|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 44. 01 October 1901 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
te Pipiwharauroa,
HE KUPU WHAKAMARAMA
NAMA 44. GISBORNE. OKETOPA 1901.
TE MOUTERE O MOTITI.
(I tuhituhia mo Te Pipiwharauroa.)
E TATA ana ki te 2000 eka te nui o
. Motiti, he whenua momona, he papa-
rite. I nga ra o mua i ngaro tonu i te ti,
inaianei kua mahia katoatia; ko etahi wahi
e takangia ana e te kararehe. Hawhe o te
moutere kei te Maori tonu ko te toenga kei te
pakeha. Nga kai e mahia ana e te Maori he
kaanga, he kumara, he taewa, he hue me era
atu kai, he hoiho a ratou he poaka. Ko nga
whenua o nga pakeha kei te takangia e te kau
e te hoiho, he nui. E tata ana ki te 700 eka
e mahia ana e nga Maori hei kaanga, 15 eka
hei kumara hei taewa, ko te toenga o te whenua
hei takanga kararehe. E 6o eka a te pakeha
hei kaanga, e 40 eka he tonapi hei aha atu.
Tera pea e eke ki te 7,000 peeke kaanga a nga
Maori i tenei tau. E hanga whare ana, e hanga
poti ana ano nga Maori. Kaore e tuturu ana
te rere mai a nga tima o te Notana Kamupene
ki konei, na reira kaore e rite ana te tae mai o
te meera. Kua mutu te haere mai o nga kai-
puke heera.
Te tawhiti o Motiti i Tauranga 16 maero, i
Maketu e 9, ki te akau e 6 maero. Hari ai
nga Maori i a ratou kai me a ratou hoiho i
runga poti, ko nga pakeha ata tono ai he
tima.
A te Maori ake kai he poaka, he hipi, he
kau, he ika, he koura, he pupu, he kina, he
manu, he titi. He mahi ano na ratou te patu
tohora, inaianei kua mutu, i te nui o te mahi
kaanga, o te hanga whare, o te hari i nga kai
ki te tuawhenua.
Kahore he awa nunui o Motiti, engari e 6 nga
awa ririki he puna ano. engari kaore he repo.
Ko to ratou iwi ko Ngatiawa, ko te ingoa
hapu ko te Patuwai. Ko te nuinga o ratou
whare he whare papa, e whakapaipaingia ana
a roto, e pai ana te tiaki. E rua o ratou
whare runanga, e 40 putu te roa e 20 te wha-
nui, he mea papa ko runga he tiini, na te
Maori nga whakarawenga. I te otinga o tetahi
i tenei tau ka kawangia ano.
Kahore he kura o te motu, engari kua takoto
noa atu te kupu a te Kawanatanga kia hanga
tetahi, heoi e tuku ana ratou i a ratou tama-
riki ki te tuawhenua kura ai, he nui te uaua o
tenei tikanga.
No te Hahi katoa o Ingarangi nga Maori,
engari ki te tae mai nga minita o etahi atu
hahi ka whakarongo ano ratou.
Kahore e tau ana te huka ki konei, engari
he nui te hau. Kaore he ngahere, heni ano he
pohutukawa e tipu ana i nga tahataha, he
rakau pakeha hoki i whakatupuria. E kaha
ana te tupu o nga mea katoa ki konei i te
momona o te whenua i te pai o te rangi.
No muri iho ano i te whawhai ka timata te
mahi a te Maori i te whenua, te whakatupu
kaanga, witi. Kahore ano kia okioki te whe-
nua a taea noatia mai tenei ra, kahore he
wairakau, otira i tenei tau ki te whakaaro tera
e rua peeke kaanga mo te peeke kotahi o te
tuawhenua e tata mai ana ki te moutere. Na
konei ka mohiotia te momona o te whenua.
I mea mai te pakeha nana nei nga korero
nei i tuku mai ki a matou kia whakaaturia te
nui o te aroha me te atawhai o nga Maori o
Motiti ki a ia i tona taenga ki reira. E tino
mohiotia ana te manaaki i te tangata o nga
Maori me nga pakeha o Motiti.— ETITA.]
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
PEREHITANA MAKINIRI.
Tona Pikinga.
I WHAKAATURIA e matou i tera rere-
nga o ta tatou manu te puhanga o te
perehitana o Amerika; ko te roanga tenei o
nga korero mo taua tangata nui, kua tangohia
nei i tona turanga teitei e te ringa toto o te
kai-kohuru.
He Kotimana te iwi o Makiniri, no te tau
1844 ia i whanau ai, ara ka 51 ona tau. Ko
ona matua he hunga rawa-kore, ko Wiremu o
a raua tamariki i haere ki te kareti, no te
whawhai i te tau 1861 ka mutu tana kura, ka.
uru ia hei hoia. I te nui o tona toa ka meinga
ia hei meiha. I te mutunga o te whawhai ka
timata ano tana ako ; no te tau 1867 ka tu ia
hei roia, ko te kainga i mahi ai ia ko Kenetana
(Canton ), e 5000 nga tangata. I te tau 1871
ka marena ia ki te tamahine a tetahi tangata
mahi peeke. I te nui o te pouri i te matenga
o a raua tamariki tokorua ka pangia te wahine
e te mate ; i te oranga ake haua tonu atu. I
te tau 1877, ka 34 ona tau, ka uru ia ki te
paremete nui o Amerika. I te tau 1896 ka tu
ko ia te perehitana, a i tera tau ka tu ano ko
ia.
E 38 nga kawanatanga o te Unaititi Teiti
o Amerika, engari kotahi te tino paremete nui
i tangohia mai nga mema e 78 i roto i nga
paremete ririki, ko te tumuaki o te Kawana-
tanga nui e kia ana ko te Perehitana, he mea
pooti. Kaore he kingi o tenei iwi, heoi ano ko
te perehitana. E 3,557,000 koea maero te
nui o te Unaititi Teiti—tata tonu ka rite ki
Uropi katoa te nui. Te maha o nga tangata
e tata ana ki te 8o,000,000; e tata ana ki te
8,000,000 he mangumangu; kei raro iho i te
300,000 te iwi kiri-wherowhero. No nga iwi
katoa te Marikena, engari ko nga tupuna tua-
• tahi tonu o tenei iwi he heke mai no Ingarangi,
i u ki Amerika i te tau 1640; ko te reo nui
he Ingarihi.
Te Puhanga.
Ko te ingoa o te tangata nana i kohuru a
Makiniri ko Kohorokoho (Czolgosz), ka 28
ona tau, he Ruhia ona matua. No tetahi iwi
ia e karangatia nei he " Anakihi." Kei te ao
katoa tenei iwi, ko ta ratou tino whakaaro he
patupatu i nga kingi i nga kuini. No tenei iwi a
Perehi nana nei i kohuru te kingi o Itari i
tera tau, he mea ata tono marie atu ia i a
Ameriki kia whakawhiti ki Itari. I ki a
Kohorokoho na te kauwhau a tetahi wahine ia
i hiahia ai ki te kohuru i a Makiniri, i mea
taua wahine me patupatu nga kingi katoa,
kaati kua hopukia taua wahine. Kua nui
rawa te Anakihi ki Amerika. I tu he hui ki
tetahi taone, na taua iwi, he hari no ratou ki
te puhanga i te perehitana.
I hunaia e Kohorokoho tana pu-hurihuri ki
roto i tana. hei. Ko te tangata i mua atu i a ia
ki te hariru ki te perehitana he Itariana; e
totoro ana mai te ringa o Makiniri ki a ia ka
kapea e ia ka uakina atu te pu. Ko te mata
i te uma i taea. I te tunga ka karanga a
Makiniri ki te pirihimana " Kua tu au ?", ka
hinga ki roto i nga ringaringa. I te mea kua
hopukina a Kohorokoho ka whai ano kia pu-
puhi ano ia, engari tata tonu ka haehaea e te
mano, mehemea kaore i whakaorangia e nga
pirihimana. I tona kai-kohuru e totohe ana
ka mea a Makiniri, " Kaua ia e tukinotia."
Te Matenga.
Wehi ana whakatakariri ana nga wahi katoa
i te rongonga kua puhia te Perehitana o Ame-
rika, i tuku pukapuka tangi nga kawanatanga
katoa o te ao ki te iwi o Amerika, ko Kingi
Eruera te tangata i nui atu tana pouri, tana
tangi, i te mea he tangata a Makiniri i whaka-
hoa ki Ingarangi. I whakatupato ano tetahi
ona hoa i a Makiniri otira i kata ia i mea he
iwi whakaaro he iwi piri-pono te Marikena, e
kore e patu i to ratou tumuaki. I te kitenga
o Mihi Makiniri i tana tane ka pupuri o raua
ringaringa, kaore i hamumu nga waha, na te
tane te kupu, " Kia toa taua. Ko te mea pai
tenei," ka heke ona roimata.
Tokowha nga takuta ki te tiaki i a Makiniri,
i whakapaua e ratou to rarou kaha ki te whai
kia hoki mai to ratou rangatira, a ahakoa i
kino rawa te taotutanga i kaha rawa a Makiniri
ki te whawhai ki te mate, I te taeatanga o
tetahi o nga mata ka mea, "A, kua taea e
tatou tetahi." I mea ano ia ki tana wahine,
" Ehara tenei i ta taua whawhai tuatahi. I
puta taua i nga mate kino atu, ahakoa kanui
te tuapouri, e tumanako ana ano ahau kia tu
ano taua." I inoi nga wahi katoa o te ao kia
pai te Atua ki te whakahoki mai i tana pono-
nga ki te whakaoti i tana mahi i te ao. I puta
ano te kupu a nga takuta tera pea e waimarie
a Makiniri ki te ora mai, otira no te 13 o nga
ra ka heke ano te ahua. I nga wahine tiaki i
a ia e whakatikatika ana i ona urunga ka
karanga ake, " Kaore, e hiahia ana au kia kite
i nga rakau; ina to ratou atahua." Ahakoa
pakari noa nga takuta ka heke tonu atu, ka
whakamarie i tana hoa wahine. I tono ia ki
nga takuta kia tukua ia kia haere. I mea ia
ki tana hoa, " Waiho i ta te Atua i pai ai, ka-
ua i ta taua." I rangona ano ia e himene ana,
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
" E whakatata atu ana, e te Atua, ki a koe."
Ko ana kupu whakamutunga ko enei, " Hei
konei ra; hei konei; ko ta te Atua tenei;
waiho i tana i pai ai." I te moe te hoa wahine
ka mate te tane. I tona ohonga ake ka ui ki
te takuta, " Kei te moe te Perehitana?" Ka
whakahokia atu e te takuta, " Ae, ko te moe
e kore nei he ohonga." Ka tangi ka karanga,
" E te Atua kia aroha ki a au," katahi ia ka
haere ki te awhi i tana hoa tane—he awhinga
whakamutunga.
Te Nehunga.
I te whakaaturanga a te takuta ki nga mema
o te Paremete kua mate to ratou perehitana
ka tangi aurere ano he tamariki. I ara tonu
te tangata i te po i nga tari nupepa, tatari ai
ki nga rongo korero o Makiniri. I te taenga
mai o te waea kua mate to ratou rangatira ka
tangi tonu i nga tiriti, ko etahi i tupehu ka
rapu utu ratou i nga anakihi. I haere te mano
ki te whare-herehere ki te to i a Kohorokoho
ki waho ka patu ai, otira kihai i taea i te nui
rawa o nga hoia o nga pirihimana. I tangi-
nga wahi katoa o te ao, i patu waea ki Amerika,
i tuku nga kara ki te tarenga taua. Kotahi
wiki i taua ai te whare kingi o Ingarangi. I
kauwhau nga minita i nga wahi katoa mo te
pai o Makiniri, mo te kino hoki e noho toro-
puku nei i roto i te tangata.
I te matenga o Makiniri i Pawharoo ka
mauria tona tinana ki te whare hui kia kite ai
te iwi nui; tokowaru nga hoia na ratou i
kauhoa te tupapaku me te whakatangitangi
ano nga peene i te himene pirangi a te Perehi-
tana, " E whakatata atu ana, e te Atua, ki a
koe." E 80,000 nga tangata i titiro ki tona
mata. 1 reira ano a Kanara Ruuhiwhera
(Roosevelt), te perehitana hou. I waiatatia
te himene a Perehitana Makiniri i nga whare
karakia o Amerika; tangi ana te tangata. I
haria mai te tupapaku i Pawharoo ki Wahi-
ngitana, ki te taone o te Kawanatanga. Ka
tae mai te tereina he taone ka tangi nga pere,
ka whakamine te tangata ki te titiro noa atu
ki te kawhena o to ratou perehitana. I tetahi
teihana i wharikitia te huarahi o te tereina ki
te putiputi e te kotiro.
No te 19 o Hepetema ka tanumia ki Kene-
tana, i hui ai nga tangata rangatira katoa.
I tu katoa nga tereina i te haora i nehua ai a
Makiniri. I tangi nga pere i nga wahi katoa
hei tohu aroha ki a Wiremu Makiniri, te
Perehitana o Amerika. I puta ano te kupu
kia tae te Tiuka raua ko tana hoa ki te nehu-
nga, otira i te tupato kei kohurutia kihai i
haere.
Ki te ki a te waea ka nui te taumaha o Mihi
Makiniri, a tera pea e whai i muri i tona ra-
ngatira.
Hei te 28 o tenei marama whakamatea ai
a Kohorokoho, ma te hiko e whakamate. Kei
te tono te iwi kia nehua ia ki te moana, kei
takoto rawa i to ratou whenua.
NGA MAHI A NGA TOHUNGA.
KUA mau ki te whare-herehere mo te tau
kotahi tetahi tangata i Heretaunga, ko
Tokomauri te ingoa, mo te mahi tohunga. I
mea ia mehemea ki te utua ia kia 37 nga 7
hereni ka ora te tamaiti a tetahi wahine i a ia;
i te kore moni a te papa ka utua kia £2 10s,
otira kaore te tamaiti i ora, no te tukunga ki te
wai i mate ai. No te haerenga o te papa o te
tamaiti ka korero te tohunga ki te koka o te
tamaiti me whakaae ia kia mahia hoki ia ; ka-
hore te wahine ra i te mohio he mate ano tona,
otira kei te tohunga e mohio ana. He mea
tohe ka whakaae kia mahia ia e te tohunga.
No te taenga ki te wai ka whakatakotoria e te
tohunga ra e toru nga kohatu ki runga i te
wahine ra, ka tohe kia moe raua a rarua iho
taua wahine. He tamaiti a Tokomauri na te
Piwa, tetahi o nga tino tohunga e mahi nei i
te Maori. No te tangata tonu ano ia te he ki
te whakarongo atu ki te tinihanga, a rarua iho.
1 mea a Tiati Eruera ka riri te ture me nga
tohunga Maori.
HE TUPAPAKU NO NGAPUHI.
HE Tupapaku Rangatira nui no Ngapuhi
ki Hokianga, ko Hohaia E. Patuone
te ingoa, i mate i a Hepetema 12 o nga ra ;
i whanau i te tau 1825, ko ona tau e 76. Ko
ana matua ko Eru Patuone ko Te Waaka
Nene, nga kai awhina i te Iwi Pakeha i nga
raruraru o mua, a he kai awhina hoki i te
Whakapono i te wa tuatahi i tae mai ai te
Karaipiture ki tenei motu ara ki Mangungu
i te takiwa o Hokianga. Ko tenei kaumatua
ko Hohaia Patuone he kai awhina i te ta-
ngata Maori, pakeha hoki. Haere atu e te
kai awhina i te tangata, ki o tipuna ki o matua
ki te iwi i te po.
Na to hoa i roto i te Rongo Pai,
Hapeta Makiri.
[ Ko Te Waaka Nene, ko te papa-keeke o
Hohaia Patuone. tetahi o nga kaumatua rongo-
nui atu o te Iwi Maori, tetahi hoki o nga
rangatira tino piri-pono ki te Kuini, nana i
awhina te Kawanatanga i nga ra o te pakanga.
ETITA.
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE HUI KI ROTORUA.
Na "TIPI-WHENUA."
Nga Rangatira i whakawhiwhia ki te Metara.
TE Heuheu, Huitau, Tuwharetoa; Roera
Tareha, Hapuku, Porokoru, Mohi Ata-
hikoia, Peni te Ua, Airini Tonore, Kahungunu
ki Heretaunga; Te Haenga, Rongo Hamana,
Ihaka Whanga, Kahungunu ki te Wairoa;
Nireaha Tamaki, Tamahau Mahupuku, Te
Huki, Kahungunu ki Wairarapa; Raniera
Wharerau, Tane Haratua, Te Tai, Pene Taui,
Hone Heke, Ngapuhi; Whenuanui, Pouawha
Tuhoe; Hori Ngatai, Taipari, Ngaiterangi;
Keepa Rangipuawhe, Ieni Tapihana, Pokiha
Taranui, Te Arawa; Karetai, Tame Parata,
Ngaitahu ; Kaipaka, Peta Rangiuia, Hauiti;
Heta te Kani, Kani Pere, Wi Pere, Turanga-
nui ; Waikura Tautuhiorongo. Apanui; Te
Awanui, Whakatohea; Hori Ngakapa, Ngati-
maru ; Taonui, Maniapoto ; Ropata te Ao, Rau-
kawa ; Ratana Ngahina, Ngatiapa; Tutange,
Ngapaki, Ngatiruanui; Takarangi, Wiki Ke-
epa, Whanganui; Te Houkamau, Ngatiporou.
E 39 nga rangatira tane, tokorua nga wahine,
tokotoru nga mema.
Ehara nga metara ake i te mea nui; i
amuamu ai etahi tangata ehara i te mea mo te
korenga e whiwhi metara, engari mo te wha-
kaparahakotanga a nga kai whakahaere i nga
metara, mo te whakaparahakotanga i te marae
i tutataki ai nga iwi katoa o te motu. Ko
wai te tangata ki te whakahaweatia e kore e
ahua mamae ano te ngakau, e kore rawa e tau
mai te whakama ?
. Pitopito Korero.
I mea te nupepa o Rotorua ki te wa e tu ana
te haka, i rangona ki te taone te ngaruetanga
o te whenua, ano he ru!
I oha iho te Tiuka i a Timi Kara kia haere
atu ki Ingarangi ki te ra e whakawahia ai te
Kingi, ki te haere atu ia me hari atu ano hoki
tana hoa wahine, a Materoa.
I homai e te Tiuka he wati ki a Timi Kara,
mana e hoatu ki tana hoa wahine, engari hei
tetahi rangatira o tona hapu tiaki ai. E taea
ana taua wati te huri hei karaka; kei tetahi
taha ko te whakaahua o te Tiuka raua ko te
Tiukihi.
He maha nga haka harihari kai a nga iwi i
Rotorua, ko te tino haka tino pai atu ia ko ta
Whanganui:—
I a aue, nati, nati!
I eke ki te £50 nga moni whiu i te hunga
takahi ture i te Puni. I tuhaina ki nga pirihi-
mana tenei moni.
I huaina e te Tiuka raua ko tana hoa wahine
he ingoa mo nga wehenga e rua o te Tai-Ra-
whiti. Ko Ngatiporou,ko te ( Duchess' Own),
ko Ngatikahungunu ko te ( Duke's Own), ara
i whakaritea enei iwi ki te ope hoia.
Ki te ki a te tangata tokoono nga tangata o
nga ope whakaeke i mate ki Rotorua. Ki
taku mohio tokorua ano ano ko Hohepa Hiku-
taia raua ko tetahi no Ngatiapa. Ko tenei
tokorua anake ta takata Pomare i mohio ai.
Ki tetahi korero he kotiro te tokotoru. I kite
rawa au i te waiata a tetahi pakeha mo te
te matenga o Hohepa.
I mua atu o ia kainga o ia kainga o Ngati-
porou ka tu a Mihaka ki runga i te tuanui o te
wharau, ka powhiri i nga rangatira o nga iwi
katoa kia haere mai ki te kai:—
Te Uamairanga, haere mai ki te kai. Tere, tere,
tere rawa!
I hoatu e Tunui-a-Rangi ki a Mehaka £1 7s.
me te metara.
I nga wa o mua i a Kuini Erihapeti e wha-
kaangaanga ana ki te whakawhiti tetahi wahi
paru, ka unuhia e Waata Rari tona koti ka
tohaina ki nga waewae o te kuini. Na, no
te taenga o te Tiuka raua ko tana hoa ki
Ohinemutu ka tohaina e tetahi minita Maori
he kahu maori hei whakawhitinga mo te Tiu-
kihi i te wahi.
I a te Arawa e whakaata ana i a ratou haka
i Ohinemutu ka tu te waewae o tetahi tangata
i te huata, puta rawa i tetahi taha. Kaore
rawa tenei i tu anua ngahau.
He Kupu Whakamutunga.
Kaati pea te kukume roa noa, e te iwi, i nga
korero o te hui whakaharahara i tu nei ki
Rotorua ; e waimeha pea enei korero i enei ra
otira hei korero ngahau ki nga whakatupura-
nga e tu mai nei, ina ngaro atu taua ki te po.
I whaia e au kia tika aku korero katoa, i wha-
kamihia e au taku i whakaae ai he pai, i
whakakino au ki te mea he; otira e kore au e
mea i tika katoa aku korero, ko nga he ehara
i te mea ata whakaaro kia he, engari na te
kore i mohio, na te wareware ranei. Ki taku
whakaaro ia he marama, he nui, he ngahau
nga korero a TE PIPIWHARAUROA mo te Hui
ki Rotorua. He whakamanamana pea tenei.
E te iwi ko taku kupu whakamutunga kia
warewaretia e koutou nga mea o aku korero
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
kaore i tika ki ta koutou whakaaro. Ko aku
korero a muri ake nei mo nga wahi tipua,
whakamiharo o Rotorua. Heoi ra e te iwi
Tena koutou !
Kia Ora! Ae, kia pena!
( Ko te mutunga.)
NGA KORERO O TE HUI TUARIMA O
TE KOTAHITANGA O NGA TAMARIKI
O TE AUTE,
I TU KI PUTIKI-WHARANUI, WHANGANUI, I
TE 7 O NGA RA O TlHEMA, 1900.
( Te roanga o nga korero.)
(c) TE ORA MO TE WAIRUA.
KO te take tuatoru tenei, ko te Whakapono.
Ki te kore te Atua hei awhina i te mahi a
te tangata, e kore te mahi e tu. Koia e te iwi i
utaina ai te mahi a a koutou tamariki ki runga
ki tenei kaupapa tu ai. E ki ana ko te
Karaipiture, ko te wehi ki a Ihowa te tima-
tanga o te matauranga : kia waiho ko te Atua
ki mua i a tatou hei tohutohu i nga mahi: ko
nga mahi me timata, me mahi, me whakaoti
i roto i a ia, kia manaakitia ai. Na ko te
whakatinanatanga o ta te Atua tikanga ki
waenganui i a tatou ko te Hahi o Te Karaiti,
he maha nga peka i roto. Ko nga roherohenga
takiwa i raro i nga Hahi he pariha. Ko nga
kai-mahi a nga Hahi ko nga minita karakia.
Ko te hinu hei whakatangatanga i nga mahi
a nga Hahi, he moni, hei whangai i nga minita
kia ora ai te mahi i ta ratou mahi, hei hanga
wharekarakia e whakakopaia ai nga tangata o
ia pa, o ia pa, ki te karakia ki te Atua. Ko
matou e awhina ana i nga minita, e tautoko ana
i nga whakahaere kohi moni hei oranga mo
ratou. Kei te kite matou i nga ngoikoretanga
o te Kahi Maori a kaore i te mangere ki te
whakaatu. Otira me ata whakararangi ano
etahi o o matou mahara mo runga i tenei
take:—
1. Kei te ako iho ano matou kia a matou
kei mangere ki te whakakapi i nga turanga o
nga minita kua mate, kua kaumatuatia ranei.
I roto i enei tau e iwa kua pahure nei tekau
ma rima, o matou kua wehea atu mo tera
huarahi, tokowhitu kua whakapangia, toko-
waru kei te whakaakona. No te Hahi Mihinare
enei — tera atu o te Weteriana apiti atu ki
nga tamariki o Te Kura o Tipene.
2. Kei te hapai matou i te wero a Te
Wiremu e takoto nei i runga i nga Pihopa-
tanga o Waiapu, o Akarana, ara, kia kohia e
nga pariha Maori o roto o enei Pihopatanga
kia £4000 mana e tapiri ki te £2000, hei
whangai i nga minita i te mea ka tata te
takirihia atu te oranga o nga minita Maori e
ahu mai ana i te Hahi Matua i Ingarangi.
Ko te wahi e kaha ana ta matou whakahaere
i tenei take ko te Pihopatanga o Waiapu e
takoto nei tona rohe i nga Kuri-a-Wharei ki
Heretaunga. Na kua whakaae a Ngatiporou
hei a ia te hui tuatahi mo tenei take, ka tu ki
Waiomatatini, Waiapu, i te marama o Maehe
tau 1902. Hei reira ano hoki tu ai te hui o te
Kotahitanga o Te Tiriti o Waitangi, me ta
matou nei Kotahitanga.
He roa enei korero, otira e whai ana matou
kia ata marama mai koutou ki te whaiti, ki te
whanui ranei o o matou mahara, ki te tiketike
o nga wawata. Ko tona whakapotonga ia o
nga kupu, he poto noa, ara, ko te kaupapa o
tenei mahi ko te whakapono. Ka utaina iho
ki runga ko te matauranga raua ko te ahu-
whenua, ma te aroha noa o te Atua e pupu
nga mea e toru hei taonga ma te ngakau e
mamae ana, e aroha ana ki te iwi Maori. Koia
ra tenei e te iwi taku paipera, taku ta te ropu
iti rawa i roto i a koutou. Kaore i te whana
kau ki nga koikoi, kaore i te kaika ki nga
mea teitei rawa, engari kei te para haere i te
huarahi i raro noa nei i nga wahi ngawari, i
nga wahi marama, me te tumanako atu ano
ki nga mea nunui kei tawhiti e tu ana mai.
Ka ui koutou, he aha te Kotahitanga o nga
tamariki e rangona nei ? Koia ra tenei, ko te
iho o te ope taua nana te moemoea kia ora te
iwi maori, tera atu te tanganga ma te tangata
e whakaaro. Katahi ra pea koutou ka mea
mai ki te waha o te tamariki ki te whakaara
tikanga ma ratou. He tika tonu, kei te awa-
ngawanga matou kei taraweti mai koutou nga
kaumatua, koutou nga rangatira. Me pehea
nga kupu nei "Ka pu te ruha,ka hao te rangatahi,"
"Ruia taitea, ruia taitea, tu ana ko taikaka
anake." Tukua mai ko matou hei pononga
ma te iwi, hei hao i nga ika, hei kau moana,
ko matou ko a koutou tamariki: ina na ki raro
i o koutou waewae nei takataka ai i enei ra,
kia atea te marae, kia taha ake koutou, ka
korikori ai ko matou anake. Engari manaa-
kitia mai te mahi nei: mehemea i tupu mai i
whenua ke noa atu. e tawhiti rawa atu ana i a
koutou, e tika ana pea kia matakana koutou,
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
kia whakatatare roa. Ko tenei i whanau mai
ano i roto i a koutou, e tata rawa ana ko i kou-
tou taha, tapuhitia hei taonga: kei tangi te ta-
mariki, ka rere noa te whakama ki te rae ka
hewa.
Heoi ra nga whakamarama. A muri ake
ko nga korero o te hui ki Putiki i tae ai matou
i te raumati ka taha nei ki te riu o Whanganui
i runga i te powhiri a Wiki Taitoko ratou ko
ona tungaane, i atawhaitia ai matou e tera
iwi: i poua ai te pou ki reira a waihotia atu
ana hei tieki ma nga taitama me nga kotiro o
Whanganui.
RUKA, RONGOPAI.
Oketopa 18.
A HAKOA he mea nui ake ana pukapuka i nga
pukapuka a tetahi o nga Apotoro he iti noa
iho te korero i te Kawenata Hou mo Ruka.
Heoi ano nga wahi i whakahuatia ai tona ingoa:
ko Korohe iv. 14, " Tenei te oha atu nei ki a
koutou a Ruka, te rata aroha ;" ko 2 Timoti iv. 11,
" Ko Ruka anake kei a au;" ko Pirimona 24, " Ko
Rimaha, ko Ruka, oku hoa mahi." Na enei ra-
rangi i mohio ai tatou he tino hoa ia no Paora i
tona noho tuatahi ki te whare herehere ki Roma,
i te mea e whai hoa ana ia, i tona hereherenga
tuarua hoki, i te mea kua whakama te nuinga o
ona hoa ki a ia. Ehara ia i te kotinga, ara i te
Hurai (Kro. iv. 11). He kupu tito noa te kupu a
etahi o nga tangata o mua; ko ia tetahi o nga
akonga e 70 i tukua e te Karaiti; ko ia tetahi o
nga Kariki i hiahia kia kite i a te Karaiti (Hoani
xii. 20); ko ia tetahi o nga akonga tokorua i haere
ki Emauha ( Ruka xxiv. 13). Tena ko tenei i tika
pea ta Euhepiu, ta Hierome, he tangata ia no
Anatioka: i mohio hoki ia ki nga mea o te Hahi i
reira. Ki te ki a Akutini i reira ia i te takiwa i
puta ai te kupu a Akapu mo te mate-kai meake nei
e pa ki te whenua (Mahi xi. 28). Ki te mea e
tika ana tera he mea whakatahuri pea ia e Paora
i te mea e mahi aua raua ko Panapa ki reira.
Engari kaore he kupu tuturu i a Paora ia i mua
atu i tona haerenga ki Makoronia, (Mahi xvi 10).
Na te whakahuatanga i te kupu ' matou' i mohio
ai tatou kua uru ia ki nga hoa o Paora ki Toroa.
I tikina pea ia he taumaha no te mate o Paora,
he takuta hoki ia.
I piri ia ki a Paora i a ia e haere ana ki Piripi. I
mahue hoki ia ki reira, i whakahuatia hoki te 'ratou'
(up. xvii. 1.) I te mea kua pahure nga tau e whitu
ka hoki a Paora ki Piripi—ka whakahuatia ano te
kupu 'matou' (up. xx. 5). Kahore kau he kupu
mo ana mahi ki reira, engari e mea ana nga kau-
matua o te Hahi, i te whakaora ia i nga mate o te
tinana o te wairua hoki; ko ia hoki te tangata i
korerotia e Paora (2 Kri. viii. 18) "te teina kei
nga hahi katoa nei te whakamoemiti ki a ia i roto
i te Rongo pai;" ara i runga i tona kaha ki te
kauwhau i te Rongo Pai. Ki te mea ko ia taua
teina i whakahuatia ia ki a Taituha ki te kohikohi i
nga ohaoha mo nga teina rawakore ki Hiruharama.
I haere tahi raua ko Paora ki Hiruharama ( Mahi
xxi. 18). I Hiharia hoki ia i te takiwa i whakatika
ai a Paora ki Roma. I uru hoki ia ki nga raruraru
i pa ki a Paora i tona haerenga. Kahore kau he •
kupu mona i muri mai o te taenga atu ki reira.
He nui noa atu ia nga kupu tito noa a etahi o nga
kaumatua o te Hahi mo tona whakamatenga, mo
tona kaha hoki ki te tuhituhi whakaahua.
No mua atu i te tau 168 A.D. te kupu nana te
Rongo Pai me Nga Mahi. He mea marama hoki
te kupu i te mihi ki a Tiopira na te tangata kotahi
aua pukapuka. I mohio ia ki nga mea i pa ki a
Paora, ko tona hoa hoki ia: a i a Paora e noho
herehere ana ki Hiharia i rongo pea a Ruka ki nga
korero mo te Karaiti, i whakaritea nei e ia hei
Rongo Pai hei whakaako i a tatou.
HE RONGO KORERO.
Te Rere-Rangi.
I EKE etahi tangata tokorua o Tiamana ki
runga i te paruunu ara i te rere-rangi;
i tae ki te 6½ maero to raua tiketike ki runga
ake i te whenua. Ka 8oo putu to raua pikinga
ka huri o raua whakaaro, me te piki tonu ano
to raua waka i roto i nga kapua. I te 3280
putu e rangona ana ano te tangi o te kuihi o te
kau; i te 20,000 putu te haruru o te tereina;
hei runga ake kahore tetahi mea e rangona.
Ko te 6½ maero te pikinga tiketike atu kua
taea e te rere-rangi.
Te Kura o Okoha.
Ki a HAMONA PATETE, Te Hoiere.
E hoa, tena koe. Kua tae mai to pukapuka.
Kaore rawa he kupu kotahi a Riwai Hiwinui
mou i ana korero mo te kura o Okoha. Ko nga
korero i kore nei koe e pai na te ETITA ke ara
mo to peinga e Ngati-kuia i to ratou kainga,
e ai ta te nupepa pakeha. Kahore koe i mea
he teka taua korero. Mo te kiinga i a koe he
" poropiti "—he ingoa tena e. meinga ana e te
pakeha mo nga tangata e whakaputa ana i o
ratou ingoa mo nga mahi whakatu karakia me
era atu mahi, pera me Te Whiti.
He Tangata Rangatira.
Tetahi rangatira atu o te ao ko Anaru Ka-
neki (Andrew Carnegie ), no Amerika. Te
nui o ana moni £40,000,000, engari he tangata
ngakau-makoha. I tera tau e £6oo,000 ana
moni i tuhaina e ia hei painga mo te iwi, hei
hanga whare pukapuka. Kei te tuha tonu ia
i ana moni. E mea ana ia he kino te mate
rangatira o te tangata. Ko tona iwi he Koti-
mana, he tino rawakore ona matua. I tona
timatanga ki te mahi e rima hereni tona utu i
te wiki. Na tona manawanui, na tana mau ki
nga tohutohu ana matua ka nui ia.
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
HE MAORI TOA.
ITE 29 o Hepetema ka huripoki tetahi
kaipuke ki Ihi Keepa, i te nui o te ma-
rangai, ko te Whakapai te ingoa. I kite nga
Maori i uta i te tahuritanga; ko nga pakeha!
pupuri ki te takere o te kaipuke, otira i te nui
o te ngaru ka takataka ki te moana, ngaro
tonu atu etahi. I te tino kino o te moana
kihai rawa nga Maori i ahei te haere ki te
whakaora i aua pakeha, heoi ano ka titiro tonu
atu ki te pakeha e matemate ana mai i te
moana. Otira i kitea atu tetahi e pupuri ano
ki te papa, e kau ana mai ki uta, kihai i roa
kua ngenge. Ko te rerenga o Henare Kohere
ki te moana ka kau ki te whakaora i taua
pakeha a ora ana i a ia. I mea taua pakeha
mei kore a Henare Kohere kua mate ia kua
kore ona kaha. I muri mai ka kitea atu ano
tetahi o nga pakeha i te moana. Ka rere ano
a Henare me tana taokete me Mokena Potae
ki te moana, i whitikiria he taura ki o raua
hope. Ka tata tonu raua te tae atu ki te pa-
keha ra ka toremi tera ki te take o te moana,
kore rawa i puea ake. Tokowha o nga pakeha
i mate kotahi ano te morehu. Kanui te wha-
kamihi o nga nupepa ki te toa o enei tangata.
He Whakawhetai.
E whakapuaki ana ahau i taku ngakau tino
whakawhetai ki nga Maori o te Ihi Keepa mo
to ratou aroha ki a au mo ta ratou atawhai i
muri mai o te pakarutanga o te Whakapai, ko
taku tino whakawhetai ia ki a Henare Kohere
i toa nei tana rerenga ki roto o te mate kia
tae ora mai ai au ki uta. E whakawhetai ana
hoki ahau ki nga tangata o Turunga i kohi-
kohi nei moku.
HEMI PEETI.
(James Bertie.)
HE RONGOA MO TE WERA
ENGA tangata katoa e titiro ana i TE
PIPIWHARAUROA, whakamatauria taku
rongoa—ki te whakamatau tetahi tera ia e
kite i te tanga manawa; he rongoa kaore e
roa e kimi ana ka kitea, e kore e riro te kapa
hei utu. Ehara i te kehua i whakaatu mai ki
a au, ehara ranei i te moemoea, engari he
kawenga na te mamae ka whakamatauria, a
kitea ana he tino pai. Kua tuarua whaka-
matauranga i muri iho o te kiteatanga.
Te mate mo taua rongoa he wera i te ahi
i te wai wera ranei. He parareka—parete—
taewa-riwai—me waruwaru kia hungahunga-
pepeo-ngawari—ngakungaku—ngakongako-
ka whakapiri ai ki te wera; tere tonu te nga-
wari o te wera; ki te ora e kore e kukuti. Ki
te pa mai ano te mamae tangohia tena ka hoatu
he mea hou. E tono ana au kia penei nga.
tangata tohunga me whakaatu i a koutou
rongoa aha ranei kia rongo te katoa, kia kitea
ai te tika te aha ranei, penei me au kua wha-
kaatu nei i taku kia kitea te tika o taku te he
ranei e te katoa. Kauaka e huna hei whaka-
pati ki nga ngakau ngoikore kia riro ai i ena
tipatipa—paripari—maminga—tahupera— ti-
nihanga— raureka—hianga—whakahanga—
horihori—korero pirau—tohora.
Me penei me ta Te Karaiti taonga me tana
Rongo Pai, kaore e huna ki te kokonga. Ka
huna te tangata ki te wahi pouri he tohu tena
he tangata whakarihariha ia, ki te huna ano
nga mahi a tetahi, he tohu he mahi kino. E
hunahuna ranei te konohi pai i marae-atea?
Kaore. Pena ano te tikanga tinihanga kore a
roto.
NIKORA TAUTAU.
NGA KORERO O TE TAPIHANA.
KO Te Tapihana ( Tapsall) he apiha ma-
nuao, i noho ki Maketu, moe ana i tetahi
wahine o Ngatiwhakaue, ko Hineiturama te
ingoa. Ko tana mahi he hokohoko muka i
nga Maori, ko nga utu he paura he pu. I
pakaru te kaipuke o Te Tapihana, paea ana
nga kaaho paura ki uta. I whakawahangia
e te Maori ki te Rotoiti, hei reira ka timata te
tauraki ki te ahi. I whiriwhiria he rangatira
anake hei tangotango i te taonga rangatira i te
paura. Whakamahana ai i te tata rarauhe ka
kauroiroi i te paura, no te weranga ka paku
mate katoa taua iwi. Katahi ka waiatatia e
Te Arawa:—
Te Muka i te repo, te aka na Toroa;
Whiua ki Maketu, ki a Te Tapihana.
E kumea mai te ngongohau o te Puke,
Ka u kai uta, i a te Teketapu ra,
Nana i homai te kaaho te paura i Oropi.
Ka moe kai te whare, e whakataua koutou
Ki te ahi na Taewa, te Eitanga-a-Tiki, e. . . !
I ahua rite rawa tenei pohehetanga o te Maori
ki te ruinga i te paura i te pohehe he pua ko-
rau.
Tokowha nga tamariki a Te Tapihana; ko
Ieni no Akuhata nei i mate ai. I tu apiha
hoia ia, i tae mai ki te whawhai i Ngatapa i
Turanga nei. I tu ateha ano ia mo te Kooti
Whenua. He tangata tu marae no Te Arawa,
ko ia tetahi o nga rangatira i whakawhiwhia e
te Tiuka ki te metara. ETITA.
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
HE KAIPUKE PAKARU.
ITE otinga o tetahi kaipuke wawahi topiro
o te Ingarihi ka rere mai i te tai raki ki
te tai tonga, ko te " Kopara" te ingoa. He
manuao tino tere atu tenei, e tata ana ki te 30
maero i te haora tona tere ina whakapaua tona
kaha. I tupono ki tetahi marangai pakaru
tonu atu, i pa ki tetahi toka, i pakaru ranei i
te tere rawa o te haere i whati tonu i waenga-
nui. O nga tangata 73, 12 ano nga mea i ora.
Ko tetahi i te kitenga atu kua ki te poti ka
karanga, " Kaore he ruma, aua atu au," ko te
toremitanga.
No era marama ka pakaru ano hoki a te
" Whaipa," i rite tonu te hanga ki a te " Ko-
para." Kei enei manuao anake to raua na
hanga, me o raua na wiira, i hangaia kia tino
tere rawa te haere.
"KAUAE TUHATUHA."
MEA ake ka hangaia he ture mo ia taone
mo ia taone, kia whiua nga tangata e
tuhatuha ana ki nga tiriti. Kua panuitia e
tetahi huihuinga takuta he mea kino te tu-
hatuha, he take e puta ai te mate ki etahi atu
tangata.
I nga korero a Takuta Mua mo te Mate Ko-
hi i taia e TE PIPIWHARAUROA, i mea taua ta-
ngata kia kaua te tangata e pangia ana e te
mate kohi e tuhatuha noa. Ko te huare i puta
ake i nga ate wharowharo i te wahi i puranga ai
nga purapura o te mate kohi, ki te tuha te tanga-
ta ka riro ake etahi 6 aua purapura, ka whitingia
e te ra, ka nui te kaha. E mea ana te pakeha
he Maori te iwi kaha atu ki te tuhatuha i nga
tiriti.
Tetahi ano he tikanga kuare te tuhatuha
noa o te tangata; te tikanga rangatira kia
kaua e kitea te tangata e tuha ana. He tika
te whakapae a te pakeha mo te Maori. E
tuhatuha ana te Maori i nga tiriti, i roto i nga
whare, ki waho i nga matapihi, kaore he we-
hi o te tangata ki te tuha. He tikau,a weri-
weri te tuhatuha, kia mohio tatou. Te wahi
• pai hei tuhanga ko runga te ahi kia kainga atu
ai e te ahi te kino me nga kakano o te mate.
TE PIPIWHARAUROA.
ANA taku kohi, £1, ki to pepa. Kia kaha kia ora
TE PIPIWHARAUROA.— W. STAINTON, Pahiatua
Kaua e mutu te rere mai ki a ahau, e manu e e.
Haere mai, Haere mai.— TUMATAHI, Ohau, Rotorua.
E hoa, tena koe, kia ora koe, te manu hei mau haere
i nga korero o nga pu mahara ki a marae ki a marae.
— WIREMU TAI, Taheke, Hokianga.
Kua tae mai te manu nei ki a au. Ka hari au ka
koa mona ka tae mai nei; ka rongo hoki i ana korero
nui o te ao me nga korero o te hui o Rotorua. Kia ora
tonu koe e manu.— MITIKAKAU OTENE, Mangamuka.
E hoa, tena koe e mahi mai na i ta tatou pepa; e
mihi nei taku ngakau ki te kaha o ta tatou manu ki te
kawe haere i nga rongo korero ki nga wahi o nga motu
e rua nei.— REV. HEMI HUATA, Mohaka.
Kei te Kareti o Te Rau, Kihipane, e taia ana tetahi
pepa Maori tino pai, he atahua tona ingoa, ko TE
PIPIWHARAUROA. E mea ana te Maori " ko ta tatou
manu," ko nga moni whangai e kiia ana ko " nga hua
kareao ma ta tatou manu."— Auckland Star.
E tukuna atu ana e ahau te Church Chronicle kia kite
ai koe i aku korero—e mea ana ahau, aroha—mo te
mahi nui kua timataria na e Te Kotahitanga Whaka-
ora (Kotahitanga o Te Aute). E hiahia ana ahau ki
te whakawhitiwhiti i te Church Chronicle mo TE PI-
PIWHARAUROA.— GEORGE H. FRODSHAM, Etita, Bris-
bane, Ahitereiria.
I te mea kua rangona nuitia te reo o Te PIPIWHARAU-
ROA ki nga marae kainga o te motu nei, e hoa he tono
atu hoki tena naku kia tukua mai he pepa maku, hei
titiro i te pai o te manu, hei whakaari haere ki oku iwi
i te taonga nei—he taonga nui whakaharahara.— TAU-
RAU TOI, Opononi, Hokianga.
Ki te manu tangi pai ki a TE PIPIWHARAUROA, tena-
koe ! Kei whakamutua e koe tau rere mai ki a au.
He takiwa kore tenei no te hua karamu i a au, engari
tukua atu kia taea te marama e heke iho nei, hei reira
ka tuku atu ai i te hua matamua o te Raumati, otira ki
te pai koe.— W. E. SAM, Pourerere, Hawke's Bay.
[ E pai ana e te hoa aroha. Kaore etahi tangata e
pena me koe, ahakoa he moni ano a ratou kaore e
whangai ana i ta tatou manu.— ETITA.]
NA TE ETITA.
HE tikanga na matou te kore e panui i
nga korero a nga tangata hei mahi
moni ma ratou, kahore he ahatanga ki te nui o
te tangata : ara nga " advertisements." Ki nga
nupepa pakeha ka utua te taanga o enei tu
korero. I mea tetahi tangata kia panuitia e
matou nga korero o tana tariana hoiho, ta
tetahi mo tana hoiho i ngaro, ta Herepete
Rapihana o Pukepoto-mo tana pouaka i nga-
ro. E kore rawa e taea te whakaki i TE
PIPIWHARAUROA ki enei korero kahore nei he
painga ki te nuinga o te tangata. Ki te whaka-
aetia e matou enei tu panui tera e kapi tonu
TE PIPIWHARAUROA i enei tu korero. Te mea
pai ma koutou ano e panui ki o koutou na
takiwa.
Na te Hapara Paatahuri o Maketu etahi
korero he whakahe mo etahi o nga korero mo
nga whawhaitanga o Te Pokiha. E mea ana
ia ehara i a Te Pokiha te pakanga ki Te Kao-
kaoroa. He nui ana kupu, engari kaati noa
pea i te mea kua whakaaturia nei e matou tana
whakahe. Ko a matou korero mo nga riringa
o Te Pokiha he mea tango mai i te nupepa o
Rotorua, i te Hot Lakes Chronicle.
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
HE URI TANGATA.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
EHOA tena koe, te kai whakahaere i te
taonga o te motu, heoi te mihi. He
inoi atu tenei ki a koe, he hiahia noku kia
tukua enei kupu e whai ake nei ki roto i TE
PIPI. Koia tenei. I nga wa o mua atu i te
tau 1840 tera tetahi wahine no Ngatiporou, ko
Kapuaiterangi tana ingoa. I te tau 1842 ka
tae mai tetahi pakeha rangatira io te Tapihana
ki te Rawhiti nei, ara ki te kawe mai i nga
mea kaha mo te whawhai, ki nga rangatira;
ka whakaaro a Te Houkamau me tona iwi mo
te pai o te rangatira nei, ka tapaea he wahine,
ka mea a te Tapihana, " Mehemea kaore aku
wahine me aku tamariki tera e mauria e au
enei wahine, ko tenei me mau e au ko te kotiro
nei ara ko Kapuaiterangi hei manaaki i aku
tamariki." Ko tenei wahine hei tuahine ki a
Iharaira Porourangi, ki a Te Houkamau, ki a
Mangapouri, i runga i te tatai o nga tupuna i
puta mai ai tenei hanga a te rangatira. Na
ka riro atu te wahine nei, ka ngaro te korero
mona ; haere nei tae mai ki te tau 1900, ka
tae mai te uri o te wahine nei ki toku kainga
ki te Kawakawa nei, raua ko Hohepa Kara-
paina. Ka whakaatu ia i a ia he tamaiti na
Kapuaiterangi; ka eho nga morehu kaumatua
ka whakaatutia ona hangaitanga, ko Wiki
Matauru, Piniha Tamauahi, Koroneho, Hati
Houkamau, me au hoki, ara tenei ingoa hapu
o roto o Waiapu, te Whanau-a-Mahaki. Ko
te ingoa o tangata nei ko Ihaka M. Te Waru.
I panuitia ai e au tenei korero he mea kia
marama ai te taha ki te matua tane o tenei
tangata he tino tangata ki to matou nei tuha,
ko te ahua tera o te take i tukua atu ai tona
koka ki te korero a o matou nei koeke; kia
penei hoki te ahua o nga uri a Porourangi i
riro i nga wa o mua, te marama. Heoi Kia
ora koutou katoa.
Na to koutou hoa.
HORI
Te Araroa, Waiapu.
TE REIHI IATA.
KUA mutu te reihi ki Amerika o te Ka-
ramapia (Amerika) raua ko te Hamu-
raka II (Ingarangi). Kua riro ano i a te
Karamapia te kapu. He reihi tino nui tenei i
whakapokai ai nga whakaaro o te ao katoa.
Kua 50 nga tau i takoto tonu ai ki Amerika
te kapu; ko te whai a te Ingarihi kia mauria
ki Ingarangi. I tera tau i mate a te Hamu-
raka I i a te Karamapia, i tenei tau ka hangaia
ano e Ta Tamati Ripitana a te Hamuraka II
kia tere ake, otira i mate ano i a te Karamapia.
I tata ki te £100,000 te utu mo te mahinga i a
te Hamuraka II. I hangaia a te Hamuraka
kia kaha kia taumaha, he ture hoki mana ano
e whakawhiti i te moana; ko tona taumaha
172 tana, to te Karamapia e 91 tana.
No te 26 o Hepetema te reihi tuatahi, kaore
i oti, no te mea he ture kia oti te 30 maero i
roto i te 5 haora. I tautohetohe tonu te haere
a nga kaipuke mutu noa; ka kaha te hau ka
tere a te Hamuraka, ka iti te hau ka kokiri a
te Karamapia. I te mutunga o te reihi etoru
koata maero a te Karamapia ki mua. I te
whakahokinga i te reihi ka puta ko te Kara-
mapia, e 200 iari ki mua. I te nunui rawa o
nga heera o te Hamuraka i hoatu ki a te Ka-
ramapia e 43 hekene hei hanikapu.
I te reihi tuarua ko te Hamuraka tonu i mua
hei to pikinga ki te hau ka mahue i te hoa
tauwhainga, e 78 hekene o te Karamapia ki
mua.
I te reihi tuatoru ko te Hamuraka i tae wawe
ki te mutunga, engari na tana hanikapu ka
mate ano. 1 te mea e toru reihi i riro i a te
Karamapia i roto i te rima reihi ka whaka-
mutua te reihi ka riro hoki te kapu i a Ameri-
ka. Ki te whakaro a te tangata ki te tika te
rere, ki te nui te hau e kore e kaha a te Kara-
mapia i a te Hamu raka.
Te Kura Kotiro Maori.
Ka nui te kaha o nga pakeha o Otepoti
(Dunedin) ki te tautoko i te Kura Kotiro.
1 tu te hokohoko a te wahine a te Mea o taua
taone ; ko nga moni e £28 mo te kura. Hei
tenei marama ka tu ano he hokohoko a nga
wahine whakaako o te kura o Portobello, he
taone e tata ana ki Otepoti. Kei te whakaaro
nga kotiro o te kareti o Otepoti ki te whakatu
he hokohoko ma ratou, ko nga moni mo te
kura kotiro. He whakaaro tenei ki o ratou
taina Maori.
I panuitia e matou i tera putanga o TE
PIPIWHARAUROA te hiahia o Mihi Kiiti, heke-
retari o te kura, kia raranga kete nga wahine
Maori hei whakarawe moni mo tenei kura.
E nga wahine kauaka e ngakau taumaha e
mangere, kanui te harakeke, te ringaringa te
taima. Kia pakupaku te kete. E kore e
hapa te hokona o te kete ki Otepoti, e nui
hoki te utu. E hika ma, kei whakama tatou
i te pakeha, nga pakeha o Otepoti, kaore nei
e kite ana i te Maori kaore hoki o ratou awhi-
whitanga mai ki a tatou.
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
"TAKITUMU."
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
TE Manu tangi pai, e whakaatu ana tona
i reo i te taenga ki te tau hou. Tena koe
kia ora nga kai hautu i a TE PIPI. E hoa,
tena hoki tukua atu enei korero, kia kuitia atu
e TE PIPI ki nga marae e rere ai ia, ahakoa
tika, ahakoa he, ko enei kupu kia rangona, hei
matakitaki.
Tera he waka i rere mai i Hawaiki, ko
Takitumu te ingoa, ko te waka tenei i eke mai
ai a Tamatea. E rua nga Tamatea kei konei
e korerotia ana (1) Tamatea Pokaiwhenua,
(2) Tamatea Kairewa. Ko Tamatea Pokai-
whenua tera i eke mai i runga i a Takitumu.
Ko tenei waka i u tuatahi mai ki tenei awa ki
Rangaunu, he puaha tenei awa no Kaitaia, e
tata ana ki Parengarenga, ki te awa i Muri-
whenua. I noho a Tamatea Pokaiwhenua ki
Rangaunu me Kaitaia. I noho tahi hoki a
Tamatea ki a Kauri ki te tama a Tawake. I
runga i nga korero kei konei i whanau ki konei
te tama tuatahi a Tamatea Pokaiwhenua;
huaina iho te ingoa ko Muriwhenua—na tenei
tama a Pokaiwhenua i tau ai te ingoa a Ngai-
tamatea ki nga iwi kei era takiwa, tae atu ki
Muriwhenua. I mutu ai te noho a Tamatea
ma ki konei, he kore no Rangaunu me Kaitaia
i riro i a raua ko Kauri, he whenua pai hoki
enei, he momona. I tautohe hoki a Tamatea
ma ki tetahi tangata ko Ruakerepeti te ingoa,
kia riro mo raua a Rangaunu. I mea a Rua-
kerepeti, e kore ia e pai kia riro tika taua
whenua i a Tamatea ma, engari me keri e
ratou ko tona iwi he awa kia rere mai te awa
o Kaitaia hei taupoki i taua whenua. I pera
ano hoki a Tamatea ma, e kore raua e waiho
tika i taua whenua, engari me whakakino, me
keri e raua he awa kia puta ki te tai tuauru
kia puta mai te moana hei taupoki i taua
whenua. Otira kahore ta raua awakeri i puta
ki te tuauru, ka whati nga toki; no reira te
karanga nei, " E Kauri e, ka whati nga toki,"
ano ra ko Kauri, " Waiho ra kia whati ana, e
whati ana ki nga mahi rau a tama a Tawake."
Tenei ano aua waikeri inaianei. Ka mahue
te whenua nei i a Tamatea ma ka eke mai i
tana waka i a Takitumu kaahu atu ki nga wahi
o runga na. I te mahuetanga atu o Rangaunu
i u mai tana waka ki te Aurere, e aronui atu
ana te titiro ki Nukutaurua, he toka kowhatu
kei te wahapu o Mangonui. No raua i reira,
ka tae mai nga kai-pupuri i a raua kia kaua e
haere atu, no reira te whakatauki nei, " He
rangai maomao ka taka i runga o Nukutaurua,
e kore muri e hokia." Ko te haerenga atu o
Tamatea ki te pokai i te whenua nei.
Heoi ka huri,
Na MATIU KAPA.
Kaikohe, Bay of Islands.
PITOPITO KORERO.
ITU he whakakitekite tangata nunui ki te
whenua o te Wiwi, kitea ana tetahi ta-
ngata e 22 ona tau, ko te roa e 9 putu e 2 inihi,
ko tona taumaha e 32 toone. Kua taumautia
ia ki tetahi wahine e 8 putu e 3 inihi te roa.
Kua whakawhaititia te rohe o te takutai i
whakatapua nei i te matenga o nga tamariki o
te Whanau-a-Apanui, ki Motu: Kei Hauriri
ki Toka-puta ki Te Kaha, ki Orongo-i-Hunui;
ko Orongo-i-Hunui ki Toka-puta.
Kanui te manaaki a te iwi o Kanata i te
Tiuka raua ko tana hoa. Hei nga ra timata-
nga o Noema tae ai raua ki Ingarangi; e eke
mai ana te Kingi me te Kuini ki runga i te
iata kingi ki te powhiri i a raua.
Kei te haereere hoki te Ta (Emepara) o
Ruhia raua ko tana hoa. I nui te powhiri-
tanga a te Wiwi i a raua. Kaore e wehi i te
"'anakihi" ka noho i te kainga.
Ki ta matou whakaaro e kore nga iwi e
haere ki Ingarangi'; ko te haere, e haere hoia,
pera me te haerenga ki te Taimana Tiupiri.
E kore pea te minita e whakaaro ko nga tai-
tama e haere me kowhiri mai i nga iwi katoa
o Niu Tireni. Ma ratou noa e whakaatu a
tatou mahi haka ki te pakeha.
Kua whakahaua e te Kawanatanga a Hare
Hongi (Stowell) o Hawera kia haere ki te
kohikohi i nga taonga maori ka whakawhaiti
ai ki tetahi wahi pai takoto ai, he tupato no te
Kawanatanga kei ngaro rawa nga taonga a te
Maori i to ratou whenua. Tera hoki e hanga-
ia he ture hei arai i nga taonga maori kei
mauria ki era atu whenua. Kua papahoro ra
hoki i te Tiuka.
O nga pirimia katoa o Ahitereiria me Niu
Tireni no Te Hetana te utu nui atu, £1800,
haunga te utu ona haereerenga ; o nga pirimia
o tawahi £1400 ki £1000. O te tumuaki o
nga kai whakarite whakawa o tawahi e £3500,
o to Niu Tireni £1700. O tetahi mahi atu
ano a te Pirimia e £250. He pirimia horo
moni rawa a Te Hetana.
I te hui i tu ki Waitakaro, Waiapu, he
kawanga whare karakia, whare-whakairo, i
tata ki te £240 te moni kohi. I mea a Apirana
Ngara pai atu nga haka a te Awemapara i nga
haka i Rotorua.
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE KEHUA.
Te Rerenga Wairua.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
EHOA mau e tuku atu aku korero wha-
kautu i a koutou korero mo tenei mea
mo te kehua. Na, e hoa ma e nga iwi Maori,
Pakeha, e ki nei hore kau he kehua: maku
tonu e ki atu ki a koutou, he tino pono tenei
mea te kehua. Ko nga tangata e noho ana
ki Parengarenga i runga tata mai o te Rerenga
wairua, kanui te kite i te tupapaku e haere
ana i te one o Muri-whenua. Ki te tae koutou
ki te pito o te motu nei e kiia nei ko te Rere-
nga Wairua ka kite koutou i te pono o tenei
korero mo te kehua. Kei reira tetahi huarahi
nui e takoto ana, hore kau ra hoki he tangata
o reira, me te aka e maro ana ki raro ki te
moana, e kiia nei ko te aka o te reinga. Ko
runga o taua aka marake ana penei te pai i te
ahua o te marae i te hui ki Rotorua nei. Kei
reira tetahi korari ( harakeke) e tupu ana ina-
ianei, e kitea tonutia ana e nga tangata te
ponaponatanga i taua korari, no namata iho
a tae noa mai ki naianei. E kiia ana e nga
kaumatua na te kehua tonu i ponapona aua
korari? Te 15 pea maero te tawhiti atu o
taua wahi i te kainga o nga Maori, a he aha
hoki te pai o te tangata i whakangenge noa ai
i a ia ki te haere ki reira ponapona ai i taua
korari. Katahi tenei paina mo nga mea e
kore nei e kitea e te kanohi hei whakaponota-
nga. Na wai ra taua mahi ?
Na to hoa
Taita, Dargaville. Na ERU PIKO.
[ Kanui te rekareka o nga korero a Eru Piko
—kia kotahi korero e ta i te putanga kotahi—
he tu tonu no te korero tara te ngahau ki te
whakarongo a te taringa. E hoa he rongo
korero ranei o korero kehua, nau ano ranei i
kite, no te mea e mohio ana tatou he tikanga
na te Maori te whakanui, te whakarawe, te
whakangako i te korero ? Kua tae ranei koe
ki te Rerenga-Wairua, inahoki ko to kainga
ko Taita kei tawhiti noa mai i Muriwhenua?
Ehara ranei i te hau i whakamarake te huarahi
kehua e korero nei koe no te mea he tino kaha
atu te hau ki te Rerenga-Wairua? K kore
ranei e taea e nga tangata i tae ki reira te
ponapona te harakeke e ki nei koe, no te mea
i tae ano hoki ia he tangata ki reira e ai ki a
koe, mehemea na te kehua i korero mai ki a
koe te ponaponatanga o te harakeke, katahi
ka tika, tena koa e haeretia ana ano i a te
Rerenga-wairua e te tangata. I haere ki te
aha nga tangata na ratou i kite nga ponapona-
tanga o te harakeke ? E hoa ehara au kehua
i te wairua inahoki i marake ai te whenua te
takahi (he puutu pea o ratou ) i mohio ai ki te
here i te harakeke. Ki te haere atu ahau ki
kona ko taua e haere ki te Rerenga-Wairua.
E kite tuturu ranei taua i te kehua"?—ETITA.]
WHAKATAUNGA MO TE TOKOMAURI,
ME TONA MAUNGA KI TE WHARE-
HEREHERE.
HE whakawa tenei i hinga ai a Tokomauri,
he tohunga no Petane, mo tana tini-
hangatanga i a te Rawira Manihera me Hera
Taniwha, mo te matenga hoki o ta raua tama-
iti. I mua o te whakatau ka patai ake te
Tiati " Kaore o korero kia kore ai e puta te
whakatau a te kooti mou." Ka tu te roia
a te Tokomauri, i inoi atu ia ki te Tiati kia
tukua taua tohunga kia haere, ina hoki ka
waru marama inaianei kaore ano ia i mahi i
nga mahi a te tohunga, i kawea hoki ki te
whare-herehere i a Hanuere kua hori ake nei
tetahi tohunga ( a Hone Poti) e Tiati Tenihana
mo enei tu mahi, a no taua ra tae noa ki
naianei kaore ano ia i mahi i aua tu hanga.
I whakaatu ake te Apiha Poropeihana (te
tangata hei uiui i te pai i te kino ranei o nga
herehere ) ki te Tiati, ki te tukua taua tohunga
kia haere tera ia e hoki ki tona iwi, whakanui
haere i a ia. ina hoki na tana atuatanga kore
noa iho i kaha te Tiati me te Huuri ki te whiu
i a ia; whakaae atu ana te Tiati. Ko tana
whakatau tenei:— " E te herehere e tu mai
nei, ko to hara i hopungia ai koe, he hara tino
kino rawa atu. I riro atu i a koe i to mahi
tinihanga, tetahi moni a nga matua o tetahi
tamaiti e takoto mate ana, nau hoki i korero
atu he taipo kei roto i taua tamaiti, a ki te
utua ki a koe e 37 nga 7/- ka peia e koe aua
taipo ki waho. Kaore i utua katoatia ki a koe
taua moni, engari ko tetahi wahi e £2 10s. i
atu, a ko te mea tino pouri rawa o to mahi,
i runga, i to tohutohutanga kawea ana taua
tamaiti ki te wai, a na reira pea i whakamate
atu taua tamaiti. Kaore koe i whakaaro ake
ki to kopekatanga i nga matua o taua tamaiti,
te whakaaro hoki koe kei mate taua tamaiti i
to mahi. Ko enei tu mahi a nga tohunga ka
pehia rawatia e te ringa kaha o te Ture. Kia
mohio hoki te iwi Maori, ka whiua kinotia nga
tangata e mahi ana i enei tu mahi, a kia mohio
hoki taua iwi ki te tino mana-kore o tenei tu
hanga—te tohunga—-ki te makutu i te Tiati
me te Huuri. KO te whiu a te Kooti mou,
me kawe koe ki to whare-herehere i Nepia, ki
reira wawahi kohatu ai mo to tau kotahi."
|
|
12 12 |
▲back to top |
\_ TE PIPIWHARAUROA.
HE PANUITANGA.
HEI te 30 o Hanuere 1902 ka tu te hui
tau a te Kotahitanga o nga Tamariki
o Te Aute ki Te Aute Kareti, .e 4 e 5 ranei
nga ra e tu ana. E powhiritia ana nga tama-
riki katoa o Te Aute kia hui, nga Mema
Honore, me nga hoa e tautoko ana i nga mahi
a te Kotahitanga.
HE PANUI.
KEI a matou etahi Katikihama hei Akoranga ma te Tama-
riki, me Nga Inoi mo nga Ratapu. Ki te whakaatu mai
tetahi o nga minita i ana e hiahia ana ka tukua noatia.
HE TURE TUTURU.
• 1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA te marama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka takaia tana Pepa ki te awhi whero; e rua
nga putanga pena ka whakamutua te rere atu a te
Pepa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero ; kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa:—
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri,
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei: ko te utu :—
He mea nui, kiri noa ... 2/6
He mea nui, kiri whero ... 3/—
He mea nui, kiri pai ... 4/-
He mea nui kiri pai rawa ... 5/6
He mea paku, kiri whero ... 7/6
He mea paku, kiri pai ... 2/6
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
He Himene ... ... -/6
Ki te tono Himene nga Minita ki a
J. Upton, Akarana, ka iti iho te utu.
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
\_
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
10/- An Otago S. S. Teacher, Heni McDonnell,
5/- Rawiri Karaha, Ernest Hooper, W. E. Sam, Mihaere Pomare,
Hapi Hinaki, M. Tumatahi, Rongomai te Kura, Rev. Teri Paerata.
Panapa Waihopi, Hori Tohungia, Wiremu Pehimana.
3/- Emily Lemon. 2/6 Tame Emere, P. M. Tihukumutia.
1/6 Hepi te Titaha.