia £10000. Ko te nui-
nga o te £900 na te pakeha, he iti noa iho ta
te Maori.
Mo te Kura Kotiro Maori.
£10 na nga tamariki Poi o " Kahukura." £2 na nga Maori o
Kairakau. £1 55. no te kohikohi o te karakia i Te Kuri-a-Tuatai.
£1 Rev. Mohi Turei, Erehina Te Kuru, Hoera Rapaea, Hoani te
Rangi-kangaiho, Hemi te Urupu, Kiripana. 10/- Hokara, Pipi,
Kataraina Ngapera. 5/- Tauranga Eria, Arihi, Awihi, Wahawaha,
Wiramina, Henare Purukuto, Tuakana. 3/-Te Moti, 26 Maku,
Tio Hoera, Mabel Purukuto. 2/- Takerei Ihaia. 8/- kohi paku-
paku. No Heretaunga te nuinga o nga pakeha me nga Maori kua
kohi.
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE RA PETEKOHA.
HE mea ata whakahau e te Atua ki nga
tamariki a Iharaira te Hakari o nga
Wiki, ( Eko. xxxiv. 22 ), i kiia taua Hakari to
nga Wiki no te mea e 7 nga wiki i muri iho i
te Kapenga taua mea (Tiu. xiv. 9, 10,). A
i te mea kua mohio nga Hurai ki te reo Kariki
ka kiia taua hakari to te Petekoha, ara to te
50, e 50 hoki nga ra o te kapenga taea noatia
te hakari o nga wiki.
Ehara i te whakaaro ki.te hakari o nga Hu-
rai i kiia ai e te Hahi te ra o te Petekoha he
ra nui, engari he whakamaharatanga tenei ki
te Wairua Tapu i ringihia mai e te Atua ki
tana Hahi i taua ra. Kei te rua o nga upoko
o nga Mahi a nga Apotoro te korero mo taua
mea. He nui noa atu nga Hurai o nga whe-
nua katoa kua tae ki Hiruharama ki te Hakari,
na reira i kitea nuitia ai taua mea, i tae atu hoki
te korero ki nga whenua katoa.
Ki te ki a nga kaumatua o te Hahi ko te ra
whanautanga tenei o te Hahi. I ata whiri-
whiria e te Karaiti ana tangata i pai ai, engari
kahore ano kia tu te Hahi, kahore ano hoki
kia whakahangia mai te wairua whakaora ki
roto. I pera hoki ta te Atua hanganga i te
tangata: i whakaahuatia ia e te Atua, " he
puehu no te oneone," engari ehara tera i te
tangata i te mea kaore ano kia whakahangia
e ia ki roto ki ona pongaihu te manawa ora,
katahi " ka whakawairua ora te tangata."
( Ken. ii 7).
Kotahi rau e rua tekau nga tangata e wha-
kahoa ana i mua i taua ra, ko aua tangata ano
te Hahi whanau hou. Otira kua rereke : he
hunga wehi ratou i mua a ka maia, he hunga
kuware, a ka mohio ki nga reo ke, he hunga
ngoikore a ka kaha, he hunga e awangawanga
ana te haere a ka ata tohutohungia e te Wai-
rua Tapu. Ko nga mea hoki ena i whakaaria
mai e te Karaiti ki a ratou. I kiia hoki te
Wairua Tapu ko te Kai-whakamarie, (Hoa.
xv. 26), ko te Kai-whakaako, ( Hoa. xiv. 27),
ko te Kai-whakakaha, (Mahi i. 8), ko Kai-
tohutohu ( Hoa. xvi. 13). I te mea kei te ao
nei a te Karaiti ko ia tonu te kai-hoatu i aua
mea katoa ki a ratou, ki te pa tetahi raruraru
ki a ratou ka haere ratou ki a ia kia whaka-
marietia : otira i mea atu ia kia ratou ehara i
te mea pai kia pera tonu ratou (Hoa. xvi. 7),
ka hoki ia ki tona matua kia tonoa mai tetahi
atu Kai-whakamarie i runga i tona ingoa, ara
hei riwhi mona, ( Hoa. xiv. 16, 26).
I te mea kei a ratou a te Karaiti no te Atua
te kaha i riro i nga Apotoro; a i te mea kua
kake atu ia ki te rangi kua tukua hoki te Wai-
rua Tapu ki a ratou no te Atua tonu to ratou
kaha, heoi ano te. rerenga ketanga he mea no
waho i mua, he mea no roto inaianei, te rironga
i a ratou, he mea noho hoki te Wairua Tapu
i roto i te Hahi, he temepara hoki nona te
ngakau o ia tangata o ia tangata, (Kri. vi. 19 ).
Mehemea i tangohia e te Atua te Wairua
Tapu kua mate rawa te Hahi, pera me te tanga-
ta ina tangohia atu tona manawa, ( Wai. civ.
20). Engari e kore rawa te Atua e pai ki tena,
tena ko tenei ka ringihia tonutia te Wairua,
tirohia Mahi iv. 8, 31.
He mea marama ta Pita kupu ehara i te mea
mo nga Apotoro anake taua taonga nui, engari
mo te hunga katoa e whakapono ana ki a
Te Karaiti (Mahi ii. 38, 39). Ko te take tena e
mea ana te Hahi tera te Wairua Tapu e ringi-
hia ki te tangata i tona iriiringa, i tona whakau-
nga. Heoi kia kaua tatou e pohehe mo te
hunga anake o Epeha, o Teharonika, te kupu
a Paora kia kaua e whakapouritia, kia kaua e
tineia Te Wairua Tapu, ( Epe. iv. 30, 1 Teh.
v. 19 ). Mo tatou hoki nga hua o tona noho
ki te ngakau, ( Kar. v. 22-23 )•
He mea pai kia mahara tonu tatou ki enei
mea nui i nga wa katoa, engari i whakapumau-
tia te Ra Petekoha hei hakari mo te Hahi
hei whakaoho i a tatou ki te whakaaro ki aua
mea. Ka mana te kupu whakaari a Te Kara-
iti ( Ruka. xi. 13 ), heoi ano te mahi ma tatou
me inoi i runga i te whakapono.
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA
NGA HUI WHARE-KARAKIA.
TE ope a Ngatiporou i haere ai ki te hui i
i Harataunga 108. To Waikato.tangata
i tae ki te hui ko Rev. Nikora Tautau. He
nui ano te ope pakeha mai o Akarana, i haere
mai ai te Rev. George McMurray ki te whaka-
tuwhera i te whare karakia. Ko tenei whare-
karakia mo nga pakeha mo nga Maori. I
whakahaeretia ano e Apirana Ngata te Ture
Marae. Kua panuitia e matou te ahua o te
whare-karakia i te NAMA 36. I whakamihi
nga pakeha o Akarana i tae ki tenei hui i mea
te kai tuhi o te "Auckland Weekly News",
"Mo te atawhai ki te tangata, kaore he iwi hei
rite mo te Maori o nga iwi pakeha o nga iwi
maori ranei i te ao katoa." Hui katoa te kohi
e £540, neke atu ranei.
Muri tata tonu iho i te hui i Te Muriwai
ka tu ano he hui kawanga whare-karakia na
Ngatihina ki te Whakaki, Wairoa, i te 26 o
nga ra o Aperira. K 300 pea nga tangata i
huihui. Te moni kohi £460 12s. 4d.
NGA KAUNIHERA MARAE.
Horouta.
AT. Ngata, Te Horo; Pene Heihi, Tu-
. parea; Hohepa Rairi, Whareponga;
Wiremu Pokiha, Whareponga; Waiheke Tu-
rei, Kawa Kawa; Piripi Rairi, Rangitukia;
Hori Mahue, Kawa Kawa ; Manihera Waititi,
Raukokore; Waikura Tautuhi-o-Rongo, Te
Kaha; Paora Ngamoki, Omaio: Kopu Eru-
eti, Maraenui; Haaka Tautuhi, Torere.
Matatua.
Tu Rakuraku, Waimana; Merito Heteraka
Whakatane ; Pouwhare, Ruatoki; Herewini
Waata, Whakatane; Peka Hinau, Ruata-
huna ; Wharepapa Whatanui, Te Whaiti;
Erueti Matutaera, Te Teko; Toki Wharetapu,
Ruatahuna; Kopae Ihakara, Whakatane;
Mika te Tewha, Karatia; Haimona Wetini,
Matata; Hira Tai, Opotiki.
Te Arawa.
Raureti Mokonui-a-Rangi, Matata ; Te Ko-
kiri Hemi, Te Puke; Matuha Enoka, Te
Ngae; Eruera Karaka, Te Awahou; Hiku-
rangi te Whetu, Whakarewarewa; Kiri Tapi-
hana, Maketu; Moho Wi Hapi, Te Puke;
Tieri te Tikao, Rotoiti; Te Morehu Kirikau,
Maketu: Wharetutaki Rotohiko, Rotorua;
Henare Werahiko, Paeroa, Hemi Uara Ra-
ngihoro, Maketu.
WHITI WHITI ORA!
Î KAUWHAU ai etahi tangata he mea
kia whakamihia ai ratou, ehara i te mea
kia ora ai te tangata.
Ko te haere a etahi tangata ki te tangi, he
tangi kai, he haere ki te haereere, ki te ngahau.
Kaore te tangata e pai ki te kauwhau roa,
engari kia tu ki te whai-korero awatea atu e
korero ana.
Ahakoa kaore to hara i te mohiotia e te
tangata engari kei te mohiotia e koe ano, e
kore rawa e wareware i a koe a mate noa koe.
He tahae te kore o te tangata e utu i ana
nama mehemea e taea ana e ia te utu, tona
kore ranei e mahi moni hei utu.
I hoha tetahi tamaiti i te nohoanga i tona
kainga ataahua, haere ana ki tawhiti kia kite
i nga mahi o te ao, a tana i kite ai — he whangai.
poaka.
Te maata-puna o te hari pono, ehara i te
mea ko te mahi i tau i pai ai, engari ko te pai
ki te mahi i whakaritea mau.
I kore ai te tangata e whakaaro mo tona
wairua na te mea ko te tino mea tera hei
whakaarotanga mana.
Te piri pono o etahi tangata ki te Kawana-
tanga ki a te Kuini, he whai kia whakanuia ai.
I mea a Horomona " Te tangata e mahi ana
i tetahi mea, ka kite ia te pai: na, te tangata
e whakawhirinaki ana ki a Ihowa ka hari a ia."
Kaore etahi tangata e whakaae ki te tika o
tenei korero.
Kaore ano he tangata kia totika noa i runga
i te mahi tahae, i te hara ,otira kei te whaka-
puta matauranga tonu etahi tangata, kei te
mea, ae.
Ko te tangata e kore ana e inoi i tona haere-
nga ki te moe, e mea ana kia rua nga po mo
te ra kotahi.
I mea a Wiremu Hakipia :—
Ko ia e tahae ana i aku moni e tahae ana i te
kore noa iho,
He taonga ano, he korekore noa iho.
Naku, nana, kua ponongatia ki te mano.
Otira ko ia e tahae ana i toku ingoa pai,
E tahae ana i te mea e kore nei e whaka-
rangatira i a ia,
Otira e tino whaka-rawakore rawa ana i a au.
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
HE HUI MINITA.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
TENA koe, e mahi uaua mai na i ta tatou
I manu. Ma te Atua nana nei tatou i
tiaki, mana koe e whakakaha ki te mahi i nga
mahi pai: e taea ai te mahi nga kupu pai hei
haringa haeretanga ma TE PIPIWHARAUROA ki
nga wahi katoa o Aotearoa, me te Waipou-
namu.
Tenei etahi kupu hei waiatatanga ma "TE
PIPI," ki nga taringa o. te iwi e noho mai ra i
o ratou nei kainga. I te matenga o Te Karaka,
Atirikona o te Waimate, ka takoto te tikanga
kia kahore he Hinota i te Atirikonatanga o te
Waimate, he pouri mo te matenga o taua
Koroua, engari me whakatu tetahi hui, hei hui
mo nga minita anake o te Pihopatanga katoa
o Akarana. I whakaaetia ano hoki taua tika-
nga e te Pihopa, na Rev. H. A. Hawkins, te
whakahaere mo taua hui, takoto ana mo te
20 o Maehe 1901. He nui te pouri i muri iho
i te kiteatanga i uru tomo nga hui e rua ki aua
ra, ara te hui ki Harataunga me te hui hoki a
nga minita ki te Waimate, otira i ata whaka-
arohia ano e nga kaumatua a wehea ana nga
minita, ki nga hui e rua.
Nga minita i tae mai ko Archdeacon Walsh,
ko Canon Calder, ko Revs. H. A. Hawkins,
ko Matiu Kapa, o Kaikohe, ko Meinata te
Haara, o Kaitaia, ko Hone Papahia, o Hoki-
anga, ko Herewini Paerata, o Whangaroa, ko
Reihana Ngatete, o Peria, ko Tiopira Paerata,
o Paihia, ko Timoti Kiriwi o Waimate, ko
Hare Ruarangi, o Kaipara, ko Eruera Haka-
raia, o Parengarenga, ko Wiremu Keretene,
o Whangarei. I te ahiahi o te 19 o nga ra o
Maehe ka hui ki te powhiri i nga manuhiri i
runga i nga ritenga maori.
I tenei haora ka pa tetahi mate ki tetahi o
nga minita ki a Meinata te Haara, kahore i
rima meneti, kua tino hemo. Nui atu te pouri
i pa ki a matou.
Ko tetahi tenei o nga minita kaumatua e
ora ana i enei ra, i whakapakia ia i te tau 1875,
ona tau e 61. I mahi ia ki Paihia a no te wa
i pangia ai ia e tetahi mate nui ka whakahokia
atu ki Kaitaia, ko tona kainga ake hoki tera.
I reira ia e mahi ana a i nga wa e pangia ai ia
e taua mate mahue ana tona tinana i ona
mahara tika, heoi i enei ra kanui tana ora
a taea noatia te wa i pa whakarere nei te mate
ki a ia. I nuku atu i 70 maero te matara o
tona kainga, i haerea mai nei e ia.
Heoi tangohia atu ana ia e tona Matua i te
rangi i waenganui ona teina, tuakana, ki te
okiokinga, e tatari atu ai ki te hokinga mai o
te Karaiti. Haere atu e te tuakana ki te uma
o te Kaihanga, haere atu pororaru ana matou
i tenei po! Uru mai ana nga mahara tera e
kore taua hui nei i te aitua i pa nei ki a matou,
otira no te aonga ake ka ata whiriwhiria ano
e matou a tuturu ana me whakahaere tonu te
hui, ko etahi o nga minita me haere ki te kawe
i te tupapaku ki Kaitaia. Kawea atu ana a
Meinata ko maua ko Rev. R. Ngatete i tukua
hei kawe, no te 25 o Maehe 1901 ka nehua ki
Kaitaia.
Ko nga mahi o te hui i haere tonu, kotahi
tino wiki i mahi ai. Ko nga mahi he whaka-
kaha i nga mahi wairua ko Canon Calder te
tino kai ako tohutohu i nga minita Maori.
Kahore he ata he ahiahi i maumauria ki te
huihui, nui atu te pai o tenei hui. I te Ratapu
te 24 he mea hui te karakia maori ki te karakia
pakeha.
Ko te hapa na Rev. Hone Papahia raua ko
Rev. H. A. Hawkins i tuku. Nui atu te koa te
whakawhetai ki te Matua i te rangi, mo te
whakahihikotanga o nga ngakau o nga kau-
matua o te Hahi kia hui tetahi hui penei ki
waenganui i te Hahi Maori o te Pihopatanga
o Akarana ko te hui tuatahi penei tenei ki tenei
Pihopatanga. No te Taite 28 ka mutu te hui,
ka hokihoki atu nga minita i runga i te koa,
mo nga mea i kitea i rongo ratou.
Ma te Atua tatou e tiaki,
na TIMOTI KIRIWI.
TE HUIA.
I TE unga mai o te Honore Timi Kara ki
Turanga nei, ka ki ia he tino taonga te
pare huia ki te titia ki te potae, e rite ana ki te
tikiti hei tuku i te tangata ki nga wahi katoa,
hei tohu hoki e powhiritia ai ki nga wahi
katoa. I tino hari ia mo tona pare i a ia
i Ahitereiria.
Ko te huia to taua nei pare to te Maori, he
pare tawhito, tau, rangatira, he pare tapu, ko
nga rangatira anake ki te mau i nga ra o
nehera. E koa ana matou ki te kite i nga
tamariki Maori, taane, wahine, e manaaki ana
i to tatou tohu. He tino ataahua te tamariki
wahine hawhe kaihe ki te mau mai i te huia;
rangatira ana te ahua o te tangata ki te titiro
atu.
Kaore pea he pare i tua atu i te huia te
whaia e te tangata inaianei, e te pakeha, e te
Maori. E nui ake ana i te tekau hereni te utu
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
o te huia ki etahi wahi o te motu nei. He
pare huia etahi o nga aroha a nga Maori o
Whanganui i tapae ai ki te rangatira o nga
hoia o Ingarangi. He whakaaro rangatira
tenei, ka tika hoki te hoatutanga ki nga
tangata nunui. I huaina e Rore Onoro, tetahi
o nga kawana o Niu Tireni, ko te Huia te
ingoa o tana tamaiti i whanau ki o tatou mou-
tere. He whakanui tenei i te iwi Maori.
Engari e tino pouri ana matou ki te nui rawa
o nga pakeha e mau ana i te pare huia, ehara
nei hoki i a ratou tenei tohu, a, nawai ra kua
waimeha noa iho, kua noa te tapunga o te pare
huia. Kaati ano ianei i nga pakeha rangatira,
i enei ra kua mau nga tu pakeha katoa. He
tino nui to matou whakatakariri. Kua mau i
te huia nga pakeha tutua nei, nga kai mahi,
nga tangata whiu kooti; nga wahine pononga
nga wahine hokohoko waipiro, nga wahine
nanakia ! He tino whakaware rawa tenei i te
oha a. nga tipuna. Na wai enei pakeha i
whakawhiwhi ki te huia ? Ko te nuinga o
ratou na te Maori; na te Maori i hoatu noa
he pare mo nga pakeha e inoi ana mai ki
a ratou; na te Maori i hoko ki te pakeha. He
mea pouri rawa tenei ki te ngakau rangatira;
he takakino i o tatou nei tohu tapu, tohu
rangatira. He karanga ta matou ki te iwi
katoa kia kotahi te whakaaro kia rangatira.
E te iwi, puritia te tapunga o te huia, kaati te
pangapanga noa ki nga tu pakeha katoa. Ki
atu ki te pakeha kaore e tika ta ratou mau i te
pare o te Maori, he whakawaimeha noa iho,
he whakanoa, he whakatutua.
HE KORERO KEHUA.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
TENA koe i roto i nga ra pouri mo to tatou
I Kuini atawhai, kua wehea atu nei i a
tatou.
Tenei tetahi korero tipua hei tuku atu mau
kia mauria atu e ta tatou manu, e TE PIPI-
WHARAUROA, hei titiro ma te kanohi hei whaka-
aro ma te ngakau. E ki ana te Pakeha, "O,
kiamana te korero te Maori mo te taipo, no
taipo."
Na e hoa ma inaianei kua whakapono te
pakeha ki te taipo maku e korero atu ki a
koutou tenei taipo hei titiro iho ma koutou.
No te 3 o nga ra o Pepuere nei he Ratapu
taua ra, ka puta te whakaaro i tetahi pakeha
kia haere ia ki te mahi i tana oti i te Ratapu,
ko Pereri te ingoa o taua pakeha, e noho ana
ki te Pakiaka e tata ana ki Karaiwa, Nepia.
I te 7 o nga haora o te ahiahi o te Ratapu
ka whakamaumau te pakeha i tana mihini (tae
rawa atu ki te maara kua tino pouri.—ETITA.)
katahi ka haere ki te tapahi i tana oti, no te
taenga o te pakeha nei ki te paenga o tana oti ka
kite i te wahine e tu ana, ko taua wahine he ke-
hua engari kaore taua pakeha i mohio he kehua.
Katahi ka rere mai te patai a te wahine
kehua ra, "He aha ki a koe tenei ra." Ka
utua e te pakeha te patai a te wahine kehua nei,
"He Ratapu." Ka ki atu ano te wahine kehua
nei, "A he aha koe i mahi tonu ai." Ka ki atu
ano te pakeha nei, "Kaore e taea e au te
pewhea i te mea kua kino ke te maroke o
taku oti."
Ko te wahine nei korero pakeha ai ko te
potae he maro, ko te hooro he hooro mumu,
takai rawa ki te waha o taua wahine, no te ihu
nei anake me nga kanohi e puta ana i te hooro.
Katahi ka ki mai te wahine kehua nei,
"Kanui taku pirangi kia kite au i te mihini
pena, he tauhou ahau, katahi ka ki atu te
pakeha "Haere mai." Ka timata te haere a te
mihini a te pakeha nei, me te haere tahi ano
te wahine kehua nei i te taha ka roa e haere
. ana ka titiro atu ki mua o tana mihini, ka kite
i nga oti e oreore ana. Ka tu nga hoiho he
mataku mai, katahi ka tahuri ake te pakeha,
kua ngaro te wahine ra kore rawa e kitea, heoi
ano ka eke ki runga i tana mihini, ka haere
ano, ka kite atu i tetahi pakeha e haere mai
ana i te huarahi, katahi ka korero mai te
pakeha i haere mai ra i te rori, "Kaore koe i
kite i tetahi wahine," ka ki atu te pakeha o te
mihini ra, "I kite ano au." Katahi ka ki atu
te pakeha i haere atu ra i te rori, "Ko tena
wahine he kehua, i kite au e haere ana i runga
i te taiepa." Ka ki atu te pakeha o te mihini
ra, "Mei mohio au he kehua te wahine nei,
kua hoki au," heoi ano tahuri ana te pakeha
nei ki te wetewete i ana hoiho hoki atu ana ki
te kainga.
Heoi ano,
Na to koutou hoa,
Hastings. na T. RENATA.
[Kaore ano matou nei kia kite noa i te kehua,
ahakoa he nui te korero a te tangata mo te
kehua, kaore hoki matou e whakapono ki te
kehua, ki ta matou whakaaro no roto noa iho
i nga whakaaro o te tangata. Taihoa matou
whakaatu ai, ki ta matou whakaaro, i te take
o tenei mea e kiia nei he kehua. Me te mea
nei ko te tangata i ui mai ra ki te pakeha
nana te mihini te kehua e korerotia nei e T.
Renata; ka taea noatia atu e te tangata tini-
hanga.—ETITA.]
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA
NGA WHAWHAI.
Piripaina.
KUA mau i nga hoia o Amerika a Akui-
ngaro te tianara o nga maori o Piripaina
I mua atu o te whawhai a Amerika raua ko te
Paniora i te tau 1898 i whawhai a Akuingaro
ki te Paniora; no te whawhaitanga o te Pani-
ora ki a Amerika ka awhina a Akuingaro i a
Amerika; no te rironga o Piripaina i a Ame-
rika ka tahuri hoki a Akuingaro ki te whawhai
ki a Amerika. He tini nga hoia nga moni a
Amerika i pau i te whawhaitanga ki a Akuinga-
ro me tana ope, otira i to ratou noho ki nga
maunga kaore i taea atu, a katahi ano ka mau.
Haina.
Te 15,000,000 tangata o Haina kei te pangia
e te mate kai.
I te weranga o tetahi wahi o Pikini ka wera
te whare i roto a Kauti Warahihi, te tianara
o nga mana i Haina. I ora ai i rere ma te
matapihi o te whare.
Kei tu ai he raruraru nui i te tohenga a
Ruhia kia riro ki a ia te whakahaere o Mana-
kuria, he whenua kei te raki o Haina. Kaore
rawa a Tiapani i whakaae ki te whakaaro o
Ruhia; mehemea i whakaaetia e Haina kia
riro a Manakuria ka riri a Tiapani ki a Ruhia.
I puta te kupu tangi a Haina ki a Tiapani nao
te awhinatanga i a ia.
Kei te tono nga mana kia utu a Haina mo
te whawhai. Ma Ingarangi £5,000,000 ; ma
Tiamana£12,000,000 ma Wiwi £13,000,000;
ma Ruhia £17,000,000.
Taranawaara.
He riro herehere tonu te mahi a te Poa i te
Ingarihi i nga wiki katoa; timata mai i te 5
tae noa ki te 300 i te maunga kotahi. E 4300
nga Poa kei Hirona e herehere ana i te Inga-
rihi. I kitea e 25 nga iwi no reira tenei 4300.
Te nui o te ope a te Poa kei te whawhai inaia-
nei 12,000.
I puta nga kupu whakakino a tetahi nupepa
o Keepataone mo nga hoia o Ahitereiria. Ka
tata tonu te rere mai te tima mau mai i aua
hoia ki Ahitereiria ka haera e 35 ki te wawahi
i te whare o taua nupepa. I rere te etita ma
te matapihi.
I te unga mai o te Tongariro ki Otepoti i
runga a Kanara Ropini me nga apiha 15, me
nga hoia e 296. I nui te powhiritanga i a
ratou. I hoatu he hoari honore ma Kanara
Ropini. Ko tenei tangata te apiha o te ope
tuatahi a Niu Tireni i haere ki te whawhai,
katahi ano ka hoki mai. Kua kanara ia inaia-
nei, kua hoatu hoki e te Kingi te tohu C.B. ki
a ia.
Ki te whakaritea ki te nui o nga tangata
katoa o ia whenua o ia whenua no Niu Tireni
nga hoia nui atu o nga koroni katoa kua tae
ki te whawhai. O roto o nga tangata 10,000
e 27 o Niu Tireni, 170 Ahitereiria katoa, e 5
o Kanata.
TE HARA; TE TURE.
I A tau i ia tau he takiwa whakama rawa
ki nga tangata whai-whakaaro nga ra e
tu ana te Hupirimi Kooti ki Turanga nei, i te
mea ahakoa he iti noa iho te iwi Maori i te iwi
pakeha, otira nui ke atu nga Maori e whaka-
wakia ana mo nga hara nunui, i nga pakeha.
I penei tonu te ahua i enei tau e toru kua
pahure ake nei. Tokorima nga tangata i wha-
kapaea mo nga hara nunui, tokowha he Maori
kotahi ano te pakeha, a i kitea kahore ona he,
ko nga Maori ia mau katoa ki te whare-here-
here. Ko etahi o enei hara i puta mai i runga
i nga mahi kai waipiro. I mea te kai-whaka-
wa, "He mea tino pouri rawa, ki taku wha-
aro, te kaha o te Maori ki te kai waipiro, a i te
mea ka haurangi ka mahi i enei hanga weri-
weri. Ehara te waipiro i te kai na te Maori."
Kotahi i mau mo nga tau e wha, mo te
ngaunga i te ihu o tetahi kaumatua i a raua e
haurangi ana.
Ko tetahi e rima tau ki te whare-herehere,
mo te puremutanga i te kotiro kahore ano nga
tau i eke ki te tekau-ma-ono.
He kuia, kotahi tau, mo te hemonga o tetahi
tangata i a ia i runga i ana mahi tohunga.
Ko tetahi atu, mo te patunga i tetahi tangata
i a raua e haurangi ana; kaati ko te tangata i
patua kei te ahua porangi inaianei.
He tamariki tane, he tangata atahua te ha-
nga, kotahi tau, mo te tahae hoiho, i tahaetia
e ia i te mea e noho ana ia i runga i te peere
mo tetahi atu hara. I whakawakia ia i te mea
kahore ano kia puta mai ki waho o te whare-
herehere.
I tuhia ai enei korero, e te iwi, hei titiro ma
te tangata, ka whakaaro, ka pouri te ngakau,
ka kimi i te rongoa e ngaro ai tenei mate kino.
Takahia te hoko waipiro, hapainga te whaka-
pono, te mea hei tahi i te ngakau o te tangata—
i te ngakau, te puna mai o nga hara katoa.
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
"TI —HE......! MAURI—ORA!"
TE HUI KI TE MURIWAI.
(Na TIPI-WHENUA.)
TI-HE ....! Mauri-ora! Koia nei te whakaupoko
o te powhiri a "Kingi Huauri" ki nga "mana
ririki katoa e noho marara ana i te koraha o Aotea-roa,"
ki nga "mana poriro katoa ano hoki i te Tai-\\vhaka-
raro," me nga "mana piri paripari, hoko kapiti, o te pu
o te Tonga," he powhiri ki te hui ki Te Muriwai-o-
Whata, wahi o Turanganui-o.Rua, i te 29 o nga ra o
Maehe, tau 1901, hei kawanga i tona whare-karakia i a
"Te Imanuera," e whakamaoritia nei "kei a tatou te
Atua." I tino hihiko te whakamananga a nga mana i
te powhiri a to ratou "kingi," i whakaeke ai enei mana
e whai ake nei, a te Miuru, a Paikea, a Ranginui, a
Houtaketake, a Maui, a Mahutonga, a te Awemapara,
a te Koroni, a te Arewhana, a Kahukura, a Te Uranga-
o-te-Ra, a te Pohutu, a Tawhaki, a te Wheuki, a te
Kura-a-Mahaki,-a te Huauri, a Rongomaiwahine, a
Tamakinui-a-Rua, a Ngarengare, a Pohokura, a te Tiu-
piri, a Whatuiapiti, a Kahukuranui, a te Huki, a Tama-
terangi, i tae katoa mai enei mana ki te marae o Nehe
Huauri. I tata pea ki te 2000 tangata i tae ki tenei hui,
he hui tino nui. Kahore i wareware i enei mana te
whakahaunga a to ratou rangatira kia mauria mai nga
takoha, nga wahi whakatekau, "kia kapakapa rawa ake
ai hoki te rau o te nooti i roto i taku pereti, ka kino
te haere" — a, i kino tonu hoki te haere, ngaehe ana !
Kaore ano pea he hui penei i rite ki tenei te nui o te
kohi. I nui ai te moni o te hui a te Huauri he tupono
tonu ki nga po tangaroa. He takiwa i watea te tangata
i te raruraru, he takiwa e tumanako ana te tangata ki
te wero mo a ratou na hui kei te haere mai.
I hari au i te nui o te manaakitanga o te hui a taku
mana a te Huauri, no te mea i heke te kakawa i te kaha
o te mahi kia nui ai te hui, kia noho ai nga manuhiri i
runga i te pai. Ko nga whare o nga teepu e 3 tiini te
roa, 18 putu te whanui. E eke ana te 300 tangata i te
kainga kotahi; ko nga tuari ke tamariki wahine he tama-
ariki taane. Kotahi te teepu he tamariki wahine katoa
nga tuari, 18 ko nga putiputi o roto o Turanga — o
Turanga-makau-rau. I te pito o nga teepu nga whare
horoi pereti, e toru, he maha nga whare ririki. Tino
pai atu te whakariteritenga i nga mea katoa, e ki nei te
pakeha, "all square." Te kai, kaore i rikarika—te
tuna, te huahua, "te purini, te putete, te putaito."
Ahakoa nai nga ra i tu ai te hui, rite tonu te haere a
te kai, kaore i tamatemate — nga kai katoa. Ko roto
katoa o Turanga te tumau.
Ko te whare tino whakamiharo ia o te hui a te
Huauri ko tona \\vhare-porotiti. Na tenei i hinga ai
nga hui katoa o mua atu. Te whanui o te whare
kotahi tiini, e 30 putu te tiketike, te roa o te pou
tokomanawa, i puta tonu atu ai tetahi pito hei tarenga
mo nga kara, no putu. E toru nga tatau, 12 nga
matapihi. Ko te tihi i whakatuwheratia hei urunga
mai mo te maramatanga, hei putanga ki waho mo te
hau kino. I tikina ra ano ki nga motu te tauira o tenei
whare.
Te haka tuatahi ki nga ope whakaeke na te wahine,
i whakakakahuria mai ki nga kakahu whakapaipai, me
te rau rakau ki te mau mai i nga ringaringa. Ko Kiwa
raua ko Mereana nga kai kakariki. Ko nga kupu enei
o te powhiri a te wahine:—
Ka whitawhati nga tira haramai, no te Tonga, mai no te Ra-
whiti— Haramai koe ki te kawanga o taku whare Kaore kei te
haramai nga mana katoa i taku reta powhiri, matakitaaki, Huauri
pakeke i te powhiri, Mahaki pakeke i te powhiri; ka tika ha.
Haere mai, haere mai! Haramai ki roto i taku whare porotiti,
Haere mai!
I muri i nga wahine ko te matua a te tane, whaka-
haruru ai i te whenua hei whakahau i te haka a te
wahine. Ko te paki o te tane he piupiu; nga kai-
kakariki ko Pera Kouka raua ko Pita te Hau. Te
timatanga o ta ratou haka he haka-wharo, kokirikiri ai,
ko te mutunga he haka taparahi. He tikanga hou tenei,
engari hoki he tino pai atu. He rawe te haka a te
Huauri. Tena kawea ki Rotorua!
Tokotoru nga minira ki te whakahaere i nga mahi
karakia, ko Te Matenga Waaka, ko Ahipene Rangi, ko
Hemi Huata. I te Ratapu ka tae mai etahi o Te Rau
Kareti ki te awhina. Ko te hui a te Huauri i nui, ko
te take ia o te hui ko te whare karakia he paku rawa,
he "kohanga horirerire" e ai ki a Rongomaiwahine.
Ka peheatia ra e te Huauri te £820 ?
Me puta i konei he kupu whakamihi maku mo te pai
o te hui, i te korenga e kitea te haurangi i te marae.
E kiia ana e 48 nga minita Momona i tae mai ki tenei
hui ki te tatari mo te tuunga o ta ratou na hui.
Mo nga mahi himene, kei a Ngatipahauwera te para-
ihe. Tino pai atu te koea a Hemi Huata, ano he koea
pakeha; hauora ana te ngakau i te matakitaki atu i te
hihiko o te tamariki tane, wahine ki te himene. Mo te
waiata maori ko Houtaketake te tuatahi — i tuatahi ai
na tana waiata taiawhio, he waiata powhiri i whaka-
huahuatia ai nga ingoa o nga rangatira katoa o Aotea-
roa. Kei a matou te kape o taua waiata, taihoa ra e ta
ai. He maha nga waiata ataahua a nga mana, engari
ko etahi o nga kupu he taumaha rawa, tiotio ana ki roto
ki te taringa kaore nei e taunga ki te whakarongo ki era
tu kupu. Ko te poi a nga tamariki kura o Kahukura
te poi i tino whakamihia e te tangata. Tetahi mea rere
ke o tenei hui ko te kohatu a Pohokura, i kuhua ki roto
o te pereti, ko te tuturutanga o te moni i te peeke e
takoto ana. A te ngangara ana haere! Ki ta matou
whakaaro ia kei a te Huauri tonu te wikitoria o tana hui,
kaore i rikarika te papa o te pereti a te Huauri, e £350.
Te kohi o raro iho na Rongomaiwahine e £70 na
Houtaketake e £50.
Ko nga tino korero o tenei hui, ko nga kauwhau a
Takuta Pomare mo te oranga o te tinana o te tangata,
he upoko ke ano kei reira nga korero mo Takuta Maui
Pomare. I tu ano he korero mo te whiriwhiri mema
mo te Kaunihera Whenua, kaati kaore i tau i te whai
tonu atu o tena tangata o tena tangata kia tu ia; ma te
pooti tonu pea e ata taatari, e tau ai nga tawhaowhao
ki waho.
Ka mutu aku korero mo te hui a te Huauri. He
kupu whakamutunga, ehara i te kupu whakangahau.
1 te pakarutanga o te hui ka hokihoki mai nga manuhiri
o te tai-whakararo, ka haurangi i Turanga. Ngaro ana
te pakeha ki raro i te Maori, turituri ana te taone i te
reo o te haurangi, me te mea nei i hoki mai te iwi nei
i te reihi hoiho, a kaore i hoki mai i te hui whare-
karakia. He tika ranei tenei ?
KAUNIHERA O TE TAI-RAWHITI.
KO nga tangata enei i whakaingoatia mo
te Kaunihera Whenua o Te Tai-Ra-
whiti, i te 26 o nga ra o Aperira, ko Hone
Paerata, Tokomaru ; Watene Huka, Nuhaka;
Epanaia Whanga, Mahia; Nepia Mahuika,
Waiapu; lopa te Hau, Te Karaka; Peka
Kerekere, Turanga; Wiremu Potae, Toko-
maru ; Pene Heihi, Tuparoa ; Pare te O-pai-
pa. Te Horo; Rawiri Karaha, Turanga;
Hemi Waaka, Muriwai; Wi te Kahu, Moha-
ka ; Whakangaro Matahue, Mahia.
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE WHAI-KORERO A TE PIHOPA
KI TE HUI O TE HAHI MAORI
I TE WHAKAKI, APERIRA 23, 1901.
EHOA ma, e nga minita, e nga mangai
o te iwi,
Tetahi mea nui o te tau kua pahure nei ko
te matenga o to tatou Kuini, o Wikitoria. He
kaumatua kua ata tutuki nga ra, ka waru
tekau ma rua nei hoki ona tau. E ono tekau ma
wha nga tau o tona Kuinitanga. He pai rawa
tana whakahaere i nga iwi i waiho nei e te
Atua ki raro ki tona maru, he mau tonu no
tona whakaaro ki te Atua, he whai tonu i te
pai mo te iwi katoa, he pehi hoki i nga tikanga
he katoa. Na konei i puta ai te konohi aroha
o ona iwi katoa i te putanga mai o te rongo o
tona matenga. He mea tika kia whakawhetai
tatou ki te Atua mo tana whakakaha i a ia i
nga tau ka maha nei hei whakaputa i te pai ki
te iwi. Kaua ano hoki tatou e wareware ki te
inoi tonu mo tana tama ka tu nei hei Kingi,
ara mo Eruera VII., kia meatia e te Atua tana
whakahaere i te iwi kia rite ki ta tona whaea.
Kia puta akuanei he kupu aroha ma tatou
ki o tatou hoa i te Pihopatanga o Akarana, e
pehia nei e te pouri i te mea kua mate nei te
tuara o nga Minita Maori o tera Pihopatanga,
ara a Te Karaka, Atirikona. Kia mahara
hoki tatou ki te inoi mo ratou kia homai e te
Atua tetahi tangata pai hei whakakapi i te
tunga o to ratou matua ka ngaro nei, kia
whakakahangia hoki e ia taua tangata hei
hapai i nga mahi katoa a te Hahi i taua takiwa.
Kia puta tonu te whakaaro o nga tangata o
te Hahi ki te whakarite i nga mea katoa e
ahua pai ai, e ngahau ai te karakia ki te Atua.
Tetahi o aua mahi ko te Whare-karakia kia tu
ki nga kainga e tau ana hei huihuinga tangata.
Ka pai hoki te putanga o te whakaaro mo te
• hanga Whare-karakia i roto i tenei takiwa i te
tau kua pahure nei. Otira i te mea e anga
ana te iwi ki te hanga Whare-karakia, ko te
ahua e matua tuhi, ka whakaatu ai ki te Pi-
hopa, te roa, te whanui, te tiketike o te tinana
o te" whare, o te whare kakahuranga, o ona
wahi katoa, me te tu o nga wini e puta ai he
hauangi ki roto i te raumati. Tenei etahi
Whare-karakia kua hangaa ki etahi wahi i
mua ake nei, kihai i pai te mahinga: ko te
wahi e tu ai te Tepara Tapu, he hakahaka noa
iho ; ko te whare kakahuranga, he iti noa iho,
me te mea he tunga heteri: ko nga wini, he
mau kita, te taea te whakapuare kia hauangi
ai a roto i te mea ka ki i te tangata i te rau-
mati. Mehemea e whakaaturia wawetia ana
te ahua, kua taea te tohutohu kia pai ai te
hanganga, kia kore ai hoki te tangata e karakia
ana e whakawarea e te nui o te werawera, e te
aha ranei; kia ahua pai ai, kia tika ai te mea-
tanga o nga mea katoa o te karakia.
No nga ra whakamutunga o Hanuere ka
mahue ake nei ka tu te Hinota Nui o to tatou
nei Hahi ki Nepia: tena ano hoki etahi korero
mo te iwi Maori o Niu Tireni nei i puta i roto
i taua Hinota.
1. Te tuatahi he kupu mo tetahi Kura mo
nga kotiro Maori, pera me te Kura i Hukarere,
kia tu ki Akarana, kia tata ai ki nga iwi o te
tutanga whakararo o te motu nei; ko te wahi
nei tera i putuputu ai te noho o te tangata
Maori, ina hoki kei te 18,000 te tokomaha o te
iwi Maori ki te Pihopatanga o Akarana. Kua
timata te kohikohi a te Pakeha, a te tangata
Maori, mo taua kura. E whaia ana kia tae
ki te £10,000 te moni e kohikohia, kia takoto
ai tetahi wahi hei tahua oranga mo taua Kura
ina oti te whare te hanga. He mea pai kia
uru te iwi Maori o nga wahi katoa o te motu
nei ki taua kohikohi.
2. Te tuarua, he kupu mo te mate o te taha
Maori o te Hahi i te kore Minita mo etahi
wahi, i te iti hoki o te oranga kua rite mo nga
Minita e tu nei inaianei. Ki ta te Hinota
kaua e hoki iho i te £100 i te tau te oranga mo
te Minita Maori. He pai nga Tahua Oranga
Minita kua takoto nei, otira kua iti rawa inai-
anei te hua o aua Tahua. I mua e puta ana
£10 mo te £100 i te tau kotahi. Inaianei kua
hoki ki te £5, ki te £4 te hua o te £100 i roto
i te tau. Tetahi whakaranea i enei tau kua
pahure nei, he moni e homai ana e te Ropu
Tono Mihinare i Ingarani. Hei te mutunga
o te tau 1902 ka mutu te puta mai o taua
moni, ka waiho ma konei ano e kimi he oranga.
mo ona Minita. He mea tika kia whakaaroa
tenei mate e te Hahi katoa, e te taha Pakeha,
e te taha Maori. Kua puta he korero mo tenei
mea i roto i te Hui o te Hahi Maori i etahi o
nga tau kua pahure nei, otira kahore ano kia
ata tirohia he huarahi e taea ai. Ko o tatou
hoa Pakeha, e whakaputa ana i te kohikohi i
nga Ratapu katoa, i te ata, i te ahiahi, me te
haere ano etahi kohikohi i waho e puta ai te
mea e taea ana e te tangata. Ko enei hei
whakaranea i te oranga mo te Minita. I mua
he takitahi te puta mai o te moni ki te tangata
Maori. Inaianei ia, he nui nga mahi a te
• Pakeha e mahi nei te tangata Maori, me te
hono tonu o te puta o te moni hei utu mo te
mahi. Heoi mehemea e puta ana he kohikohi
a te Hahi Maori i nga Ratapu katoa ka hua
ano i konei tetahi whakaranea ake mo te ora-
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
nga o nga Minita. Otira ko tetahi mea pai,
ko te Tahua Oranga mo nga Minita kia whaka-
nuia ake. Kei te takoto ano te £1000 a Te
Wiremu, Atirikona, hei patari i te £2000 kia
kohikohia e nga tangata o te Hahi i tenei
Pihopatanga: kia pae te £2000, katahi ano
ka puta tana £ 1000. Kahore ano kia ata
korikori nga tangata o te Hahi i tenei Pihopa-
tanga ki te wero i tenei pakake, ki te whakau
mai ki uta. Ki te tukua kia roa, ko wai ka
hua e tata tonu mai hei werohanga ma te
tangata. Kia hoe atu pea te poti wero, ka
ngaro ia. He tika hoki ta tatou whakatauki,
"E tata mate, e roa taihoa."
Ma te Atua tatou e tohutohu kia tika ai te
mahi a tenei Hui.
TAKUTA MAUI POMARE.
ERUA nga wiki o Takuta Pomare i noho
ai i Turanga nei, tirotiro ai i te ahua o
nga kainga maori. Kua whakaritea e te
Kawanatanga ko ia hei takuta tirotiro i nga
kainga maori, engari ko te tikanga mo tana
mahi ki te tinana o te tangata kei a ia ano. I
rokohina mai e Pomare e tu ana te hui ki te
Muriwai; i whakaritea hoki he wa hei whai-
korerotanga mona ki te hui. E wha haora i
korero ai a Pomare, i whakaatu ai i etahi take
mai o te mate, i te ahua o etahi mate e iki nei
i te Maori ki te po. I whakaatu ia ko te tino
mahi mana i whakaritea e te Kawanatanga
ko te tohutohu i te arai atu i te mate, haunga
te rongoa. I ata whakarangona nga kupu a
Pomare e Ngatiporou, e te nui hoki o te
tangata. I whakakino a Pomare ki etahi o
nga kainga,o nga whare o Turanga nei.
E rua nga whaikorerotanga o Pomare ki
Te Raukahikatea. Tana korero tuatahi mo
te whawhai i roto o te tinana o te tangata, a
nga toto ki nga ngarara purapura o te mate
He rere ke nga ngarara o ia mate o ia mate.
Te mahi a nga toto he hopuhopu i nga nga-
rara ki te whare-herehere kei haere ki te tinana
paihana ai. Mehemea ki te kore e kaha nga
toto ki te tiaki i nga ngarara i te nui rawa o
nga ngarara, ka hangaia he taiapa kohatu hei
pupuri i nga ngarara. Ma te nui o te ngarara
ki te tinana o te tangata e mate ai ia. He
tino whawhai kei roto i te tinana o te tangata i
nga wa katoa. I whakaatu ano ia i te ahua o
te " taipo " piwa, te putake mai me te rongoa
I ki a Takuta Pomare ko te tino kai tika ma
te turoro e pangia ana e te " taipo " piwa he
wai huarakau i kohuatia. I ki ano ia he hua
rakau te tino kai pai ma te tangata, ko nga kai a
Arama, no te haranga o te tangata i kai ai i
te kararehe. He mea tino nui nga kai a te
tangata ki te whakapai ki te whakakino ranei i
a ia. Ki te pai nga kai a te tangata, hei .nga
kai e rite ana, ka pai ano te ahua o tona kopu ;
i te pai o te kopu ka pai nga roro, i te pai o
nga roro ka pai nga whakaaro — ko nga roro
hoki te kawanatanga o te tinana katoa o te
tangata — i te pai o nga whakaaro ka pai ano
te tangata. Waihoki ki te he nga kai a te ta-
ngata, ka he te puku, nga roro, nga whaka-
aro, a, te tangata.
I whakaaturia ano e matou i te Nama 35
te haerenga o Pomare ki Amerika kura ai.
I timata tana kura ki Otautahi, i muri mai ki
Te Aute, i Te Aute ka haere ia ki Amerika. E
whitu ona tau ki reira ka hoki mai nei, kaati
kua rehitatia ia hei takuta e te Kawanatanga o
Niu Tireni. Te tino whakaaro o Pomare, e
ai tana, he mahi i te oranga mo te iwi Maori.
[Kua whakaae a Takuta Pomare ki te tuhi-
tuhi korero ki TE PIPIWHARAUROA, mo nga
ahua mate.—ETITA.]
TE KOTAHITANGA MAORI.
I HAERE nui ai a Ngatiporou ki Haratau-
nga na te whakaaro hei te mutunga o te
hui ka haere ki Rotorua ki te hui a te Kotahi-
tanga. I Harataunga ka rongo ratou kua
nukuhia te hui ki a Hune, otira i tutuki tonu
te ope a Ngatiporou ki Rotorua kia kite i te
marae. I haere katoa nga rangatira, a Te
Houkamau, a Waiheke Turei, a Tuhaka Ko-
here, a Pene Heihi, a Hori Mahue, a Wi
Houkamau, a Henare Mahuika, a Wi Pokiha,
a Hata Pokiha, a Paratene Ngata, a Apirana
Ngata : e 40 katoa to ratou ope. I tonoa e
tatou kia tu ki Waiapu te hui o te Kotahitanga
a Maehe 1902.
Kua tae mai te reta a Tuhaka Kohere he
whakaatu i te pouri o ratou ngakau i te mou-
mou o ta ratou haere ; i te awhinga ki te whare
mo te hui ka karanga nga rangatira o te hui kua
hikita te hui mo te 1 o Hune.
Moumou awhi noa aku ringa
Ki te whare e .... !
Ka riro koe i nga
Mahara i maha e .... !
Ka tukua koe e au ki
Runga i o haere e .... !
Kei hoho koe manako
Mai hoki e ........!
P. T. MOKENA KOHERE.
Te Araroa.
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
PITOPITO KORERO.
Te Auahi-Turoa.
KO 'Te Auahi-turoa' te ingoa i huaina e te
Maori mo tetahi whetu he waero tona.
Kua kitea tetahi whetu pera te ahua, hei nga
ahiahi kitea ai. I te tau 1882, ka te 19 tau ka
pahure nei, ka kitea ano tetahi whetu waero.
Ko te waero o enei tu whetu he penei me te
auahi te ahua; no te roanga pea e tu ana ka
kiia e te Maori ko 'Te Auahi-turoa.' Hei tera
putanga o te pepa nui ai a matou korero whaka-
marama mo nga whetu waero.
Te Ra o Wikitoria.
Mehemea i ora tonu a Kuini Wikitoria taea
noatia te 24 o nga ra o Mei, o tenei marama,
kua eke ona tau ki te 82. Kua puta te kupu
i etahi kawanatanga i raro i te mana o Eruera
VII, kia whakatuturutia a Mei 24 hei ra nui',
kia huaina ko te Ra o Wikitoria.
Kaore i te tino tika te ki na te Kuini i tuku
mai te Whakapono ki Niu Tireni; no te tau
1814 ka u mai te Whakapono, no te 1819 ka
whanau a Kuini Wikitoria.
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri,
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei: ko te utu :—
He mea nui, kiri noa ... 2/6
He mea nui, kiri whero ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/-
He mea nui kiri pai rawa ... 5/6
He mea paku, kin noa ... 7/-
He mea paku, kiri whero ... 1/6
He mea paku, kiri pai ... 2/6
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
He Himene ... ... -/6
Ki te tono Himene nga Minita ki a
J. Upton, Akarana, ka iti iho te utu.
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
10/- T. P. Wharepapa. 5/- Ngahiriwa, Te Aonui te Hoariri,
Nepia Mahuika, Tame Pewhairangi, Tohi Rameka. T. T. Renata,
Mrs. Beattie, Rutene te Arahi, Peka Kerekere, Apirana Pahina,
Rev. Jennings, H. P. Waata, Mehana Maihi, Hakopa Henare, Tua
Mika, F. A. Bamford, Mrs Fairlie, Rev. R. Ngatoto, Rev. M. Turei,
Huta Paaka, Hoani Hape, A. T Ngata, Mrs. Ngata, Rev. Rameka
Haumia. 2/6 Riri Moetua, R. Ormsby Senr., M. K. Wiremu,
M. M. Hohaia. 1/6 G. T. Ferguson.