|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 48. 01 February 1902 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa,
he Kupu Whakamarama.
NAMA 48. GISBORNE. PEPUERE 1902.
TE WHAKAUNGA.
HE tohu te Whakaunga mo te tangata
kua kaumatua ia i runga.i te tikanga o
te Hahi. Ko te iriiringa tona whanautanga
hei tamaiti ma te. Atua ko ,te whakaunga tona
kaumatuatanga. .• I te iriiringa o te tamaiti ka
whakahaua nga matua-atua kia kawea taua
tamaiti ki te Pihopa kia whakaungia ina mo-
hio ia ki nga kupu o te Whakapono, ki te inoi
a te Ariki, ki nga Ture kotahi tekau, ki te
whakahoki kupu hoki ki nga patai o te Kati-
kihama. He whakamaramatanga te Katiki-
hama i te tikanga o te Iriiringa o te Whaka-
unga.
E toru nga mea i whakaaetia e te tamaiti,
ara e ona matua-atua i tona Iriiringa:— " Ko
te tuatahi, kia mahue te rewera me ana mahi
katoa, nga mea whakapehapeha, me nga mea
memeha noa o tenei ao kino, me nga tini hia-
hia kino o te kikokiko. Ko te tuarua kia wha-
kaponohia nga kupu katoa o te Whakapono
Karaitiana. Ko te tuatoru, kia whakaritea ka-
toatia ta te Atua i pai ai me ana ture." Kia
takoto hoki te tikanga mo taua tamaiti " ma-
na ano hoki e whakarite taua whakaaetanga,
ina kaumatua ake ia." Heoi i te tunga o te
tamaiti ki te aroaro o te Pihopa kia whakau-
ngia ia, ka penei te patai a te Pihopa ki a ia
" E pai ana ra. ei koutou kia whakahoutia i te
o te Atua, o tenei whakaminenga ano hoki, ta
koutou kupu whakaae i whakapuakina mai i
to koutou Iriiringa: ka whakapumautia ranei
e koutou aianei taua kupu whakaae ; ka wha-
kaponohia ranei, ka mahia e koutou nga mea
katoa i whakaaetia mai e koutou, ara, e o kou-
tou Matua-atua ? A, ka whakahokia e te ta-
maiti :—" E pai ana ahau. "
Ehara rawa i te mea pai kia penei te wha-
kaae a tetahi ki te kore ia e ata mohio ki nga
mea e whakaaetia ana e ia.
Kia kaua tetahi tangata e pohehe ki aua
mea e whakaaetia he mea taumaha. E kore
hoki te tangata e watea i aua mea ahakoa ka-
hore ano ia kia iriiria. He mea hoki era e tau
ana ki nga tangata katoa kua whanau mai nei
ki te ao, kia whakarerea te kino, kia whaka-
ponohia te pono, kia mahia te pai. I te mea
kahore ano tetahi kia whakaakona ki nga tika-
nga pai, tera pea ia e pohehe ki te kino, e
awangawanga ki te pono, e matapo ki te tika,
otira e kore ia e watea i aua mea toru. Aha-
koa kahore ano ia kia whakaae ki aua mea e
pa ana ki a ia, e kore ia te tangata e tukua kia
honoa ki ta te Karaiti Hahi, ki te kore ia e
ata whakaae ki aua mea, ki te kore hoki e pu-
ta tona uaua kia whakaritea aua mea i runga
i te kaha e homai nei e te Atua ki ana tamariki.
E toru nga ahua o te kino i korerotia, ko te
Rewera me ana mahi, ko te Ao me ona mea
tinihanga, ko te Kikokiko me ona hiahia, ko
. nga mea enei kia whakarerea. Ka whakara-
popototia te pono ki te Whakapono a nga
Apotoro, hei whakaponotanga ma te tangata.
Ko nga Ture kotahi tekau nga mea hei wha-
kaatu i te pai kia mahia.
Mehemea he mea hou enei mea e toru e pa
ana ki te tangata i te wa o tona iriiringa, e
kore e tika kia iriiria te tamaiti no te mea e
kore ia e mohio ki aua mea. Engari e pa ana
aua mea ki nga tangata katoa, a, heoi ano te
mea o te iriiringa ko te whakaae a te tangata
tera ia e whakarite i aua mea. Ma nga matua-
ratou ko nga matuaatua e ata whakaako kia
u i te tikanga o aua mea, a, a te wa e whaka-
ungia ai ka whakaae ano ki ana mea.
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE KOTAHITANGA O TE AUTE.
TE HUI KI TE AUTE.
(Na TIPI-WHENUA.)
NO te Ra-wha te 30 o nga ra o Hanuere,
1902 ka tu te hui tuaono o te Kotahi-
tanga o nga tamariki o Te Aute ki Te Aute
Kareti ki te matapuna i whanau ai tenei ko-
tahitanga. No te hui i tu ki Putiki i whaka-
arohia ai me hoki ano te hui tau ki Te Aute,
hei kukume mai i nga tamariki tawhito o Te
Aute kia haere mai kia kite i te wahi i whaka-
tupuria i whakaakona ai ratou. I rere ano te
kupu powhiri a te Hekeretari ki nga rangatira
Maori, ki nga kai-whakatakoto whakaaro o te
Iwi Maori. Heoi i te ahiahi i te Ra-wha i te
8 o nga haora whakamine ana ki te whare
kura te Hon. Henare Tomoana M.L.C., a
Ihaia Hutana, a Peni te Uamairangi, a Rupu-
ha te Hianga, a Nepe te Apatu, o Heretaunga,
a Paratene Ngata, a Pene Heihi, o Ngati-
porou, me etahi atu. O nga tamariki kau-
matua o Te Aute ko Rev. Aperahama Tami-
here, ko Rev. Katene Pukerua, ko Paraire
Tomoana, ko Hemi Kireka, ko Raniera Eri-
hana, ko Peni Hakiwai, ko Kingi Tahiwi, ko
Wi Paraire, ko R. A. Douglas, ko Riwai
Hiwinui, ko Paraone Turei, ko Raniera Ka-
whia, ko Anson H. Cato, ko Horomona Paipa,
ko Ware Waitai, ko Tame Harapata, ko
Hare Potaka, ko Rana Kooti, ko Porangahau,
ko Reweti Kohere me Apirana Ngata. Nga
pakeha i tae mai ko Rev. A. O. Wiremu o
Whanganui, ko Rev. Aata Wiremu o Te
Aute, ko te Hekeretari ko Te Tatana, ma-
hita o Te Aute Kareti, me te Tumuaki me
te Atirikona Hamiora Wiremu
•I mua atu o te whai-korero a Te Wiremu,
ka panuitia e te Hekeretari nga waea me nga
pukapuka tangi mai a nga hoa. Na te Hon.
W. C. Walker, Minita o nga Kura, he wha-
kaatu i te pouri o tona ngakau mo tona kore-
nga e tae mai ki te hui, ko tera hoki tona
hiahia ai. Na te Hon. Timi Kara, Minita o
te Taha Maori, he whakaatu nana i te awa-
ngawanga o tona ngakau e kore pea ia e tae
mai, no muri mai ko te waea he mea mai e tae
mai ia. Na Takuta Maui Pomare M.D. i te
nui o te raruraru i a ia i te kore kahore i taki-
taro tona hokinga mai i W hare-kauri, e kore
ia e ahei te haere mai; nana te tangi mai
" Kia Ora, te Kotahitanga !" Na Tutere raua
ko Pita Paaka o te Kura Takuta i Otepoti he
waea tangi mai ki te hui. Na Reweti Kohere
i mau mai i Whanganui te kupu mihi mai a te.
• Hui o nga tangata o nga Kareti nunui o Niu
Tireni, he whakaatu mai hoki i to ratou aroha
ki te " Ropu Taitamariki Maori."
TE POWHIRI HE NGA WHAKAHOKI.
Na Te Wiremu Atirikona, na te Tumuaki,
te kupu powhiri tuatahi ki te hui. Ko ana
kupu ki nga kaumatua he tono nana kia awhi-
na i nga tamariki, no te mea e titiro ana nga
tamariki ki nga kaumatua hei awhina i a ratou,
e titiro ana ki te iwi katoa. Ma ratou e kawe
haere tenei mahi ki nga takiwa. Na te matau-
ranga na te maramatanga i puta mai ki etahi
o nga tamariki o Te Aute i pupu ake ai tenei
whakaaro i roto i o ratou ngakau. E whaia
ana e ratou te ora mo te tinana me te ora mo
te wairua, e whakaarohia ana te oranga mo
nga taha e rua o te tangata.
Muri iho ka tu ko Apirana Ngata ki te
whakatau i te manuhiri. He manuhiri ia he
tangata whenua ano hoki. I hari ia mo te
tokomaha o nga kaumatua i tae mai ki te ma-
naaki i ta ratou hui. I hari ano hoki ia mo te
taenga mai o nga tamariki kaumatua o Te
Aute, kua tae mai nei a ratou uri ki te kareti.
E awangawanga ana tona ngakau e mahara-
hara ana kei te kore pea a ratou tamariki i te
whakarongo ki nga kupu a nga kaumatua.
Ko to ratou hiahia he whakarongo ki nga kupu
whakaako ki nga kupu tohutohu a nga pakeke.
Kaore to ratou kaumatua a Te Wiremu i te
puhoi ki te tohutohu ia ratou " kia mahaki kia
hakahaka." Ko to ratou hiahia ko te tuku ki
raro i nga wawae o nga kaumatua. E whaka-
waia ana te tamariki ki te whakamanamana.
E whakahengia ana te Kotahitango o Te Aute
mo ta ratou whakatauki, " Ka pu te ruha, ka
hao te rangatahi." Ko te timatanga o te wha-
katauki i tenei whakatauki i Poneke na Tama-
hau. " Haere mai kia kite i a Te Wiremu.
Kei te ora tonu, kei te koroki tonu." He
kainga pakeha tenei, he kopiri kaore e puta
nga pao nga ngahau.
Ko nga kupu tuatahi a Te Tatana he wha-
kamihi ki nga rangatira ki nga kaumatua mo
ta ratou whakahonoretanga i te hui i to ratou
taenga mai, mo ta ratou mauranga mai i te
matauranga i whakahiatotia nei e ratou i ru-
nga i nga tau maha, ehara i te mea he matau-
ranga i whakatupuria i roto i nga whare-kura
o te pakeha. Heoi ano e tupu ai tenei mahi
ma te tautoko o nga kaumatua o te iwi. Ko
nga tamariki mo nga wa kei te haere mai ma
ratou e whakatutuki nga whakaaro nga tika-
nga nga mahi. E koa ana ano tona ngakau i
tana kitenga i ana tamariki tawhito. E wha-
kamanamana ana ia i a ia ka kite nei ki nga
pitopito o Te Aute e honohono ana ki te rakau
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
matua. Ko etahi enei o te kahui nui kua wha-
kamararatia kei enei motu katoa. Ko etahi o
ratou he tangata pai kei te aru i nga tikanga
rangatira i nga mahi o te Whakapono. E
whakamanamana ana ia no te mea i pa atu
ano tona ringa ki te pokepoketanga o nga
whakaaro o enei tamariki. " Heoi ano taku
kupu kia koutou he powhiri, Haere mai!"
I mea a Henare Tomoana ki a Te Wiremu,
"' Karanga, karanga e te morehu o nga kau-
matua o Heretaunga—kua ngaro katoa ratou
ko koe anake e kori nei. Kei te aroha toku
ngakau. Ehara ahau i te kaumatua, engari
no te ngaronga o nga kaumatua ka kiia ahau
he kaumatua. I whakaakona au kia awhina i
te iwi, a inaianei ko taku tumanako kia puta
he kai-whakahaere mo te Iwi Maori i tenei
whakatupuranga; i tenei ra kua tutuki taku
tumanako. E tika ana ano me tohutohu nga
tamariki e nga kaumatua i etahi huarahi, ko
ratou hei kai-whakahaere, engari kia ngawari.
Na matou na nga kaumatua i whakapuranga
ma koutou. Kaua matou nga kaumatua e
whakarerea. Ko koutou mo o matou turanga,
e uhia koutou e o matou mana ina kaumatua
koutou. Kia ora! He pao:—
Ka mihia koutou e au i te ahiahi nei,
Tae noa ki o tatou wairua e au!
I tautokona e Ihaia Hutana nga kupu a
Tomoana: i mea ia ki a Te Wiremu: " E ta-
ngi ana taku ngakau mo te kaupapa o to ko-
rero. Kua ora morehu te tangata, kua ora
morehu te tikanga. E hari ana ahau mo tenei
mahi, ahakoa kahore au i tae ki nga hui tuatahi
a tenei kotahitanga. E tautoko ana ahau i a
koutou, kua tuku kupu atu ano au ki o koutou
huihuinga. Kua whanau he tamaiti hou ki te
ao. He tikanga hou tenei.; he hikoinga ki
tetahi huarahi hou. Otira me whakaaro ano
nga tamariki ki nga kaumatua. Kei te haere
mai te wa mo nga tamariki. Me haere tau-
piripiri ngatamariki me nga kaumatua. Ata
arahi i nga kaumatua. Kaua ratou e whaka-.
rerea, kia mau ra ano o koutou whakaaro ka
whakarere ai. Ki te penei e kore nga kauma-
tua e amuamu. Kia ora korua e whakatupu
nei i a korua tamariki. Ka pakeke ka hoki ki
te kainga, ko etahi e totika ko etahi e kotiti e
taka i te pari. No ratou tena he."
I ahu ano nga kupu a Paratene Ngata ki a
Te Wiremu, i mea ia:— " Tena koa te hoa o
nga rangatira o Heretaunga i tuku nei i Te
Aute hei wahi akoranga i a ratou tamariki.
Ko matou kei te tango i nga hua nunui o tenei
kareti hei painga mo matou. Na Te Aute i
whakatupu aku tamariki a ko etahi o ratou kei
konei e tanu ana. Kua kitea nga hua o mahi
katoa, kua whakarongo te iwi, kua awhina te
Kawanatanga. Nau i whakato i ngaki te Pire
Marae, otira ko te hauhaketanga na te iwi ka-
toa. Kaore nga tamariki i te tango i nga tu-
ranga o nga pakeke engari ko te reo kia " ha-
kahaka kia ngawari." I haere mai kia kite i a
koehe rakau e whakaheke ana.' I haere mai
matou kia kite i a koe."
I mea a Pene Heihi kaore ana kupu i haere
mai ai heoi ano ki te whakarongo anake, ko te
tautoko hoki. Na taku tautoko i tae mai ai
au ki konei.
Pare Paipa: " He tangi taku ki a koutou
katoa, ki nga tamariki kaumatua hoki o Te
Aute. Na te kitenga iho kua whai tinana te
mahi i haere mai ai—kua tinana i te Ture
Marae—he haringa no te ngakau. Ki te wha-
kaputa tetahi tamaiti o Te Aute i nga mahi
pai ka taunutia ka tapukea, otira i te mea kua
tu nei te ture kua whai tuara ia. Ko te rua
tekau tenei o nga tau i wehea atu ai au i Te
Aute, a katahi ano ka hoki mai."
Rev. A. Tamihere : " He maha nga take i
haere mai ai ki konei. Kia kite i Te Aute,
kia kite i a korua. Kua ngaro o matou koka
a Mihi Wiremu raua ko Mihi Tatana. E Te
Tatana e tika ana to whakamanamana. Nau
ahau. Kahore oku hiahia kia tu au hei minita
otira nau i whakato te purapura o te hiahia."
Tame Arapata: E whakamihi ana ahau ki
a korua kupu. I konei ano au ka rima tau
ka pahure ake nei. Nau e Te Tatana i penei
ai a Te Aute. Ko koe to matou matua; nau
matou i whakaako i arahi; nau i whakawhi-
whi ki te matauranga o te pakeha, i whiwhi ai
ki nga mahi pakeha. Ko ahau te. tamaiti
kaumatua atu" o Te Aute kei konei, ko ahau
hoki te tuatahi o nga tamariki o Te Aute ki te
tuku mai i tana tamaiti ki konei. Heoi ano te
ora: mo te tangata kei te haere ki te kura.
I whai kupu ano hoki a Nepe te Apatu, a
Rev. Katene Pukeroa, a Hemi Kireka me
Ware Waitai.
- NGA MOTINI I WHAKAAETIA.
1. He whakaaro tenei na tenei hui kia mei-
nga te reo Maori hei take whakamatautauranga
ki roto ki te Kareti Nui o Niu Tireni, kia
whakaakona hoki ki etahi wehenga e taua ka-
reti.
2. He whakaaro tenei na tenei hui kia wha-
kaakona te Reo Maori ki nga kareti Maori
katoa.
3. He mea tika hei painga mo te tinana ki
te taea, kia tautokona e nga tangata o tenei
Kotahitanga nga mahi takaro, te kirikiti te
• tenihi me era atu takaro.
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
Me tono hoki ki te tari o nga Kura kia wha-
katakotoria tetahi tikanga hei whakaako i nga
tamariki Maori e haere ana ki nga kura Maori
ki nga mahi whakatutu me nga mahi whaka-
kaha i te tinana. Me whakaaro hoki nga Ko-
miti o nga Kura, nga Kaunihera Maori, me te
iwi hui ki te awhina kia riro mai ai he mea
takaro ma nga tamariki.
Me tautoko nga manga katoa o tenei Kota-
hitanga i nga mahi takaro atahua ma nga
tamariki, engari ko te whutupaoro me whaka-
kore i nga wahi e kore nei e mahia i runga i te
pai me nga tikanga o te whutupaoro.
4. He wa tenei e rite ana kia ako nga ta-
mariki matau o te Maori ki nga mahi whenua
ara ki te whakatete kau ki te mahi tiihi, peka-
na, ki te whakatupu rakau-hua, a kia tonoa
hoki ki te Kawanatanga kia awhina i nga ta-
mariki e hiahia ana ki enei mahi.
5. Kia kaha tenei Kotahitanga me ona me-
ma katoa ki • te whakahaere i nga tikanga e
piki ai te whangai o nga minita Maori.
6. E whakahe ana te Kotahitanga o nga
Tamariki o Te Aute, e kiia nei ko "Te Ropu
Taitamariki Maori " ki nga kupu taunu o nga
nupepa me nga tangata o era atu iwi, mo
Ingarangi kei raro nei i tona mana matou me
era atu iwi e tau ana i runga i te rangimarie.
E whakaatu ana matou i runga i te ingoa o o
matou iwi i to matou piri-pono ki te torona me
te kara o Ingarangi; e whakaatu ana hoki
matou i to matou hiahia ki te tu tahi me o
matou tuakana pakeha ki te tautoko i te kara
o Ingarangi ina puta he raruraru ki waenganui
i a ia me tetahi me etahi atu mana ranei.
Ko nga motini anake enei i tuhia nei kia
mohio ai te iwi ki nga take korero o te hui;
ko nga korero taihoa ra e tuhituhi. Taihoa ra
hoki e panui ai i etahi o nga motini. Ko te
motini tuaono mo nga korero taunu o nga nu-
pepa o Tiamani me era atu iwi e puhaehae
ana ki Ingarangi, he korero kino mo te mana
o Ingarangi me ana hoia e whaiwhai mai nei
i Awherika. . Rite tonu te muranga o te riri o
nga pakau katoa o te mana o Ingarangi mo
nga kupu taunu, tito noa, mo Ingarangi. Kua
tae ano hoki nga kupu a nga rangatira Maori
i pa ai te ngakau o Ingarangi.
E te iwi, i tuhituhia enei korero i runga i te
hemanawa i te raruraru i te ponana, heoi ki te
kitea iho te he te tahangoi o te kupu, kimoa
iho.
(Taria te roanga.)
RANGIAOHIA.
[He korero mo te whawhai ki Rangiaohia i te
tau 1864, i tuhia e tetahi o nga apiha o nga
hoia o te Koroni.—ETITA.]
ITE mea kua kiia e nga Maori he kohuru
tenei whawhai, me a ratou korero mo te
wha A hai Ra Tapu, e hiahia ana ahau kia tu-
hia aku maharatanga mo te whawhai, i reira
hoki ahau. Kia tuhia ano hoki te korero a
Potatau tetahi o nga Maori i reira i taua wa,
Ko taua korero a Potatau i perehitia ki te nu-
pepa "N. Z. Herald". Ki te hiahia korero
nga Maori mo tenei mea mo te kohuru, me
matua mahara ratou ki nga pakeha i kohurutia
e nga Maori i nga takiwa o Akarana o Wai-
kato i te tau 1863. Tekau ma toru nga tane
kotahi te wahine, tokowha nga tamariki i ko-
hurutia i runga tonu i o ratou kainga, kei te
mohiotia katoatia o ratou ingoa.
Tuatahi mo te whawhai Ratapu. Tera e
kitea i runga i aku korero i timata ta matou
haere i te po o te Hatarei. Kua mohio noa
atu nga Maori kahore a te hoia whakaaro mo
Ratapu, I te tau 1845 he Ratapu te ra i taea
ai a te Ruapekapeka. I te whawhai KI Tara-
naki, (i reira ano etahi o nga tangata o Wai-
kato ) i whawhai Ratapu nga hoia, ehara i te
mea ko te whawhai anake ki Rangiaohia te
whawhai Ratapu. I te marama o Pepuere ka
nohoia e matou a Te Rore. E rua nga pa
maori i mua mai i a matou, ko Paterangi ko
Pikopiko. Ko nga kai mo aua pa e ahu mai
aha i Rangiaohia, 13 nga maero o te takiwa i
muri atu i aua pa. Katahi ka takoto te wha-
kaaro kia kaua e taria aua pa engari me tiki ki
ki muri haere mai ai. Kati i te po o te Ha'a-
rei te 20 o Pepuere ka waiho e Tianara Kama-
rona etahi o tana ope ki Te Rore, ko te nuinga
i haere ki Te Awamutu, rokohanga atu ko te
arawhata i reira kua oti te pakarukaru, otiia e
takoto ana ano nga papa i reira, kihai i roa ka
whakatakotoria ano aua papa e nga hoia. Ka
puta te kupu i reira kia haere te hunga eke
hoiho, ohorere ana Maori o Rangiaohia i to
matou putanga atu, whati haere ana ratou.
Tupono tonu ko ahau te kai arahi i te hunga
eke hoiho. E haere huihui ana te whati o
nga tane o nga wahine, a he mea kei mate nga
wahine i karanga reo maori atu ai ahau, " E
koutou e nga wahine e noho ki raro kei mate
koutou." Kupapa ana ratou a whati haere
ana ki roto ki te huru. No to matou taenga
ki tetahi huru keiwha ka huri whakamuri matou
tohu noa kua whati katoa nga Maori. I a
matou e hopuhopu herehere ana ka tohungia
mai ki au etahi whare me Kapara Ritara o to
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
matou hapu raua ko tetahi Maori tangata nui
e whawhai ana, tokorua nga Maori kua tu i te
mata a e noho noa iho ana, na konei ka wha-
kamutua e ahau te whawhai. Tata tonu tenei
ki tetahi o nga whare e rangona ana etahi
Maori i roto e korerorero ana. Tonoa ana e
ahau a Kapara Makahere kia tikina herehere-
tia atu ratou me te ki atu atu ano ki a ia aua
e puhia, tatu ana ia i tana hoiho me te mau
ano i tana pitara, tomo kau atu ana ano a ia ki
te whatitoka o te whare, tangi tonu mai te tu-
para, mahara ai au nana pea te pu karanga
riri atu ana au, " He aha i puhia ai nga Maori?"
He kore e rangona he kupu whakahahoki mai
ka tomokia e ahau te whare, te ahua o tenei
whare me te mea nei he kauta, ko nga patu he
papa rakau, ko te kuaha he papaku noa iho,
ko te tuanui he mea hipoki ki te raupo. No
taku pikonga kia tomo ahau ki roto ka kite
ahau i a Makahere e takoto ana, e anga iho
ana nga kanohi, ko nga waewae i ahu mai ki
te tatau. Ki tonu te whare i te pawa te kitea
atu nga Maori. Hoki whakamuri ana ahau
ki waho me te karanga kua mate a Makahere,
katahi ka whakarurua mai te pu a nga tanga-
ta ki taua whare,' na te tangi o te pu ka hui
mai etahi o nga hoia. Ka hinga i konei a Ka-
para Arekehanara koia tonu i mua o nga ta-
ngata i tonoa kia tomokia te whare mate tonu
iho ia ki te whatitoka o te whare. I tenei wa
ka tae mai a Tianara Kamerona me te tini o
nga hoia, a ahakoa i karanga a Maketanara ki
nga Maori kia puta mai ki waho, tohe tonu
ano ratou ki te pupuhi, e kitea atu ana te ta-
ngihanga mai o te tupara i te kuaha o te whare
ka hinga i konei a Kanara Nikihana, to matou
apiha whakahau, ka hinga a Kapara Rana, ko
turupa Pareri, me etahi atu i tu a kihai i mate,
no konei ka toro te whare, i kite atu ahau i te
muranga mai o te tuanui, otiia kihai ahau i
kite i te take i toro ai, engari kahore i mohio-
tia no a matou pu ranei no a nga Maori ranei
i roto i te whare. No te paunga o te whare i
te ahi ka toia mai e matou to matou tupapaku
a Makahere, e takoto tahi ana me nga tupa-
paku Maori tokowha, engari i ki etahi tokorima
aua tupapaku. No te tutata tonu me te hono
o te tangi o te pu i mohiotia ai kua mate katoa
enei tangata i te mea kahore ano te whare kia
toro, kotahi te Maori i mate ki waho o te
whare. Kore kau kia kotahi te wahine, te ta-
maiti ranei i roto i taua whare. Ko era atu o
nga whare kahore he tangata i roto, a tahuna
katoatia ana e matou. Katahi matou ka hoki
ki te Awamutu. Nui atu te mamae o nga
kainga maata i te kaha o te ra. I whaia haere-
tia matou e nga Maori pupuhi haere mai ai
ratou, engari kahore matou i whakahoki atu i
ta ratou pupuhi mai. Ko Otawhao he kainga
no nga Mihinare te wahi i nohoia e te Tianara,
a atawhaitia ana i reira nga kainga maata me
nga herehere, whakatuturia ana he teneti mo
ratou.
He kupu whakamutunga tenei. Ki te ki
a Potatau tokowha nga tangata i roto i taua
whare, whakahuatia mai ana e ia o ratou ingoa.
Ko tana tupuna ko Hoani to ratou tumuaki,
he tangata kaika ia ki te riri. E ki ana a
Potatau he mahi whakamomori ta ratou mahi,
(otiia he toa katoa rat >u.) I whakaaro koia
ratou e waiho atu e matou to matou tupapaku
a Makahira ki a ratou takoto mai ai, i kainga
katoatia nei ratou e te ahi. Kua kite mai ra-
tou e ata whakarongo ana o matou tangata ki
nga kupu whakahau atu ki a ratou, kua kite
mai ano hoki ratou i whakaorangia te tangata
nui kua korerotia ake nei e ahau, na konei ka-
hore he take e wehi noa ai ratou ki te puta
marie mai ki waho, otiia i te wa i karangatia
ai ratou kia puta marie mai ki waho heoi ano
ta ratou whakahoki mai he pupuhi mai i o
matou tangata.
He kupu tenei mo te tahutahunga o nga
whare tu noa. Na te Maori tonu tenei mahi
i timata. I tahutahuna hoki e ratou nga whare
o nga pakeha i Waipa. Na ratou ano hoki
nga kohuru i nga takiwa o Akarana, o Wai-
kato. Ehara ano hoki i te mea no konei i ti-
mata ai te whawhai Ratapu. Kati he aha i
waiho ai tenei hei take korero ma nga Maori ?
(Taria te roanga.)
MO TE TUHATUHA.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
KUA kite iho ahau i o korero i roto o te
pepa e whakahe nei i te tuhatuha noa
o te tangata, He nui toku hiahia kia mohio
au ki nga ahua o nga mate e pa ana kite tinana.
Koia ka mea kia utua mai e nga kai korero o
te pepa enei patai.
I pangia ano ranei te Maori e te Mate
kohi i mua atu o te taenga mai o te pakeha
a mehemea, i pangia pehea te kaha o te paanga
(a) ki nga rangatira,
(b) ki nga tangata noa.
2. Mehemea nga tohunga i whakahe ki te
tuhatuha noa o te Maori.
3. Mawai e whakaatu mai ki a au kei hea
ranei te pukapuka e whakaatu pono ana i nga
ahuatanga o tenei mea o te tapu. Heoi ano.
Na DONALD REID JUN.
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
HE TANGATA AHUWHENUA.
J. PIERPONT MORGAN.
NO tera tau i whakatungia ai tetahi ka-
mupene mahi rino ki Amerika, he ka-
mupene nui whakaharahara. Kua huia katoa-
tia e tenei kamupene kia kotahi nga kamupene
rino o Amerika. Kua tau te wehi ki nga ka-
mupene rino o Ingarangi, he wehi kei tukua e
tenei kumupene te utu o te rino ka mate ratou.
Ko te tangata whakahaere o tenei kamupene
ko Hemi Piapono Mokena, he tangata tino
matau he tangata nui atu te moni ki a ia. He
maha nga kamupene kei Amerika ko ia te kai-
whakahaere. E 21 nga raina rerewe nona ake
koia hoki te kai whakahaere ; e whai hea ana
ia ki etahi atu rerewe me etahi atu kamupene.
Kua hokona e ia tetahi kamupene tima nui e
whakawhitiwhiti ana i waenganui o Amerika
me Uropi. I runga i tana hokonga i tenei ka-
mupene ka tu te wehi ki Ingarangi. E 250,
ooo nga tangata kei raro i tona mana e mahi
ana, hui atu ki nga wahine tamariki a enei
mano e tata ana ki te 1 ,000,000 nga tangata e
whangaia ana e Piapono Mokena, ara nui atu
i nga tangata katoa o Niu Tireni nei, Maori
pakeha.
Ko te tino mahi a tenei tangata he mahi
peeke. E uru ana ana moni ki nga mahi nunui
o Amerika o Ingarangi, o Tiamani me Parani.
Ka toru ana whakaoranga i te Kawanatanga
o te Unaititi Teiti i te korenga he moni hei
whakahaere mo nga mahi. He tangata mohio
atu ia ki te titiro i nga mahi e whai hua. He
maha nga kamupene nana i kore ai e pekerapu.
Ehara nga matua o Piapono Mokena i te
rawakore pera me o Anaru Kaneki. I ata
whakaakona ia ki te kura. He tangata kaha
atu ki te mahi, he hohoro hoki ki te" mahi.
Kaore e nui ana kupu, he tangata kaore e pi-
rangi ki nga mahi e huihui nui ana te tangata.
Heoi ano taha tino takaro he whakarere iata,
engari me tana mahi ano ki te titiro i ana puka-
puka.
Ko enei nga kupu a etahi tangata e mohio
ana ki a Piapono Mokena :—
" Ko taria i whakaaro ai ko tana ano i
whakaae ai."
" Kahore tana kupu e taka."
" Kahore ana mahi tahae."
" I ana mahi he rangatira ana tikanga
katoa."
Kaore a Piapono Mokena e rite ki etahi ta-
ngata e nui nei te moni ka ka whakahihi, kaore
e aro ako ake ki nga mahi o te Whakapono.
He tangata ia e haere tonu ana ki te karakia
e tautoko ana hoki i nga mahi o tona pariha
Koia tetahi o nga hahi-watene o tona whare-
karakia. Nana i hanga tetahi kura hei wha-
kaako i nga tamariki tutu e haereere noa ana
i nga tiriti, ki nga mahi o te Whakapono. He
nui hoki ana moni kua hoatu e ia ki nga mahi
pa:.
M ) tetahi Kura Takuta £200,000.
Mo te hohipera e tuta ana
ki tana whare-karakia. £27 000.
Mo tetahi whare-karakia. £100,000.
Hei utu mo te nama a Te
Ropu Karaitiana Tai-
• Tamariki. £20,000.
Mo te hohipera Mate-Kohi. £100,000.
Motetahi whare-pukapuka. £20,000.
Hei whakaora i nga pare-
pare arai o tetahi awa. £25,000.
Hei hanga i te whare minita
o tona Pariha. £60,000.
Tera atu ano te nuinga o ana mahi nunui i
tuku moni ai ia, engari koia nei nga mea i
tino mohiotia hei whakaatu i te ahua o nga
mahi e .tautokona ana e ia. Kaati ake pea
nga kupu ruarua nei mo tenei tangata kaha o
te ao mo J. Piedmont Morgan.
ETAHI TURE MARAE.
KO enei nga Ture Marae mo te Haurangi
me nga Mahi Tohunga, kua kahititia
mo nga Kaunihera o Whanganui me Horouta
me Ngatiwhatua; engari kaore ano he ture
mo nga Mahi Tohunga kia oti noa i a Horo-
uta.
HO TE HAURANGI.
1. Kaua he waipiro e tukua, e haria mai ra-
nei ki tetahi hui Maori ahakoa he aha te patuke
o taua hui, ahakoa e tu ki roto i tetahi kainga
Maori, ki tetahi atu wahi ranei i roto i te ta-
kiwa, haunga ia nga taone, ara nga rota pa-
keha i roto i nga taone Maori.
2. Mehemea i tu tetahi hui nui i runga i te
karanga, me tau ki runga i te tangata, i nga
tangata ranei nana te karanga, te whiu mehe-
mea ia, ratou ranei ka tuku, ka mea ranei kia
tukua he waipiro ki nga manuhiri, ki te ta-
ngata whenua ranei, ki etahi ki tetahi ranei o
ratou, kia kaua e neke atu i te tekau pauna.
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
3. Ki te kitea tetahi tangata e haurangi ana
i tetahi hui Maori, e ahei ana kia whiua ia ki
te moni kia kaua e iti iho i te tekau hereni kia
kaua e neke atu i te rua pauna.
4. Ki te kitea tetahi tangata e haurangi ana
i roto i tetahi kainga Maori ka ahei kia whiua
ki te moni kia kaua e neke atu i te rima hereni
mo te hara tuatahi, kia kaua e neke atu i te
tekau hereni mo te hara tuarua, kia kaua e
neke atu i te kotahi pauna mo ia haranga o
muri iho.
5. Tera e whai hara te tangata mehemea:
(a) I a ia e haurangi ana, ka tomo ia ki
roto i tetahi whare runanga, whare karakia,
i tetahi atu whare ranei o te katoa i roto i te
kainga.
(b) Ka hari ia i te waipiro ki roto i te
tahi whare runanga, whare karakia whare ra-
nei o te katoa.
(c) Ka inu ia, ka mea ranei kia inu tetahi
atu ta gata, i te waipiro i roto i te whare ru-
nanga, whare karakia, whare ranei o te katoa.
A, ko taua tangata me whiu ki te moni, kia
kaua e iti iho i te rima hereni, kia kaua e neke
atu i te kotahi pauna mo te hara tuatahi, a,
kia kaua e neke atu i te rua pauna mo te hara-
nga i muri iho.
NGA TOHUNGA.
1. E kore rawa e tika tetahi tohunga, tetahi
tangata ranei e kiia ana he tohunga ki te mea
kia kaukau tetahi turoro, e mahia ana e ia, ki
te wai matao.
2. E kore rawa e tika kia arai, kia whaka-
raruraru ranei tetahi tohunga, kei tae mai he
takuta ki taua turoro, kei mahia ranei ki nga
rongoa pakeha e rite ana mo tona mate, e wha-
karitea e te takuta mo taua mate.
3. E kore rawa e tika tetahi tangata, e kiia
ana he tohunga, kia tono moni, taonga ranei,
hei utu mo tana mahi.
4. Ko te tangata e takahi ana i tetahi o nga
tikanga whakahaere 1, 2 me te 3, e tika ana
kia whiua ia ki te moni kaua e neke atu i te
tekau pauna.
5. Mehemea i runga i te whakahaere a te-
tahi tangata e kiia ana he tohunga, ka huihuia
e ia tetahi ropu tangata, a ka noho i tetahi ka-
inga, ka haere atu ranei i tetahi kainga ki
tetahi atu kainga me taua ropu, a ka whaka-
aro te Kaunihera, tetahi Komiti Marae ranei,
tera e pa he raruraru, he mate ranei ki nga ta-
ngata o tetahi kainga, ki tetahi ranei o ratou,
ara, ka pau a ratou kai, o ratou rawa ranei, ka
pa mai ranei tetahi atu mate, ka ahei te Kau-
nihera ki te tuku panui atu ki taua tangata
kia whakamutua tana mahi, a ki te tohe
ia ka ahei te Kaunihera ki te whiu i a ia ki te
moni kia kaua e neke atu i te rima tekau pau-
na.
6. Ka ahei te Kaunihera ki te whakaputa
raihana, i runga ano ia i te ata uiui, ki nga ta-
ngata e matau ana ki te mahi i nga rakau
Maori, me nga wai-rakau, mo te wa, a i runga
i nga tikanga e kitea e te Kaunihera he tika.
Me whaimana taua raihana ki roto anake i te
takiwa.
INGARANGI ME TIAPANI.
NO Hanuere 30 1902 ka timata te tiriti i
waenganui o Ingarangi me Tiapani;
he tiriti whakakotahi i a raua mo nga ra e pa
ai te raruraru ki tetahi o enei inana e rua, e
awhina ai tetahi i tetahi. I whakaritea ai
tenei tiriti hei whakawehi i a Ruhia me era
atu mana e whai ana kia riro i a ratou etahi
wahi o Haina. Ko te whai a Ruhia kia riro i
a ia a Korea, he whenua e nui ana te panga o
Tiapani e tata ana hoki ki tera whenua. Kua
puta noa atu te kupu a Tiapani ki te tangohia
e Ruhia a Korea ka tuku ia i a ia ki te mate.
E whakaarohia ana e nga tangata matau he
mea nui rawa tenei ki Ingarangi no te mea he
mana kaha a Tiapani e tata ana ki Haina, ki
te take o nga raruraru maha i puta nei i enei
tau. E whakaarohia ana tera pea a Amerika
e uru ano ki tenei tiriti.
PITOPITO KORERO.
PIHOPA O MERENIHIA.
ITE Pihopa o Merenihia e haereere ana i
nga motu kei te taha whakararo atu o
Niu Tireni nei ka tae ia ki tetahi motu ko Ti-
kopia te ingoa. Ko nga tangata o reira i ahua
penei ano me te Maori nei. I reira ka kite ia
i etahi tangata roroa, te mea tino roa e 6 putu
e 7 inihi. E mate ana nga tangata o taua
motu i te kore kai, kaati i hoatu e te Pihopa
nei he kai ma ratou ka haere mai ia. E haere
ana ia ki Ingarangi ki te tiki i te kaipuke hei
kawe i a ia ki nga motu huhua o tona pihopa-
tanga.
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE HUI KI RATA, TAI-HAUAURU.
PEPUERE 4 KI TE 7, 1902.
NO te Turei te 4 o nga ra o Pepuere 1902
ka tu tetahi hui whai tikanga ki Rata,
takiwa o Rangitikei, Tai-Hauauru, i roto i te
rohe kaunihera o Kurahaupo. Ko te tikanga
o taua hui, he hui topu na nga Kaunihera
Marae o te Tai Hauauru. E toru nga Kau-
nihera i tae nui mai nga mema ko Whanganui,
ka Tongariro, ko Kurahaupo. He tangata
takitahi o Raukawa, o Taranaki. Otira e
taea te ki i mene mai nga iwi me nga hapu o
te rohe o Taupo ki roto o Whanganui, ki
Waitotara ka ahu whakatetonga ki Horowhe-
nua, he takitahi o tua atu. I reira nga ranga-
tira, nga tangata whakahaere tikanga o tera
takiwa o te motu. Heoi nga manuhiri o waho
rawa ko Timi Kara, Minita mo te Taha Maori,
ko Henare Tomoana raua ko Peni Te Umai-
rangi o Heretaunga, ko Apirana T. Ngata, te
Kaititiro o nga Kaunihera Marae.
E wha nga ra i tu ai te hui a he maha nga
take nunui i oti. Koia enei e whai ake nei, a
e taia ana hei panui ki nga mema o nga Kau-
nihera Marae me nga Komiti i raro i a ratou,
ki nga reo korero me nga tangata whakahaere
o nga motu e rua. E ahu ana enei take ki te
Kawanatanga, a ki te Huihuinga Nui o nga
Kaunihera Marae.
Ko nga Take enei.
1. Ki te whakaaro a tenei huihuinga he mea
tika kia whakatikatikaia "Te Ture Kaunihera
Maori 1900 " i runga i enei aronga e whai ake
nei ara:—
(a) Me takiri atu ki te tekiona 16 o taua
Ture tenei rarangi iti ara:—
• (21) Hei whakariterite, hei uiui, hei whakawa,
hei whakatau i nga hara ririki e pa ana i waenganui o
nga tangata Maori ara i te whakapae me te korero kino,
i te ringa pa ki te tangata, i te puremu, i te tahae.
(22) Hei whakatakoto hei hanga hoki i etahi tika-
nga e taea ai te whakariterite, te whakawa, te whaka-
tau nga nama a nga tangata Maori ki a ratou ano,
mehemea ia kaore e neke ake te nui o te nama i te £20,
a mehemea ka hiahia te Kai-tono ma te Kaunihera me
nga Komiti i whakaturia e te Kaunihera e whakarite-
rite, e uiui, e whakatau.
(b) Me patu te kupu " Maori" i te raina
tuatahi o te tekiona 25 o taua Ture, a me
whakakapi ki te kupu " tangata."
" Me tuku atu e tenei huihuinga te kupu ki
te Huihuinga nui o nga Kaunihera Maori kia
whakaarohia e taua Huihuinga kia whakawhi-
whia nga Kaunihera Maori ki tetahi mana ki
te uiui a ki te hanga ripoata mo nga tono
tiwhikete penihana kaumatua e kore nei e taea
e te Kaiwhakawa Tuturu te haere a tinana ki
te uiui, a mehemea ranei e tukua atu ana e te
Kaiwhakawa ma te Kaunihera Maori e uiui."
3. "E inoi ana tenei huihuinga ki te Minita
mo te Taha Maori kia whakamahara atu ki
ona hoa Minita a te pootitanga moni mo nga
mahi o te Koroni a tenei Paremete e haere mai
nei kia nekehia ake te moni awhina mo nga
Kaunihera Maori kia kaua e iti iho i te £100
ma te Kaunihera kotahi i te tau mo nga tau
tuatahi."
4. "E whakamahara atu ana tenei hui ki
nga Kaunihera Marae kia whiriwhiri a kia
whakatakoto tikanga ratou i roto i etahi hui
e karangatia e ratou i roto i o ratou iwi mo
nga taonga o nga tupapaku e moumoutia
nei i runga i nga tikanga Maori, ara e
nehua tahitia ana me nga tupapaku, kia takoto
he kupu i a ratou kia whakakorea taua tikanga
e nga huanga, a ki te hiahia ratou kia hunaia
kia rukea atu ranei aua taonga kia riro ma te
Kaunihera e tuku ki tetahi huarahi e whai hua
ai hei whakapai mo nga urupa, hei awhina
ranei i nga hohipera.
5. E whakamihi ana tenei hui ki te whaka-
aro o te Kawanatanga i paahitia ai "Te Ture
mo nga Taonga Maori Tawhito 1901" hei
pupuru i aua taonga kei puta atu ki waho o te
Koroni, a e tono aha kia whakamana nga
Kaunihera Marae hei Kaiwhakahaere ma te
Minita Maori hei tieki i nga taonga Maori e
meatia ano kia hokoa ki nga pakeha ki etahi
tangata noa ranei, kia ahei aua kaunihera ki
te hoko i aua taonga me era atu taonga Maori,
ma te Kawanatanga e utu nga moni a te Kau-
nihera i pau i te whakawhaititanga i aua. tao-
nga.
6. Ki te whakaaro a tenei huihuinga he
mea tika kia awhina nga Maori e noho ana i
roto i ia takiwa Kaunihera i ia takiwa Kauni-
hera kia kohia e ratou he kaupapa moni hei
oranga e taea ai e nga Kaunihera Maori te
timata a ratou mahi whakapai marae.
7. Mo te taake kuri;—
(a) Ki te whakaaro a tenei hui he mea
tika kia utua nga taake o nga kuri a nga
pakeha e noho ana i runga i nga whenua i
riihitia e nga Maori ki a ratou ki te Kaunihera
Maori o te takiwa.
(b) Me tahuri ia Kaunihera ia Kaunihera
Maori ki te uiui ki nga Kaunihera pakeha i
roto i to ratou takiwa, ki nga pakeha hoki e
riihi ana i nga whenua Maori i o ratou mahara
mo runga i tenei take i runga ake nei, hei mea
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
kia ata whakariteritea atu ai i waho i waenga-
nui i nga Kaunihera Maori me nga pakeha i
mua mai o te Kokirihanga atu i taua take ki
te Paremete.
8. Ki te whakaaro a tenei hui he mea tika
Ua whakaarohia e Te Kawana nga takiwa
Maori kaore i taea nuitia e nga mahi a nga
Kaunihera Pakeha kia kahititia aua takiwa hei
takiwa motuhake e ahei ai te reiti i nga whenua
Maori i raro i nga ture Reiti, a ko te mana
reiti i roto i aua takiwa me whakawhiwhi ki
te Kaunihera Maori o te takiwa.
9. He mea tika kia uru he kupu ki roto i
nga pukapuka tuku whenua ki te Kaunihera
Whenua ko nga reiti ko tetahi wahi ranei o
nga reiti o nga whenua e riihitia ana e taua
Kaunihera me utu ki te Kaunihera Marae.
10. He mea tika kia utua nga reiti o nga
whenua Maori ki nga Kaunihera Marae. A
i te mea e whakaarohia ana tera e pakeke nga
Kaunihera pakeha mo tenei take, me whaka-
matau e tenei e tenei o nga Kaunihera mehe-
mea e kore e whakaae mai nga Kaunihera
Pakeha kia homai ki a £10 i roto i te £100 o
nga reiti e kohia ana e ratou o nga whenua
Maori ma nga Kaunihera Maori.
11 Kia tonoa ki te Minita mo nga Reriwe
kia whakatikatikaia nga tikanga whakahaere
mo nga tikiti tereina kia homai ki nga Maori
e haere ana ki nga hui o te Kaunihera Whenua
Maori, o te Kaunihera Maori (Marae) te
whakangawaritanga e tukua nei ki nga Maori
e haere ana ki nga uhunga me nga tuunga o
Te Kooti Whenua Maori.
12. Mo nga Taru Kikino :—
Ki te whakaaro o tenei hui ko nga huarahi
tika enei hei whakahaerenga ma nga Kauni-
hera Maori i tenei wa mo nga taru kikino i
raro i nga tikanga o te tekiona 23 o " Te Ture
Kaunihera Maori, 1900," ara:—
(1) Me whakahau e te Kaunihera kia whakapaia
nga taru kikino, ara te parakipere, te paahi, te tatara-
moa i runga i enei whenua ara
(a) Nga whenua Maori i roto i te rohe o te pa
Maori.
(b) Nga whenua Maori e uru nei kotahi, tokorua
ranei nga Maori ki roto i te taitara o taua whenua, a
kahore i riihitia, i te nohoia ranei e etahi tangata ke atu.
(c) Nga whenua Maori no nga tangata maha atu
i te tokorua mehemea e nohia ana e etahi tangata
Maori e mahia ana e ratou hei painga mo ratou, mehe-
mea ranei kei te riihi ki tetahi ki tetahi atu Maori ranei.
Me ngaki aua taru kikino i roto i nga ra e whakaritea
i roto i te panui a te Kaunihera.
(2) Mo nga whenua i roto i te rohe o te kainga me pa
enei tikanga e whai ake nei ara:—
(a) Me tahuri ia tangata e noho ana i runga i te
whenua i roto i te rohe o taua kainga ki te huna i nga
taru kikino, haunga ia nga taru e whakatupuria ana
hei taiepa; ko era taiepa me ata tapahi, me whakapai
e ia i nga wa tika o te tau/me te huna atu i nga wahi
i tapatapahia.
(b) Mo nga wahi i roto i taua pa e waihotia ana
hei whenua mo te katoa, hei marae mo te pa, hei urupa
ranei, ka ahei te Komiti Marae ki te whakahau ki nga
tangata katoa o te pa kia mahia e ratou, a ki te kore
kia kohia e ratou he moni e taea ai e te Komiti te utu
tetahi tangata hei huna i aua taru kikino.
(c) Mehemea e tapahi ana tetahi rori ma roto ma
te taha ranei o tetahi kainga Maori ma ia tangata o
taua kainga e ungutu ana tana whenua ki te rori e
whakapai nga taru kikino o te rori tae atu ki waenga-
nui o te rori.
(d) Ka ahei te Kaunihera ki te whakatakoto
whaina mo te tangata kaore e whakarite ana i nga
tikanga o tana panui.
3. Mo nga whenua e whakamaramatia nei
e te wharangi I., ehara nei i te whenua kei
roto i te rohe o tetahi kainga me whakahaere
e te Kaunihera i runga i nga tikanga o " Te
Ture mo nga Turu Kikino 1900."
4. Mo nga mara, me tahuri ia tangata nana
tetahi mara ahakoa kei hea taua mara ki te
ngaki i nga taru kikino o tana mara i te takiwa
e takoto noa ana kaore i te tupuria e te kai,
kei whiua ia.
Heoi nga take nunui o tenei hui. A muri •
ake nei te ata whakahaerea ai ki nga huihuinga
o nga Kaunihera o te motu a ki te Kawana-
tanga hoki.
Ko tetahi o nga ripoata ara ko nga kupu
tohutohu ki nga Kaunihera Marae mo a ratou
mahi tera ano e tukua atu.
Heoi
Na APIRANA T. NGATA.
Nepia, Pepuere 11, 1902.
TE KURA PAE A MAHIA.
KI TE PlPIWHARAUROA.
E MANU tena koe. Haria atu enei ku-
pu hai titiro iho ma oku hoa, koia ka
tuhia ki raro nei. E hoa ma kua kite ahau i
nga korero a Takaanui Tarakawa mo te Kura
pae a Mahia. Kati me pitopito ake e au te
wahi hai korerotanga maku. Koia tenei.
1. E ki ana a Takaanui Tarakawa no runga
i a Te Arawa aua kura, ko te tangata nana
aua kura ko Tama te Kapua; he mea whiu ki
te moana he kitenga mai i te rata e nini ana.
Ko nga ingoa o aua kura ko Tuhepo ko Tuheao.
I ki ano a Takaanui Tarakawa i kite ia i
aua kura, i te wa o te matenga o Hikareia
Ngamoki, he rangatira no te Whanau-a-Apa-
nui. I ki ano a Takaanui ko aua kura kai
roto i tetahi ana kei Omaio ko Moaho te ingoa.
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
Kati nei aku wahi e korero ai inaianei, taihoa
au e korero mo te roanga o ana korero ara mo
te haerenga mai o nga waka.
Taku korero mo te wahi tuatahi me patai
ake au. I whiua ki te whea takiwa o te moana
aua kura, inahoki te korero a Takaanui i tika
ke a Te Arawa ki te Korokoro o te Parata i
pa ke atu ki Ongatoro ? Kei whea te raata i
whakaahuatia nei kei te whatoro tonu ake te
tangata ki nga nini i runga waka, tirohia te
ahua kei nga whare kura ? No reira au ka ki
mehemea taua raata kei Tikirau me ki e au he
teka taua korero me taua whakaahua. E hoa
ma e kore rawa te waka e tata ki te tuawhenua
o konei, he kino te moana he kino hoki a uta.
Tona whakatauki mo te kino ko " te koringa
o Pawa."
Kaore rawa nga kaumatua o te Whanau
Apanui i kite i aua kura, ara nga kaumatua e
ora nei me nga mea i mate tata atu nei ina
hoki i kite ano ratou i te matenga o Hikareia
Ngamoki, kaore ratou i kite i aua kura engari
i rongo korero ratou i taua wa ko aua kura kua
hunaia i mua atu kaore hoki ratou i rongo ko
Tuhepo ko Tuheao nga ingoa o aua kura;
engari ta ratou i rongo ai ko Mokonuiarangi
te ingoa o tetahi ko Tauninihi te ingoa o tetahi
o aua kura. . Ina hoki te whakaatu a nga pa-
keke kia ratou ko Mokonuiarangi kei Kauae-
nui e huna ana, he maunga tenei kei Whanga-
paraoa, kei roto i te mahunga o Putahou he
tipuna tenei no matou.
WHAKAPAPA.
Putahou
Pakipaki Rauiri
Kahukura Amaru
Te Hata Te Kani a Takirau.
Ko Tauninihi kei roto i tetahi waro kei Te
Kaha ko Moaho te ingoa, kei roto i te mahu-
nga o Tataiarangi.
WHAKAPAPA.
Tataiarangi
Ruaehu
Ripeka
Teretiu te Arakirangi.
Nga Taonga o runga i a Tauira-mai-tawhiti.
1. Ko aua kura nei kei konei te wahi i pae
ai, kei te mau tonu te tohu ki runga i te kohatu
maaku e whakaatu kia koutou.
2. Ko te harakeke kei te tipu tonu, ko tana
mahi he patu i te hauaraki kia marino te mo-
ana, maku ano e whakaatu kia koutou.
3. Ko te ika nei ko te moki kei konei tonu
e noho ana, kei te mau tonu ona tikanga katoa
me ona tapu hoki. Ki te takahi tetahi tangata
i ona ture e kore e ngaro i a ia te whakaatu ki
taua tangata e takahi ana. Ko tana whaka-
atu tenei. Ahakoa e rima nga waka ki te
tauranga kotahi, ka mau he ika i nga tangata
katoa ko taua tangata i takahi ra i aua ture e
kore rawa totahi kotahi e mau i a ia ahakoa
wiki, marama ranei e hi ana; me haere ra ano
ki ona tangata mahi katahi ano ka mau i a ia
he ika. Kua taea e te pakeha te whakateka
kua ki ratou he pono aua tikanga. He aha
ia nei te take kia whiua noatia aua taonga.
Kati e nga hoa, me ata titiro e tatau te ahua o
a maua korero ko Takaanui Tarakawa. Ki
te oti ia koe enei korero te ta me tangikiu atu
ahau ki a koe. Kia ora tonu koe.
Na to koutou hoa
MANIHERA WAITITI.
Whangaparaoa.
"KIA ORA TONU KOE!"
KO te kaupapa o te waiata nei; ko te
haerenga o tetahi o nga tama taane o
Niu Tireni nei i roto i tetahi o nga ope hoia
ki Awherika ki te whawhai. Ka tae ki te mu-
tunga o tona wa whawhai, haere atu ana ki te
kainga o ona matua i ingarangi; noho atu
ana i reira. E whakaatu ana tenei i te pono
me te ngakau rangatira o te wahine whaiaipo
i mahue iho nei ki muri: he whakaatu i te pu-
mau o tona aroha. Kahore he tangi he aurere
kahore he reo kino : heoi ano te manawa ora i
ora roa ai ia, heoi ano tona hoa i te ao i te po,
heoi ano te kai whakamahana i tona manawa,
ko ona wa wawatanga ki tona tau aroha i pa-
mamao.
I ki mai koe ko au hei tau aroha mou
I to haerenga atu i konei
No reira e hoa i whanga roa ai
Ahau ki to hokinga mai ano.
Kaua ra ahau e whakarerea
Kua tuku ke mai hoki koe ki au
Na konei ahau i wawata tonu ai
I inoi hoki ai, " Kia Ora tonu koe."
Ahakoa mamao atu to kainga i ahau
Kaore koe e warewaretia
Mou anake ra i ora roa ai ahau
Kia pumau to aroha mai ki au.
Mou anake ra aku wa wawata roa
Aku wa manawa reka o katoa
Na konei ahau i wawata tonu ai
I inoi hoki ai, " Kia Ora tonu koe."
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
ROTORUA-NUI-A-KAHU.
ROTOMAHANA.
I uru ano te whakaaro ki te ngakau mo te
haere kia kite i Waimangu i Wai-o-Tapu, i
era wahi whakamiharo o Rotorua, otiia kahore
i taea i te kino o nga huarahi i te marangai:
hiahia ano mo te haere ki Rotomahana kia
kite i te whenua i pakaru nei i te tau 1886.
Otira ahakoa kaore au i tae ki reira tenei ano
etahi korero mo Rotomahana. I mua atu o te
pakarutanga o Tarawera ko Rotomahana pea
te wahi whakamiharo atu i te ao, na reira i te
pakarutanga ngaro ana i tenei ao tetahi taonga
nui i homai e te Atua hei matakitakitanga ma
te tangata. He iwi te Maori kaore e tino
mohio ki nga mea ataahua i hangaia e te
Atua hei whakamanawareka i nga kanohi o te
tangata. E kite ana ahau e tahuna ana e te
Maori ki te ahi etahi ngahere ataahua, ehara i
te mea hei tupunga kai engari hei tahu noa
iho. He ao ataahua tenei ko te tangata anake
i kino.
Mai o te pakarutanga o Tarawera a no
tenei tau rawa katahi ano ka ata tirohia a
Rotomahana. I haere etahi pakeha ki te
titiro i te peheatanga ranei; i haria ano e ratou
he poti mo ratou; i tino uaua ta ratou amo-
hanga i to ratou poti. Te taenga ki Rotoma-
hana ka tukutukuna ma te taura ka tatu ki
raro. Ka eke ki te poti ka hoe ratou ki te
wahi i whakaawhia ai kei reira tetahi o nga
piua nunui ara ki te pakeha te Pink Terrace.
Na i te hangaitanga ki reira e pupu tonu ana
te wai wera i roto i te wai matao, rere ana te
ratou poti i roto i te wahi koropupu. Ina
pakaru kau te poti ko to ratou matenga. 1 to
ratou tatanga ki te tahataha ka rongo ratou i
tetahi mea ano he tima hoe-rapa e huri ana.
I whakaaro ratou kahore ano tenei wahi kia
pakaru engari kei takoto ora tonu i roto i te
paru i raro i te wai. I muri iho i te pakaru-
tanga nei o Tarawera kua nui rawa te wai o
Rotomahana i te kore putanga. Inaianei e
tata ana ki te kotahi rau putu te tiketike o te
wai o Rotomahana ki runga ake o te wai o
Tarawera, heoi ki te karia he awa hei whaka-
hekenga mo te wai o Rotomahana ki tetahi
atu roto tera pea e whakaea nga wahi tipua o
Rotomahana ka tekau ma rima nei nga tau i
tapukengia ai. Ki te taea enei wahi ano te
rite kei te whakaarahanga tupapaku rangatira,
ingoa.nui. Tena ra e Rotomahana e tangihia
nei i enei tau maha, hoki mai ano ki te ao
turoa, hei matakitakitanga ma te kanohi hei
whakamiharo ma te ngakau.
PIHOPATANGA O WAIAPU.
Hui Topu.
KA tu te Hui Topu o te Hahi Maori i
tenei Pihopatanga ki Manutuke, Tura-
nga a te 9 o nga ra o Maehe e haere ake nei.
Na W. L. WAIAPU.
NA TE ETITA.
KANUI to matou pouri mo te roanga o te
rerenga atu o ta tatou manu ki a kou-
tou, otira he takiwa Kirihimete tenei kua
pahure ake nei, a i te haereere nga kai whaka-
rere i te mahu. Heoi kia ora koutou katoa.
HE WHAKAATU.
Ka tae te Pihopa o Waiapu ki enei kainga
a Maehe ki te kore he raruraru e pa he aitua
ranei.
MAEHE.
RATAPU. 9 Manutuke.
10 Hui Topu.
11
RATAPU. 16 Uawa.
23 Kawakawa.
PARAIRE PAI 28 Rangitukia.
RATAPU. 30 Kaharau.
MO TE WHAWHAI.
KANUI te whakamihi o te Kawanatanga
o Ingarangi mo te tono a nga Maori
kia tukua ratou kia haere ki te whawhai; otira
e pouri ana taua Kawanatanga i te mea e kore
e taea te tuku i nga Maori ki te whawhai.
HE PANUI.
KEI a matou etahi Katikihama hei Akoranga ma
te Tamariki, me Nga Inoi mo nga Ratapu.
Ki te whakaatu mai tetahi o nga minita i ana e hia-
hia ana he tukua noatia.
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA te marama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutepeta me pane ranei.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka takaia tana Pepa ki te awhi whero; e rua
nga putanga pena ka whakamutua te rere atu a te
Pepa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero; kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa:—
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri,
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei: ko te utu :—
He mea nui, kiri noa ... 2/6
He mea nui, kiri whero ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/-
He mea nui kiri pai rawa ... 5/6
He mea paku, kiri whero ... 1/6
He mea paku, kiri pai ... 2/6
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
He Himene ... ... -/6
Ki te tono Himene nga Minita ki a
J. Upton, Akarana, ka iti iho te utu.
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera, ki te
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi 7/-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-, 3/6,
4/-, me te pane kingi 3d. •
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
10/- J H. Pope. 5/- Rapata Tewai, H. Heteriwika, H. Hiku,
A. MacKenzie, F. Smith, Wikiriwhi te Tuaahu. Pene Heihi, Rev.
R. te Aihu, Nikorima Poutotara, Haketa te Hautahoro, Pita
Pokia, Mrs. Beattie, Tiwini Poharama, 2/6 R. P. Kamiti,
R. Matawhina, H. Tipene, Wi Hapihana.