|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 45. 01 November 1901 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa,
He Kupu Whakamarama.
NAMA 45. GISBORNE. NOWEMA 1901.
TE KUAKA.
(Na MAKOARE TAURERE.)
KO tenei manu ko te kuaka, ko ia anake
tona ahua, he roroa nga waewae, me
nga ngutu hoki. E toru nga ahua kuaka:
(1) he karoro. (2) he kura. (3) he kakao.
Otira ma te tauhou ki te kite i te kuaka e
titiro, kaore tetahi i rere ke i tetahi, engari na
te tangata mohio ki taua manu e whakamara-
ma ki te tauhou, tera ia e kii koia ano e toru
nga wehenga ingoa, ahua hoki i roto i te
kuaka, Kaati me whakamarama atu ki nga
tauhou:—
Tuatahi mo te karoro. Ko tona uma katoa
he ma nga huruhuru, ko nga parirau me te
tuara i rite ki o era atu, mehemea ki te tino
momona, me tango nga huruhuru, ka weti ai,
e tata ana ona taimana ki te 3½ pauna ki te 4
pauna ranei.
Tuarua, he kura. Ko nga huruhuru o te
uma me te kopu he whero, ki te wetitia tera e
tata ona weti ki te 2 pauna ki te 2½ pauna
ranei, ara ahakoa ma te kanohi e titiro ka
kitea te nuinga ake o te karoro, i te kura, te
rere ke hoki o nga huruhuru o tetahi i o tetahi,
e rere ke ano hoki ina wetitia.
Tuatoru, he kakao. Ko nga huruhuru o
tona tinana katoa i rite ki o nga parirau me
nga tuara o te karoro, o te kura. Kahore
tenei kupu e eke ki runga i te kakao "momona"
no te mea kaore ona wa momona ina ra ki te
wetitia, pawa nuku atu, iti iho ranei. Ka
marama pea te manu nei: he kuaka te ingoa
iwi, he kura, he kakao, he karoro, nga ingoa
hapu.
Nga wahi e noho ai te kuaka:—
I te wa e iti ana te tai, ka marara noa atu
te noho i runga i nga tahuna, i nga taha moana,
ki te rapu kai; ta ratou kai he toke no nga
tahuna, ki te kake mai te tai. Ka huihui atu
ki te wahi mutunga e ngaro i te tai, ki te
ngaro taua wahi i te moana ka rere ki nga
wahi onepu muremure, kaore he otaota kaore
he aba, ka noho i reira pehea te nunui o te
kahui, he tatari kia watea nga tahuna i te tai.
Ka kitea te kuaka i a Hune, Hurae, Aku-
hata, Hepetema tae noa ki Noema, engari ka
tutuki te tai kaore e noho kahui, noho marara
ai ki nga tahataha moana. Hei a Tihema ka
timata te noho kahui, i Hanuere kua kore e
noho i nga tahataha moana ua kii te tai kua
rere ki nga mania onepu a kua wehi hoki i te
tangata. Kaati kei waenganui o nga ra o
Pepuere, kua ahua momona, a kua tika hoki
mo te patu. Ko te tino momonatanga o te
kuaka kei waenganui o nga ra o Maehe. Ki
te whakaaro whakamomona ai ratou kia ora
ai kia kaha ai mo te hokinga ki Hawaiki. Ko
te kakao kahore rawa e tetere ana a kahore
hoki ratou e hoki; ko enei pea nga toa, na
reira i kore ai e hoki.
Te taima e ngaro ai, kei te ahua o te hau te
tikanga. Mehemea he Tonga te hau, ka
timata te wharau, i te 24 o Maehe, ki a toru
nga ra ka rupeke katoa, a mehemea he hauraro
te hau i te 24 o Maehe kaore e wharau, ma te
huri ano o te hau katahi ka wharau, a ma te
iti ranei o te hau.
Haere ai te kuaka ki hea ? Ki te korero a
nga kaumatua rere ai ki Hawaiki ki te wha-
nau, a ka kaha nga pipi ki te rere ka hoki mai
• ano. Ehara tenei whakaaro o nga kaumatua
i ta mea marama, engari te kupu marama ko
tenei, " e rere ana ngaro atu i te tirohanga."
Mo ta ratou rere. I te kahui kuaka e noho
ana i te tahuna i etahi atu wahi ranei, katahi
ka rere katoa te kahui ka matara ake ki te
takiwa, katahi ka penei me te pokai pi nei te
rere, me te kake whakarunga tino tiketike ki
runga, katahi ka maro te rere, kotahi ki mua
kotahi ki tetahi taha, kotahi ki tetahi taha,
katahi ka hono atu ki to tetahi taha me to
tetahi tahi, pehea te roa o tetahi, o tetahi taha,
kotahi ano ki mua. Ki te kite te tangata i te
wharautanga o te kuaka ko te mea whaka-
aroha, i runga i nga korero a nga kaumatua e
ahu ana ko Hawaiki, na konei ka nui te aroha
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
mo nga pipi. Kahore ano i kitea he ohanga
te heeki kuaka, te pipi ranei.
Te hopukanga i te kuaka. Ki te korero o
nga kaumatua, he rarata rawa atu te kuaka i
mua, inahoki he mea hanga he kupenga ka
mohititia ki te rakau, ka meinga mai he rakau
roa hei puritanga. Ko nga tai kii i waenganui
po haoa ai. Ara me ruru he rama, kotahi ki te
mau i te kupenga kotahi hei mau i te rama; ki
te tata atu ki te kahui kuaka ka whakapau raua
i o raua kaha ki te oma me te mea hoki ki a kaha
te mura o te ahi, a ka porehurehu nga kanohi
o te kuaka a kaore e maro te rere ka hoki mai
ano ki te marama o te ahi, a i etahi haonga e
mau ana te 100 kuaka a nuku atu.
I tenei wa nui atu te maka o taua manu.
Ki te rongo i te pu tona rerenga tena ahakoa
ehara i te pu mo ratou, ko te mahi pakeke ko
te patu i te kuaka, ko te whai a te tangata kia
patata atu ia, no hea e tata atu. No reira
te whakatauki, " He kuaka marangaranga."
Engari ko te wa pai mo te patu i taua manu
kei nga ra kaha te hau, nui te ua, ki te kaha
te hau me te ua kaore e hapa te whiwhi i
etahi kuaka tini.
Ko te manu reka pea te kuaka o tenei mea
o te manu; ki te hunga kai kuaka, ki te
takoto mai he kuaka he kukupa (kereru) kaore
e mahara ki te kukupa; ma te pau o nga
kuaka katahi ka kai i nga kukupa. He tohu
tenei reka ake te kuaka i te kereru.
[ Hei tera marama whakaatu ai i te whenua e
heke nei te kuaka—ehara i Hawaiki.—ETITA]
TE KORERO PUKAPUKA.
(Na TE MAHARA.)
HE kupu na tetahi pakeha matau o Inga-
rangi, ko Pekana te ingoa : " Ma te
korero pukapuka ka ranea ai te tangata," ara
ka ranea ai ona whakaaro. Kua tino kitea te
pono o tenei kupu. He tangata hoha, he mea
e pouritia ana te tangata kahore e mohio ki te
tuhituhi ki te korero-pukapuka. Ma te tanga-
ta ke e korero nga reta ki a ia, me whakarongo
ia ki te Paipera ki nga nupepa ki era atu
pukapuka ranei e korerotia ana e etahi. He
aha ra nga minita o enei ra i kore ai e whaka-
ako i nga tangata kuare i o ratou pariha ki te
korero pukapuka ki te tuhituhi ?
Taku tino korero ki nga tangata mohio ki
te korero pukapuka otira kaore e korero puka-
puka ana. I piki ai i matau ai te pakeha na
te pukapuka. Nga iwi kaha katoa i te ao, e
tuhituhi ana e korero pukapuka ana. Engari
me ata whiriwhiri te tango te korero i te puka-
puka ; ko etahi pukapuka kaore kau he painga
ki te korerotia: ko te nuinga o nga korero o
roto he mea hanga noa iho, ko nga whakaaro.
he tutua, kaore he whakaakoranga, he whaka-
aro pai o roto, heoi ano ko te whakapokaikaha
anake i te wairua, kahore e whakatipu. Ko
etahi pukapuka he ta •nga whakaako i te wai-
rua, i te ngakau me te hinengaro o te tangata
—ko nga korero whakapapa o ia whenua, o ia
whenua, ko nga korero o nga mahi a nga
tangata rongonui, ko etahi korero-tara i ata •
tuhituhia hei whakaako i te tangata. Ahakoa
kua mate noa atu te tangata matau, te tangata
pai, otira ko ona whakaaro kua waiho iho e ia
ki roto i tana pukapuka i tuhituhi ai, hei
korero ma nga whakatupuranga o muri i a ia.
Koia kua mate, otira ano tona wairua kei te
noho ora i roto i tana pukapuka. Kua mate
noa atu a Wiremu Hakipia, otira ko ana kupu,
ko ona whakaaro kei te korerotia, kei te ma-
takitakitia e enei whakatupuranga.
Tetahi mate nui o te Maori ko te kore e
nui o a ratou pukapuka. Heoi ano te tino
pukapuka a te Maori ko te Paipera—ko te
tino pukapuka o nga pukapuka katoa--te
pukapuka i kiia nei e ia tangata matau " e pai
ana hei whakaako, hei hopu i te he, hei whaka-
tikatika, hei whakaako ki te tika." Kei mea
te ngakau whakahi o te tangata,' ka whaka-
hawea ki te Paipera. E ta, ko koe e mate,
ko te Paipera ia e o a tonu, a e korerotia a te
ra e nehua ai koe !
He nupepa ano a taua a te Maori, ko ' Te
Puke ki Hikurangi," me ' TE PIPIWHARAUROA.'
Ki te whakaaro kaore rawa i eke ki te 2000
nga tangata e : ango ana i enei pepa— e 38,000
kei te noho noa iho. Mehemea he pakeha-
tenei 2,000 e noho ana i roto i te taone iti
kotahi, tera ratou e whakatu nupepa ma ratou,
a e kaha ki te tautoko. He iwi kaha-kore te
Maori ki te hapai i a ratou na nupepa, a me
to ratou na tomumuri ano hoki. E kore o
tatou reo e tipu ki te kore e manaakitia e te
iwi. Ma te nupepa e kawe haere o whakaaro
ki ia wahi, ki ia wahi, kei powaiwai tonu i tou
marae iti i au mahinga kai, a ka hoki mai ano
ki roto o to puku konatunatu ai. Te tangata
kaore e korero pukapuka ka taumaha te ahua,
ka tamate, ka haumaruru, tena ko te tangata
whai i te matauranga ka kakama te hinengaro
ka nui nga ngahautanga e kitea e ia i te ao.
Taku kupu whakamutunga ki nga tamariki
Maori e mohio ana ki te korero pukapuka
pakeha. E nga hoa kei mahue te korero
pukapuka pakeha, a kaua e whakahawea
ki nga nupepa Maori hei whakamaharahara i a
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
koutou ki to reo tuturu. He nui nga tamariki
e hoki mai ana i Te Aute i Hukarere, e
whakarere ana i te korero pukapuka. He
tikanga tino pohehe rawa tenei. Ki a au nei
ko taku mohiotanga ki te korero pukapuka
pakeha tetahi o nga tino hua o toku haerenga
ki te kura. Na tenei au, ara na taku ngahau
ki taku pukapuka i kore ai e tau mai te aro-
aroa ki a au, i kore ai hoki e ngahau atu ki
nga mahi tu he a te Maori. Me korero i te
pukapuka i nga wa kaore he mahi, a hei te
roanga ka tino pirangi koe ki te pukapuka.
Ki te whakarerea te pukapuka, ka wareware
te reo pakeha, nga whakaaro me nga mahi
pakeha.
Mehemea e nui ana nga tangata o te takiwa
kotahi, e mohio ana ki te reo Ingarihi me hui-
hui ratou ka whakatu whare hei korero puka-
pukatanga, hei takarotanga mo ratou i nga
ahiahi. Me hoko he pukapuka, he nupepa,
hei nga tino nupepa o Niu Tireni, hei nga
nupepa whakaahua o Ingarangi. Me whaka-
hoa ki nga pakeha, me tono ki te Kawanatanga
kia awhina. He mea tenei hei whakaarohanga
ma nga komiti o nga kura. I rongo au .kei
Tuparoa tetahi whare korero pukapuka. Ma
te ngakau e whakaaro te roanga atu. E nga
taitamariki na te kura koutou i ako i to koutou
itinga, ma koutou ano koutou e ako i enei ra
ki te pukapuka.
PITOPITO KORERO.
WHANO tata a Te Whiti ka wera i te
V V ahi. I a ia e kopae ana i te taha o te
ahi ka kangia ona kakahu.
No te rua o nga ra o tenei marama i tae ai
te Tiuka o Ioka raua ko tana hoa ki Ingarangi;
e waru nga marama i haere ai raua. Nui atu
te powhiritanga i a raua; i eke te kingi raua
ko te Kuini me ta raua mokopuna me Piriniha
Eruera ki runga i te iata ki te whakatau i nga
tipiwhenua.
I te whakamatenga i a Kohorokoho mo te
kohurutanga i a Perehitana Makinui kahore ia
i pouri. I tu he kanikani ma nga " anakihi "
i Ingarangi, he whakanui na ratou i a Kohoro-
koho.
Kua hoki a Kanara Poora-Penetana, te kai
whakahaere o nga hoia o Niu Tireni, kua
whakaritea e te Kawanatanga ko Tianara Pa-
pitana mo tona turanga. Ko Papitana tetahi
o nga hoia e whawhai mai nei ki te Poa.
Kua whakanuia te utu o nga mema o te
Whare o Raro o te Paremete o Niu Tireni ki
te £300 i te tau, o te Whare o Runga ki te
£200.
I te ripoata a Takuta Pomare ki te Kawa-
natanga i mea ia ko te mate e tino kaha ana
te patu i te Maori ko te Mate Kohi.
I rongo matou kua mate a Ti Reihana te
potiki a Peni te Uamairangi. Ko Ti tetahi o
oku hoa kura i Te Aute. He tangata ngawari.
Ko ia tetahi o nga hoia Maori i haere ki te
whakatuwheratanga o te Paremete nui o Ahi-
tereiria.
No te S o tenei marama i mutu ai te Pare-
mete, i oti hoki te Ture Whakatikatika i te
Ture Kaunihera Whenua.
ETAHI TIKANGA RANGATIRA.
KUA whakaaturia e matou ehara i te ti-
kanga rangatira te tuhatuha noa o te
tangata, tenei ano etahi tikanga a nga pakeha
rangatira.
1. Kaua e whengu e huti ranei i te ihu,
engari me whengu ki roto i te hei.
2. Kaua e karokaro i te taringa i te ponga-
ihu e tapatapahi ranei i nga matikuku i te
wahi tangata.
3. Kaua e noho e tu noa iho ranei i nga
marae o nga whare hoko waipiro.
4. Kaua e rahi te reo ki te korero i te taone,
kaua e waiata, e whiowhio e whakatangitangi,
haunga ano ia nga peene me nga mea i whaka-
ritea mo tera tikanga.
5. I nga kainga kaua rawa te naihi e kuhua
ki te waha.
6. Kaua te kapu e tangohia ki waho o te
hoeha, kaua rawa e inumia te ti i roto o te
hoeha.
7. Ki te paahi i te pereti kaua e tangohia te
naihi me te whaka ki waho o te pereti.
8. Kaua tau naihi, whaka ranei e kuhua ki
roto i te riihi taewa, puha: ki te pata ranei,
kaua hoki tau puunu e kuhua ki roto i te huka.
9. Kaua e tatahau ki te kai; me whakaaro
ko etahi kia whiwhi i mua atu i a koe.
10. Ko nga wahine, ko nga manuhiri, ko
nga kaumatua, ko nga rangatira, hei te tuatahi,
hei muri mai etahi atu.
11. Kaua e mamao te whatoro o te ringa-
ringa ki te tiki i tetahi mea, engari me tono
atu kia homai ki a koe, me te ui atu ano mehe-
mea to hoa e Inaina ana ki taua mea.
12. Ki te noho he wahine ki to taha i te
kainga me tiaki koe i a ia, me ui atu nga mea
e hiahia ana ia, kaua e tukuna mana e tono
mai.
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
E KITE AI I TE KINGI.
HE ringaringa tapu te ringaringa o te
Tiuka, o te Kingi, e kore e totoro noa
ki te tangata. Ahakoa he rau te tangata i
hiahia kia pupuri i te ringa tapu o te Tiuka,
he ruarua nei i pupuri, ko te hunga anake i
whakaritea, ko te hunga anake i whakamata-
tautia e tetahi tangata e tika ana, e mohio ana
ki te Tiuka. He ture tenei no nga kingi: e
kore rawa tetahi tangata e tu ki te aroaro o te .
Kingi ki te kahore e ra-runga atu te haere i
tetahi tangata e mohio ana ki te Kingi. He
honore nui te tu ki te aroaro o te Kingi, he
honore nui rawa ki te pupuri ki tona ringa—he
mea hoki tenei e whaia ana e te tini o te
tangata—Maori, pakeha.
Na e hoa ma, kei te noho mahara ranei
koutou e tu tatou katoa ki te aroaro o tetahi
Kingi tino nui whakaharahara, " ko te Kingi o
nga kingi, te Ariki o nga ariki, me tino Kawana
o nga rangatira ?" "E tu katoa hoki tatou ki
te nohoanga whakawa o te Karaiti," " Ae ra
ka korerotia e tenei e tenei o tatou te tikanga
o ana mahi ki te Atua." (Rom.-xiv. 10, 12.)
E rite ana te tuturu o te tae mai o taua ra ki
te tuturu o te rere o te ra apopo. Pai ke atu
ki te whakaaro mo taua ra inaianei i te wa e
ora ana, kaua e tukuna kia ohorere a te ra e
whakaarahia ai i te mate.
Kei te mohio ranei koe ki te huarahi e kore
ai koe e wehi ki te Atua a taua ra ? Houhia
to rongo ki te Atua, he hoa-riri hoki koe ki te
Atua i te mea kua hara koe. E ui ana ranei
koe ki te huarahi ? Ko ta korua patai tena
ko Tamati. " E te Ariki, me pehea ka matau
ai matou ki te huarahi ?" (Hoani xiv. 5).
I mua atu i te whakaaturanga i te huarahi
ki a koe, me whakatupato au i a koe kei kotiti
ki etahi huarahi he. Kaore koe e ora i to hahi,
i au mahi pai, i to whai ranei ki a rite i a koe
nga ture a te Atua—kaore hoki e oti katoa i a
koe. (Hemi ii. 10.) Kaua hoki e whakahihi
he pai ano tou; he kakahu rukenga to tika ki
ta te Atua titiro mai, ehara i te taputapu, he
kanukanu (Ihaia Ixiv. 6).
Ko te hea ia te huarahi ? Pehea te whaka-
. hoki a te Karaiti ki te patai wairangi a Tamati?
" Ka mea a Ihu ki a ia, Ko ahau te huarahi,
te pono, me te ora: e kore rawa tetahi tangata
e haere ake ki te Matua ki te kahore au."
(Hoani vi. 6). Kaore he kupu marama i ko
atu—ko te Karaiti te huarahi e tae ai tatou ki
, te Matua, mana tatou e arahi, e whakamata-
tau ki tona Matua, me tuku atu tatou i raro i
tona maru—ki te kore tenei, ahakoa kei roto
tatou i te hahi, e kore tatou e tapoko ki te hahi
wairua, ka noho tatou ki te pouritanga i waho,
Ko te matau ki te Atua ki a te Karaiti hoki,
ko te oranga tonutanga tena. (Hoani xvii. 3.)
E hoa kaua e tukuna ma to mangere ki te
haere ma te huarahi kuiti e kite ai koe i te
mate mutunga-kore. Maranga, haere ki te
kai-whakaora. E tomo Ki te kingitanga wairua
e kore nei e memeha.
I whakapaua e Wuruhi tona kaha katoa ki
te whakamanawareka ki tona kingi ki a Henare
VIII., otira i tetahi ra ka riri te kingi ki a ia,
ka peia i tona turanga teitei. I a ia e haere
ana ki tona kainga ka tau mai te mate, ka tomo
ki tetahi whare, ki reira whakahemohemo ai,
me tana kupu, " Ka waiho e ahau aku koiwi
ki a koutou," a i te mea ka tata te mawheto
tona wairua, ka puaki ano tona mangai, "Aue,
mei penei taku mahi ki taku Atua, me te nui
o taku mahi ki taku kingi, e kore rawa ahau e
whakarerea kinotia i toku koroheketanga." I
te mutunga o enei kupu ka moe ia i te moenga
roa.
E koe e korero nei i anei korero, Ko te
hea honore i au e whai nei ko ta te tangata ko
ta te Atua ranei ? " Kihitia te Tamaiti kei
riri ia, a ka mate atu koutou i te ara, ina toro
tetahi wahi o tana riri. Ka hari katoa te
hunga e whakawhirinaki atu ana ki a ia."
Waiata (ii 12.)
NA TE ETITA.
E WHAKAWHETAI ana matou ki te
Kawanatanga mo te pukapuka i tukuna
mai i te Tari o te Pirimia, ara, Nga Korero o
nga Huihuinga Maori i tae ai te Kawana te
Pirimia me etahi atu i te tau 1898 me 1899.
I tuhituhi mai a Haimona Patete o Te
Hoiere ki a au he teka taku ki i tae au ki
Okoha. Te ohorere o tana kupu. I tae au
ki Okoha, i kite au i a Haimona Patete, i
rongo au ki ana korero, i mohio au i wehi ia
kei ngaro tona mar a i Okoha ina tu he kura
ki reira, i tono taku hoa kia whakaatu a Hai-
mona i te ahua o tona karakia, ko te whaka-
hoki a Haimona he roa rawa ki te whakama-
rama.
I tuhituhi mai a Rewi Penetiki kia kaua e
whakamutua te puta atu o tana pepa, mana
ra ano e whakaatu mai ka mutu ai. Kaore o
matou hiahia ki te whakamutu i to pepa engari
i kore ai pea e puta atu kei te haere ke ki Te
Arai ki tetahi o kainga. Otira e hoa ko etahi
tangata pea e kore rawa e hiahia kia mutu te
puta atu o a ratou pepa, engari kaore o ratou
hiahia ki te utu.
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE KURA KOTIRO MAORI.
Te Hui a Reiri Ranapare.
NO te Hatarei te 26 o nga o Oketopa ka
tu he hui ki te whare o te Kawana, na
te hoa wahine o te Kawana kia whakamine
atu nga rangatira Maori i Poneke e noho ana
me etahi pakeha rangatira hoki o Poneke.
Ko te take o te hui kia rongo ki te whai-korero
a Rev. Perere Peneti mo te Kura Kotiro Ma-
ori e whakatungia ki Akarana. E wha tekau
pea nga rangatira Maori i tae e 200 nuku atu
ranei nga pakeha.
Na Rore Ranapare nga kupu tuatahi. I
mea ia he mea nui rawa te whakaako i nga
kotiro Maori ko ratou hoki hei wahine hei
whaea mo tenei whakatupuranga o te Iwi
Maori e piki ake nei, ma nga kotiro o enei ra e
whakatupu. Kaua e tukuna nga puhaehaeta-
nga hei mea e kore ai te tangata e tautoko i
tenei kura.
Muri iho i tenei ka tatakina e Timi Kara he
waiata maori, ka hapainga hoki e nga kauma-
tua, a, whakarongo ana te taringa pakeha ki
ta te Maori waiata. I whakawhetai a Perere
Peneti ki te Kawana raua ko tana hoa mo to
raua aroha ki te Maori. I mea ia tetahi take
mate o te Maori ko te tu mau kakahu me te
tunu i nga kai. I te raumati kanui te moni ki
te Maori kanui hoki te kakahu papai, mahana
ki a ia, tena hei te hotoke kaore he moni, ka
iti hoki te kakahu, ka mau i nga kakahu angi-
angi, ko te wa ke ia tenei, ko te hotoke, e tika
ai kia nui kia mahana nga kakahu.
Muri iho i te whai-korero a Peneti ka tima-
taria he waiata he haka maori, " Ka mate, ka
mate." He taiaha ki te ringaringa o te Minita
mo te Taha Maori, ka ngawari te tangata,
ka rawe; tata tonu a Timi Kara ka pukana.
I kiia ano ko te waha anake, tena no te hau-
nga, ka koiri nga waewae nga ringaringa, a,
tata rawa te koiritanga ki nga arero. I tu
hoki a Apirana Ngata ki te haka, he patu pa-
raoa ki tona ringa—nui atu te whakamihi a te
pakeha.
,Ka mutu nga korero me nga ngahau ka ta-
koto te hakari a Reiri Ranapare—whakahanu-
mi ana te pakeha me te Maori. Ka pai, ka
pai! Kia ora te Kawana raua ko tana hoa!
Ko etahi iwi i Poneke i whakaparahako ki
tenei take, engari a nga rangatira i tae e £20 ta
ratou kohikohi. Kua homai hoki ki a matou
mo tenei kura, na Rev. Teri Paerata 10/-, Ru-
ruhira Paerata 10/-. Kua puranga nga kete a
nga wahine o Te Raukahikatea nei hei hoko-
hoko mo te kura; kua tae mai hoki nga kete
a Ani Kanara o Turanga nei, ratou ko ana
tamariki. Papai atu nga kete, e kore e hapa
te whaotia e te wahine pakeha. Kei te mea
etahi wahine maori me utu rawa a ratou kete.
Au! ma te pakeha e utu, ko nga moni hei
painga mo nga tamariki Maori. Ki te utua
nga kete kei hea hoki mo te kura ? He mahi
ano te mahi utu he mahi ano te mahi aroha.
HE RONGO KORERO.
Tianara Pura.
I TETAHI hakari i Ingarangi i tae ai a
Tianara Pura, i tana whaikorero ka wha-
kaaturia e ia i tuhituhi ia ki a Tianara Waiti i te
wa e whakapaea ana a Reirimete, ki te kore ia
e tae at i ki te whakaora i te pa, me tuku te
pa ki te Poa. Ohomauri ana te tangata i
tenei whakaaturanga. I mohio ano pea te
Tari Whawhai engari i pehia; a, i te mea
kua puaki nei i a Tianara Pura kua turakina ia
i tona tuunga i Ingarangi, kua whakaititia tona
utu, kua meinga ko Tianara Piriti ki tona tu-
ranga.
Tianara Makitanara.
Kei te mau tonu pea i roto i nga whakaaro
o te tangata te matenga o te Ingarihi ki Ma-
kipoteini, i te timatanga o te whawhai ki te
Poa, i hinga ai te ope o te Kotimana me to
ratou rangatira me Tianara Wauhopa. I muri
mai i taua parekura ka whakatungia ko Tia-
nara Heketa Makitanara hei tianara mo nga
Kotimana. Ko tenei tangata he paraiwete noa
iho tona timatanga, otira na runga i tana toa,
i tona matau, kua tu ko ia tetahi o nga tino
tianara o te Ingarihi. Kei Niu Tireni nei ia
i enei ra, i haere mai ki te haereere. Kanui
te manaaki me te whakahonore a te iwi i a ia,
kanui hoki te whakamanamana o tana iwi o te
Kotimana mo to ratou tangata toa. I mea a
Tianara Makitanara he whanaunga ki a ia nga
Kotimana katoa.
Nga Hahi o Niu Tireni.
Hahi o Ingarangi, 314,024,; Perehipitana,
176,503; Pikopo, 108,960; Weteriana, 81,177
Papita, 16,046 ; Ope Whakaora, 7999 ; Pare-
mata Pereterene, 7484; Te Whakaminenga,
6699. E 272 nga pakeha Momona o Niu
Tireni, e 50 pea he minita. I te tau 1896 e
289 nga pakeha M mona, heoi kei te heke
haere tonu, ko etahi atu hahi katoa kei te piki
tonu. E kiia ano e 4000 nga Maori Momona.
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
MO TE HAHI MOMONA.
A HAKOA a Eparaima Makapii e whaka-
ae ki te ingoa " Momona " otira i te
mea ko tenei te ingoa kua taunga te taringa
me waiho tonu ko tenei, mana au e ki no te
" ao ", pai noa atu. I pataia e Hakipia :—
He aha kei te ingoa ?
Karangatia te rohi he puha, ka kakara tonu.
Ehara i te mea ma te kiia o te hahi he tapu, e
tapu ai nga mahi, engari ma nga mahi e wha-
katapu te hahi.
E hiahia ana au ki te whakamarama i etahi
o nga kupu a Eparaima Makapii. Ko te ti-
kanga ia o ana korero hei nga nupepa pakeha,
kia rongo ai te pakeha ki ana amuamu. E mea
ana ia na nga " rarikena " te tukinotanga i nga
mihinare i Haina. I ata korerotia e au nga
korero o te whawhai ki Haina, a i marama ki
a au ko taua raruraru na te Kawanatanga tonu
o Haina i whakakoikoi, he piriniha tonu etahi
o nga kai whakahaere o nga " Pokiha ". Ehara
noa iho te tukinotanga o nga Momona i Otau-
tahi, kaore i rite ki te kohurutanga o nga.
mihinare i Haina. He takaro noa iho na te
tamariki pakeha te tukinotanga i nga Momona.
E hoa, he patai tenei ki a koe : tokowhia o te
hahi Momona kei Haina e kauwhau ana ? Ki
taku whakaaro kia rata nga iwi mohoao i etahi
hahi, hei muri mai ka haere te Momona ki te
tango kia uru ki to ratou hahi. I hea tonu
to hahi i nga wa e kai tangata ana o matou
tupuna ? I tukua e koe ma era atu hahi e
tahi te papa hei turanga mo tou whare. He
tangata mohio koe ki te Karaipiture, kaati kua
kite pea koe i ta Paora mo to tikanga. " Ko ia
tenei taku tohe ki te kauwhau i te rongo pai,
ehara i te mea ki nga wahi kua whakahuatia
na a te Karaiti ki reira, kei hanga whare ahau
ki runga ki ta tera tangata turanga." (Roma
xv. 20—24.) E tika ana pea enei kupu mou.
Ehara a Paora i te Momona inahoki ana ko-
' rero na, kaore hoki ia i mea kia ngahuru he
wahine ma te tangata.
Na nga nupepa pakeha te korero kei te
moe tokomaha tonu nga Momona o Mehiko
(Mexico) i te wahine. No tenei tau ano i mate
ai tetahi o nga tumuaki o te Momona, a George
Cannon, tokowha ana wahine, e 33 nga tama-
riki e whia ranei nga mokopuna.
E mea ana koutou kia kaua te tangata e
whakahe i te moe tokomaha i te wahine, he
tikanga hoki na nga tupuna o nga Hurai.
He mea tika ranei kia mahia e tatou a ratou ti-
kanga katoa ? He pononga a Aperahama, he
tika ranei kia whakapononga hoki tatou i etahi
ano o tatou ? I tinihangatia e Hakopa tona
papa ; e tika ana ranei kia tinihangatia e tatou
o tatou matua, a kia kauaka e whakahonore.
me Hakopa kihai i whakahonore i a Ihaka ?
Mehemea he hiahia to te Atua kia tokomaha
he wahine ma te tangata, he aha te take i ha:
nga ai e ia kia kotahi ano he wahine ma Arama.
te hoatu ai kia tokomaha kia wawe te nui te
tangata ki te ao ? I nga korero a te Karaiti
raua ko Paora mo te tane me te wahine, i
korero raua mo te " tokorua" ehara i te mea
mo te " tokomaha." E hoa mehemea e wha-
kapono ana to hahi e whakaae ana te Atua ki
tenei tikanga, ka whakahe au ki to hahi mo te
whakarongotanga ki te ture a te tangata kihai
i u tonu ki ta te Atua tikanga. Kaore koutou
i pera me Pita raua ko Hoani i mea ra " Wha-
kaaroa e koutou, ka tika ranei ki te aroaro o
te Atua ko koutou kia whakarongona, a kaua
te Atua ?" Me te mea nei e mohio ana te
Momona he he tana tikanga. Mehemea pea
kahore he ture o tenei whenua kia kotahi ano
te wahine ma te tangata kua whakaako koutou
i te Maori kia ngahuru te wahine. Mana noa
te Momona e kore e mahi puku i te moe toko-
maha i te wahine, inahoki ra ko te Kawanata-
nga anake hoki tau e wehi ai, kahore te Atua—
ko te wehi hoki ki te Atua kei te pupuri i etahi
tangata kei mahi i te kino. E hoa mehemea
e mohio ana koe e whakaae ana te Atua kia
tokomaha he wahine ma te tangata kaua rawa
koe e whakarongo ki nga kawanatanga katoa
o te ao, pai atu te mate i te takahi i ta te Atua
tikanga.
Mo o kupu e mea nei koe he matau atu te
Maori i te pakeha—e, he kupu whakapatipati
pea enei nau. He tamaiti au i tae ki nga
kareti nunui o te pakeha, kaati kaore te Maori
e awhiwhi atu ki te pakeha, ahakoa he iwi
matau ano te Maori.
Ki taku whakaaro kaore koutou i te mohio
ki te pohehe o to koutou hahi, no o koutou
matua te he, heoi ano ta koutou ko te whaka-
pono ki ta ratou i hanga ai, i tuku iho ai kia
koutou, otira e mea ana ano te Karaipiture e
whakapono ana etahi tangata ki te teka (2
Tehar. ii. 11 ). Heoi e hoa, tena koe!
Na TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
TE ORANGA MO NGA MINITA.
HE whakahoki mo ta matou patai i te
Nama 43 : He aha i hihiko ai te tangata
ki te kohikohi mo nga whare-karakia, a i puhoi ai
ki te kohikohi oranga mo nga minita ?
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
E hoa e tika ana tenei patai. Kei runga
tonu i nga mahara o te tangata i mama ai mo
te kohi oranga mo nga minita, ko te kohi mo
nga whare he mea tere noa tena. I nga ta-
kiwa i nga matua me nga tipuna e rite tonu
ana te whakaaro ki te kohi oranga mo nga
minita mo nga whare karakia ano hoki; i enei
ra ko te kohi mo nga whare kai tunga ko nga
minita kaore noa iho.—TAMATI PEWHAIRANGI,
Tokomaru.
I kohia ai he oranga mo nga whare karakia
he mea kaore ona tinana kaore ona wairua
whakaora, ko te Hahi katoa tona wairua wha-
kaora i a ia. Te take i kore ai e kohia he oranga
mo nga minita he whakaaro ki te taha tinana
o te tangata; he wairua whakaora kei a ia e
ora ai hoki tona tinana. Kanui nga minita
tika me nga minita he e kitea ana e te iwi, a
he nui te tangata ki te whakapono he nui ki
te kore. E rua enei take hei whiriwhiringa
te ngakau— koi reinga take i hihiko ai i puhoi
ai. E ora ana to tatou Ariki, mana tatou e
whakaora.—H. PARAONE, Hauraki.
TE KURA-PAE-A-MAHIA.
KI TE PIPIWHARAUROA.
ETE manu tangi pai tena koe. Haria
atu enei kupu ki nga marae e rere ai
koe, koia tenei e mau ake nei i raro.
E tautohetia ana te Kura-pae-a-Mahia. Ko
te Arawa e ki ana naana taua kura, no runga
i tona waka i a te Arawa; ko etahi atu iwi e
ki ana no runga i a Tainui me era atu waka o
tatou tipuna i hoe mai ai i Hawaiki. Kaati
ko au hoki e ki ana naku ano enei kura, no
runga ano i tooku waka i a Tauira-mai-tawhiti.
Kaati kai te mau tonu tenei tautohe. Kaore
ano he tangata o nga iwi nei kia whakamarama
noa i te ahua o aua kura. Kaati maku e tua-
tahi te whakamarama.
Ko enei kura na Pou i tiki no te manu nui a
Ruakapanga no Whaitiri-papa, no te keeke
maui ko Mokonuiarangi, no te keeke katau ko
Tauninihi. Kotahi ano te taha i whaoina mai
ai otira i te tahuritanga o Taui a ki Tamurenui
ka kau nga tangata ki uta me etahi o nga
taonga, ka tere te taha i aua kura nei pae
rawa atu ki Ratanui, kei te taha ki te tonga o
Tikirau ; ka kitea e Mahia, koia i tika ai tenei
ingoa ko te Kura-pae-a-Mahia. E hoa ma
kei au nga tohu o enei kura. Me mutu noa i
konei taku whakamarama kei hoha te kai ta.
Me tuku a koutou whakamarama ki te
pepa nei kia kite ai ahau.
Heoi ano,
Na to koutou hoa,
MANIHERA WAITITI.
Whangaparaoa, Cape Runaway.
[ Kia potopoto te korero kia penei me ta te
Manihera Waititi, kaua e kumea kia roa. He
take pai tenei hei whakamaramatanga ma nga
pukorero. Ki etahi iwi te ingoa o tenei kura
ko te Kura-pae-a-Mahina.—ETITA.]
HE TUPAPAKU NO HAINA.
Ri Hanga Tanga.
NO te 7 o nga ra o tenei marama ka hinga
te totara matua o te wao rangatira o
Haina, a Ri Hanga Tanga. Ko tenei tetahi
o nga tangata nunui o te ao, ko tenei ano hoki
tetahi o nga tangata nui atu te moni i te ao
katoa. I whiwhi ai ia ki te miriona o te moni
na tana mahi hokohoko hiako kuri huruhuru
maeneene. He whare hokohoko ona kei nga
taone nunui katoa o Haina. No te tau 1823
ia i whanau ai, ara ka 78 ona tau. I taea e ia
te turanga rangatira atu i te Kawanatanga o
tona whenua. He hekeretari ia i te tuatahi, i
muri mai he kai whakawa, he kawana, he
kawana-tumuaki. He maha ano ona wha-
whaitanga ki nga hapu tutu o tona whenua.
I te tau 1863 na raua ko Tianara Korano i
pehi nga hauhau. E kiia ana i kaha ai te
whawhai a nga hoia o Haina he kitenga he
tokotoko anake te rakau a Tianara Korano i
te wa e whawhai ana. I te whawhaitanga ki
Tiapani i te tau 1894 na Ri Hanga Tanga i
whakahaere nga hoia katoa o Haina, ko ia ano
hoki i whakawhiti ki Tiapani ki te whakarite-
rite i te mutunga o te whawhai. I te tau 1896
ka tae ia ki Ruhia, ki Tiamani, ki Horana, ki
Parani, ki Ingarangi, ki te Unaititi Teiti, ki
Kanata. I tino whakanuia ia e enei iwi katoa-
I whakatutuatia ano ia e tona kingi, no muri
mai ka whakanuia ano. He tangata tino ma-
tau atu a Ri Hanga Tanga. Ahakoa te ngoi-
kore o tona whenua na tana murere ka puta i
nga mate maha. He mohio ia ki te whaka-
ririri i nga mana ki a ratou ano kia waiho noa
ai tona whenua. I tenei ra e whakahoa ana ia
ki a Ruhia hei apopo kei te whakahoa ki Inga-
rangi. Nona te mana nui ki te whakatau i te
raruraru nui i pa nei ki Haina i enei tau.
Mate noa nei a Ri Hanga Tanga kahore i
mohiotia e nga mana te tuturutanga ona wha-
kaaro.
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE KEHUA.
KUA tino raru nga tangata o tenei kainga
o Muri-whenua- i te kehua. Ka haere
etahi tangata o taua kainga ki te haohao kanae
i te akau, ka po ka moe i tetahi wahi, katahi
ka puta mai nga mahi a te hoiho, e hia rau.
Katahi te:iwi nei ka ara ki te whiu i nga hoiho
nei ki tetahi wahi, he kuraenga; he awa katoa
nga taha, e kore te mea e whiti. Hoi tomo
katoa ana aua hoiho ki taua wahi, katahi ra-
tou ka moe atu i tetahi pito o taua kuraenga,
tahu rawa he kapura kei puta mai aua hoiho.
Penei ta ratou mahara mo te ata ka hopuhopu
ai aua hoiho. Katahi te iwi nei ka pa ki te
whiri taura hei hopu i o ratou hoiho mo te ata.
Ko te tangata horo ki te whiri tae atu ki te
tekau ana taura. Te ohonga ake i te ata ka-
tahi ka tirohia, hore rawa he hoiho kia kotahi,
hore kau hoki he takahi hoiho o taua wahi.
Hoi ano he ketekete ta ratou mahi nui i taua
ata mo ta ratou maumau whiri i nga taura.
Ki taku mohio mehemea e pootitia ana enei
putake e rua e nga iwi Maori, ka peti au ka
wini i te taha ki te kehua.
Hei mutunga mo aku korero mo te kehua.
1 tino whakapono ai ahau ki tenei mea ki te
kehua, kua. patua hoki au e te kehua ki tetahi
rakau nui, a i u tana patu ki toku tuara, a e
takoto ana te pukunga o tana patu ki tooku
tuara i tenei wahi. E kore tenei e taea te
whakateka e te tangata, ki te whakateka te
tangata haere mai kia kite i a au.
E hoa tino tuhia e koe era korero, ahakoa
kihai ano ahau i tango i te pepa; kia kite au i
aku korero kua tukua e koe kia haere, ko
kona ahau tango ai i TE PIPI.
Na to hoa
ERU PIKO.
[ I te tu o nga korero a Eru Piko e marama
ana i hangaia ia mo te whakapono ki tenei
mea ki te kehua. Kua ki e au i te hoiho e
puta ana ki waho o nga taiapa i ata hanga
ahakoa kaore he wahi pakaru, e tutaki aua nga
keeti katoa. E kiia ana tenei e Eru Piko he
kehua. Mo te kore kaore i kitea nga tapuae.
Ma te ata titiro tonu o te tangata ka kitea
ai te tapuae o te hoiho i nga wahi tarutaru i te
parae.
Mo te haunga a te kehua i te tuara o Eru
Piko. Kanui taku kata. Ka whakaae noa
atu au he mate te tuara o Eru Piko, otira ma
te aha ahau e mohio ai na te kehua ia i hau.
He maha nga take e mate ai te tuara o te ta-
ngata ehara i te mea ma te kehua rawa. E
hoa, ki to whakaaro ka tautoko te Maori i o
korero kehua; kei a ratou te tikanga, engari
ko au i runga i o korero kanui taku whakateka
ki te kehua, ki te kehua hau-tuara, ponapona
harakeke, keri rori, me ena tu kehua katoa.
— -ETITA.]
TE AITUA KI A TE MONOWAI.
HE nui te awangawanga o te ngakau o te
tangata i Niu Tireni nei whakawhiti
atu ki Ahitereiria, i te roa rawa o te unga o te
Monowai ki Tahimania, i muri i te ra i wha-
karitea ai hei taenga mona; i oho te ngakau
kua pakaru pea ki te moana, a kua ngaro tona
.nui o te pahihi. I runga i taua kaipuke tetahi
ope mahi tiata me nga mangumangu waiata o
te Tiupiri.
No te 15 o nga ra o Oketopa ka rere atu i
Murihiku, i te 17 o nga ra ka pakaru te wiira
e 442 maero te tawhiti atu i Murihiku, katahi
ka whakapiripiri noa i te heera ka papae noa
iho i te moana. Otira i maia katoa te tu o te
tangata, kaore hoki he tikanga o te tangi o te
pouri. E rima nga ra ki te Moana-nui-a Kiwa
ka kitea e te Mokoia i te 7 karaka i te ahiahi.
I te tatanga mai o te Mokoia ka hapainga te
himene whakawhetai ki te Atua, ka hari ka
tangi te tangata. E 472 katoa nga maero i
paretetia ai ka tae ki Otepoti. Ka tata tonu
ka rere mai he manuao ki te kimi i a te Mono-
wai. I whakanuia rawatanga te kapene o te
Mokoia mo tana kitenga i a te Monowai. Ko
tenei tangata ano ko Kapene Piniki (Spinks)
nana i kite a te Pahia i te tau 1899. I whati
te wiira, a e rua marama e maanu ana i te
moana ka kitea e Kapene Piniki i whiwhi ai ia
ki te £500. Kua waiho hei pepeha ma te pa-
keha inaianei, " When lost at sea, send for
Spinks "—" Ki te ngaro ki te moana, tonoa a
Piniki."
TE TUMUAKI O TE HAHI MOMONA.
No te ' World' he tino nupepa no Amerika
enei korero:—
He tangata matau a George Q. Cannon, te
tumuaki o te Hahi Momona, i mate i enei wiki
kua pahure nei. He kaumatua, he tangata i
whakanuia, tokowha ana pouaru, e 33 nga ta-
mariki, e whia ranei nga mokopuna. He kai-
nga i whakaritea e ia mo tena mo tena o ana
pouaru; kotahi eka whenua, e £466 ki tena
ki tena o ana tamariki e 33 a to ratou pakeke-
tanga.
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
"TE HAHI O IHU. KARAITI."
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
EHOA tena koe, e tuhi na i nga wha-
rangi o te manu e kiia nei ko TE PIPI-
WHARAUROA. Kia ora koe.
Ki te pai koe ki te tuku i enei kupu torutoru
kia perehitia hei whakamarama i tetahi korero
iti mo te Hahi o Ihu Karaiti, e whakahua he
tia na he "Moromona" he ingoa pukapuka
ke tenei, na te ao i mea koia tena te ingoa o te
Hahi he Moromona.
Kei te Nama 40 o tau perehitanga taua ko-
rero, e hiahia ana ahau ka tirohia tuaruatia
ano e nga kai korero o te manu :—
" Kua aru te pakeha i te tikanga a te Hou-
kamau, i herehere nei i nga Mom na: ara kua
kino ki te Moromona."
E whakamarama ana taua manu nei i te
mahi a te Maori a te pakeha e tukino ana i
ona hoa tangata e karakia haere nei. Otira
hore he kupu tahi hei whakaatu i te he o taua
mahi. Ka rite ki nga ra o te Karaiti, me nga
apotoro, tukinotia noatia ratou kahore he take.
Na e ki nei te kupu, " Ka tohe te Moromona
ka kino te pakeha, tata tonu tetahi o nga
Moromona ka toroa ki te awa ka ahatia ranei."
Mehemea he takahi ture ta taua Moromona,
he aha te pirihimana te hamene ai i a ia, kia
riria e te ture a te Kawanatanga ? Kahore,
meatia ketia tera hei mahi kino ma nga tama-
riki.
- Mehemea he whakaakoranga he ta te Moro-
mona, he aha nga minita mohio nga minita
aroha te tango ake ai i taua tangata pohehe,
whakaako ai e ratou i runga i nga tikanga
Karaitiana ?
Kahore oti a te Karaiti i mea, " Kahore he
aha o nga tangata ora e meatia ai e te rata,
engari o te hunga e mate ana, na, haere akona
te tikanga o tenei, ko taku e pai ai ko te tohu
tangata."
" Kihai hoki ahau i haere mai ki te karanga
i te hunga tika, engari i te hunga hara kia
ripeneta" otira ko te ki tenei, " Ehara hoki i
te mea na era atu hahi te tukinotanga i te
Moromona na te tamariki noa iho, na te " ra-
rikena." E hoa ma penei hoki te tukino a
nga Tainamana, i nga minita i haere atu. ki
reira, ehara i o ratou hahi, na te "rarikena"
noa iho, ahakoa ra kanui te manawapa o te
kawanatanga o Ingarangi, tonoa ana etahi hoia
hei whakarata i aua "rarikena", a inaianei
kanui ta te Kawanatanga tana tono utu i nga
Tainamana mo te mahi a o ratou " rarikena."
He aha ia te titiro iho ai ki nga mahi a ona
ake " rarikena." E kia mohio te ao katoa ko
te nuinga o nga Moromona e kauwhau haere
nei he tino tamariki ratou na te Kawanatanga
o te United States o Amerika, a e kore hoki
taua Kawanatanga e mangere ki te tiaki i ana
ake, ahakoa kei whea wahi o te ao e haere ana,
i te mea e ngohengohe ana aua Marikena ki
nga ture o nga kawanatanga e haere ai ratou.
" Te take i kinongia ai te Moromona mo ta
ratou whakaakoranga mo te moe tokomaha i
te wahine. Kei te kaha tonu taua tikanga a
te Moromona ki etahi wahi o Amerika, ki nga
wahi katoa kaore he ture hei arai."
Kia pai koe e te tangata ki te whakaatu mai
ko wai te Moromona e whakaatu ana i te ti-
kanga me moe tokomaha te tangata i te wahine.
Ka whakahokia e matou taua tangata (kau-
matua ) ki te kainga. Maku e whakaatu ki te
ao katoa, no te tau 1888 ka paahi te ture a te
Kawanatanga o Amerika kia kahore rawa
atu te marena a te tangata ki nga wahine e
rua i te wa kotahi, ara kia kore e rua wahine
ma te tangata.
I konei i tu ai he whakawa mo te hahi
Moromona, mau rawa etahi ona tangata ki te
whareherehe mo te moe punarua te take.
Na i runga i te tikanga o te hahi e ngohe-
ngohe ana ia ki nga ture katoa a wai Ka-
wana e noho ai ratou, ka meatia e nga Moro-
mona : ara e te Hahi, tetahi ture, i te tau 1890
te ono o nga ra o Aperira, kia kore atu tetahi
tangata e marena kia rua nga wahine, ahakoa
kei tewhea wahi o te ao e tae ai nga tangata o
taua hahi ma reira.
Kahore i te tika te ki kei te kaha tonu taua
tikanga ki whea ranei o te ao. Otira aua ta-
tou e whakahe ki taua tikanga, kei whakahe
tatou ki o tatou ake kawai i haere mai ai tatou
i roto i nga hapu kotahi tekau ma rua o Iha-
raira, i whanau mai hoki aua hapu i roto i nga
wahine e wha a te tangata kotahi.
Ki te Hahi Moromona kei te tika tonu te
Karaipiture, otira kaore e pai te whakarite; i
runga i ta te Atua, me ta te tangata whaka-
rite, kia kore rawa taua mea e tu inaianei.
He ui tenei kei whea tetahi tangata Moro-
mona kua marenatia ki nga wahine e rua o
enei motu katoa ? E hoa ma aua tatou e ko-
rero tonu i taua mea tikanga kore hei whakatoi
noa iho ma tatou ki te Moromona, me tango e
tatou te Paipera hei pu pupuhi i taua hahi kia
mate rawa i runga i te ngakau aroha, kaua ta-
tou e mea he kuare no te iwi Maori e uru nui
ana ki te hahi Moromona. Ki taku mohio
hira ake te mohio o te iwi Maori i to te pakeha
ki te tikanga hangai o te Karaipiture o te
karakia tika. Kia ora tatou.
Na EPARAIMA MAKAPII.
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
"HAWAIKI."
I WHAIKORERO a Reweti Kohere ki
nga pakeha o Turanga nei mo " Te Take
me te haerenga mai o te Maori." I mea ia
kua kitea e nga pakeha matau i haere mai nga
tupuna tuatahi o te Maori i Inia, ka tae mai
ki Tiawha (Java) ka noho ki Whiti; hei Whiti
ka marara ki Hamoa, ki Tonga, ki Rarotonga,
ki Tahiti, ki Hawaii, ki Aotearoa me era atu
moutere o te Moana-nui-a-Kiwa. Ko nga
Maori o Hawaii te iwi rite atu ki nga Maori o
Niu Tireni, ko te reo o Rarotonga i tino tata
ki te reo o te Maori, engari kotahi ano te reo
o nga moutere katoa e nohongia ana e te wha-
nau kotahi o te Maori. Ko te tuturutanga o
Hawaiki e kiia nei e te Maori i heke mai o
ratou tupuna i reira, ko Rai'atea i Tahiti. Na
tera reo i whaka-Rai'atea, ki te Maori ko
Rangiatea, ko tona ingoa tawhito ko Hawaiki.
I tino ki a Te Mete, tumuaki o nga kai ruri,
ko Rai'atea te tuturutanga o Hawaiki.
No te tau 1350 ara ka 551 tau ka pahure
nei ka u mai nga waka o te heke, a Aotea,
a te Arawa, a Kurahaupo, a Matatua, a
Takitimu, a Tainui, a Tokomaru, engari i
noho ki Rarotonga i mua atu i te whakawhiti-
nga mai ki Aotearoa; ko te Aotea anake te
waka i maro tonu te rerenga mai i Hawaiki ki
Niu Tireni. I mua atu i te unga mai o enei
waka, kua tae mai ano etahi waka atu a kua
hoki ki nga motu i rere mai ai. I mea a
Kohere he amo o nga waka o tatou tupuna i
rere mai ai i tawhiti, na reira i kaha ai ki te
tu ki te marangai, ki ta te Maori ki ia na o
ratou atua i arahi mai o ratou waka. Te ta-
whiti o Tahiti ki Rarotonga e 630 maero, o
Rarotonga ki Aotearoa 1,638 maero, hui katoa
nga maero 2,268. Kia pau te marama e rere ana
ka tae mai, engari ki te ki a te Arawa e whitu
ano nga ra me nga po i rere mai ai to ratou
waka ka tae mai.
Taihoa ra e tuhituhi ai ki TE PIPIWHARAU-
ROA te nuinga o nga korero. He mea tika
rawa kia mohio nga tamariki ki nga korero o
o ratou tupuna me o ratou waka i whakawhiti
mai ai. I mea tetahi pakeha i te whakahihi o
etahi tamariki Maori kaore e pirangi ki nga
korero o ratou tupuna.
HE IWI HAURANGI.
I KOREROTIA ki te Paremete te tino
kaha rawa o te kai waipiro o nga iwi o
Taranaki; i whakatakotoria ki te aroaro o te
whare nga pitihana a nga pakeha, he inoi ki te
Kawanatanga kia hanga he tikanga e mutu ai
te kai waipiro o nga iwi o Taranaki. E kiia
ana kaore he kino i tua atu i era iwi mo te kai
waipiro mo te haurangi. I puta te kupu a te
Minita o te Taha Maori kia tirohia tenei take.
I mea tetahi tangata o Amerika, ko Kiira
(Giel) te ingoa, he tangata e haere ana ki te
titiro i te ahua o nga iwi maori katoa i te ao,
o nga iwi maori katoa kua kite ia i te ao, ko
te iwi mao) i o Niu Tireni kei runga atu mo
te haurangi! Haurangi matua, haurangi ta-
mariki ; haurangi rangatira, haurangi iwi.
ROTORUA-NUI-A-KAHU.
(Na TIPI-WHENUA.)
PU-U-U! kanui te haunga, te piro ! Koia
nei te amuamu a te tangata i te tukunga
ki raro i te tereina, ka ahu ki te puhi, i te
haerenga ki Rotorua—i te karinga o te haunga
o te ngawha ki te pongaihu.. " Ko te kainga
nei tenei ko Rotorua, e hau nei nga rongo."
I te taenga ki Rotorua i te po, kaore i mohiotia
te ahua o te whenua, engari no te ata katahi
ano ka pai te matakitaki, ka kite hoki i te hu e
pupu noa ake ana i tena wahi i tena wahi.
Te Taone o Rotorua.
Ko te tuturutanga o Rotorua he taone hou,
na te Kawanatanga i hanga, ko te taone tawhi-
to ko Ohinemutu kei te taha tai o te roto o
Rotorua. Nui atu nga moni a te Kawanata-
nga i pau ki Rotorua, i te whakapainga kia
kumea mai ai nga tangata haereere o te ao ki
Niu Tireni nei. Ahakoa he taone paku rawa
a Rotorua kua oti rawa he ahi hiko, i tikina
ra ano ki te rere i Okere, he awa e puta ana ki te
Roto-iti. Kei Rotorua te tahi o nga paparaka-
uta nui atu o Nia Tireni. Ko te mea tino
whakamiharo, rawa ia ko te whare turoro me
nga wai ngaawha hei kaukauranga, i hangaia
ki roto i te whare. Kotahi o enei wai kau-
kauranga i whakatuwheratia ki nga Maori.
kahore kaa he uta. I waho o nga whare he
kaari na te Kawanatanga, he putiputi he rakau
i roto ; kei konei ano hoki etahi ngawha e pu-
pu ana, he mea whakapaipai na te pakeha.
E kiia ana i te taenga o tetahi wahine pakeha
ki Rotorua, i te po ka kite i enei wai e pupuha
ana, kore rawa i reka tana moe i te po, i tona
mataku, auina ake i te ata eke tonu atu ki
te tereina hoki tonu atu ki Akarana.
Ohinemutu.
Ko te kainga o nga Maori ko Ohinemutu,
he pa nui i tatata tonu te tu a nga whare. Ko
|
|
11 11 |
▲back to top |
\_\_HE\_KUPU\_WHAKAMARAMA.
te whare runanga ko Tama-te-Kapua kei wae-
nganui tonu o te pa, ko te whare wananga
tenei o te Arawa. Ko te ingoa noa o " Tama-
te-Kapua" i nui. Kei te marae o Tama-te
Kapua e tu ana te whakapakoko o Kuini
Wikitoria, he mea tuku mai na te Kuini, engari
na te Maori i whakairo he pou turanga mo
taua whakapakoko. E tika ana a te Arawa
kia whakamanamana ki tana taonga. Ko te
umu tunu kai a te Arawa he puia, kei roto
tonu o te pa, nui atu te wera. E kiia ana he
tokomaha nga tangata kua mate ki roto i tenei
puia. I mua tata tonu atu o te hui ki Rotorua
ka mate he tamaiti. Ki taku whakaaro kanui
te mahi tua te kaunihera marae ki Ohinemutu.
Te Whakarewarewa.
Ko te kainga tenei i tino haerea e te tangata,
ko te pa o Tuhourangi, ko tetahi o nga kainga
whakamiharo atu i te ao. Kei te piriti e wha-
kawhiti atu ana ki Te Whakarewarewa e noho
ana etahi tamariki pakupaku, ko roto tonu i te
wai te kainga o ena tamariki, he parera
ka rite. Ko ta ratou mahi he karanga ki te
tangata kia panga atu he hei te taunga
atu o te pene ki te wai he rite tonu te tupou-
tanga ki te kimi i te moni. Hei te pueatanga
ake o te mea i a ia te moni ka whakamataki-
taki i tana moni ka kuhu ki roto o te waha,
ka timata ano te karanga " Throw penny here",
" Whiua mai ano he pene." Ka makariri ka
rere ki roto i te puia noho ai, e penei tonu ana
ratou ia ra ia ra.
Ko tetahi mahi ano a te tamariki he tono kia
hoatu he pene kia haka ai ratou ki a koe; ko
te haka nei he wheterotero no te arero he pu-
kana no nga kanohi. I te mutunga o te haka
ki te Tiuka raua ko tana hoa ka haere ano au
ki Te Whakarewarewa; ka ta a atu au ka tu
tetahi tamaiti i taku taha ka mea mai, " I give
you haka for penny," "ka haka an ki a koe
mo te pene," katahi au ka mea atu, " E hika
ina tonu nei au i matakitaki ai ki nga haka
nunui atu o te ao, a kaore rawa au i utu."
Na te ahua tonu pea o tenei kainga i kiia ai
ko Te Whakarewarewa, na te whakarewarewa
tonu o te puia i te whenua; kei runga tonu
nga whare i te puia, puta noa ake ana te ko-
rohu he wahi he wahi. Na etahi wahine toko-
rua to matou ope i arahi i whakaatu haere ki
nga wahi tipua. Ko te mea tuatahi tonu he
puia i rere ai tetahi kotiro he whakamomori
mate tonu atu. I muri atu he poka paruparu
e koropupu ana, me te ata whakaporotaka ano
o te paruparu. Ka mahue mai te wehenga ki
te Maori ka tae matou ki te wahi i te Kawana-
tanga, rere ke ano i te taha Maori kua oti
katoa te hanga he huarahi, kua whakatongia
he rakau. Ko te puia (geyser) tuatahi i kite
matou ko te Wairoa. Ki te whakarongo iho
i runga ka rangona iho te haruru o raro, wa-
wata ana tera te ngakau kia kite i te ahua o
raro, : nga mihini a te Atua e whakahaere nei
i ana hanga. Ko te Wairoa i pupuha ki te
Tiuka, neke ake i te 100 putu te pikinga o te
wai. Kei raro tata atu o te Wairoa ko te
koroua nei ko te Pohutu, kei a ia anake tona
hanga. Kotahi te puare nui, kotahi te mea
iti, e koropupu katoa ana, tau ana mai te wehi.
Ko te puare iti he pupuha tonu tana mahi;
e kiia ana tenei, " Ko-te-pare-o-te-Piriniha-o-
Weiri," he rite hoki ki te pare o te karauna o
te piriniha. I tupono au ki te pupuhatanga o
te Pohutu. I pupu tonu a nawai ra ka puhake,
i te puhaketanga katahi ano ka pupuha tetahi
o nga waha iti 100 putu pea te teitei, he hanga
whakamiharo ki te matakitaki, engari ko etahi
o matou i mataku.
I te taha o te awa he puia ano ko Kereru,
kei roto i te awa ko " topiro," e paku tonu ana
i nga takiwa katea ano he topiro. Te take i
paku ai he puputanga ake no te waiwera ki
roto i te wai matao. I arahina ano matou ki
te ana i huna ai a Tukutuku i a ia e kimihia
ana kia patua. I te taha o te awa he waiwera
e koropupu ana, ko te Papakura tenei.
I to matou ahunga ma runga ka kite matou
i Wai-kite, he puia nui tenei i nga wa o mua,
inaianei kua mutu te hu, e kiia ana he mea
raweke na te tangata. I kite ano matou i
Wai-puapua, tona wai atahua atu.
He hopi te tino rongoa hei mea i nga puia
o Te Whakarewarewa kia riri kia rere ki te
- rangi, te take ka taupokina iho a runga o te
puia e te huka o te hopi ka hohoro tonu te eke
o te wera o te wai ki te ruri e pupuha ai. I
kite ano matou i te paepae o nga roro o Tuku-
tuku ( The Brain Pot), ko te wahi tenei i wha-
kamatea ai ia. He whenua tino whakamiharo
rawa a Te Whakarewarewa.
I te pa ka manaakitia matou me te nui noa
iho o te tangata, ka manaakitia e Tuhourangi,
kaore i rikarika te kai i a ngati-maua, he kai i
tunua ki te ngawha. I pohehe i te tuatahi ka
haunga pea te kai, otira i te panga o te kai ki
te waha ka reka. Kaore he mahi wahie a
enei kainga i te mea e ka tonu ana a ratou na
ahi. Ka mutu te kai ka tu te haka a nga
wahine o Tuhourangi, engari kaore au i ma-
nawareka atu ki te haka he tino kaha rawa no
te whatiwhati a nga tamariki wahine i o ratou
tinana. Kaua tenei tu haka e meinga ki te
marae kei kiia taua e te pakeha he iwi tutua,
a ka whakaparahakotia, ka kiia, " Kaore he
tikanga, he maori noa hoki.."
(Taria te roanga)
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA te marama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka takaia tana Pepa ki te awhi whero; e rua
nga putanga pena ka whakamutua te rere atu a te
Pepa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero; kia marama tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa:—
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri,
ki te Himene : he nui noa ata nga pakapaka
kei a au inaianei: ko te utu :—
He mea nui, kiri noa ... 2/6
He mea nui, kiri whero ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/-
He mea nui kiri pai rawa ... 5,6
He mea paku, kiri whero ... 1 j6
He mea paku, kiri pai ... 2/6
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
He Himene ... ... ~/6
Ki te tono Himene nga Minita ki a
J. Upton, Akarana, ka iti iho te utu.
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera, ki te
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3-
46, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-, 3/6,
4/'-, me te pane kingi 3d.
NGA HUA KAREAO HA TA TATOU MANU.
10/- Rev. Eruera te Ngara, Rewi Penetiki.
5/- Hemi Waiaua, Ripeka Hamanu, Hukere Paraone, Maaka.
Paweherua, Manihera Waititi, John Hardiman, S.F. Logan.
Taimona , David Jones, Tomairangi Kingi, Watikena Ta-
kina, Makerangi Henea, F. T. Rawhiti, Karaitiana Poi, Hetaraka
Rahurahi, Naha Kanara Renata Pukututu.
2 6 T. K. Royal, Hamahona Pohatu, Waaka te Huia, Te Heke-
nui.