|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 41. 01 July 1901 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa,
HE KUPU WHAKAMARAMA
NAMA 41. GISBORNE. HURAE 1901.
"HARO-0-0-0! RE-E-E-E-NATA!"
KAORE te Iwi Maori o Niu Tireni i rite
ki nga maori o Inia. E kiia ana i te
taenga o te Piriniha o Weiri (te Kingi inaia-
nei ) ki Hirona, i whakamaro tonu nga ranga-
tira o taua iwi, kore rawa i whakanui atu ki te
tama a te Kuini o Ingarangi, tena ko taua i
tawhiti ano te Tiuka kua whakamau noa atu
te ngakau o te tangata kia kite rawa i tona
kanohi. I te kitenga i te kanohi ka whaia ko
te ringaringa, kia tu rawa ake ai te Tiuka hei
kingi, e ahei te tangata te ki a ona ra, i hariru
rawa ia ki te kingi.
I te puhaehae o tenei iwi o te Maori i tupa-
to a Timi Kara kei puta he take e mamae ai
te ngakau ohooho o te Maori, na reira ia ka
whakarite tonu i te ahua o te tangata. Otira
ki ta matou whakaaro e whai take ano etahi
tangata hei mamaetanga mo o ratou ngakau
mo te kapenga i a ratou, otira na te ngakau
whakaiti noa pea i kore ai e hamumu te waha.
Ko te whakaaturanga nui i nga rangatira maori
ki te Tiuka ko te ra i homai ai nga tohu hei
whakamaharatanga mo te taenga mai o te
Tiuka ki te whenua o te Maori. I rongo
matou e amuamu ana etahi rangatira e mea
ana ko nga hauhau me te wahine i whakanuia
tena ko ratou i whawhai nei o ratou matua
me ratou ano mo te Kuini, i whakahaweatia.
O tenei iwi nui o Ngatiporou, he iwi piri pono
ki te torona o te Kuini, kotahi ano te rangatira
i whakanuia. He aha i kore ai e maharatia
nga rangatira kua rupeke atu ra ki te po, ko te
ingoa nei o te Kuini te kupu whakamutunga
ki te waha? No nga ra o te rangimarie i
rangona ai he piri pono ano to etahi. Otira
kaore kau he tikanga, e nui ai te tangata ehara
i te mea ma te homaitanga i te toru kapa e-
ngari ma nga mahi.
Ki ta matou titiro ka kakama tonu te tanga-
ta ka tata ka ringaringa ki te Tiuka, ka wha-
kaiti te ngakau kaore e whakanuia. Kotahi
te wahine, ki te titiro atu me te mea nei he tua-
hine no te Tiuka; nui atu tona whai kia wha-
kanuia ake ia ki runga ake i nga Maori katoa,
He rangatira ano taua wahine engari i te tino
marakerake o tona whai kia whakanuia ia ka
he. I te tuhanga i nga tohu ka riro tonu na
taua wahine i whakahau te Tiuka kia herea
tona tohu ki tona kaki! He tikanga kuare
tenei ehara i te tikanga rangatira.
Ko te tino wahine tika kia whakanuia ko
Materoa,ko te wahine a te Minita o te Taha
Maori,he rangatira hoki ka rua; otira i tona
ngakau .whakaiti kaore ia i whai haere kia wha-
kanuia ia engari i tu tonu i runga i tona tura-
nga rangatira. Kaore a Materoa i haere ki
te tina i te taha o te Tiuka raua ko tona hoa
i tona whakaaro kia haere ngatahi ratou ko
nga rangatira Maori katoa. Ina te whakaaro
rangatira.
No Renata Pakihere ia te whakanuinga nga-
wari e te Tiuka. I a Ngatiporou e nanu ana
i te kore kaore i ata kite i te Tiuka i te arai-
tanga a nga hoia ka tu a Renata ki runga ka
mea kei a ia te kupu korero, ko te nohopuku-
tanga o te tangata ka tatari ki te korero a ta-
ngata nei. Ka mea a Renata, " E te iwi ko au
i whakanuia e te Tiuka. I a au e tu ana i
roto o te mano ka whairo mai au i te Tiuka,
ka rere mai tona reo, "Haro-o-o! Re-e-e-nata!"
ko taku whakahokinga atu, "Haro o-o-o! " I
karanga mai ano tona hoa wahine ki a au,
" Ko koe tena e-e-e Re? " Ka whakahokia
atu e au, " E Hika e-e-e ko au ! " E korero
tonu ana a Renata ka timata te kata a te tanga-
ta, ngaro ake nga amuamu, a, ahakoa kaore he
tohu i hoatu mo Renata rongo-nui ke atu ia i
etahi o te hunga i whakawhiwhia.
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE KEHUA.
I TERA putanga o TE PIPIWHARAUROA i
taia tetahi korero kehua, i apitia atu ai
etahi kupu, hei whakamarama ahakoa i panui-
tia e matou taua korero, otira kaore matou e
whakapono ki tenei mea ki te kehua, ara ki te
tu kehua e korerotia nei e te tangata, e kitea
nei e te kanohi e rangona nei e te taringa;
engari he whakapono ano to matou ki te kehua
kei roto tonu i te hinengaro o te tangata, kahore
i waho i a ia. Tera e mea te tangata, " Ha!
e kitea ana te kehua i waho tonu e haere ana."
Ki te whakaaro a te tangata kei waho. Ko
nga roro o te tangata te kawanatanga e tukua
ana nga mea e pa ana ki te tinana, e rongo ana
nga taringa, e hongi ana te ihu, e reka ana te
waha, e kite ana nga kanohi. Ki te wera te
waewae, ka mamae te roro, mehemea ki te
tupapaku te waewae, ka mate nga uaua kawe
i te mamae ki te roro, e kore rawa te tangata
e rongo i te mamae. Kaore etahi tangata
porangi e rongo i te mamae i te mea kua he o
ratou roro. Ki te moemoea te tangata ka kite
ia i te tangata i te aha ranei e haere ana i waho
i a ia, otira no roto katoa aua whakaahua i tona
roro, he pera ano hoki te ahua o te kehua e
kitea nei. Kei te ahua he nga kanohi me te
roro. Ki te oho ake te tangata i te moe hohoro
tonu te ngaro o taua moemoea, no te mea kua
hoki mai ona whakaaro, kua ara ona wahi i te
moe, waihoki e ki ana nga tangata kite kehua,
ka ngaro ana te kehua hohoro tonu te .ngaro,
kaore e mohiotia ka riro ra kei hea, ara kua hoki
tona roro ki tona tikanga, na reira i ngaro ai
tana moemoea, te moemoea i te wa ano e titiro
ana ona kanohi.
Mehemea kei waho o te tangata te kehua
kaore i roto i tona roro, he aha i kore ai e kitea
e etahi atu tangata ? E ki ana te Maori ko
nga kanohi titiro kehua anake e kite i te kehua.
Mehemea he tika tenei korero, ko te whaka-
maramatanga tenei: i kore ai etahi tangata e
kite kehua, a i kite ai etahi, kei runga kei te
ahua o nga roro. Kaore te tangata e moemoea
i nga po katoa. Mehemea kaore e nui te kai
a te tangata, kaore ona ahua mate, kaore he
awangawanga o tona ngakau, kei te pai kei te
marie tona hinengaro e kore rawa ia e moe-
moea. Na reira ahau i mea ai i kite kehua ai
etahi tangata kei te ahua o ratou roro. E
rongo ana ahau e kiia ana e te Maori e mutu
ana te kite kehua a etahi tangata. Ae, te take
i mutu, ai kua ngaro te take he o ratou roro.
He Maori te iwi kaha atu ki te kite i te
kehua, kaore noa iho te pakeha, te take kei te
ahua o nga roro o te Maori o te pakeha. Ka
kaha haere te pakehatanga o te tangata ka
ngaro haere tana whakapono tana kite i te
kehua, no te mea kua rite haere tona ngakau
ki to te pakeha. Taihoa ka rite te Maori ki te
pakeha ka mutu te kite i te kehua, a e rongo ana
au he ruarua noa iho te kitea o te kehua i enei
ra. I a au ano e iti ana nui atu te kitea o te
kehua, kaore he tangata e mate noa kia kitea
ra ano tona wairua i te tuatahi, otira inaianei
he nui te tangata e mate ana kahore noa iho e
kitea ana o ratou wairua. Na, .te take, ehara
i te mea ko te kehua kua ruarua haere, engari
ko nga whakaaro o te Maori kua pakeha haere.
Ki atu ki tetahi tangata o te Aupouri mehemea
e kite, tonu ana ratou i te kehua ia ra ia ra e
ahu ana ki te rerenga wairua, tera ia e whaka-
kahore mai. Ehara i te mea kua haere nga
wairua he huarahi hou, kua eke ma te kaipuke
ma te aha ranei, engari ko te roro o te Maori
kei te haere ma te huarahi hou, ma te huarahi
pakeha. A, e ki ana koe' " Kite tonu ai ra
etahi pakeha i te kehua." Ae nga pakeha e
ahua he ana nga roro. No taku itinga ano
aku taringa i whangaia ai ki korero kehua, a
ka ngaro nei taku kauae i te pahau kahore ano
au kia kite noa i te kehua e piki ana i runga i
te rakau e eke ana i runga i te hoiho, e whete-
rotero ana ranei te arero. Kite ai ano au i te
ahua tangata i etahi wa i a au ite moe, engari
kia tino titiro ahau kua ngaro. Ki te motokia
taku karu e te tangata ka kite au i nga whetu,
ehara ano ia i nga whetu o te rangi i a Parea-
rau, i a Tawera, i tona huhua noa iho, engari
kei roto kau i te hinengaro e korakora ana.
Kati enei korero i konei. Kei te mohio tonu
au ki te kaha o te whakapono o te Maori ki te
kehua, a tera ratou e whakahe i enei korero,
otira ki te whakaaro iho kahore he wairangi-
tanga o enei korero, anei ke te wairangi ki ta
te ngakau whakaaro titiro ko nga kehua tutu
e korerotia nei e te Maori, a e whakaponohia
nei e te nuinga o te tangata. E whakapono
ana ahau ki te wairua, kahore ki te kehua e
matakitakitia nei e te kanohi tangata, E wha-
kapono ana te Maori i enei ra ki te makutu ki
te kehua, otira kei te haere mai te ra e mea ai
tatou no te ngakau kuare, no te ngakau maori
enei tu whakaaro.
KEI te hanga e te kawanatanga o Inga-
rangi etahi poti 12 ko nga tu poti e
ruku nei i roto i te wai.
Pakeha! Pakeha!
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NGA HOIA O TE RIPEKA.
IENEI ra o te whawhai he kupu te hoia e
mau tonu ana i nga ngutu o te tangata;
he tangata te hoia e whakanuia ana e Whaka-
honoretia ana; he turanga hoia tetahi turanga
e matea nuitia ana e te tangata. E whai ana
te tangata kia ara tona ingoa i runga i te mahi
hoia, kia whiwhi ia ki te tohu honore o te
Ripeka o Wikitoria, te tohu mo te toa.
E pouritia ana e te tangata Maori kuare, e
te tangata o te ao, te uru o te taitama ki te Ope
Hoia o te Ripeka, ko tona upoko nei ko te
Tangata tino toa atu, kaore i mohio ki te wehi
o te riri a te tangata, ko Ihu o Nahareta. ko
te Kai-whakaora ko te Kai-whakawa o te ao.
I kore ai pea e nui te hiahia o nga tamariki o
Te Aute ki te mahi minita no te mea he tura-
nga tera kaore e nui ki te whakaaro o te Maori
a o ratou matua, he turanga kua waimeha; ko
ta te tangata e hiahia ai ko tana tamaiti hei
takuta, hei roia, hei karaka, hei mea ake, hei
mea ake engari kaua hei minita. Te putake
o tenei whakaaro he ngakau whakahihi. E
pai ana kia taea e tatou e te Maori nga turanga
katoa o te pakeha, kaua te Maori e pohehe e
rite ana a ratou tamariki katoa mo te mahi
takuta mo te mahi roia. Ehara i te Apirana
nga tamariki katoa e whanau ana.
Mehemea he ingoa ta te tangata e whai ai,
kaore ranei he minita ingoa nui ? O nga ta-
ngata katoa i whakawhiti i te Moana Nui i nga
wa o mua, ko wai o ratou te tangata rongo-nui
atu ? Ko Huriu Hiha ranei ko te hoia ? Ko
Hanipara ranei ko tona hoa tauwhainga ? Ko
Arehara, ko te tangata i mate ai te ao katoa ?
Ehara ia nei i te Hoia o te Ripeka, i a Paora
te Apotoro ? Otira ko te mahi a te mihinare
a te minita he mahi ki te Atua, ehara i te mahi
mo te ingoa, nao te whakamanawareka i te
tangata. Kia tupato te taitama e whakapara-
hako ana ki nga mahi o te Hahi, kei tau
papahake ia, ko roto te paruparu te mutunga.
Kahore ano he tamaiti o Te Aute kahore nei
i aru i nga tikanga o te whakapono, i totika
noa. He ruarua hoki nga tamariki o Te Aute,
ehara nei i te minita e hapai ana i nga mahi o
te Hahi. He whakapono atahua te whaka-
pono o te tangata noa, ehara nei i te minita,
kaore e kiia na te minita i whakapono ai, he rawa
ake, he ruarua no nga tangata pera e kauwhau
ana. E mea ana te tangata kuare i te mea
kaore ia i motuhia hei minita e watea ana ia ki
te mahi i etahi mahi e kore e tika ma te minita.
He wairua to te minita he wairua to te reimana,
kotahi ano te huarahi e ora ai, kaore i rereke
to tetahi i to tetahi.
Ko nga mihinare, ko nga Hoia o te Ripeka,
etahi tangata toa atu i te ao, toa atu i nga hoia
a te Kingi. E kaha ana nga hoia noa ki te riri
i to ratou whai kia nui ratou, kia Whakahono-
retia e te tangata, tena ko nga hoia o te Ripeka,
kahore kau he honore o tenei ao, kaore e pa-
nuitia o ratou toanga, kaore e kitea a ratou
mahi. E mahi ana ratou i runga i te aroha ki
to ratou Kapene, nana nei te whakahau kia
ratou kia kauwhautia te Rongo Pai ki te ao
katoa. Kua waimeha te turanga minita, otira
e memeha era atu turanga katoa i te ao me tona
kororia, ko te kororia ia o te hoia o te Ripeka
e mau tonu, ake, ake, ake. Amine.
WHAKAMAUMAHARATANGA.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
E MANU tena koe, te manu whakamau-
maharatanga a nga tangata matua kua
ngaro atu nei ki te po. Utaina atu enei kupu
ruarua hei mauranga atu mau ki nga marae o
te motu, ara ko ia tenei e whai ake nei. He
whakaatu i te matenga o Heneriata Kanoa
Kawhia ; i mate ki Waitekaha, Tuparoa. He
kuia rangatira, he matua he pou no te Hahi.
I te ahiahi 23 o nga ra o Mei 1901, ka timata
te karakia, ka whai kupu taua kuia ki te tohu-
nga ko te 133 he himene mo ratou. Ka
karangatia e te tohunga ia Taituha te rua o nga
upoko ka mea taua hakui ki te tohunga kei a
Hopa i. 21 te karakia. Kihai te tohunga i
whakaae mai ki ta te hakui ra, kihai hoki te
hakui nei i tahuri atu ki ta te tohunga ra:
karakia ana te tohunga ia Taituha karakia ana
hoki taua hakui ia Hopa. Ka mutu ka moe
ratou. I te hawhe paahi o te rima i te ata, 24
o nga ra o Mei 1901, ka wehea atu tona tinana
i tenei ao ki te wahi e okioki ai te tinana me te
wairua.
Ka 16 tenei nga tau i muri iho o te matenga
o taana taane o Rev. Raniera Kawhia. Mai
ano o taua tau i noho pouaru ai tenei hakui a
tae noa mai ki te ra i mate ai ia. He mea
whakamiharo tenei ki ona hapu e eke ki runga
ki a ia, ara te marama o tenei hakui ki te tango
mai i te upoko hei tuku i a ia. Kihai tenei tu
karakia i kitea ki o taua tini tangata kua mene
nei ki te po, no konei ka meingatia e matou
kia tukua atu kia panuitia e Hine PIPI nga
kupu i runga ake nei. Hei konei heke iho ai
kia whai ruma ai te pepa mo nga whakaaro o
te ao.
Na Umuariki,
WIREMU R. KEREHI, Kai-tuhi.
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE PONONGA A TE HARA—A TE TIKA
(Roma vi. 15-23.)
E MEA ana a Paora ki te hunga o Kori-
niti, " Meinga ana ia hei mea katoa ki
te katoa, kia pau rawa ai tana hei whakaora i
etahi" (1 Kri. ix. 22). Ko te take tera i
korero tonu ai ia ki nga tangata o ia hahi, o ia
hahi, i tetahi mea i mohiotia e ratou, hei whaka-
marama i nga kupu o tana kauwhau, hei wha-
kaoho ranei i a ratou ki te whakarongo ki a ia.
I korerotia ki nga tangata o Atene to ratou ata
MO TE ATUA NGARO, (Mahi xvii 23).
I whakapuakina hoki e ia te kupu a tetahi o o
ratou kai-tito. (ra. 28). A i a ia e tuhituhi
ana ki te hunga o Koriniti, i whakaritea te
te ora o te Karaitiana ki te oma whakataetae,
he whakaaro ki te hui o nga tangata katoa o
Kariki ki Koriniti i etahi tau ki taua mea pu
ano, ara ki te oma whakataetae, (i Kri. ix 24
—27). Ko Roma te tino pa nui o te ao katoa
i taua wa, a he whawhai tonu ta nga tangata
o Roma ki era atu iwi me te hinga ano o era
atu iwi ia ratou, heoi he tokomaha noa atu
nga tangata o ia iwi, o ia iwi, e kawea ana ki
Roma kia hokona hei pononga. I ata whaka-
ritea hoki e nga tangata o Roma he ture mo
te pononga kia mau tonu, mo tona haere noa
hoki i te mea kua tukua atu e tona rangatira.
Ko te mea tera e marama ai tana korero i tenei
upoko. I te mea he pononga tetahi tangata
he tino taonga ia na tona rangatira, pera me
te hipi, te kau ranei, a ki te pai tona rangatira
ki te whakamahi i a ia, ki te whiu, ki te hoko
atu, ki te patu, kei a ia tonu te tikanga, kahore
he kupu ma te pononga.
E rua nga mea i korerotia e ia i te upoko:
te waihotanga hei pononga ma te hara, me te
waihotanga hei pononga ma te tika. He po-
nonga tatou" na te hara, i to tatou rangatira te
tikanga mo to tatou ora, mo to tatou mata
(ra. 16). Engari i hokona tatou e te Karaiti,
i meinga hei pononga ma te tika, (ra. 18) ,ara
a te Atua, (ra. 22 ).
E mea ana a Paora kia ata whakaarohia e
tatou te ahua o te pononga a te hara me to te
pononga a te Atua, he mea penei;
Ta te Hara. Ta te Tika.
Ka watea i te tika, r. 20. Ka watea i te hara, r. 18.
Kahore o koutou hua, Kei a koutou nga hua,
(i riro atu hoki ena i te (he taputapu ena ma
rangatira), r. 21. koutou), r. 22
He mea whakama ta kou- He tapu ta koutou mahi,
tou mahi, r. 21. . r. 22.
He mate te tukunga iho, He oranga tonutanga te
ara te utu mo ta koutou tukunga iho, ehara nei
mahi, r. 21, 23. i te utu mo te mahi,
engari he mea homai
noa e te Atua, r. 22, 23.
I korerotia enei mea e Paora kei pohehe ta
tou he mea rite tonu te pononga ki te Atua ki
ki te hara. Ka kiia tatou he pononga ma te
Atua. Otira he mea ngawari taua ioka pono-
nga, Mat. xi 30. Tena ko tenei he ioka tau-
maha te ioka pononga ki te hara, kia tupato
tatou kei mau tatou ki roto ki taua mea. (Kar.
v 1.) \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
"Kia Ora!"
I a te Opira e tomo ana i Raukawa e whaka-
whiti ana ki Ahitereiria i te ata tu ka tohutohu
mai nga kara ki te Kawana i runga i a te
"Hinemoa" e rere ana ki Poneke, " Kanui te
whakamihi mo te aroha ki a maua. Kia ora."
Ko tenei te kupu whakamutunga a te Tama a
te Kingi ki Niu Tireni, he kupu Maori.
NGA KORERO O TE HUI TUARIMA O
TE KOTAHITANGA O NGA TAMARIKI
O TE AUTE,
I TU KI PUTIKI-WHARANUI, WHANGANUI, I
TE 7 O NGA RA O TlHEMA, 1900.
ITU te hui ki Putiki
I tae katoa mai nga iwi;
I tae mai hoki Kareti,
Ki te whaki korero.
Korero! rero! rero!
Korero! rero! rero!
Kia kaha te korero
Kia rongo te motu nei!
Rongo pai he oranga,
Ti-aho he marama.
Tenei " ka pu te ruha "
Ka hao te rangatahi.
Toha! toha! tohaina !
Toha! toha! tohaina!
Kia horapa kia whawhe,
Kia huri i te motu nei!
ETE iwi Maori! E nga rangatira, e nga
kai-hautu o o tatou waka! E nga hapu
me nga iwi o Aotearoa, o Te Waipounamu!
Tena koutou.
Tenei matou a koutou tamariki, a koutou
mokopuna—he tamariki whiriwhiri no ia wahi,
no ia wahi, o nga motu e rua — ka whai
kupu atu nei ki a koutou katoa, ki o matou
matua, tupuna, tuahine, tuakana, teina — ki te
iwi katoa. Ka tu Koki tenei he wehenga
takiwa. Ka taha atu ki muri te tekau-ma-iwa
o nga tau whakarau, tona mutunga nei ko te
tau 1900. Kua timata nei i te tau o to tatou
Ariki 1901, te rua-tekau o nga tau-whakarau.
Ka whaiti te titiro ake ki te paenga roa kua
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
pahure nei ki muri kei reira e tanu ana te tini
o te tupapaku ; te mana, te rangatiratanga, te
wehi o te tangata; nga tangata matua, nga pu
korero, nga kai-hautu o era nga ra; nga ma-
hara, nga wawata maha, nga tumanako, nga
koronga a roto ki ia mea, ki ia mea; anei mea
katoa kei te urupa e tanu ana.
E te iwi! tanumia o tatou tupapaku, mihia,
tangihia. Haere ! hoatu ! Tena te whai atu
na enei tangata, enei mana, enei mahara.
Kaati e taria ake nei ko nga ra i whakaritea
mo matou. Kei te hua mai nga uri, kei te tupu
ake, hei poroporoaki ki a matou, hei mihi ki a
a matou hei mahi mei pai, hei kohukohu mei
kino. Ma wai e hura te tapa o te kakahu uhi
o nga tau e tu mai nei i mua, e matauria ai he
aha nga mea kua whakatokia e te Atua ki te
puku o te wa, o te takiwa, a, a muri ake nei
whanau ai ?
Taukuri taua e te iwi Maori! Ina taua e tu
nei i te takiwa, e titiro ana ki muri, ki mua.
Tiro ake ki muri, korehurehu ana, i te rehu
kamo nana i huna; he punawai te roimata ki
te pupu mai mo nga mate maha kua pa ki te
iwi. Tiro atu ki mua, korehurehu ana, te kitea
atu kei hea he haerenga. Koia matou nga
tamariki kura i kimi noa ai i tetahi marama-
tanga hei wawae ake mo te pouritanga nui e
huna mai nei i te huarahi ki te ora. E tika
ana matou kia kimi, e tika ana hoki ma matou
e kimi i te hanga kua whiwhi matou ki tetahi
maramatanga i nga matauranga maha o te
pakeha. Ku matou kei waenganui e tu ana,
kaore i kaha ki runga ki o matou tinana, kaore
i matotoru ki roto ki o matou mahara nga
tikanga maori hei arai mai kei puta atu ki waho
i aua tikanga kimi ai. Kaore ano kia tawhiti
to matou hounga atu ki roto ki nga tikanga
pakeha e maharahara ai te iwi ka rukea kino-
tia e matou nga tikanga a o tatou tupuna.
Engari ko to matou hiahia kia tu i waenganui
whiriwhiri ai, me kore e taea te kowhiri i nga
tikanga Maori nga mea hei awhitanga ma te
iwi, a me kore hoki e taea te tango mai i nga
tikanga pakeha e pai ana hei manaaki ma te
iwi, ka pupu ai i a ratou hei taonga ma tenei
whakatupuranga.
Kaore matou i te aro nui ki nga mate o mua
kia waiho tonu hei korero, hei whakapouri i te
mahara. Ko era mea, ko nga he i he ai te
motu i nga ra ka taha nei, e takoto nei inaia-
nei he mate, me waiho hei mea whakatupato
i te iwi mo a muri ake nei. E kore e taea e
tatou te hoki whakamuri; e kore ano e tika
kia tu noa, kei rite ki te wai e tu nei ka pirau.
Engari me whai i te ahua o te takiwa i te
hanga kua huri koaro nga tikanga, kua tawhiti
rawa mai tatou i nga tikanga a nga tupuna.
Ko te mea kia ata marama ko te ahua o tenei
wa i a tatou nei.
Me whakarite ake ki te marae kainga, ki te
pa Maori. He tangata kua whiwhi i te whare
ataahua, he whare papa. pea, e pai ana nga
wahi katoa. He tangata kei te noho ano i te
whare maori rawa, engari na tona kaha ka
tiakina paitia e ia kaore e paru e aha. He
tangata kei roto tonu i te paru e noho ana.
Ko te tutakitanga tenei o nga tikanga e rua, o
te tikanga Maori, o te tikanga pakeha. E ki
ana tetahi i noho tonu nga tupuna maori i roto
i te puehu, i te paru, i roto i nga whare puni
kaore nei e tomo atu te hau ora, otira i ora
noa ake ratou, i tupu pakari tonu. Ko tetahi
e ki ana he mate kei te paru, kei te hau kino,
me whakakore nga whare puni, me whakakore
nga whare maori. Ko matou kei te whiriwhiri
i waenganui o enei. He pai tonu te whare
maori mehemea ka pai a roto, ka noho te paru
i tawhiti, ka whai huarahi mo te hau ora ki
roto, mo te hau kino ki waho. Ehara te whare
pakeha i te taonga mehemea ka tukinotia kia
rite ki te whare heihei. Ko te raupo, ko te
toetoe, ko te kiri rakau, e rite ana ki te papa
waru a te pakeha, ki te haeana me ana tini
hanga, mehemea e kotahi ana te tikanga o roto
i te whare, o waho i te marae, kia ma nga mea
katoa.
Ehara tenei he whakamarama kau ake i
te ahua o ta matou titiro ki nga whakahaere o
tenei takiwa, kei pohehe te iwi ki te putake nui
i whakaturia ai he ropu, ara, he kotahitanga
mo nga tamariki kura o te motu. Kua roa e
whaia ana tenei mea te kotahitanga: kua eke
nga tangata matau katoa o te motu ki tera
huarahi a kaore ano i taea. He maha nga
take kei te arai, ko te mea nui tonu ko te mana
tangata, ko te mana iwi. I whanau nga
tikanga nunui o te motu o roto o te wa pakeha
nei i whanau mai i roto i te whakaaro o te iwi
nui — ko te kaupapa i tu ai ko te pakanga ki
te mana pakeha. Ka ara ko te kingi Maori i
Waikato, ko Te Whiti raua ko Tohu i te
TaiHauauru, ko Te Kooti Rikirangi i te Tai-
Rawhiti. No muri ka wareware ta te iwi
mahara ka tupu enei tikanga e toru i runga i
te mana tangata. E ora nei inaianei e ora ana
i runga i te mana tangata. Ki te he te mana
tangata ka he ano hoki. Kei te tupu mai i te
taha pakeha nga patu mo enei, a kaore he
tangata e kaha ki te whakateka i te kaha o a
te pakeha rakau patu. Te aranga nei o te
Kotahitanga o te Tiriti o Waitangi i marama
tonu tona kaupapa i tu ai, ko nga tikanga o
taua Tiriti, ahakoa kua tawhitotia. No muri
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
nei ka kawhakina haeretia e nga iwi nunui, e
nga matauranga, a tata tonu ka pa te aitua.
Na te aha, na te whakapakari ano o o tatou
mana maori, na te whai o te tangata ki nga
turanga nunui, na te taraweti o nga rangatira
kei eke te kupu a tetahi tangata ki runga ki a
ratou. Ahakoa ena ahua kotahi te mea nana
i pupuri nga mahara o nga iwi i roa ai e whai
ana i te kotahitanga, i tutuki mai ai ki enei ra,
ko te mamae ki te whenua.
(Taria te roanga.)
————————————
HUNE 15, 1901.
" Te tau o te Hui ki Rotorua."
KO enei kupu ka whakatungia hei kohatu whaka-
maharatanga mo te tau 1901. Tera ano ia
tetahi take nui i pa i tenei tau, ko te matenga o Kuini
Wikitoria, te Pai, te Nui, — e kiia ano hoki pea tenei
tau, " Te tau i mate ai a Kuini Wikitoria," i noho ai ko
tana tama ko Eruera ki runga i tona ahurewa, otira
ahakoa he take nui ano tenei, ki taku whakaaro ia e nui
ke atu te maharatanga a te ngakau ki te hui nui ki
Rotorua. I kiia e te pakeha ko te mea nui atu tenei e
kitea i roto i nga korero whakapapa o te Iwi Maori o
Niu Tireni. I penei ano nga kupu a te Kawana i te
whakatuwheratanga o te Paremete. E nui atu ranei i
te Tiriti o Waitangi ? I ki tetahi wahine pakeha no
Ingarangi i kite i nga mahi a te Maori i te Hatarei te
15 o Hune, " Ko te mea whakamiharo atu i te ao ka
kite ahau." E kore hoki e whakaangaanga taku ki:
O te haerenga mai o te Tiuka o Ioka raua ko tona
tuahine, a hoki noa atu raua, ko te ra i Rotorua te ra
tino whakamiharo i kitea e raua. I mea tetahi o nga
tino nupepa o tenei koroni, " I hoha te ahua o te Tiuka
i nga wahi katoa, hei Rotorua rawa katahi ano ka koa-
koa." E kore he mahi a te pakeha a era atu iwi maori
ranei o te ao e rite ki ta te iwi maori o Niu Tireni
i whakakite ai ki te tama a te Kingi. Nga mahi hoia,
nga whakatangitangi, nga mahi whakakorakora, nga
ahuareka, hei aha katoa, kua waimeha, he matakitaki-
tanga he whakarongonga nana, tena ko te haka a te
Maori, aue, kei hea tona rite! Pakipaki ana, takatakahi
ana te Tiuka i te urunga o te wana ki tona ngakau. I
runga i te nui o tana whakamihi haere ana raua ko
tona hoa i waenganui o te tini o te Maori kahore kau
he kai-tiaki. I nga kainga o te pakeha e tiakina tonutia
ana ia e te hoia e te pirihimana, i te taenga mai ki
waenganui o te Maori panapanaia ana nga pirihimana
ki te whanga — kaore hoki te Maori e patu kore take
noa i te tangata penei me te pakeha. He whakahonore
nui tenei i te Iwi Maori.
E whakamanamana ana toku ngakau mo te nui mo
te pai o tenei hui — tera ano ia ona makenutanga
eharahara noa iho. Ka piki te ingoa o te Iwi Maori i
runga i tenei hui, ka whakarangatiratia e nga iwi nunui.
I ki te Tiuka, he maha nga iwi maori kua kite ia, otira
kaore rawa he iwi hei rite mo te maori te ahua, te
nunui, te pai o te hanga o te tangata, kaore rawa
i kitea e ia he tangata waewae whana. He tino kupu
na nga pakeha matau: O nga iwi maori katoa ko te
Maori te iwi papai te ahua o te hanga o te tangata, he
iwi matau, a i runga i te ako ki nga mahi nunui e tino
rite tonu te kaha te matau ki te pakeha.
I te arero pea e whetero ana i te karu e huri ana, i te
taiaha e kapakapa ana i te waewae e takahi ana, ano ko
" Ruaumoko kia ngunguru," ka mea te Tiuka i roto o
tona ngakau, e, ko te iwi tenei i whawhai nei ki te pa-
keha, i puta ake nei nga rongo kua tutataki nga hoia a
taku tupuna ki tetahi iwi maia, kaha, nanakia. Ko nga
ra tena o mua, i tenei ra ka whakahuihuia nga iwi
maori katoa o Niu Tireni, nga iwi i whakatu i te paka-
nga ki a ratou ano i nga wa o nehera, otira inaianei i
runga i te aroha i te whakakotahitanga a nga toto o te
Karaiti tu ngatahi ana i te marae kotahi, ki te whaka-
nui i te mokopuna a Kuini Wikitoria, i te tama hoki a
te Kingi.
Ka ui te ngakau, He aha nga mea nunui o tenei hui ?
Tuatahi, ko te kitenga i te tama a te Kingi, i to tatou
kingi hoki e tu mai nei. I te haerenga mai o te Tiuka
kia kite i ona iwi ka whakanuia te piri-pono o te Iwi
Maori ki te torona. Tuarua, ko te tutakitanga o nga
iwi maori o enei moutere. Ko nga ingoa i rangona
i mua ake nei no tenei hui ka kite he kanohi ki te ka-
nohi, i noho tahi ai, i korerorero tahi ai, i takaro tahi
ai — ko nga tinana kua wewehe inaianei, ko nga wai-
rua ko nga aroha ia kua honoa. Ina haere au ki nga
wahi katoa o te motu e tupono ahau ki oku hoa i kitea
i te hui ki Rotorua. Kaore he hui o mua atu i rite ki
tenei, e kore hoki he hui o muri ake nei e penei—ko te
tuatahi, ko te mutunga tenei. Tuatoru, ko te kitenga
i te haka i nga mahi a te Maori, kaore nei i kitea i mua
atu, e kore hoki e kitea a muri nei. Kaati ano ia nei
ko te pakeha e nui te whakamihi :ki te haka tena koa
pekerangi ana te maori ki te whakanui ki ana mahi ano.
i te moe te wairua maori, te ngakau mohoao, no nga ra
o te riri i Rotorua ka whakaohongia ano. Hei mutunga
mahi pea. Tuawha, ko te taenga ki Rotorua, ki te
whenua tipua. I te kitenga i Rotorua, hohoro tonu te
whakaae o te ngakau ki te tika o te whakaritenga ko
Rotorua hei marae huihuinga kia kite i te Mokopuna
a te Kuini. Tuarima, na runga i tenei hui ka kite te
Maori i nga mea tauhou huhua, ka whakawhanuiatia
nga whakaaro i te haerenga ki nga wahi tauhou. I
tenei hui hoki ka kitea e te Maori he pai te pai. I riria
i araitia nga nahi kino katoa i te puni, na kitea ana te
pai, kaore he mate kaore he pouri, kaore he whakama.
I kitea te pai o te tahi tonu i te marae, hei whakaako i
te tangata kia whakapai i tona kainga i tona whare ina
hoki ia. Kotahi ano te kino ko te ua o te rangi, otira
e kore tena e taea e te tangata te arai,
Kaati aku whakaaroarohanga mo te hui ki Rotorua.
E nga iwi, e nga hoa, tena koutou katoa! Kei roto
tonu o koutou kanohi i nga whakaaro e ariaria ana, i
mokemoke i te hokinga mai ki te kainga, kei Rotorua
anake nga whakaaro me nga korero. Kanui te aroha,
te aroaroa. Mehemea ko te hui ki Rotorua te tutata-
kinga whakamutunga o nga iwi maori katoa o Aotearoa
me te Waipounamu, e tumanako ana, e inoi ana te
ngakau ko to tatou huihuinga tuarua kei te aroaro o to
tatou Matua i te rangi, kua rite mai nei i reira he
nohoanga mo tatou. He manene tatou, kahore he
kainga pumau mo tatou i konei.
Maringi ra e te roimata,
Nga kamo nei;
He aroha ki te iwi,
Ka motu ki mamao.
Ko wai e kite atu kei hea
Nga hoa o mua ?
Ka haramai ka tauwehe
Ka raunga iti au.
Aue ! E te aroha!
Aue! te mamae,
E pehi kino nei i ahau,
E kore e mutu mai.
R. T. M. K.
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE HUI KI ROTORUA.
(Na TIPI-WHENUA ).
Turanga ki Rotorua.
I TAKU po tuatahi ki te kainga i te hokinga
mai i Rotorua ka puta mai tetahi moe-
moea ki a au, kaore au i te tino moe rawa kaore
hoki i te tino ara—kaore i marama taku moe,
i porahurahu noa iho. E matakitaki ana au
ki te haka, kua uru au ki waenganui o te tini
o te tao, o te taiaha o te tewhatewha, kei roto
o te hu o te puia e haere ana, kei runga i te
tereina e tahuti ana, kei te moana e piupiua ana
e te hau e te ngaru o te moana i runga
tima, kei uta ano kei waenganui o te mano o
te tangata, ka kapohia taku potae e te tangata
me taku huia am i runga e titi ana, e karanga
tonu ana au, " Taku potae, taku potae!" ka
oho ake au, ara ka hoki mai aku whakaaro,
aue, ko taku po tuatahi tenei ki te kainga, kei
runga ano ia ahau o taku moenga tawhito,
engari ko aku whakaaro kei roto i nga mahi o
nga wiki e toru kua pahemo nei, e haereere
ana. Kei te penei ano te ahua o aku whakaaro
kei te porahurahu i te nui o nga mea i kitea e
ahau ; ma tenei pea e kore ai e pono taku wha-
kaatu i nga mahi o te hui ki Rotorua—te hui
nui whakaharahara atu a te Maori i hui ai te
5,500 tangata o nga iwi maori katoa o Aotearoa
me te Waipounamu. Otira i te mea e kore e
taea te tatari kia tau nga mahara ki raro ka
tuhituhi ai i te mea e kore e tatari te marama
e rere ai TE PIPIWHARAUROA.
I te ata tu tonu o te Hatarei te 1 o nga ra o
Hune ka eke to matou ope o Turanga nei ki
runga i a te "Taieri," hui katoa ngatimaua 125.
I poroporoaki ano ki nga mea i mahue iho ki
te kainga. Ka matakitaki te tangata e whaka-
puranga ana te pakeha i te poito i te mokihi i
• te poti, ka ki he tohu aitua. I te 10 o nga
haora ka eke te punga, ka huri te ihu o te waka
ki Akarana. He rangi atahua ki runga he aio
ki raro, huri ana te kahu o te moana—ka timata
tonu te ngahau. I whio a te Mararoa, umere
mai ana nga pahihi ki te whakanui i a matou
—ka maro tenei ki Rotorua, ki te kainga i ta-
rewa tonu nei te ingoa i nga ngutu i nga wiki
maha kua pahure nei. I Uawa ko Hauiti i te
moana e tatari ana mai i runga i tona tiwai i
a te Iranui. Ka whakatata mai tera ka tataki-
tia te haka powhiri e maua i te kaipuke :—
" E, ko te Tai-Rawhiti e ngunguru nei, Au, au, aue, ha !
E, ko te Tiuka ra tau tangata e taoho ai koe, taoho !"
Tu noa ki Tokomaru kua huri katoa ia te
tira haere kei Waipiro e tatari ana mai. Hei
Waipiro ka po, ka eke mai hoki te 6o tangata
me Apirana Ngata. Ka kapea mai a Tuparoa
tau rawa atu te punga i te Awanui, i te marino
hoehoe tonu atu i te po. I mamao ano te
poti tuatahi ko te reo waiata kua tae mai ki te
kaipuke, e paoho ana i runga i te kare o te wai.
Ko te rangi o te waiata he apakura—aroha ana
ki te whakarongo atu:—
Tera te Tiriti e, kotutu ana ia i te taha o te rangi, e..!
Haere ra te Kuini e, te wehi o te whenua e... .i.
Te mana o te tangata e, kei era tini i raro ra e....;
Ki nga ture kikino e, o roto o Poneke ra.
Te " Poari" takiri i te motu e, ka pa mai te aroha ki a
ahau na e . . !
Hei konei ka eke mai a te Kairakau a Mohi
Turei me era atu rangatira o Waiapu. I te 3
o nga haora i te ata ka eke mai a te " Pohutu "
i Te Araroa, a te Houkamau ratou ko ona
taina; ko te kainga whakamutunga tenei i kohi-
kohi ai i te tangata, ka eke to matou ope ki te
300. Te whitinga atu ki te raiti i Repanga ka
pouri, katahi ka arangia e te tauhou a u noa
ki Akarana i te 2 o nga haora i te ata o te
Mane. Tera no te Ratapu ka rere atu a Nga-
tikahungunu i te tereina ki Rotorua, ko Ngapu-
hi ko Whanganui ko Ngatiraukawa i Akarana
tonu, no taua ra ka haere. Kua whakaritea
noatanga mai e nga tangata a te Kawanatanga
he whare tukunga atu mo nga ope whakaeke,
i te taha tonu o te tereina. I pau noa tenei ra
i te matakitakitanga i Akarana, i te hokonga
i etahi mea ririki mo te whakakitekite ki Roto-
rua. Hei konei tonu ka timata te kitekite o
nga iwi. Kua timata noa ake te tatai a Akarana
mo te taenga mai o tona ariki, kua huihui mai
nga manuao. Kua whakahanumi tonu te maori
te pakeha i Kuini Tiriti, kua rangona te turi-
turi o te Maori. Ka eke ki runga i te taramuwe,
whakaheke i Kuini Tiriti, hapainga te ngeri:—
" Ka mate, ka mate! Ka ora, ka ora!"
I te tekau o te Ra-rua ka eke ki te tereina,
ka pou ki roto o Waikato. Hei tenei ra katahi
ano etahi o matou ka eke ki runga i tenei waka
o te pakeha i te tereina; ka tupono ai ki te
tereina tere kaore te tauhou e ata tau ki raro,
ka matakitaki ki tera whenua ki te kore mau-
nga, engari he whenua roto, he titohea. Hei
te Paina (Mercer) ka kite matou i te Maori no
Waikato. Ahakoa to maua nui kaore ena
wahine e aro ake ka tukutuku tonu ia i te pao,
nga tamariki tonu me nga kuia.
" E kore koutou e mihia ititia
Engari ka mihia he rau aku whakaoranga e . . au !"
I kite atu matou i Waahi i te kainga o
Mahuta o te kingi i taringaturi nei ki te tono
a te Kawanatanga kia haere ki Rotorua. Aha-
koa he ra po tonu i haere ai he nui te ngahau,
he waiata, he haka, he tinihanga, he aha noa
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
iho. I te 8 i te po ka tae matou ki Rotorua,
i hapainga ai te haka e to matou nei kareti, a
whakamutu rawa ki a:—
He tapareireia koi tapa, he tapa konunua
Koi ana tukua i aue, hei!
Ki tonu te teihana i te tangata, i te maori i
te pakeha. I haere tonu matou ma te waewae
ki te puni, ko a matou pikaunga ma nga waka-
na. I te taenga atu ki te puni ka mahara matou
ma te Arawa ma te tangata whenua matou e
powhiri, kaore ma te manuhiri ano ia, ko te
Arawa hoki i Ohinemutu tonu atu e noho ana.
Na Ngapuhi matou i powhiri ki tana peene, na
Ngatikahungunu ki tana peruperu. He taiaha
katoa te rakau, ka rawe ki te matakitaki, ano
he urupuia. He powhiri he tangi hoki mo te
Kuini ta ratou haka; ko nga kupu whakamu-
tunga taku e mea ake :—
" Mate atu he kuini, ara mai ra h3 kingi,
Mate atu he kuini, ara mai ra he kingi.
I..e, i..e, i....a!!"
Te Puni me nga Iwi.
He hanga whakamiharo ano te puni i noho
ai nga iwi katoa o Niu Tireni. • I reira katoa
nga iwi, ngaro ana ko Waikato anake, engari
i whairo ake ano i a au a Te Rawhiti, te heke-
retari a Mahuta. Ko te puni i te pito ki te
tonga o te papa reihi, ko te wahi hei hakanga,
i hangaia ki reira nga whare nohoanga mo te
Tiuka me te hunga matakitaki i te pito wha-
kararo, engari i hawhe tonu o te papa reihi i
tungia e te teneti. Ko te papa reihi tonu te
tiriti nui. I tahi taha ko nga wharau e rima,
he whare roroa, ki tahi taha ko te tini o te te-
neti whakararangi ai, e rua nga rarangi teneti;
he tini ano te teneti i tua atu o nga wharau, i
te tu marara. Ko te teneti tino nui rawa ki
waenganui tonu o te papa reihi, ko te whare
runanga tera. I a Ngatiporou, i a Ngatiapa
etahi teneti nunui, ko tetahi teneti nui i wha-
kaateatia mo nga ope whakaeke, i tau matou
nei ki reira i to matou po tuatahi.
Me ata whakataki nga wehewehenga o te
puni, te tauranga o ia iwi o ia iwi. Tomokia
atu i te matau, ka haere tonu i te tiriti nui.
Te hopuni tuatahi tonu no Materoa—ko to te
Kawanatanga tenei, ko to te Minita o te Taha
Maori. Haere atu ko to nga hoia Maori o
Wairarapa, ko nga whare kai, ko te teneti o
Takuta Pomare, ko te poutapeta, ko te whare
o nga pirihimana, katahi ano ka timata i nga
iwi, ko Ngatimaniapoto tenei me onarangatira.
I tua atu ko Ngatikahungunu ki Heretaunga,
ki te Wairoa, ki Wairarapa, me ona rangatira
me te Uamairangi, me Tamahau, me Tunui-
a-rangi. Haere atu ko te wharau o Ngatiporou
i tua ake he teneti nui e piri ana te whakaatu-.
ranga ko " Kurahaupo," ko Ngatiapa tenei, me
ona rangatira me Ratana Ngahina, me Eruera
te Kahu. I ko atu i a Kurahaupo ko " Takiti-
mu," ko Porou i roto o tona teneti porotaka,
te tari i titongia ai nga mahi mo te ra o te riri.
I konei a te Houkamau, a Wi Pere, me nga
uri o Hinematioro. E awhi ana i te teneti o
Porou ko nga teneti ririki o te Whanau-a-Apa-
nui me ona roherohenga. E uta ana ki te
wharau o Porou ko to Ngarauru ko Ngatirua-
nui, ko te Atiawa. I tua atu ko Whanganui,
ko Ngapuhi, ko Ngatiwhatua, ko te Rarawa,
ko te Aupouri—i konei a Hone Heke. Whaka-
whiti atu i te tiriti nui ko Tuhoe tenei ko Ngati-
awa ; hokia mai ko Ngaiterangi, ko Ngapuhi
ano, na ko Ngatiraukawa tenei me Ngatitoa.
Haere tonu ko Whanganui ko te hopuni i te
wahine nei i a Taitoko, na ko Kahungunu ano,
ko Ngaitahu me era atu hapu o te Waipouna-
mu, ka potae ano ki a Maniapoto. Ko te puni
o Ngatituwharetoa i a Te Heuheu, i te Whaka-
rewarewa ; ko te Arawa i noho tonu ki Ohine-
mutu. Ka tata tonu te tae mai te Tiuka katahi
ano a te Arawa ka tae mai kia kite i nga iwi.
I tino pai atu te whakahaerenga o tenei hui.
Tata tonu te pau o te toru wiki i a au ki te puni
noho ai, kore rawa ahau i kite i tetahi tangata
• e haurangi ana. I haurangi ano ia etahi engari
me kimi tonu e kitea ai. Te nuinga o te hau-
rangi i te taone tonu atu, engari he torutoru
nei o nga iwi whakaeke. I nui ai te pai o te
puni na te komiti whakahaere me nga pirihi-
mana. He whaina he herehere te whiu mo te
tangata haurangi. He whiu kaha mo te pure-
mu. I te nuinga o nga hui a te Maori e rangona
ana te ingoa puremu, otira i tenei hui ahakoa
he hui nui, kore rawa he rongo pera i rangona.
Ka whiua te tangata i mahi i te paru ki roto o
nga rohe o te puni. Tera atu ano etahi ture
i whakatakotoria e te komiti a Waata Hipango,
i whakamanaia e Timi Kara. I hari au i te
tangata e whakapai tonu ana i tona teneti, e
tahi ana i tona marae i nga ata katoa. Ahakoa
nui te ua he iti noa iho te paru. Na te paipa
i hari mai te wai ki te taha tonu o nga umu kai.
Kahore rawa he hui i rite mo tenei hui te pai
—tino pai atu i nga hui whare karakia. Kotahi
rawa taku i kite ai i te puni, kahore i tika.
Pai atu mehemea kaore i whakaaetia e te ko-
miti, ko tenei anake te mea nana i whakakino
te puni, ara ko te " tuipi." Ko tenei mahi na
nga tangata tutua, e kore rawa te rangatira e
mahi i tera tu mahi, heoi ano te kainga e kitea
ana tera hanga ko te reihi hoiho. Kua panuitia
tenei mahi ki nga nupepa pakeha. Pai ke atu
mehemea kahore i tangohia e te komiti nga
moni a nga tangata mahi "tuipi."
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
" Haere Mai....! Haere mai..!"
Ko te Ra-wha, ko te 13 o nga ra, ko te ra
tenei e tae mai ai te Tiuka ki Rotorua. Aue, he
rangi kino, kei te pupuhi te hau, kei te maringi
nga roimata o te rangi, kei te pouri te kahu o
te rangi. Na te marangai i kore ai e puta nga
mahi, nga mahi nunui hei powhiri hei whakanui
mo te taenga mai o te tama a te Kingi raua ko
tona tuahine. Hei aha koa ra, ko waho e ma-
tao ana ko te ngakau e werawera ana, e hotu
ana ki te whakahonore i te whakatinanatanga
o te Kingi ki te whakaaranga mai o Wikitoria.
I whakaritea ma te wahine tenei ra, na reira
ko te wahine anake i tatai, ko te tane i uhia
tonutia iho te kahu maori ki waho o nga kaka-
hu pakeha.
Na te whio tonu i rangona ka mohio te
tangata ka tata te manuhiri. Ko te tereina
tuatahi he tereina tutei, i tukua mai hei titiro
i te huarahi, i runga nga hoa o te Tiuka, me nga
tangata rangatira o Niu Tireni. Kihai i taro,
i te taima ano i whakaritea i te hawhe paahi o
te wha, ko te tereina kingi. Ko te kareti o te
Tiuka he hanga whakapaipai he mea ata hanga
mo raua. E whakatata ana mai te tereina ka
paaha te powhiri a te Arawa, a te tangata
whenua. I te taha tonu o te ara o te tereina
te tunga o te Arawa, i hapainga te tewhatewha
te haka, me te waiata. I te tukunga o te Tiuka
ki raro ka whariru nga pakeha rangatira, toko-
rua ano nga rangatira Maori ko Te Heuheu
Tukino raua ko te Keepa Rangipuawhe, nga
tino rangatira o te waka o te Arawa, no Nga-
tituwharetoa a te Heuheu no Tuhourangi a te
Keepa. He matua rangatira ano i te teihana
hei arahi i te kareti o te Tiuka, kotahi rau
pea taua hunga, he kahu maori katoa te pueru,
he taiaha he patu ki te ringa. Ko nga hoia.
Maori o Wairarapa e 90, te kai tiaki. I te
putanga atu ki te tiriti he tawhana, i tuhia ki
runga, " Haere mai, Haere mai," i tetahi taha,
" Haere ra, Haere ra." Mai i te teihana huri
noa i Hinemoa Tiriti ki te Kereene Hoteera e
tu ana te mano o te Maori i tetahi taha i tetahi
taha, i waenganui ko nga matua wahine hei
powhiri i te manuhiri tuarangi. He piupiu te
paki o te wahine, he rau rakau ki te ringa.
Kaore i rikarika te powhiritanga a te Maori,
te umeretanga, kaha ke atu i ta nga pakeha o
Akarana, i whaia te kareti o te Tiuka me te
umere tonu te tangata. I ko mai i te hoteera hei
nohoanga mo te Tiuka ko te ope wahine poi e
tu ana. Ka tata atu te kareti hohoro tonu te
wawaetanga kia rua nga kapa, ko nga poi ki
runga o nga mahunga wiriwiri ai, me te kara-
nga ano te reo, " Haere mai, Haere mai." I
te marae o te Kereene ka panuitia e Timi Kara
te powhiri a te Iwi Maori.
Te Powhiri a te Iwi Maori.
Haere mai, haere mai, haere mai, e Tama!
Haere mai ki enei moutere, ki Aotearoa me
Te Waipounamu ! Haere mai ki te tauranga
o te Maori! Nau mai e koe e te uri rangatira,
te tohu o te mana o te wehi o te kingitanga, e
hari nei ta matou noho i raro i tona maru ahuru!
E Hine, e te tamahine toto rangatira, i honoa
nei ki a ia ki te tama a to matou Ariki a te
Kingi, tena koe. I rongo o matou taringa i
tumanako o matou ngakau kia kite ; a inaianei
ka matakitaki o matou kanohi, ka koa o matou
ngakau i a matou ka kite nei, i nga ra ano o to
matou whakatupuranga. He ra nui tenei; he
ra e noho tonu i roto i nga whakaaro o to ma-
tou iwi i nga ra katoa e whakaaetia ai e te Atua
te oranga ki a ratou; otira he ra ano no te
pouri. E tangi ana matou mo te Kuini, i tu-
kuna nei e matou te inana o enei moutere, ko
ia nei te kai tiaki i a matou taea noatanga te
ra i moe ngatahi ai ia me ona matua. Ko
matou ko te iti rawa o ana tamariki, he toto ke
nei, otira e tata ana i runga i te ture i te piri-
poni, e tangi ana ki to matou whaea i kimi nei i
te painga m o te rahi mo te hakahaka, i aroha nei
ki te rangimarie, kia riro ai ma te rangimarie
e tino whakateitei tona iwi. I rite tona ahua
ki a o matou matua i mohio ai i o ratou na ra.
Ko tona ingoa he oha tapu i waiho iho e ratou
ki a matou. Haere atu ra, e Whae, ki tou
okiokinga, haere atu me tou rahi i mua i a koe !
Haere mai, haere mai, haere mai, i runga i te
ingoa o te Kingi o to matua ! He aumihi ta
matou ki a koe ki te whakatinanatanga o te
Kingi hou. Kua ekengia e ia te ahurewa o
tona whaea hei rangatira mo matou, hei ariki
hei upoko. I tenei ra, i tou aroaro ka whaka-
houtia e matou to matou piri-pono; ka wha-
kaungia e matou ta o matou tupuna i whakaae
ai ki a Kuini Wikitoria me ona uri i muri i a
ia. Whakarongo e nga iwi! Tatou ka hanga
he tiriti hou i tenei ra—he hou, ae he tawhito
ano—i te mea he whakatuturu kau ta tatou i
te mea tawhito kua whakaaetia nei e tatou mo
to tatou nei whakatupuranga, ara to tatou piri-
pono, me ta tatou inoi ano ki to tatou Kingi
ki o tatou tuakana pakeha kia awhinatia tatou
kia tupu tahi nga iwi e rua. Whakarongo e
Tama ! Whakarongo e Hine! I haere mai ko-
rua i nga topito o te whenua, i Hawaiki tu-
mamao, whakawhei mai i te moana nui a
Kiwa, kia kite i tenei whenua i enei iwi. Ka
tika; ma tenei e hohou nga aka o te aroha e
paihere nei i a tatou. Haere mai, a Haere ra!
Haere ra, e kore e taea e korua te noho ! Heoi
ra i te mea kua kite i o korua mata. Kia tae ora
atu korua ki te Kingi ki te.Kuini i tukuna mai
nei korua i o raua aroaro ki tenei pito o te
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
kingitanga, ki te whakahari i o matou ngakau.
" Ma te Atua e tohu te Kingi."
Te Whakahoki a te Tiuka.
Ki nga rangatira me nga iwi o nga moutere
o Aotearoa me te Waipounamu. E hari ana
o maua ngakau ko toku hoa i a koutou kupu
powhiri kua puaki mai nei. Na te Kingi nui,
na toku papa, maua i unga kia haere mai i
nga topito o te ao, kia whakawhiti mai i nga
moana nunui, kia whakarongo kia kite i ana
tamariki i te Maori i to ratou ake whenua ata-
hua. Ko te Kuini rahi i mohiotia i arohatia e
o koutou matua, e tangihia nei e tatou, e nga
iwi katoa hoki i raro i te mana me te wehi o
o tona kingitanga, nona te hiahia, i mua atu i
tona haerenga ki tona okiokinga, kia haere
maua kia kite i ona iwi i tawahi o nga moana,
ki te whakaatu i tona ngakau whakawhetai
mo te awhina a o ratou taitama i te pakanga
kino i toia nei ia ki roto, a ia i aroha nei i mahi
nei i nga wa katoa mo te rangimarietanga.
I whakamanamana i hari te Kuini mo te taka-
rotanga o ana tamariki Maori i runga i to ra-
tou piri pono kia tu ngatahi me o ratou tuakana
pakeha i te wahi o te riri. Ahakoa purena
noa tana kapa o te pouritanga i whakarahia
ake nei i tona wehenga atu i a maua i ana
tamariki, kahore te Kingi i pai kia kore e tu-
tuki te kupu a tona whaea, na reira ahau i
runga i tona ingoa ka whakapuaki atu nei ki
a koutou i tona ngakau tangi m.o to koutou
aroha ki a ia i nga wa o te mamae, mo a kou-
tou kupu rangatira whakamarie hoki e whaka-
atu nei i to koutou aroha me ta koutou wha-
kahonore ki toku tupuna. He kupu pono nga
kupu a te Maori—nga kupu a te iwi ngakau
makoha ngakau rangatira, —e whakatutukitia
e te ringaringa ta nga ngutu i oati ai. Hei
haringa ngakau ki tooku papa, hei whakakaha
hei whakahauora i a ia ki te whakaoti i te mahi
nui i tona aroaro, ina tae atu ki a ia a koutou
kupu piri pono, ina whakaaturia atu hoki e au
ki a ia kua whakahoutia to koutou piri pono,
kua whakaungia hoki e koutou ta o koutou
matua i whakaae ai, i tapaea atu nei e ratou o
ratou katoa kia Kuini Wikitoria me ona uri
i muri i a ia. E werawera ana te ngakau o te
Kingi ki tona iwi i Niu Tireni. E hari ana ia
mo te noho o nga iwi e rua i runga i te rangi-
marie i te aroha, e inoi ana hoki ia kia noho
whakakotahi tonu enei iwi, kia awhina tetahi
i tetahi ki te mahi i nga tikanga o te rangimarie,
i te painga mo te iwi nui, kia awhina hoki i a
ia ki te paihere tonu i nga iwi katoa i raro i
tona mana kia toopu. Ki te tautokona enei
take e to maua taenga mai ki konei ka hari
maua, ka wareware noa ake hoki o maua mate
i to maua haerenga mai ki to koutou whenua
atahua kia kite i o koutou rangatira ia koutou
katoa he kanohi ki te kanohi, otira e hoki maua,
me te mahara tonu ki to koutou piri-pono
ki to koutou aroha, ki te atawhai o te Iwi
Maori Kia tau ki a koutou te rangimarie, te
pai me nga manaakitanga katoa, aianei, a,
ake tonu atu.
I te mutunga o te whaikorero a te Tiuka,
ka tatakitia e Timi Kara te ngeri :— "Ka
mate, ka mate ; ka ora, ka ora !" I tino rite
nga kupu o tenei ngeri mo te Tiuka, he ranga-
tira hoki, he "tanga a puhuruhuru." Muri
iho, ka hapainga e nga peene te waiata: " E
te Atua tohungia te Kingi." Ka tomo atu te
Tiuka raua ko tona hoa ki te whare mo raua,
ka huri te mano o te maori ki to ratou puni,
katahi ano ka mahara ake ki te ua, ki te hau,
ki te makariri, ki te paruparu, otira ka hari
katoa mo te kitenga i te " manuhiri tuarangi,"
i te " kotuku rerenga tahi," i te " mokopuna a
te Kuini," i te tama a te Kingi, i to tatou
kingi a enei ra e tu mai nei, i a Hori
Piriniha, te Tiuka o Konowaara me Ioka me
tona hoa atahua i a Mei Wikitoria.
Te Ra tuatahi o te Haka.
I te tino kino rawa o te po o te Taite kaore
rawa i mohiotia e paki te Paraire, otira i te
ohonga i te ata e whiti ana a Tama-nui-te Ra,
he rangi atahua, tae ana mai ki roto o te nga-
kau te pai, makohakoha ana. I whakaritea
Ienei ra hei ra haere mo te Tiuka kia kite i
nga wahi tipua o Rotorua. I tae ia ki Ohine-
mutu, ki Tikitere ki Te Whakarewarewa. I
te kino o te huarahi kaore i tae ki Wai-o-tapu.
Taihoa ra ka tuhituhi ai i nga korero mo enei
wahi.
I te hokinga mai o te Tiuka i Te Whaka-
rewarewa ka tukuna mai te kupu e haere mai
ana ia ki te puni, me haka te iwi mo te haora
kotahi—i ohorere tonu te taenga mai o te
whakaatu, heoi haka ana ko nga iwi anake i
noho rite : ko Ngatiporou, ko Ngatikahungu-
nu, ko Ngaiterangi, me Ngatimaniapoto, me
nga ope poi hoki o Ngaiterangi me Ngatirau-
kawa. I amuamu etahi iwi mo te korenga
kaore i roa te whakaaturanga e haere mai ana
te Tiuka.
I te putanga mai o te Tiuka raua ko te hoa
i runga i tetahi o nga kooti ruturutu o Roto-
rua, he pare huia, i titia ki te potae o te Tiuka.
Tau ana te manuhiri ki raro, ka timataria te
poi e Ngaiterangi, e 20 nga wahine, e rua nga
kapa. Ko nga kakahu he ma katoa engari he
mea tui katoa ki te huruhuru manu—tino pai
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
atu ki te matakitaki. Kaore he whakatangi-
tangi o tenei poi, heoi ano e rua nga tane,
kotahi ki tahi pito kotahi ki tahi pito, ka mutu
te karakia a tetahi ka tangohia e tetahi. Tau
ana mai te wehi; I te mutunga o te poi ka
pupuri nga ringa o nga wahine poi ki muri i o
ratou kaki, ka tuohu ka whakanui. Te pai o
te poi a Ngaiterangi ki a au he ngaronga no
nga ritenga pakeha. Muri iho i te poi a
Ngaiterangi ko te haka taparahi; te mutunga
he umere, mo te Tiuka.
Ka mutu tenei he poi ano na Ngatiraukawa
o Otaki, e 30 nga pakeke e toru nga tamariki ki
mua tu ai. Ko nga kakahu he wherowhero o
etahi, he puwhero o etahi, whakauruuru ai te
tu, he piupiu te paki. Ka rawe te poi: te
rerenga, te huringa, te ahatanga, ma te kanohi
tonu e matakitaki e ata kitea ai te pai. E
rere tonu ana te poi kei te whakatutu hoia,
kua motumotuhia nga kapa, kia takiwha ki te
ropu kotahi. He mea whakamiharo rawa te
poi, ano he mihini.
Ka mutu tenei ka tu mai 13 nga wahine ki
te poi, no Ngatiawa (Whakatane), he kuia
whakahara nei ki mua whakahaehae ai. Ka-
ore rawa au e pai ki te takakino te wahine i te
ahua o te tinana—he iwi tapu te wahine.
Muri atu ko te haka a Ngatiporou, ara a te
Tai-Rawhiti i Tarakeha ki te Paritu, e 250 te
matua, i tapawhatia, 16 ki mua. Ko nga ka-
kahu, he pango te paki, he papura te pakawe
ki waho o te poraka ma, he ma te pare—he
tauwa mo te Kuini te tikanga o nga kakahu.
Tamariki tane katoa te tangata, he atahua, he
tino papai te tupu, e ai ta te nupepa pakeha.
Ko te haka a Ngatiporou i pai ake i tana
peruperu, auahi ana, ka kino te haere, te iwi
nana tana tangotango! I ki te Niu Tireni
Herara, " I kiia e te pakeha e te Maori, kaore
he haka i penei te pai i kitea e ratou i mua atu."
Haruru ana te umere a te 3000 pakeha, a te hia
mano Maori ra. I ki te pakeha ko tenei te haka
pai atu o tenei ra.
Muri atu ko Ngatikahungunu, ko tetahi
wehenga o te Tai-Rawhiti, e 200 pea te matua.
I tahanga te tangata, he piupiu te paki, he
taiaha" ki te ringa. Hangaia te tangata ina
tona nunui, he tamariki a Ngatiporou ki te
whakapiria ki te taha o Ngatikahungunu. Ko
te peruperu a Kahungunu tana taonga, haunga
ta ratou haka. I te rerenga o te tangata ano
he tangata kotahi. Wiri ana te tangata. . I te
wa e haka ana ka rere he tangata waewae ta-
hi ki mua haka ai, me tona tokotoko manga-
rua ano ki te ringaringa. Ki tahi pito ko
Patereki whakapakapa ai, ka mahi te tangata
nunui, ano he pou whakairo te ahua.
Te whakamutunga he peruperu na Ngati-
maniapoto—he pihanga iti nei. I te karanga-
tanga a te kai-kakariki, "Witi, witi, e!", ka
tu ki runga. Heoi ano te kupu mo tenei iwi
he toa ki te tu ki te marae, ahakoa te hauwa-
rea o te matua, a ka rawa te ahi. I ki ai a
Nikora a, " Mehemea ana ko koe e Ngatiporou,
i te tokoiti e kore rawa koe e tu ki te marae."
I whaikorero te Tiuka i te mutunga o nga
haka, i whakaatu i te whakawhetai o tona
ngakau, nui atu tana i kite ai i tana i rongo ai.
I pakipaki te Tiuka i takatakahi i te rekareka.
Ka tata tonu te Tiuka te haere, ka hui te
Tai-Rawhiti katoa ka hapainga te ngeri,
" Ka mate ka mate ; ka ora, ka ora!
Ka mate ka mate; ka ora, ka ora!
Tenei te tangata puhuruhuru
Nana koe i tiki mai i whakawhiti te ra,
Hupane, kaupane—Hupane, kaupane
Whiti te ra!"
( Taria te roanga.)
HE MATE NO TE MOANA.
IMUA ake nei ka rere atu tetahi o nga tima
mau hoia o nga Turaka i Hiharia ki Ima-
na, e 2500 nga hoia i runga i taua tima. Te
taenga atu ki Huihi ka eke mai e 300 atu
tangata. Tae atu ki lamo ka tutuki te tima
nei ki etahi toka. Pokaikaha ana tera te tanga-
ta i te tutukitanga o taua tima, a taka ana
etahi o nga hoia ki roto i te wai. Te kitenga
o te kapene kua tutuki tona tima, ka mau ki
tana pu hurihuri ka eke ratou ko nga heramana
ki runga i nga poti o te tima ka hoe ki te tua-
whenua, me te mau ano nga heramana i a ratou
naihi roroa, he mea pea kia mataku ai etahi ki
te eke atu ki runga i nga poti.'
Kua porangitia te ahua o nga tangata i ma-
hue iho i runga o te tima. Ko etahi i peke
tonu atu ki roto i te wai, a toremi atu; ko etahi
ka omaoma haere noa me te mea nei e porangi
ana. I tata ki te 200 nga tangata i hemo. Te
nuinga hoia i tu tonu i ro wai mo tetahi takiwa
roa. E 48 haora aua tangata e noho ana i
runga i taua tima, katahi ano ka tae mai nga
poti ririki o uta ka hoehoea hoki nga tangata
ki uta. I ngaro katoa te nuinga o nga pu me
etahi atu o nga mea a nga hoia. No muri iho
ka tae mai etahi tima e toru, a ka timata te to
i taua tinia, no te toanga ka pakaru te takere
totohu tonu atu.
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE WHARE MO TE KINGI.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
E MANU mau e pikau atu nga kupu i
raro iho nei hei titiro hei whakaaro ma
nga iwi o Aotearoa me te Waipounamu. E
hoa ma kua whakaaria e te Minita mo te Taha
Maori i te hui ki Rotorua kia puta he whaka-
aro mo nga iwi maori o enei moutere kia
hangaia he whare maori whakairo me te toro-
na whakairo, me nga tini mea whakairo a te
Maori mo roto i taua whare, ko taua whare
hei tuku atu ki Ingarangi ki to tatou Kingi ki
a Eruera Te Tuawhiti, hei tohu aroha, whaka-
houtanga hoki i te aroha i hipokina nei tatou
e tona whaea ki te Tiriti o Waitangi me tona
Raukura ano hoki i tukua mai nei ki a tatou
ki ona iwi maori o enei moutere ara koia nei
ko te Rongo Pai a Ihu Karaiti.
I runga i te ahua o taua whare i tukua ki
nga iwi katoa o Niu Tireni ma ia iwi nga pou,
ma ia iwi nga heke, ma ia iwi nga poutoko-
manawa, ma ia iwi te tahu, ara nga wehewe-
henga maha o tenei hanga o te whare e oti ai.
Na ki taku ake whakaaro e nga iwi tera e
tauhena tenei mahi a tera hoki e eke ki te ki
nei na " Uki tau e, uki tau e."
Engari ki taaku ake whakaaro iti i mahara
ai me hui te mahinga o tenei whare kia kotahi
te wahi hei mahinga me ki ko Heretaunga te
kainga. Ko te pai o reira he mira kei nga wao
totara ahakoa i whea; he tereina hei kawe ki
te waahi kotahi; tetahi he tata no nga kai
tirotiro a te Kawanatanga hei awhina hei wha-
kahaere ano i etahi tikanga e oti pai ai tenei
taonga. Engari ko nga tohunga whakairo o
nga motu nei me hui ki reira kia rite ai te meiha
o te whare me ona mea katoa whakairo aha
atu ranei. . Engari ko te paanga ki nga iwi
Maori katoa me kohi e te 40,000 tangata
nga moni, 1 hereni, 1/6 ranei ma te tangata
kotahi hei utu i nga kai mahi katoa mo tenei
taonga e oti ai. A te wa e oti ai me ata wehe
kiia iwi kiia hapu nga pou, nga heke, me era
mea katoa o taua whare, a ma ia iwi ma ia
hapu e hua e tuhituhi hoki nga ingoa tipuna,
" hapu iwi ranei ki nga mea e rite ana ma ia
. ropu ma ia ropu.
Heoi ra tukua mai a koutou whakahe ki te
pepa nei kia wawe te akiritia ake tenei whaka-
aro ki te pari a mehemea ranei ka reka ki te
ihu o te Iwi Maori kaati ra kia hohoro te
korikori inaianei, auaka e waiho mo ataihoa,
kei pera me te whakatauki nei, " Tutohu aiahi
ata pahorehore."
Na TUTA NIHONIHO.
Kihipane, Hurae 5, 1901.
[ Ki ta matou rongo ke tenei te whakaaro o
te Kawanatanga, ko te hanga i te whare ki
Heretaunga.—ETITA.]
NA TE ARAWA.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
EHOA, tena koe ! Haria atu enei kupu
e mau ake nei ki nga wahi katoa o
Aotearoa me Waipounamu.
I te wa i mawehe atu ai nga mano tangata
o nga iwi maha, i hui mai nei ki Rotorua-nui-
a-Kahu, ka hui a te Arawa ki a Tama-te-
Kapua ki te ata whiriwhiri i nga kupu a te
Honore Minita o te Taha Maori, Timi Kara,
i whakaatu ai ki nga iwi katoa.
Ko a te Arawa enei, i whakaoti ai:—
1. Ko te whare whakairo e meingatia nei
ki a mahia e nga iwi katoa o nga motu e rua
haitukunga atu ki Ingarangi. Kua whakaae
a te Arawa, mana tetahi etahi ranei o nga
pou e whakairo ina tae mai te ruri o taua
whare i te Kawanatanga;
2. I runga i te whakamarama a Kapene
Mea ki nga iwi katoa i te Reihi Kooti. E
hiahia ana etahi o nga tangata nunui o Inga-
rangi kia haere te iwi Maori ki Ingarani; te-
ra e whakaritea e to ratou kamupane etahi
moni e £50,000. Ko te Taima tika mo taua
haere ko te taima e whakaekea ai te karauna
o Ingarangi ki runga ki to tatou ariki ki a
Kingi Eruera te Tuawhitu. Na reira e whaka-
ae ana a te Arawa ki te haere ki Ingarangi, e
ngari ko taua ra ano mohiotia ai e hia rau o te
Arawa e haere ki Ingarangi.
3. Ka mau tonu a te Arawa ki te hapai i
te Kotahitanga o te Iwi Maori.
4. Kua whakaae a te Arawa ki te haere
ki te hui a te Kotahitanga i Waiapu. Hau-
nga hoki nga Kaunihera.
He karere tauira ka haere i te ara, " Ka
tere Raua, ka tere Pipiwhakao."
5. Ko Ieni Tapihana te tangata kua wha-
karitea i roto ia te Arawa mo te haere ki Pone-
ke. Me uru ia ki roto i te Komiti whiriwhiri
o nga ture whakatikatika o tenei tuunga Pare-
mete.
Heoi ano,
Na TIMI WAATA RIMINI.
Na Te Arawa katoa.
Ohinemutu, Hune 24, 1901.
No te 11 o nga ra o tenei marama i mate ai
ki Maketu a Meiha Pokiha Taranui.
|
|
13 13 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
PITOPITO KORERO.
Me Whakakotahi ranei Tatou ki Ahitereiria ?
I whakatungia e te Kawanatanga he Ko-
mihana hei uiui i te kino i te pai ranei o
te uru o Niu Tireni ki te Kotahitanga o Ahi-
tereiria. I te tunga o te Paremete ka panui-
tia te ripoata a te Komihana, i mea ai ratou
ko ta ratou whakaaro he pai ke atu a Niu Ti-
reni ki te tu i waho. I mea ratou ki te uru
tenei koroni tera e £45,000 te hekenga o nga
moni ,nui atu ranei. Tera atu ano etahi mate
ki ta ratou whakaaro. Ki ta matou nei wha-
kaaro kaore kau he painga ki a taua ki te
Iwi Maori; ka whakaititia iho ki te toru ano
nga mema Maori, i te mea e tino whakahawea-
tia ana e nga pakeha o Ahitereira nga maori o
tera whenua, tera ratou e kino e tauhou ki te
noho te Maori i te Paremete. E koro, e te
Hetana, waiho matou i waho!
Te Kotahitanga o Te Aute.
I taku whaawhai kia wawe te mutu aku ko-
rero o te hui ki Putiki, i kapea e au etahi ko-
rero torutoru nei. Tetahi motini i tino wha-
whaitia ko te whakaae kia tu te wahine hei
mema honore mo te Kotahitanga. I kokiritia
tenei motini i te hui ki Papawai, a hinga ana
hei te hui ki Putiki katahi ano ka puta, kati e
ngoi ma, mea ake koutou tu hei tatai mo te
Kotahitanga Taitamariki.— TIPI-WHENUA.
Te Paremete.
No te 1 o tenei marama ka tu te Paremete,
no te rua rawa o nga ra katahi ano te Kawana
ka tae mai, engari i tae mai tana pukapuka ki
te whare, he whakaatu i te matenga o Kuini
Wikitoria, katahi ano hoki ka tu te Paremete
i muri mai i te matenga o te Kuini. I puta
nga kupu whakamihi a te Whare mo nga
painga o Kuini Wikitoria — te kuini nui atu
kua whanau ki te ao. I oati hoki nga mema
mo te u pono ki te Kingi hou, " Ko taku
kupu tino oati tenei, ka u ka pono ahau ki te
Kingi ki a Eruera VII.; ma te Atua ahau e
awhina."
He roa te whaikorero a te Kawana, engari
kaore he take i pa ki te Iwi Maori, heoi ano
ko tana whakanui mo te 'hui ki Rotorua. I
mea ia, " Ko nga mahi a te Iwi Maori i Roto-
rua pai atu, he hanga whakamiharo, he mea
e tuhia ki roto o ratou korero whakapapa a
muri nei. E kore pea e tu he hui pera a muri
ake nei." Kua mutu te arahi a Kapene Ra-
hera i te Apitihana.
He Whare Wera. (Wharangi 16)
No muri nei ka ki te wahine nei he tinihanga
ana korero. Ki te whaakaro kei te mohio i a
ia te hunga hara, engari kei te whakaaro ia
mo te huna.
NGA METARA MA NGA RANGATIRA
O NGATIPOROU.
E TA E TE PIPIWHARAUROA.
HE mea tika kia whakaaturia e koe tena
rarangi ingoa o nga rangatira o Nga-
tiporou i whakakorea ai nga metara mo ratou,
a whakataua ana mo nga tangata tokorua
anake. Te kaha o Apirana Ngata ki te
whakahe i enei rangatira; kia uru noa ranei
ko nga uri o Te Mokena Kohere, nana nei
i tahu te ahi ki roto o Turanga tae atu ki
Waiapu; no muri nei etahi atu tangata i
karangatia ai. Ki te mea he utu mo te tuku-
nga i enei kupu tonoa mai ki a au.
Ko nga tangata enei i mahia e Wi Pere hei
tango i nga metara otira i runga i te whaka-
heanga a Apirana Ngata noho ana e rua ano.
No Ngatiporou:—
Pine Tuhaka, Te Whakatihi, Neho Kopu-
ku, Wiremu Keiha, Te Houkamau*, Tuhaku
Kohere, Tuta Nihoniho, Tamanui-te-ra.
No raro atu :—
Pare Koihu, Waikura, Paora Ngamoki,
Te Paea Kingi, Te Aporotanga, Te Whenua-
nui. * Nga rangatira i whiwhi ki te metara.
Heoi ano,
Na RAWIRI KARAHA.
Poho-o-Rawiri, Hurae 8, 1901.
HAERERA, TE KUINI, E!
KUA mataotao noa atu te tinana o Kuini
Wikitoria ki te oneone ko te aroha o te
ngakau o tona Iwi Maori ki a ia kei te wera-
wera tonu.
" Haere, e Kui i te ra e whiti ana,
Haere ra e te whakamarumaru
O te Iwi Maori, kei ao ko te ra e . . . !
TE TOROA RETIMANA, Te Puke.
E te iwi e, huia mai tatou,
Katahi te mamae, ka ata rangona iho,
E nanawe ake ana, ki te tira kahurangi;
Ka horo raia te tihi ki Ingarangi.
Na te tapatu e taka i te rangi.
Ka haere o rongo, hei homai te aroha
Ki to iwi; hei hurihuri atu
Ki te rahi o te mate.
Ha're nui.atu ra ki raro nga muri ;
Kia hikoia mai e te maru wahine.
Ka pakupaku koa te taiki,
Ingarangi, ka maunu ra ia te Kuini i te rua!
Ma wai e tapiki o mana i muri nei ?
Ma to tamaiti ma Eruera-ki-te-rangi, e ... i!
PINE TUHAKA, Waiapu.
Ha're ra te Kuini e, te wehi o te whenua e . . . i!
Te mana o te tangata e, kei era tini i raro ra e . . !
" TE POHUTU," Te Araroa.
|
|
14 14 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
HEI MATAKITAKI
MA TE HUNGA WHAKAARO.
INA ra i kite tatou i roto i a tatou Nupepa
Maori i roto hoki i nga nupepa pakeha, i
era marama noa atu kua pahure, mo te taima
e tae mai ai te mokopuna whakahirahira a to
tatou Kuini Atawhai a Wikitoria, te tama hoki
a Kingi Eruera VII. a koia hoki hei Kingi a
nga ra e heke mai nei, ina kohia atu tona papa
ki te urupa o ona tupuna o tona whaea hoki
kua ngaro tata ake nei.
Mai ano o to tatou rongonga ka noho tatou
i runga i te tatari me te tumanako ki tona ra
e tae a tinana mai ai ki Niu Tirani nei. I enei
ra patata kua taha ake nei, ka kite ano tatou
i roto i a tatou nupepa maori, pakeha hoki, i
tenei kupu na, ko Rotorua te wahi kua wha-
ritea e te Kawanatanga hei kitenga mo te Iwi
Maori i te mokopuna whakahirahira a Kuini
Wikitoria. I runga i tenei rongo o tatou, o te
Iwi Maori, ka noho tatou i runga i te mataara
mo te haere ki Rotorua: me te titiro iho ano
ki te pake o nga kakahu, ki te rawakatanga
o nga hereni mo te haere. Ko te hunga matau
tahuri. ai ki te rapu hereni i runga i te rapu
tika, ko etahi, mokete ai i nga hoiho kau hipi
ranei, i era atu taonga ranei e puta ,mai ai te
hereni mo te haere ki Rotorua. Ehara e oku
hoa i te mea he mea naaku kia mamae ai o
koutou ngakau i korero ai ahau i enei kupu
taikaha i runga ake nei, engari he mea naku
kia marama ai tenei ki aku, " i to tatou rongo-
nga kei te haere mai te tama a te Kingi, ka
noho tatou i runga i te tatari, i te tumanako, i
te mataara;" na koia nei te take i tuhia ai
te ahuatanga mo nga moni mo te haere ki Roto-
rua, ara he tohu no te ngakaunui o te tangata
kia kite i to tatou Kingi a enei ra e tu mai nei.
Kua kite kanohi au ia Ngatiporou e eke ana
i te tima, kua kite au i roto o nga nupepa
pakeha " nga tangata, mai ano te upoko o te
Ika a Maui tae noa ki te hiku, ara ki te rerenga
wairua, kua rupeke katoa ki Rotorua; me
tenei ano hoki, " ko te hui nui tenei a tenei iwi
a te Maori, mai ano o te nohoanga o te Maori
ki Aotearoa me te Waipounamu a tae noa mai
ki tenei ra, e kore ano hoki e ara ake he hui-
huinga penei me tenei i hui nei ki Rotorua, a
muri ake nei. Kaati ra kei te pai tenei wha-
kaaro o tatou, he whakanui tenei na tatou i te
tama a to tatou Kingi.
Otira, (1) kahore he panui a te Tiuka o Ioka
me Kono waara penei na, (a) tatari mai, (b) tu-
manako mai, (c) mataara mai. (2) Tenei kingi
kaore e mohio ki nga ingoa katoa o nga Maori
i tae nei ki Rotorua. E te Iwi nui tonu, titiro
ki enei kupu:— " Ko te Ariki pu ano e heke
i te rangi." (1 Teharonika iv. 6). He Kingi
Nui to tatou kei te haere mai, ara ko ia te
Kingi o nga Kingi, te Ariki o nga Ariki, me te
tino Kawana o nga Rangatira, a Te Karaiti te
Ariki. Ka tae mai ia, kaore he utu mo te
haere kia kite i a ia. Kua tae mai ano hoki
tana panui kia tatou, ara ana kupu i roto i te
Paipera Tapu, e mea mai ana kia noho tatari
tonu atu tatou ki toona hokinga mai, a kia
mataara tonu hoki tatou, me te maha atu o ana
kupu, me tenei hoki, kia whakapono tatou kia
ia; ki te rite ia tatou nga mea katoa i waiho
iho e ia hei mahi ma tatou, a tona hokinga mai
ehara i te mea he kite kau ma tatou penei me
te haere ki Rotorua, engari ko tatou tonu ka
whakakingitia e ia, ko to tatou kingitanga ka
nui atu i to te Tiuka o Ioka. Otira ehara i te
mea ko te kingitanga anake mo tatou engari ko
te oranga tonutanga ka riro mai ia tatou.
Tena ra e te Iwi kia penei ano to tatou nga-
kau nui ki te whakarite i nga mea i whakahaua
iho nei hei whakaritenga ma tatou, mo tona
tae rawa mai kua noho rite tatou.
Ki te tae mai a Te Karaiti ka mohio ia kia
tatou katoa pera me ia i mohio ra kia Hakiaha,
ina ra kaore ano ia i kite i a Hakiaha no te
pikinga o Hakiaha ki runga ki te hikamoa i
kite ai tetahi o raua i tetahi, otira kua matau
noa ake a Ihu ko Hakiaha tona ingoa. Kaati
e pera ano tona matau kia tatou. E te Iwi
kia ngakau nui kia kite ai tatou i to tatou Kingi
e haere mai nei, ara kia penei ano te ngakau
nui i te haere ki Rotorua nei.
NA TE ETITA.
HE nui nga pepa e whakahokihokia mai
ana ki a matou e nga poutapeta, i te
roa rawa e takoto ana o nga pepa i te pouta-
peta, i te kore hoki kaore e mohiotia nga pou-
tapeta ririki. Ki te tuku mai te tangata i tona
ingoa me tuku mai ano te ingoa o te
poutapeta e tata ana ki tona kainga
kaua te ingoa o tona kainga ehara
nei i te poutapeta. Kia tino marama te
tuku mai i te ingoa o te poutapeta. Ki te mea
kua taia te ingoa o te tangata e kore rawa e
hapa te tukuna atu o tana pepa, heoi ano e
kore ai ma te tangohia o tona ingoa ma te haria
ranei o tana pepa e etahi atu tangata.
Ki te mohio matou no matou te he i kore ai
e tae atu te pepa a tetahi tangata ka tukuna
noatanga atu te pepa a muri atu, e kore ma-
tou e taikaha.
|
|
15 15 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
HE RETA MAI.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
EHOA, kia ora koe ! Tukua atu ki roto
ki nga parirau o ta tatou manu enei
mihi torutoru. E nga hoa maha o te motu e
tirotirohia nei e TE PIPIWHARAUROA, Tena
koutou ! Ma te manu nei koutou e mihi tau-
rangi atu i nga rohe e rere nei ia. Ko te
wawata ia o te ngakau no nga ra mai kua
pahure atu raka. E Karioi, e Whanganui, e
Taranaki, kia ora koutou. E nga tamariki o
Te Aute tena koutou. He kupu na tatou no
nga ra ki Te Aute e penei ana "He is gone to
the dogs." Ko te tikanga o tenei kupu a tatou
mo nga tamariki o Te Aute e puta atu ka hoki
ki nga tikanga kuare. Heoi e ki noa mai ana
tatou i Te Aute ra mo nga mea haere ana i
aua huarahi e kiia nei e tatou "Gone to the
dogs." Kati i te mea no Te Aute tonu ahau,
engari no roto o enei ra kua mutu, na konei he
mea tika ahau kia tuhi ki TE PIPI hei titiro
ma te katoa i tetahi take e puhoi nei tatou nga
tamariki kua mutu mai te kura. E nga iwi e
ki ara koutou ''taurekareka" maumau toku
werawera kia pau noa mou kia tae ki nga kura
a ka mutu ka hoki mai ano koe ki te kainga
nei kai roi ai. Heoi e hoa ma taihoa e kanga
ki a koutou tamariki ara ki a matou. Ko nga
whakahauhau a nga mahita o nga kura kia
kaha, heoi kaha ana ra matou. Heoi tae noa
ki te wa e mutu ai matou ki te kura kitea ana
ano e matou etahi mohiotanga ngaro o te
pakeha.
Heoi ka mutu ano i reira te kaha te whai-
mana o nga mahita ki a matou. Ka mutu
mai matou i reira kahore a nga mahitatari,
whare parakimete, whare mahi hei, etahi atu
mahi ranei e tika ai matou kia uru tonu atu a
te wa e puta mai ai matou. Engari oti ka
pehea ? Ka riro ma matou ano e rapu etahi
mahi ma matou i nga taone nei. Heoi he iwi
mohio te pakeha ka titiro mai he maori ka kiki
te waewae. Na konei e hoa ma ka mate matou
e hara i te mea he kuare, a he pirangi ranei ki
te hoki ki te kai roi i te kainga kahore he
matauranga ano kei a matou engari he kore e
whiwhi ana he kore e homai he mahi e te
pakeha. Ko nga mahi e whiwhi ana matou
ara ko nga mahi e homai ana e te pakeha ko
nga mahi e oti noa ake nei i nga tangata kahore
nei i tae ki te kura. He maha nga tamariki o
tenei kura o Three Kings, Akarana, i whiwhi
ki te matauranga engari kua hoki katoa ki nga
kainga ki te kai roi ko te take he kore e whiwhi,
ara he kore e homai he mahi i Akarana. Ko
Neho Papakakura tera kei Otakou no Three
Kings heoi he mea mahi nui tera ka whiwhi ki
tera mahi. Ko Manuera Poata Uruamo i
kura ki Te Aute, hoki mai i reira kahore i whai
mahi engari na te kaha tonu o tona papa ka
whiwhi ia ki tana mahi i Poneke. E whaka-
ako ana ia mo te mahi pirihimana, heoi kia ora
tera tamaiti me tana mahi rangatira. Ko
Hamaka O'Brien, Wi Hare, Paul Amohau, i
kura katoa ki Te Aute ko enei kua whiwhi
mahi i Akarana engari he mea tu ki te pakanga
ka whiwhi enei. Ko Wi Henare no Hokianga
i kura ki Three Kings kua whai mahi i Aka-
rana e whakaako ana mo te mahi Kamura.
Heoi e nga iwi kua kite nei koutou i te uaua o
te whiwhi ki te mahi tenei ano tetahi tikanga.
Ko ahau hui atu ki enei katoa o matou e noho
mai nei i Akarana kua whakatakoto tikanga
ma matou, mehemea ka tuturu katoa matou
ki ta whai mahi i Akarana. E penei ana ta
matou whakaaro kia whakaaro katoa koutou
kia tuhia ki te Kawanatanga kia whakaturia
he whare ki Waipapa mo matou ara mo nga
tamariki katoa o nga kura maori e whai mahi
i Akarana. Ahakoa no hea taua tamaiti maori
mehemea ka whiwhi ia ki tetahi mahi mana i
Akarana me ahei ia te noho ki taua whare.
Me mea taua whare hei tumuaki mo nga kura
ara hei whakakotahitanga mo nga tamariki e
noho ana i Akarana. E hoa i te mea i nui
rawa ai enei wawata o matou notemea ko
tetahi take raru tenei o nga tamariki i kore ai
e whai mahi i Akarana. Mehemea ki te whi-
whi tetahi tamaiti ki tetahi mahi mana ko te
mate he nohoanga e kore e kitea i Akarana.
Tetahi mehemea ka haere ia ki nga whare
pakeha noho ai ko te utu pea 15/- i te wiki a
ko te utu mo taua mahi e 7/- i te wiki na ka
kite tonu tatou ko wai ianei e maia ki te noho
— a mehemea ka noho ina ka mau ra ki te
whare herehere; na konei ka whakaaro nga
tamariki pai atu te hoki ki te kai toheroa i te
noho i nga taone a ka mau ai ki te herehere.
Na konei to matou nei whakaaro nga mea e
hiahia ana ki te mahi i Akarana kia mahia he
whare ki Waipapa kia noho pai ai nga mea
e whiwhi ki te mahi i Akarana. Mehemea ki
te pono enei wawata tera e maha nga tamariki
e noho e kore e hoki ina mutu mai nga kura.
Heoi he kura kei te whakaaroa ki a tu mo nga
kotiro ki Akarana, heoi mehemea ko te ahua
tenei i a matou e kore e whakawhiwhia ki te
mahi ina mutu mai he aha ia nei te pai. Heoi
e nga rangatira pakeha kia whai whakaaro ra
homai he mahi a whakamahia matou ki nga
mahi i pirangitia e matou. Kia ora!
Na to hoa pono,
na RIHARI PARAONE.
|
|
16 16 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
He Whare Wera.
I te uiuinga mo te weranga o te Kereene
Hoteera,te tino hoteera o Akarana, i wera ai
nga kotiro tokotoru a te rangatira o te whare
me tetahi tangata whakahaere peeke moni me
tetahi wahine,ka ki tetahi o nga hawini he mea
ata tahu marie taua whare e te tangata. I
hakiri i a ia te reo tangata e hamumumu ana,
i kitea e ia tetahi tangata e tahu ana i roto o
te whare. I mea aua tangata ki te whakina
ratou e ia ka whakamatea ia,na reira ia i wehi
ai ki te whaaki. E rua rawa nga po i mahi
ai aua whanoke. I te po tuarua i pania he ro-
ngoa ki nga whariki kia kaha ai te ka a te ahi.
Kia mutu te uiui ka kimihia aua tangata. I
whakahuatia ano e taua wahina nga ingoa; he
ingoa hanga noa iho pea.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te marama,
2. Ko te oranga mo te Pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku mai ai
ka takaia tana Pepa ki te awhi whero; e rua nga putanga
pena ka whakamutua te rere atu a te Pepa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wah
o ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo
te ta i aua korero; kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa:—
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri,
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei: ko te utu :—
He mea nui, kiri noa ... 2/6
He mea nui, kiri whero ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/-
He mea nui kiri pai rawa ... 5/6
He mea paku, kin noa ... 1-
He mea paku, kiri whero .... 1/6
He mea paku, kiri pai ... 2/6
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
He Himene ... ... —/6
Ki te tono Himene nga Minita ki a
J. Upton, Akarana, ka iti iho te utu.
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
£1 Rev. Nirai Runga, 10/- Hemi Matenga, Parapia Mokena
5/- Rev. A. Tamihere, Miss Dencker, Aporo te Kuiti, Te Tuhi
Pihopa. T. W, Hakuene, Poari Riwai, Henare Mahuika, Henare
Hawhe, Raniera Kawhia, Hori Tawhai, Miti K. Otene, Tamaho
Rawiri, Maraea Pororua, J. Cowan, Ngakete Hapeta, Tipene te
Keri, Pene te Tauni, Mrs. P. Thorn, H. Rawiri, Hawira Wahapu,
Rev. M. Waaka, Wai Karepe. 3/6 G. T. Ferguson. 2/- Emily
Lemon, Laura Stubbs. 1/6 Meri Hoani, I. Rameka.