|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 47. 01 January 1902 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa,
He Kupu Whakamarama.
NAMA 47. GISBORNE. HANUERE 1902.
KIRIHIMETE.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
EHOA tena ra koe e whakahaere mai na
i ta tatou manu, kia ora koe i runga i
tena mahi nui a tatou, ma te Atua koe e tiaki.
Heoi nga mihi.
E hoa tenei enei kupu ruarua utaina atu ki
runga i te manu na kia mauria atu ki nga
marae katoa o te motu nei puta noa atu ki te
Waipounamu. I karangatia e te Teira Tiaki-
tai raua ko tona taina ko Mohi Teatahikoia
me o raua taaina tuaahine hoki he Kirihimete
ki konei; ko nga take o taua Kirihimete, ko
te whakanui i te ra o te Ariki; kohi moni mo
te whare karakia ki Waimarama; he kohi
moni mo te whare maori i Omahu, Hauteana-
nui; mo te whare kura mo Waimarama: he
kohi moni ma te Kaunihera Marae. Ko nga
moni i kohia i taua ra, £68 10s. 6d. Katahi
ka wahia taua moni: mo te whare karakia,
£45 35. od., mo te whare maori £15 3s. 6d.,.
ma te Kaunihera £8 4s. od. E hoa mai i tae
mai etahi minita Momona ki konei, i tu mai te-
tahi o aua minita ka ki kaore aku whakahe mo
etahi atu hahi ke atu. Kati ko taku kohi mo
te whare karakia o Waimarama e £2., mo te
whare maori 16s. He nui nga tangata i tae
mai ki tenei Kirihimete he nui hoki te kohi a
a te tamariki mo te whare karakia na te tama-
riki anake te nuinga o tenei kohi. Heoi ano
taihoa te roanga kei kapi tonu te pepa i enei
korero. Heoi ano na to hoa matenganui ki ta
taua mahi.
TUAHINE RENATA.
Awheraka.
1902.
HE tau hou tenei, ko te tau tawhito kua
paenga kei muri, me ona mahi, mate,
hara, kino. Ko etahi o tatou e whakawhetai
ki te Atua mo to ratou oranga i roto i te tau
kua pahure nei, mo nga mahi i oti i a ratou,
nga mahi pai, mo nga " mahi maori i meinga
e te Atua kia mahia e ratou"; ko etahi, heoi
ano ta ratou hari mo to ratou oranga anake kia
ora ai ratou, ki te kai, ki te inu, ki te moe ki te
ahuareka, ehara i te mea ki te whai kia piki
ake te painga o tenei ao me o nga tangata o
roto. Kaore a ratou titiro whakamua; ko te
urupa ano te wahi tawhiti e kitea e ratou, ka-
ore a tua atu; tena ko nga kanohi o te tangata
a te Atua he kanohi roroa ona, e whakatatare
atu ana ki tua i te urupa, ki te wahi e okioki i
te aroaro o tona Kai-whakaora. Kaore tatou
i te mohio ki nga mea e pa mai ki a tatou a
tenei tau, kaore tatou e mohio e tae ano ranei
tatou ki te tau 1903, otira e tino mohio ana ta-
tou ki tenei: E kore etahi o tatou e korero nei
i TE PIPIWHARAUROA e korero i TE PIPIWHA-
RAUROA o Hanuere 1903. Kia mahara te nga-
kau, kia noho rite mo te ra e karangatia ai
tatou kia tu ki te aroaro o te Atua. Ka hari
te tangata e whakawhirinaki ana ki a Ihowa, e
kore ia e whakangaueuetia a te ra o te mate,
kahore kau he mea hei whakaohooho i tona
ngakau mehemea ko te Atua o nga mano tona
piringa, e noho rite ana ia mo te mate mo te
ora; e pai ana ia ki te ora kahore ona wehi ki
te mate.
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE KAINGA TAUIRA.
(Te Whai-korero a REWETI T. M. KOHERE
ki te Kotahitanga o Te Aute, i te tau 1897.)
TE kupu tuatahi maku he whakaatu ki te
hui i te tikanga o te whakaupoko o taku
whai korero—Te Kainga Tauira. Ko te ka-
inga e korerotia nei e ahau ki a koutou kahore
i tenei ao ; heoi ano kei roto kau i te hinengaro,
kei roto i nga whakaaro, otira he kainga e tu-
manako ana toku ngakau e kitea ano i runga i
te kaha i te manawanui, a e kore e tu tonu
atu i te ao wairua. Kei te mohio katoa nga
taitamariki kua noho ki nga kainga Maori i te
kaha o nga mahi o nga tikanga o reira ki te
pehi i te ngakau. He nui nga tamariki kua
whakaakona ki Te Aute kua hoki mai me te
wehi ano i tona ngakau, mo nga whakawai-
nga maha e whawhai ki a ia, i a ia kua wehea
kua motuhia mai i nga mea e kaha ai tona
wairua, e kore ai e whakamataotaoria. He
mea pouri rawa te maha o nga tamariki tane
e nga tamariki wahine o Te Aute o Tipene o
Hukarere i hoki ki o ratou kainga i runga i
te pai i te whakaaro nui, otira i hinga i nga
whakamatautauranga huhua o te kainga. Na
e tino kitea ana te nui o te whakapai i nga ka-
inga hei taunga atu mo nga tamariki kura, hei
kainga kuhunga mo ratou kaua hei urupa ta-
numanga mo ratou me o ratou whakaaro ra-
ngatira. Koia nei taku e whakaaro nei ko te
whakapai i te kainga hei whakaahuru i te
tamaiti kaua hei take mate mona.
E whakaaturia ana e te Popa i tana puka-
puka i " Te Ora mo te Maori', he tikanga na
o tatou tipuna te noho ki nga wahi teitei, ehara
i te mea he mohio no ratou he wahi pai era
hei nohoanga engari he tupato ki era atu hapu
kei haere mai ki te patu i a ratou. Inaianei i
te mea kua kore he hoa riri hei wehinga kua
kore he hoa riri hei wehinga kua tuku ratou ki
nga raorao noho ai, ki nga wahi i tupu ai a
ratou kai.
Te mea tuatahi hei whakaarohanga ko te
wahi pai hei turanga mo te kainga. He take
ano i kore ai te Maori e noho i nga wahi puke-
puke. Kaore ia e whakaae kia mau ake i te
wai i raro ki tona whare ; kaore ano ia e wha-
kaae kia puhia nga toetoe o tona whare e te
hau, ina hanga ki runga pukepuke. Otira
tera pea te Maori e whakaae noa atu ki te aru
i te tauira a o ratou tipuna ka hanga i o ratou
whare ki nga wahi teitei, heoi ano hoki nga
hoa riri hei matakutanga mana inaianei ko te
kawe wai ko te hau. Na, ko te kainga Tauira
nei hei te wahi teitei tu ai, kia tata ki te puna
wai pai ki te awa ranei, kaua he repo e tata
mai. Ka rite te wahi hei tunga mo te pa, ka
ahu nga whakaaro mo nga whare. Me pehea
te hanga i nga whare ? Me raupo me papa
ranei ? He patai kaha tenei, me ata whaka-
aro. E kore rawa e taea te whakarereke te
ahua o te iwi i te ra kotahi. Ki te korete iwi
e pai ki nga tikanga hou e hoatu ana kia ratou
kaore e pai te hoatu. E uru ana ano tenei
tikanga ki te whakapono. E kore e taea e te
Atua te whakahou te ngakau kaore ano kia
tapaea atu ki te mahinga a tona wairua. Ko
nga whare o taku Kainga Tauira ehara i te
papa anake, ehara hoki i te raupo anake.
Mehemea he papa anake, kaati he taone ; ki te
rite ki nga whare o nehera, he hoki whaka-
muri, e kore hoki e kitea inaianei he kainga he
whare raupo katoa nga whare.
Ka hoki ano aku korero ki "Te Ora mo te
Maori," kei reira te tikanga mo te hanga whare.
He maha nga kainga kei te ngaro haere te
whare puni kua nui haere ko nga whare papa.
Kua kite au i etahi whare perana, i rumatia, i
tetahi pito he tumera oneone hei putanga mo
te pawa ki waho. Me pehi te hanga whare
puni inaianei no te mea kua whiti atu to tatou
iwi i te wa e tika ai ta ratou noho i roto i nga
whare papaku, wera. Kia tika tonu te tu a
nga whare; hei titiro ma te tangata ka wha-
kaaro hoki mo ana mea katoa ki a rite te tu te
takoto, o tona tinana ranei. Me hanga ano
etahi whare nunui mo te kainga katoa, ara he
whare karakia he whare whakairo, he hooro,
me whare papa. Ko te whare whakairo mo
nga huihui nunui, ko te whare karakia mo nga
karakia i nga Ratapu, i etahi ra o te wiki, a ki
te taea hei karakiatanga i nga ata i nga ahi-
ahi i a ra i a ra. Ko te pa katoa me taiapa ki
te taiapa waea, hei etahi wahi o te taiapa me
tiri he rakau, me whakatipu he putiputi, kia
pai te whakatakoto i nga kaari putiputi. He
mea pirangi na te Maori te putiputi, ko te he
ke he mangere ; kaore te Maori e whakahoha
i a ia ki te whakapai i ana kaari. Me kimi e
to tatou Kotahitanga he whakaaro hei whaka-
kaha i nga wahine ki te whakapai i o ratou
whare, kia ma kia hauora a roto, ko waho kia
ahuareka i te kaari kai i te putiputi. I oku
haerenga ki etahi kainga i te mokemoke i te
manuheko noa iho o te ahua, i te nui o te poaka
e horuhoru ana i tahi taha, i te kahui kuri e
auau ana i te aroaro, kaore kau he take hei
pupuri i te wairua kori o te Maori i te kainga,
na, ka mohio au ki te take i ngakau nui ai te
tangata ki te haere ki nga paparakauta ki reira
noho ai, he ngahau ke hoki i tona ake kainga,
koia nei tetahi take i haere tonu ai te tamariki
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
tane ki era tu whare, pai ke atu te pa, nga
paara o taua whare, i tona whare kuka, ki i te
pawa. Ki waho o te kainga ko te whare kura
me ona taiapa; ko nga taiapa rakau-hua, ko
nga taiapa poaka, ko nga whare heihei. Kei
te mohiotia e te katoa e kore e pai te kainga ki
te kore e keria he manga hei hari i te wai ki
waho o te kainga me whakarite he Komiti hei
whakahaere i nga tikanga o te kainga, me
whakarite ano hoki he tangata hei tirotiro i te
kainga.
Na, kua korerotia nei nga whare o to tatou
kainga, me korero hoki nga tangata, no te mea
kia mohio tatou ki te kore te tangata e awhina
e tautoko i a tatou e kore e oti nga tikanga e
wawatatia nei e o tatou ngakau. He tino
tino whakaaro tenei kei toku ngakau, kei te
haere mai nga ra e kore ai e kitea he kainga
Maori kotahi i Niu Tireni, e kore ai tatou e ki
ki to tatou iwi, kia matau ki tenei, e mahi ranei
i tera, no te mea i runga i te matauranga, i
runga i te whakapono, ka hira ke atu te mohio-
tanga o tenei whakatupuranga e tu mai nei, i
to tatou mo te ahua o te noho. Otira kaore
ano taua ra kia tiaho noa heoi ko tatou kua
whakamaramatia nei nga wairua, me rapu ti-
kanga e ora ai to tatou iwi, e pai ake ai ta
ratou noho i enei ra. Me whakawhetai tatou
ki te Kawanatanga mo te whakaturanga he
kura ki nga wahi e hiahia ana te Maori, kia
nui atu to tatou whakawhetai ki nga tangata
ko ratou nei kei te whakahaere i nga kura
Maori, ko to ratou hiahia nui nei ko te whai
kia piki te iwi Maori. Kahore kau he utu mo
te tamaiti Maori ki te kura, kaore he mea hei
whakararuraru i a ia, ki taku titiro kanui te
kaha o te tamariki ki te haere ki te kura. Me
haere nga tamariki o te pa tauira ki te kura,
me whakaako kia mohio ki te pai o te timata
i te wa e pakupaku ana ratou. Mehemea he
he o nga kura e kitea ana kaore e tika kia tiro-
tirohia i roto i aku korero.
I te haererenga o nga tamariki ki te kura
he aha nga mahi a nga matua i te kainga, a
nga tipuna a nga tuakana a nga taina ? Tetahi
mate o nga wahine Maori he kore he wahine
matau, pakeha Maori ranei, hei whakaako ki
nga mea e kore nei te wahine pakeha e pai kia
kuare tana tamahine. Ki taku whakaaro o
te iwi Maori katoa ko nga wahine te hunga
kaore i te whakaarohia. He maha nga kotiro
Maori kaore nei i whakaakona i te itinga, ka-
ore i whakaakona kia whakarongo ki te kupu
tohutohu, i te mea kua uru ki roto i te hara, a
i te kore kai arahi kai tohutohu, ka rere totoa
ki te hara a i te whakaarohanga kua kino ra-
tou kua mutu te titiro ki te pai.
Te tikanga a te Maori inaianei ko te haere
o te tane raua ko tana wahine ki te mahi i nga
i nga maara, a i etahi wa ka kitea ko te wahine
anake e mahi ana i te tikakatanga o te ra ko
te tane kei te paenga e moe ana kei te papa-
rakauta ranei e parori ana. Ko te mahi tika
ma te wahine ko te noho i te kainga ki te wha-
kapai i te whare i nga kaari i era atu mea
o te kainga, a ki te mutu katoa ana mahi ka
haere kia kite i tana tane ki te whakangahau
i a ia.
HE PANUITANGA.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
EHOA tena koe. He kupu atu mehemea
e ahei i a koe te tuku atu ki roto ki to
tatau nupepa te panui e mau i raro iho nei.
Na to hoa,
na Raureti P. Mokonuiarangi.
Tiamana, "Arawa Kaunihera."
Maketu, 28/12/01.
KAUNIHERA MAORI O TE TAKIWA O TE ARAWA.
(I raro i te Ture Kaunihera Maori 1900.)
(Tekiona XVI. Rarangi 7.)
Rehitatanga Kuri.
Ko te utu o te rehitatanga kuri i te tau a
tetahi tangata Maori i roto i te takiwa, kua
neke atu i te ono marama te pakeke :—
Mo te kuri hipi, kau, rapeti, kotahi hereni
e toru kapa.
Mo te kuri poaka, manu, kotahi hereni me
te hikipene.
Mo nga kuri mangere, e rima hereni.
Ko nga utu rehitatanga me utu atu ki nga
tangata i whakaritea e te Tiamana, i raro i te
hiiri o te Kaunihera hai kohi i aua moni, a hei
rehita hoki. He mea whakahau.
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TURE ATUA—TURE TANGATA.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
EHOA tena koe. Mau e tuku atu enei
kupu mihi ki nga iwi Maori katoa e
noho nei i Aotearoa i te Waipounamu. Tena
koutou katoa e oku iwi Maori e arohatia atu
nei e au e noho atu nei i te pane o te Ika-a-
Maui. Kia ora koutou katoa, tatou katoa.
Tenei ka whakaaturia kia tatou katoa, e rua
nga huarahi kua tae mai ki a tatou, te huarahi
mo te ora mo nga tinana, me ona kai-tohutohu
te kupu poto, " Ko te Ture Tangata." Te
huarahi tuarua mo te oranga mo te wairua o
te tangata te kupu poto, " Ture Atua." Ko
te Rongo Pai tenei me ona kai tohutohu. Hei
tenei huarahi au whakamarama ai i tetahi wahi
iti. Kua tae inaianei ki runga o te 70 tau o
te taenga mai o te Rongo Pai ki a tatou e
kauwhautia aria taea noa mai tenei ra. I ka-
uwhautia ai kia whakapono ai tatou a i muri
kia matau ai tatou kua whiwhi tatou "ki te
oranga tonutanga. Hoi e mahara ana ahau
kua whakapono katoa tatou ki te kupu a te
Atua pono, Atua ora tonu, ara ki te Paipera
Tapu. Tena e toku iwi Maori patai iho ano
koe ki roto i a koe ki te mate tonu iho koe i a
koe e noho na, ko hea to wairua ? Ma te
ngakau ake e whakautu, aua e patai ki tetahi
ke atu erangi ki a koe ano, pera atu hoki era
atu. He teka oti ranei e te iwi e kore e ma-
tau ko hea te wairua ? E rangi ko nga kupu
e takoto ana i waho i te tinana. Otira ko te
whakahoki mo te patai e ma roto ake ana.
Ko ahea oti tatou kite ai i te oranga mo o ta-
tou wairua ? Ko tenei wahi ano i a tatou e
ora nei. (1 Hoa. 5. 13.) Kia matau ai koutou
kei a koutou te orangatonutanga. He aha
tatou te iwi Maori te kite ai i taua oranga
tonutanga ? Na te mea kahore ano tatou i
whanau hou. (Hoa. 3. 3.) Ki te kahore te
tangata e whanau hou e kore ia e ahei te kite
i te rangatiratanga o te Atua. E rua nga pu-
take tino nui i whakatuturutia e te Karaiti ki
te kore te tangata e whanau hou, e kore e kite,
ki te kore e Whakatahuritia e kore e tomo.
Tino marama tatou te iwi Maori ki enei kupu
e rua, hoi kihai i tino tohutohungia mai i te
oroko taenga mai o te rongo pai. Ko te hua-
rahi ke tenei e tutuki ai ki te oranga tonutanga
kia matua ma roto te tangata i aua take e rua.
Katahi ano ka ta a e ia te whakaatu te patai
tuatahi ra; kata, i a o ia ka whai kai whaka-
atu kei roto i a ia. He whakaaturanga tana
kei roto i a ia, (1 Hoa. 5. 10.) Kaati e aku
iwi he tino wahi tino nui rawa tenei hei tirotiro
iho ma tatou, na te mea i tino raru tatou ki
tenei wahi iti ara ko waenganui o te Rongo
ta tatou e ako nei e kauwhau nei. Kahore
tatou i mohio ki te timatanga atu na reira ka
ngaro te mutunga, ara te mohiotanga ki te
whakaoranga mo te wairua. Na reira he
maha noa atu nga kai kauwhau Maori e kau-
whau noa ana kahore ia e mohio ki te oranga
mo tona ake wairua. Hei ko te iwi pakeha e
whakatahuri ana ratou i nga wairua o etahi
kia kite i to ratou whakaoranga. Hoi kahore
tena mea te whakatahuri i a tatou i te iwi
Maori. Aua e whakahawea ki ta tatou patai
tuatahi, no te mea e tu katoa tatou i te koinga
o taua hoari. Ko tenei whakaatu aku me nga-
Maori katea e noho ana i roto i nga hahi katoa
ahakoa he aha te hahi, toku pai kia puta atu
tatou i rot i te mate ki te ao marama. Ko
tenei mea ko te whakatahuri (Conversion) he
kaha na te Atua i homai ki te ao a kei te pa-
keha anake taua kaha ; e tohu ana te pakeha
kua whiwhi tatou ki taua kaha. Otira ata
tirohia iho enei huarahi e rua kua tae mai ki a
tatou e memeha haere ana tatou hore rawa i
te tupu. Ko te take hore ano tatou i kite i te
maramatanga e korerotia e Hoani Rongo Pai.
No te mea ko te Atua taua maramatanga ko
te Karaiti te whakamarama o te ao, a ko taua
maramatanga te ora mo nga tangata. E 250
o toku iwi kua whiwhi ki to ratou whakaoranga.
Hoi ano
Na HAPETA RENATA.
Whangaroa.
••••••••••••
NAU MAI, E KORO!
KEI te mohio nga iwi katoa o te Pihopa-
tanga o Waiapu ki a Te Tuati, te Pi-
hopa tuarua o Waiapu, i whakarere nei i tona
pihopatanga i te tau 1894 kia haere ai ia ki te
kauwhau i te Rongo Pai ki nga tauiwi o Pahia.
I a ia ano e taitama ana i te tau 1850 ka haere
ia ki Inia hei mihinare, i te ahua mate ka
mutu ka haere mai ki Niu Tireni nei, a tu
tonu atu ia hei pihopa m ) Waiapu. Otira
kaore i ngaro tona aroha ki tana mahi tawhito
ahakoa ia kua kaumatua ka huki ano ki te
mahi mihinare. E whitu ona tau i mahi ai i
Pahia, e ono marama e noho ana i Niu Tireni
nei ka haere raua ko tana tamahine ki Inga-
rangi, muri mai ka hoki ano ki Pahia. I te
haerenga o Te Tuati i mea te ngakau i tona
tino kaumatua rawa e kore ia e roa. ki Pahia
ka mate, otira e whitu ona tau ki Pahia e mea
ana ia kei te kaha tonu tona tinana, a ahakoa
ka 75 ona tau e hoki ana ano ia kia takoto ona
wheua ki te whenua i whakahaua ai ia e tona
Ariki kia haere ki te kauwhau i tona ingoa.
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE KEHUA.
. KI TE PIPIWHARAUROA.
E MANU tena koe te tangi nei i ka ra o
te raumati te oha a ka tipuna kua pau
nei ki te po, e ai tau peha; Koia koia ko Tara-
rauriki ki mai Maui ka hara i te whitu i te
waru. Tukua te Taumiri tata i te aroraki e
tau ko ia. Kati nei ko tetahi wahi anake o to
whakaoriori. E manu kia ora koe.
E kupu ruarua nei aku hei panui atu mahau,
kia mohio mai ai a Maui Tikitiki-a-Teraka to
taua tipuna ki te atua kehua e panuitia nei e
koe. Akuanei pea ahau pohehe ai ki te wha-
katika noa atu ki tenei haka ki te kehua, e
patupaiarehe ke pea. Taku, ta oku tipuna, he
atua maori taua tangata e kiia nei e koe e
kehua. Te wahi tuatahi i kiia ai e te Maori
he atua maori ko ka atua tena nana i kawe mai
ka waka o tatou tipuna i Hawaiki, i Tapae-
tanga o te Raki, ia Te Meretu raua ko Tepo-
kuatipu; ko nga atua i tukua mai i Hawaiki
ko Kahukura, ko Tuhunapo, ko Rongomai, ko
Matamata. Ko ka kapehu tenei nana i hari
mai ka waka o tatou tupuna i ruka i te Moana
nui a-Kiwa e takoto nei. E hoi na enei, he
tini o nga atua maori tini noa ka atua maori,
ko ka tohuka anake e kite, ehara i te mea ko
te ware e kite e mohio hoki ki ka karakia mo enei
atua. Koia nei te matua o ka atua maori, na
enei atua kua kiia ake nei ka ingoa. Ka atua
kai tangata, ka atua mo te whawhai, ka atua
mo te whakapono ki ka whakapakoko, ka atua
mo te tahaa takimauri, ka atua makutu me te
tini roa iho o te atua maori me te tini hoki o
ka karakia mo enei atua me te tini ano hoki o
ka tohuka. Na enei i tohutohu ka ake te tini
o ka atua wairua tangata mate. E kore te
atua wairua e whakakite ki tetahi atu tangata
kei nga uriuri tangata anake, e kore hoki te
atua maori e whakakite ki te iwi katoa kei ka
tohunga anake. E kore hoki te iwi katoa e
e mohio ki te makutu ko ka tangata anake i
whakaakona ki tera mahi ko ka tangata anake
e mohio ana ki enei mahi e mohio ana ki ka
karakia. Kua pau tenei iwi Ruanuku ki te
mate. Ki te kite tetahi tangata inaianei i te
atua maori he uriuri tangata ia no ona matua,
e kiia ana e oku tipuna te whaka auki, he ta-
ngata makihakiha no ona tipuna. E hoi e
kore te ware e kite i te atua maori.
Me titiro hoki ki ka tuhituhi a te pakeha te
mahi a te Karaiti i tenei ao hei pei rewera ko
ai i kite i nga rewera, ko te Karaiti anake me
ka tohuka. I tono ka rewera ki a te Karaiti
kia whakaorakia ratou, i inoi ano aua rewera
kia tukua ratou ki te kahui paoka kia ora ai
ratou, E hei whakaae ana a te Karaiti, te
rerenga o ka poaka ki te pari mate ana ki te
tu noa ana a Rehiona me te Karaiti.
lie atua maori aua maori, e kore te ware e kite.
E hoi nei taku whakatika mo te atua maori
e kua nei he kehua. E kari kei te pohehe
ahau ki te kehua koi mea he patupaiarehe ke
pea. E manu kati nei inaianei aku korero kia
koe kei oha te kai ta, e hoi kia ora koe ake ake.
Na to hoa pono
TEONE RENA TE MARUMARU.
Moeraki.
NGA KAUNIHERA WHENUA.
KO enei nga tangata kua kowhiria e te
Kawanatanga mo nga Kaunihera Whe-
nua :—
Tai-rawhiti: William Alfred Barton (Patene)
S.M. hei tumuaki, John Townley, Edward
Pattrick Joyce, Heta te Kani. Waiariki:
David Scannell (Kanara) hei tumuaki, Richard
John Gill (Te Kira), Timi Waata Rimini.
Te Ikaroa: William Pattison James (Hemi),
Te Whatahoro, Ihaia Hutana. Aotea:—
William James Butler (Te Patara) hei tumu-
aki, Thomas William Fisher, Ru Reweti, Ta-
raua Marumaru. Tokerau; Edward Clay
Bloomfield, hei tumuaki, Henry Speer Wilson,
Kiingi Ruarangi.
NA TE ETITA.
KANUI to matou pouri mo te roanga o
te rerenga atu o ta tatou manu ki a
koutou, otira he takiwa Kirihimete tenei kua
pahure ake nei, a i te haereere nga kai whaka-
rere i te manu. Heoi kia ora koutou katoa.
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
HUI NUI KI WAIAPU.
KI NGA RANGATIRA, KI NGA REO KORERO, KI NGA
HAPU ME NGA IWI MAORI o AOTEAROA ME TE
WAIPOUNAMU.
HE karanga atu tenei ki a koutou kia tae
mai ki Wai-o-Matatini, Waiapu, ki te
Tai-Rawhiti i te Taite te 20 o nga ra o
Maehe, 1902.
Ko tenei karanga he hui i whakaaria ki runga o
Rotorua i te ra o te Tiuka, kei au kei a Ngatiporou
te hui nui o te Maehe o tenei tau. Ko nga take o
te hui me whakapoto penei;
1. Ko te Kotahitanga o te Tiriti. Kua roa e
whakahaerea ana i runga i nga motu e rua, no
tenei tau ka taha nei ka tukua mai e nga iwi pu-
puru o tera taonga ki au ki a Ngatiporou kia tu ki
te riu o Waiapu.
2. E whakauru ana ki raro i te take tuatahi .
te hiahia o te Minita Maori o te Honore Timi
Kara kia tu te hui topu o nga Kaunihera Maori ki
Waiapu i taua ra. Tera ano hoki e mahia nuitia
nga tikanga hou kua whakawhiwhia mai nei e te
Paramete ki te iwi Maori.
Ko etahi o nga take e whaiti ana ki te takiwa o
te Tai-Rawhiti, ara,
1. He kawanga Wharekarakia. Ko tenei
whare he ohaki na Meiha Ropata Wahawaha;
nona ka he ka mea ake "Whakatutukitia nga mahi,
kia oti nga whare o Ngatiporou ko toku hei whaka-
otinga." Kaati ko te whakatutukitanga tenei o
taua take.
2. He whakaaro ki te wero a Atirikona Wire-
mu e takoto nei i runga i nga Pariha o roto i te
Pihopatanga o Waiapu kia kohia e ratou e £2000,
mana e tapiri kia £1,000 hei whakapuranga i tetahi
tahua moni hei whangai mo nga Minita Maori, no
te mea ko te tau tenei e takirihia atu ai e te Hahi
Matua i tawahi te moni whangai minita, a ka hoki
mai ano ko nga moni i kohia e nga kaumatua
maori i mua hei oranga mo ratou i naianei. • Ko
nga moni katoa e kohia e nga Pariha i tenei hui
ka haere hei whakaupoko mo taua tahua.
• Ko enei take e rua mo te ra kotahi. Ko nga
take korero ia kei te Paremata o te Kotahitanga,
a i raro i tena kei nga Kaunihera o te motu.
HAERE MAI E TE ARAWA, KORUA KO TUWHA-
RETOA, nga iwi i kaha ki te manaaki i te Kotahi-
tanga ki te pupuru i tera taonga i runga o Rotorua.
Ko te whakatutukitanga tenei o a tatou kupu i tae
atu ai au ki te tiki atu i to taonga ki au mau ai i
tenei tau. Haere mai ki te whakaoti i o mahi.
HAERE MAI E NGAPUHI, E TE RARAWA, E TE
AUPOURI ME NGATIWHATUA, whaia mai ano te
mahi na koutou i timata ki runga o nga mota e
rua i nga ra i tumanako ai koutou kia whakakota-
hitia te reo o te iwi Maori o nga motu e rua.
HAERE MAI E NGATIKAHUNGUNU, KORUA KO
WHANGANUI ME NGATIAPA, nga iwi nana i kuku-
me mai te Kotahitanga ki te upoko o te ika, nau i
mahi mai i te Waipatu, i Papawai a tae noa mai
ki nga ra i ngarue ai nga whakahaere o Poneke i
runga i te tohe a te iwi Maori ki tetahi ture mo
ratou. Haeremai e Whanganui, whaia mai nga
kupu a Taitoko kei nga wahi katoa e takoto ana,
kei te whakamau atu te mahara ki a koe, no te ra
i Rotorua i te tau 1900 ka taukumekume taua i te
taonga a Ngapuhi raua ko Te Arawa, a katahi nei
ka riro mai i au.
HAERE MAI E NGATIMANIAPOTO, E NGAITE-
RANGI, ko korua nga iwi kua tirohia iho i roto i
nga kahiti a te Kawanatanga kua eke mai ki runga
i nga ture hou nei mahi tahi ai me era atu iwi.
Haeremai e nga iwi o te Tai-Hauauru Ngatitoa,
Ngatiraukawa, Rangitane, Muaupoko, me Tara-
naki, kia mahi tatou i nga mahi mo te motu i te
mea kua whanui te ringa o te ture ki runga i a
tatou katoa.
HAERE MAI E WAIKATO me nga iwi i raro i
tera karanga.
E nga iwi o te Tai-Rawhiti no tatou te marae,
na tatou te karanga ki nga iwi o te motu nei ki
nga hapu o te Waipounamu, haere mai hui mai
tatou kia kite atu i nga iwi tauhou ka u ki o tatou
marae, kia kite mai hoki tatou i a tatou nei mahi;
haria mai a koutou haka, nga ngahau, me era atu
taonga e mohio ana tatau i runga i a tatau nei
karanga o roto i to tatau nei rohe i nga tau maha
nei.
Ma Ngaitahu e kau mai te moana o Raukawa.
Tenei au to matua-a-iwi o te kawai o Porourangi
ka noho tatari atu ki nga uri a tona taina a Tahu-
Potiki.
HAERE MAI TUHOE KORUA KO NGATIAWA ki te
whakatutuki i nga kupu kei waenganui i a tatou,
ma korua e ranga mai a te Whakatohea taku hoa
i te ra o te Tiuka i kiia ai ko te Tai-Rawhiti Nama I.
ahakoa he pewhea etahi rerenga kupu ana e kiia
nei ko Pohokura e kanewha noa mai ra i runga o
Waipawa.
Haere mai i te ara moana, haere mai i uta.
Tera ano e tae atu nga whakamarama ki a koutou
mo nga huarahi mai ki te marae, kia tutata atu ki
nga ra o te hui.
Haunga hoki nga kaunihera, kei to tatou Minita
te karanga ki a koutou, tena kei roto i nga kahiti
e haere ana.
Heoi, Kia mana i a koutou taku karanga.
Na NGA RANGATIRA, Na NGA HAPU ME NGA IWI o
TE TAI-RAWHITI I TARAKEHA KI TE PARITU.
KO TE MANU AUTE A HOUTAKETAKE
KA RERE ATU NEI.
ARA katahi anoo, katahi anoo, katahi ano
ahau a Houtaketake to koutou matua e
aku tamariki, te pakeke, te tuaioo onamata, te
whetu marama o te ata ka marewa i te pae,
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
ka rukuruku huna, ka horahora papakanui, ka
hari turuka hukanui, au e. . e - mauri ora!
Taku manu e . . taku manu e . . taku manu
he aute, ko te ikaoterangi te aho i tukua atu ai
e au ki te tai whakarunga ki te tai whakararo,
a maana e tau atu ki nga topito e wha o te
Aotearoa me te Waipounamu, karanga ai he
he Hui e . e . he Hui e . . !
He hui kawanga no nga ingoa o koutou ti-
puna o Maui Tikitiki-a-Taranga me Ruatepu-
puke, nga whare mo nga mahi nunui a te iwi
e tu ana i Tokomaru, Tai-rawhiti, a te 13 o
nga ra o Maehe, 1902.
Na, he pohiri atu tenei kia koutou piki ake
heke iho, me tae a tinana mai koutou ki toku
marae i te ra kua whakahuatia i runga ake nei.
Haere mai, Haere mai! Haere mai e
nga mana katoa me rangatiratanga i raro i
toku kingitanga. Haere mai kia kite i nga
rekareka a Tamaiwahia a Takataputea a Ma-
rereotonga, a ka mahia e au aua mahi ki o
koutou aroaro a taua ra.
Na kia whai whakaaro mai koutou he Ko-
tuku Rerengatahi hoki tena manu aku ki o
koutou marae, e whakaatu ana e te iwi e he
kohi kai roto i tenei hui.
Na e mea atu ana ahau ki a koutou kia mau-
ria mai nga wahi whakatekau o nga taonga e
moumoutia na e koutou; runatia mai, rutua
iho ki toku aroaro, auahi ana, ka kino ta kou-
nei haere.
E tu ana te Hui o te Kotahitanga o nga iwi
o nga Kaunihera o Aotearoa me te Waipou-
namu ki Waiomatatini waahi o Waiapu, a
taua Maehe ano 1902, a maku koutou e arahi
ki reira.
Ka manaakitia koutou e ahau, a ka tiakina
a koutou mea katoa. Heoi na nga mana nu-
nui o roto i te kawai ariki o Porourangi.
Na HOUTAKETAKE me tana whanau.
MAUI TAHA. RANGINUI.
KORONI KAHUKURA.
TE AWEMAPARA.
HE RETA MAI NO TONGA.
KIA ora koe e te Etita o TE PIPIWHARAU-
ROA kia koa i te ra o te Kirihimete—kia
ora i te tau hou. Kati ra tukua ahau kia pao
" Tikina e te iwi i te manga rata, hei koneke
mo puna te aroha e au." E te iwi e nga hoa
tena ra koutou i raro i te maru o te Ariki Kei
te whakawhetai katoa tatou i tenei ra ki te
Atua mo ana tini atawhainga i a tatou e kore
nei e taea te whawha atu te teitei, te hohonu,
te wharahi hoki, e o tatou mahara ahakoa
pehea te nui. Kati kahore ahau ko te kau-
whau e tika ai kia penei he timatanga korero,
engari na te tuponotanga e tuhi ana i te ra nui
o te Ariki na konei i penei ai me whakaputa
enei mahara ruarua he koa ka kite ano i tenei
ra. Kia ora te iwi Maori i roto o te tau 1902
o to tatou Ariki. Kahore kau aku nei take i
tuhi ai ki TE PIPIWHARAUROA, heoi ano taku
take he mihi ki te iwi i te tau hou—waihoki
ko ta tatou nupepa ko TE PIPI he iti noa ake,
na konei ko nga tuhi take kore me iti noa ake.
Otira he take nui ano te aroha hei tuhinga ki
ta tatou pepa, otira ki te kore te tangata e
whakapono he take nui tenei, e pai ana, tirohia
nga Karaipiture te waahi kei reira nei nga mea
pono katoa, (1 Kori. 13. 1-13). Kaati ra i
te mea heoi ano te take o te tuhi kei a Koriniti
na konei ka pao ano. "Ka mihia koutou i te
iringa o te ra, ka tangihia i te rereutanga e au."
Ki nga hoa maha—Moawhango, Karioi, Wha-
nganui, Aotearoa katoa tena koutou—i tika ai
te waiata a to tatou hoa a Apirana Ngata,
" e kore ra e warewaretia nga mea kai ngakau".
Kia tau kia tatou te manaakitanga a nga mahi
tika i tenei tau hou. Na te mea ka mamao
mai ki enei moutere o waho o te moana na
konei ka rere ke te ahua o nga korero. E nga
hoa kura tena ra koutou e kimi mai na i te
matauranga e kiia nei "ko te whanautanga
hou o te iwi Maori i te kuaretanga ki te ma-
tauranga, i te pouritanga ki te maramatanga.
Waihoki ki a au ki te "Motto" o to tatou
Kotahitanga e ki nei " Quit you like men—
Whakatangata kia kaha!" A te wa e mutu
ai koutou te kura te tamaiti te kotiro ranei kei
whakahanga noa, ka mea atu nga mahara ki.
nga mea kua whiwhi hei rapu i tetahi tika mou,
hei akiaki ranei i a koe hei aha kei raru koe—
kei a koe ano to tika, ka whai ngakau. He
maha noa atu aku nei korero e tuhi atu ai i
tenei ra Kirihimete—otira e ki ana a " Kia
Ora" "Tenei ra ano ko tenei ra, apopo ko
ko apopo ano." Na ka pao, " E te iwi kia
ora kia ora, huri atu hoki ki nga wairua e au."
Na to koutou hoa,
REIHANA PARAONE.
Tuanuku, Vavau.
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
HE TUPAPAKU NO NGAPUHI.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
E WHAKAATU ana tou reo i nga kupu
whaimahara ki nga iwi o te motu me
nga aitua me era atu tikanga nunui e puta ake
ana i waenganui o nga iwi. E koa ana toku
ngakau mo tenei taonga nui a tatou, hei tohu
whakamaharatanga ki nga iwi. Tera ano e
oti i te iwi Maori etahi tikanga nunui mehemea
e kotahi ana te whakaaro kia kotahi te mahi.
Kati nga mihi atu. Kia ora i te tau hou, uta-
ina atu ki nga parirau o te manu te rongo o te
matenga o Hapakuku Moetara, hei tohu wha-
kamaharatanga ki nga iwi o te Ika-a-Maui.
No te 1 o Hanuere nei i te ata i hemo ai ia.
Koia nei tetahi o nga rangatira nui o te takiwa
kia Ngapuhi nei, he tino uri no nga rangatira
nunui, whai mana ki whainga hohou rongo;
ka 67 ona tau. ' He nui nga raruraru nunui e
puta ana i ana iwi e taea katoatia ana e ia te
whakamarie. I te nui o tona mana me te
waimarie o tona ngakau he nui tona atawhai
ki ona iwi. ' No reira kahore he ingoa i te ao
nei whakarite i te nui o te ngakau mamae me
te pouri o ona iwi e noho atu nei i te matenga
o tenei o nga mana nui o roto i enei iwi. Ko
ia te hoa o Pene Taui raua ko Raniera Wha-
rerau i hainatia ai te Kotahitanga o nga iwi o
te motu i nga tau kua huri ake nei. I tae mai
te reta tono mai a Timi Kara kia haere atu a
ia ki te hui i tu nei ki Rotorua kite i te Tiuka
raua ko tana hoa wahine, kahore i taea i te nui
o tona mate. I tonoa e ia tana tamaiti a lehu
Moetara hei riiwhi mo taua tono. He nui te
mahi a tana tamaiti a lehu ki nga rata kore
rawa i taea i te tino nui o te mate. He nui
nga tangihanga i eke mai. I tae mai a Pene
Taui raua ko Raniera Wharerau me Ra te Tai
me o ratou iwi, me era atu rangatira. He nui
nga kupu whakamihi a nga iwi i eke mai ki
tenei mate. No te rima o nga ra i nehua ai.
No konei ka kitea te nui o te Maori me te pa-
keha. I tu ahau ki te whai kupu mihi ki nga
pakeha. I tu a Hone Wepiha tetahi o nga
tino kaumatua rangatira o Hokianga nei ki te
whai kupu mihi mo te tupapaku. Ka mutu
ka hoki nga iwi ki te kainga. Ko lehu Moe-
tara hei riiwhi mo te turanga o tona matua i
muri o tona matenga. He nui hoki te koa o
toku ngakau mehemea e rite te waimarie o ona
whakaaro ki to maua papa kia rite ai te kupu
whakatauki a nga tupuna e ki ra, " E hinga
ana he tetekura e ara ana he tetekura. Hoi
nei ka huri tu, haere e pa haere e nuia haere
araiteuru, haere e te puru o Hokianga te wha-
kamarumaru o nga iwi te herenga o nga tika-
nga nunui, te marae o nga iwi.
Hoi nei ka huri
TAURAU TOI.
Opononi, Hokianga.
TE HAE.
E KIIA ana e te pakeha ki te patu te ta-
ngata i a ia ano kei te he nga roro. E
kore te tangata e tu tika tonu ana ona whaka-
aro e whakamate i a ia ano. Kei te pohehe
pea etahi tangata ehara i te kohuru te patu a
te tangata i a ia ano, i tetahi atu tangata ranei.
No Wai-o-Tahi tetahi korero aroha, he ka-
inga e tata ana ki Opotiki. I marena tetahi
wahine atahua ko Hiro te Ua te ingoa ki tetahi
tangata no Te Arawa, ko Kipa Nini tona ingoa.
He wahine hae a Hiro, kaore rawa ia i pai kia
ngaro tana tane i ona kanohi, otira no nga wa
mahi ka haere te tane ki te mahi moni hei
oranga mo raua ko tana hoa, ki tetahi kainga
nui te tamariki wahine. Tena ko te wahine i
muri ka awangawanga tonu ki tana tane, ka
whakaaro kei te mea ia ki era atu wahine, kei
te wareware ki a ia I rongo hoki ia ki etahi
korero hanga noa mo tana tane, ko tana pouri-
tanga, ka mau ki te pu ka pupuhi i a ia ano,
tika tonu te mata ma te manawa.
Me puta ake pea etahi kupu ma matou ina-
ianei mo tenei mea mo te hae, ehara mo tenei
wahine i patu nei i a ia ano, engari mo tenei
mea me te hae. Kaore pea he tangata i hapa
rawa i tenei mea i te hae, engari kei te iti te
hae o etahi tangata he nui rawa o etahi; ko
etahi tangata e whawhai ana e pehi ana i te
ngakau hae i roto i a ratou, ko etahi e whangai
tonu ana i o ratou ngakau hae, nawai ra kua
waiho tonu hei tikanga ma ratou, ka penei me
te mate kohi-a-kiko e noho tonu ana i roto i a
ratou, hei nga putanga ki waho he pouri he
kino he mate. E mea ana te kai-whakatauki,
" He ora ki nga kikokiko te ngakau ora; te
hae ia, he pirau ki nga. wheua." He hae te-
take i patu ai etahi wahine i a ratou wahine.
E kiia ana e te tangata "he hae te aroha."
Ae, pea! Otira ko te tino aroha kaua e hae
engari me whakapono. I te nui o te aroha o
te tane raua ko tana wahine tetahi ki tetahi,
kaua te ngakau e hopu noa ka whakairi hara
engari me whakapono tetahi ki tetahi, me wha-
kapono i te nui o te aroha o tetahi ki tetahi, e
kore tetahi e hanga kino ki tetahi. E mea
ana a Paora, " E kore te aroha e hae. E wha-
kamanawanui ana ki nga mea katoa, e whaka-
pono ana ki nga mea katoa, e whakaaro pai
ana ki nga mea katoa, e whakaririka kau ana
ki nga mea katoa." (1 Kor. xiii. 4, 7.)
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
HE KUPU WHAKAKAHA.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
TENA koe, otira koutou katoa nga kai
whakahaere o te pepa. E mihi atu ana
ahau ki a koutou mo te pai o te tangi a te
reo o TE PIPI i o era atu pepa ara i tino ma-
rama ai no koutou kua uru nei ki nga whare
wananga o te pakeha, a kua riro mai ia koutou
tutahi wahi o te taonga a te pakeha i huna nei
i te ra i o koutou tupuna i o koutou matua,
otira kaore i tino whakatuwheratia te tatau i
taua wa, i whakamatatatia kautia mai kaore i
whakatuwheratia, no reira whakatatare kau
atu whatatai kau atu kaore he mea i kitea atu
no reira mei penei me tenei wa penei kua hopu
a ,o te ringa hopu tupapaku ko tenei e te
whanau kei te marama te haere o nga korero
mo te tinana me te wairua. Kia kaha kia
inaia kia pai. Kati ake.
Na HOHAIA TE HOATA.
Wharerangi, Nepia.
HE WHAKAMARAMATANGA.
HE panuitanga tenei ki nga iwi ki nga
hapu, e noho nei i runga i te Ikaroa
a to koutou tipuna a Maui—ara he whaka-
marama mo te aronga o te panui a te Tari
Oranga—kua tae atu na ki a koutou—mo nga
kupu i roto i taua panui—kia kaua e kainga
nga kararehe e mate turoro ana, me nga ika
haunga nga paara pae hou mai. Ko nga kupu
whakamarama ka tuhia ki raro nei.
Ko taua panui i tuhia ki nga taha e rua.
Ko te taha tenei ki nga iwi pakeha i runga i te
mea kua pahi te ture, mo nga Poiha, kia tiro-
tirohia nga kau, nga hipi, nga poaka me nga
manu—a kia kaua hoki ratou e hoko i nga kiko
o nga kararehe e pangia ana e te mate—no
reira ka kitea e te Tari Whakahaere Ora me
panui whenei—ehara hoki te iwi Maori i te
iwi patu miiti hei hokohoko engari e hoatu
noa ana nga miiti ma nga wharaunga—a ka-
ore hoki e tae ana he kai-tirotiro mo a ratou
mihi—a hei tino whakamarama, kaore ano
tenei ture i tino pa ki a koutou, otira e haere
mai nei nga wa, e eke ai tenei ture ki runga i
nga iwi Maori. No reira te Tari Oranga ka
tuku i tana whakatupato ki nga iwi Maori mo
te tae rawa mai o taua ture ki a ratou kua
mohio ratou ki nga tikanga o taua ture. Ko
te tino aronga o taua ture e penei ana. " Ki
te kitea tetahi tangata, Poiha ranei e patu ana
i nga kararehe mate a e hoko ana hei kai i aua
kararehe ka whiua ia e tenei ture mo te rima
tekau pauna £53. Ture Tirotiro Kararehe
1900. Tekihana 34 me tekihana 53. No
reira kaua koutou e pouri mo nga whakama-
rama a tenei Tari—no te mea ko te tino aro-
nga o tenei Ture e tau ana ki runga i nga
pakeha. Ko ratou e whakatipu ana i nga
kararehe hei kai—me te tiki mai hoki i nga
kararehe a te Maori ma ratou e patu. Ko te
tino whakamaoritanga o aua rarangi e penei
ke ana mo te kararehe e pangia ana e te mate
a ka waiho hei kai. Ehara i te mea e penei
ana e kainga ana e nga Maori nga kararehe
kua mate, engari kia kaua e kainga nga kara-
rehe he mate o ratou. E te iwi kaua e pouri
koia nei ke te tikanga o nga kupu o roto i te
panui a te Tumuaki Takuta nei. Ehara i te
whakakino engari he whakamohio. Heoi na
to koutou hoa taea noatia te mutunga.
MAUI POMARE, M.D ,
Takuta Kawanatanga mo te Iwi Maori.
TE ORANGA MO NGA MINITA.
HE whakahoki mo ta matou patai i te
Nama 43 : He aha i hihiko ai te tangata
ki te kohikohi mo nga whare-karakia, a i puhoi ai
te kohikohi oranga mo nga minita ?
Ko tetahi take ki taku hihiko whakaaro i ai
te tangata ki te kohikohi mo nga whare ka-
rakia a i puhoi ai ki te kohi oranga mo nga
minita, ko tenei:— Ko nga whare karakia, e
mohio ana te iwi, e tuturu tonu ana mo ratou,
kaore e taea te mau he whenua ke, tena ko
nga minita i hiahiatia nei e te iwi tukuna ake
he whenua ke, ka homai he minita kaore nei i
rite ki te whakaaro o te iwi. I kohia he moni
mo etahi minita o etahi pariha o tenei takiwa,
he tangata i whakaarohia e te iwi hei minita
mo ratou, otira tokorua aua tangata i tonoa he
whenua ke, whakaturia ana mo nga pariha i
whakaarohia mo raua he tangata kaore nei i
rite ki a raua te pai; heoi ka tau mai te ngoi-
kore ki te tangata; ko a ratou na tangata i
hiahia ai ka riro, ka homai he tangata no te
turanga tuarua, tuatoru noa atu ranei.
ERUERA TE KURA.
Pouawa, Turanganui.
PIHOPATANGA O WAIAPU.
Hui Topu.
KA TU te Hui Topu o te Hahi Maori i
tenei Pihopatanga ki Manutuke, Tura-
nga a te 9 o nga ra o Maehe e haere ake nei.
na W. L. WAIAPU.
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,\_
ROTORUA-NUI-A-KAHU.
(Na TIPI-WHENUA.)
TIKITERE.
KO Tikitere ano tetahi wahi tipua o Roto-
rua i kite au, kei tawahi o te roto, e
kitea atu ana te hu e pupu ana. I haere taku
ope ma runga kooti, ko ahau anake te Maori.
I taiawhio to matou haerenga ma te roto, ka
mahue mai a Owhata te kainga i noho ai a
Hinemoa, i whakawhiti atu ai ia ki Mokoia, i
te tangihanga mai o te koauau a Tutanekai i
runga i te kare o te wai; ka mahue mai hoki
a Te Ngae, he kainga i noho ai nga kai-kau-
whau o te Rongo-pai i nga wa o mua; e tu
tonu ana nga rakau i tiria e ratou, me nga
tataramoa.
He wahi titohea rawa a Tikitere, kei roto i
te koawa nga puia, i rere ke i nga puia o Te
Whakarewarewa. Ko te kai-tiaki he pakeha,
he wahine Maori tana. I tonoa matou e te
pakeha nei ki te utu, e rua hereni ma te tanga-
ta kotahi. I miharo rawa au mo te utunga, i
te mea kaore rawa a te tangata mahinga i enei
hanga i tonoa ai etahi ki te utu. Kaati ano te
utunga, kia pai hoki te arahinga i a matou,
tena koa i whawhai tonu te kai-arahi kua
tutuki, kua tatari ki etahi o ana rua hereni.
I rere ke to Tikitere ahua i to Te Whaka-
rewarewa he whakamiharo ko Tikitere he
wehi—:he tino wehi—hoatu e te pakeha he
ingoa whakarihariha ka tino wehi rawa. Te
mea tuatahi i kitea e matou he roto paruparu
e miro ana, e koropupu ena; e kiia ana kei
runga noa ake te wera o tenei roto i te wai
wera. Ki te taka te tangata ki roto e kore
rawa pea e kitea. I waenganui i tenei roto
me tetahi atu he hiwi iti nei penei me te piriti,
e kiia ana e te pakeha ko Hell's Gate, ara ko
te kuwaha ki te Reinga. Mehemea ana koia
nei tonu te tino kuwaha ki te Reinga tera e
. ruarua nga tangata e hiahia ki te haere ki reira,
otira i te kore kaore e tino mohiotia e te tanga-
ta te ahua o nga mamae o te Reinga kaore e
e wehi, heoi ka tango i nga mea ririki o te ao
hei aha nga mea pumau tonu o te ao mau-
tonu. Ae, i rite tenei wahi hei taunga mo te
mana o Hatana.
Ko tetahi wahi ano o Tikitere e kiia ana e
te pakeha ko te Inferno, ara ko .te Reinga ko
te wahi o te kino. Tetahi atu wahi ko te
Devil's Punch Bowl ara ko te Paepae Waipiro
o te Rewera, he rua paruparu e koropupu tonu
ana. Ko te Devil's Porridge Pot ara ko te
Kohua Otimira a te Rewera, he rua porotaka
e koropupu ana te paruparu, e huri ana ano
he otimira. Ko te roto nui e miro tonu ana
te paru e kiia ana ko Satan's Glory ara ko te
Kororia o Hatana. Kua puta ake etahi kupu
mo tenei roto i te timatanga o aku korero.
Kaore he mea mataku i tua atu. He pehea
ra tona timatanga ake ? Me whakahua ano
tetahi wahi iti nei e kiia ana ko te Door of
Paradise, ara ko te Kuwaha ki Pararaiha. A.
he tika hoki! Ahakoa e tata ana te tangata ki
te kuwaha ki te Reinga e tata ana ano ia ki te
kuwaha ki te rangi ina tahuri kau ia. Kua
hamama kau te waha o te reinga ki te horo i
te tahae i runga i te ripeka otira i tana inoi
ripeneta tomo ana ia ki te rangi i taua ra ano
" Aianei koe noho ai i a au ki Pararaiha."
ROTO-KAWAU.
Ka mahue mai a Tikitere me te reinga ka
ahu to matou tira matakitaki ki te Roto-kawau
(Blue Lake) ano ko Pararaihe te ataahua i
muri iho i Tikitere; kaore i maero te tawhiti
atu i Tikitere. Ka puta atu matou i te nga-
herehere ka matakitaki iho ki Roto-kawau,
me te mea tonu tera kahore he puia he paru-
paru he ngawha piro i tata mai. He porotaka
tana roto, he tino hohonu, ko te ahua o te wai
he aumoana, tino kaha atu. Ko nga taha he
maunga e tupungia ana e te rakau e te kiokio;
ko te wahi tiketike kotahi rau e rima tekau
putu. Te ahua o taua roto ki taku titiro he
waha puia, no te mutunga o te ka o te puia
ka whakahingia e te wai, e ki nei taea noatanga
tenei ra. Ka mutu ta matou matakitaki ki
Roto-kawau ki te roto ataahua atu ka kite au
ka huri porori o matou aroaro ka ahu ano ki
Tikitere ki te kainga o te whakahaehae; ka
mutu ta matou ti ka eke ano ki to matou kooti,
ko etahi ma te tima; na te po i kaore ki te
kainga.
HE TUPAPAKU NO TE ARAWA.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
EHOA tena koe te kai whakarapopoto i
nga mahi a te motu, hoi te mihi. He
inoi atu tenei kia tukua ki roto i TE PIPIWHA-
RAUROA nga kupu ka tuhia ki raro ake nei;
koia tenei. I te 19 o Noema 1901 ka mate te-
tahi rangatira o te Arawa, Aporo Apiata. I
te 21 o Noema ano ka mate atu hoki tona
iramutu a Maata Rauhuia. He nui te pouri
mo tenei ahua o te mate e rite ana ki te papa-
horo. Heoi ano, kia ora.
Na to hoa
na IHAKA M. TE WAKU.
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
"HE MIHI MO TE TAU HOU."
Te reo—a, kua rongo au, i nga ra i mua,
Te reka o te tangi mai; he mihi aroha,
I rehua mai i runga ra, i roto i nga kapua,
He waiata ki te ao, he whakaatu raumati,
He poroporoaki ki te tau tawhito nei,
He umere ki te tau hou, nei ka puta mai,
He reo ra ki te tangata, he kupu mihi mai,
" Whiti, whiti ora," te reo waiata mai,
He kii " Kia ora" koe e hoa, me o hoa aroha.
Kua tioo mai te reo i runga i te rangi
He pipiwharauroa, nga karere o te tau.
Kua kanu nga ngahere i ona kahu raumati,
Kua ura nga moana i nga pohutukawa nei
He koa, he powhiri i te manuwhiri nei.
He maha noa nga mahara atahua, papai
Otira tahi ano te kupu kaha mai,
E rite ai nga mihi, nga aroha, me te pai,
Anei, " Kia Ora " koe e hoa, me o koa aroha.
Na HONE HEKE.
ETAHI PATAI.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
EHOA tenakoe. Arohatia te perehitanga
o enei Patai. Mehemea ana e whai
ruma ana o to pepa. Kia aroha mai koe ki te
homai i tetahi waahi mo enei patai aku ki a
koe ki etahi ranei e mohio ana ki te whakautu.
Ko TE PIPIWHARAUROA e timata ana te Tioro
i te haerenga ake ki te raumati ara i te 6, 7, 8,
e ai ki te maori. I te hotoke kua ngaro. E
patai ai a te kai patai kai whea e ngaro ana TE
PIPIWHARAUROA, i te Takurua. E ki ana a
Hemi Kopiri he kaumatua. Ka hou ki te
whenua i te hotoke TE PIPI.
I KARIA e ia etahi i " Pikauroa" kai roto
o Mangatu " Gisborne" i roto o te one-
one e noho ana.
Heoi. Ko te nuinga kaore e whakapono
ana ki te nei kaore hoki e mohio ana ki te
kainga noho o TE PIPIWHARAUROA i te Taku-
rua. Kati tena.
Kia aroha koe kite perehi i enei patai. I te
hii maomao etahi tangata, no te tukunga i nga
aho. Ka mau ta te tahi ki roto rawa i te puku
o te maomao (ara matau). Ko ta tetahi i mau
ki te waha o taua Ika ano no te hutinga a te
mea o muri nei ka kitea i runga poti te aho me
te matau a tana hoa i roto i te puku o te Ika
nei. I tono tetahi nana te Ika i pera ano tetahi.
He patai: Na wai o raua te tuturu o te Ika ?
Heoi,
na TAMARANGI KINGI.
Warenga-a-hika.
ETAHI TIKANGA RANGATIRA.
13. Mehemea he manuhiri koe ma te wahine
nona te whare e whakaatu he nohoanga mou ;
kaua e whawhai ki te noho.
14. Kia whakatepe te tu o te kai; ko to
mua kai hei mua, ko to muri mai hei muri
mai; kaua e tipaopao te kai. . I nga kainga
nunui, ara i nga tina ko tenei te rarangi o nga
kai: he hupa, he ika, he miiti, he purini, he
hua rakau.
He puunu nui mo te hupa, he taro te kinaki
o te hupa, kaua e whatiwhatia ki roto i te hupa.
16. He taro ano te kinaki mo te ika: he
whaaka anake nga mea hei tapatapahi i te ika.
17. Hei kinaki te miiti mo te taewa mo te
puuha, engari e kai ana ano etahi tangata i te
taewa me te puha i te taha i te ika.
18. Ki te kai kaua e kotamutamu te waha
e turituri ranei, kaua e kaha te hamama.
19. Ki te tono koe i tetahi mea me ki
"Please" ki te homai me ki "Thank you."
Mehemea he manuhiri koe ko te tino tikanga
kaua e tonoa he kai mau engari ma te tangata
whenua e ui mai tau e hiahia ana.
20. Me titiro tonu mehemea kei to taha
tetahi mea e hiahiatia ana e tetahi tangata, te
pata, te huka, te tote, te aha ranei.
21. Kaua e pupuri te ringa ki te iwi ki nga
kai paru ranei engari te taro me etahi hua-
rakau.
22. Ki te mutu te kai, te kai ranei i tetahi
kai, me whakawhaiti te whaka me te maripi
me te puunu ranei.
23. Kia tata ki te teepu te noho, kia poupou
kaua e whakawhirinaki ki runga i te teepu;
kia ngahau.
24. Kia mutu ra ano te kai a te katoa ka tu
ai; ki te hiahia koe ki te haere me whakaatu
ki te wahine nona te whare, kaua e tu noa ka
haere.
PITOPITO KORERO.
ITE hokohoko .a Mihi Reweti o Kaiti,
Turanga, e £46 1s. 6d. nga moni i riro i
a ia. E £23 o tenei moni i tukua e ia mo nga
mahi o te Rongo Pai ki Merenihia, ko te toe-
nga mo nga mahi a te Hahi Maori. He mahi
tonu na tenei wahine pakeha te whakatu hoko-
hoko ia tau ia tau he awhina mo nga mahi o
te Whakapono ki enei iwi.
Kua puta te kupu a te Kawanatanga kia
tukuna ano he ope hoia o Niu Tireni nei kia
haere ki Taraanawaara, he ope tuawaru, kia
kotahi mano nga tangata. Kanui te hihiko o
te tangata mo te haere.
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA te marama
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutepeta me pane ranei.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka takaia tana Pepa ki te awhi whero; e rua
nga putanga pena ka whakamutua te rere atu a te
Pepa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero; kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa:—
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri,
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei: ko te utu :—
He mea nui, kiri noa ... 2/6
He mea nui, kiri whero ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/-
He mea nui kiri pai rawa ... 5/6
He mea paku, kiri whero ... 7/6
He mea paku, kin pai ... 2/6
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
He Himene ... ... -/6
Ki te tono Himene nga Minita ki a
J. Upton, Akarana, ka iti iho te utu.
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera, ki te
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-, 316,
4/-, me te pane kingi 3d.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU,
5/- Paora Hahere, Hone Papita, Pirii Waata, H. Kaperiere, Eru
Titi, Rewi Tawera, Taiawhio Matehe, John King.
2/6 R. Ormsby, Sen., D, Roid Jun., Miss Lane, Te Hekenui.