|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 49. 01 March 1902 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa,
• • •
he Kupu Whakamarama.
NAMA 49. • GISBORNE. MAEHE 1902.
TE KAINGA TAUIRA.
Ko te roanga o te whaikorero a Reweti Kohere, i
te tau, 1897. i taia i te NAMA 47.;
KAORE nga whaea Maori e tino mohio ki
te whakatupu i a ratou tamariki, kahore
ratou e pehi ana i nga tikanga he a o ratou
tamariki i te itinga kahore e whakaako ana kia
whakahonore i 6 ratou matua. Ki te whaka-
aro a te Maori heoi ano te huarahi hei whaka-
putanga ma ratou i to ratou aroha ki a ratou
tamariki ko te hoatu i nga mea katoa e hiahia-
tia ana e ratou, ko te tuku hoki i nga tamariki
kia mahi i a o ratou ngakau i hiahia ai. Hei
te pakeketanga o nga tamariki ka miharo nga
matua ki te whakakeke, ki te pakeke o nga
ngakau o a ratou tamariki.
Ko tenei me korero hoki tatou mo nga papa
Ki te kore nga tane e awhina e kore a tatou
tikanga e oti. Ko te tino tikanga he takiwa
poto noa iho o te tau te wa e mahi ai te tangata
Maori, ko te roanga o te tau e mangere ana ia.
Ko etahi tangata e kore rawa e panuku atu i
o ratou kainga ki te rapu mahi. Heoi ano ta
ratou ko te mahi taewa, kumara, kahore e
haere ki te mahi moni hei hoko kakahu, kai
hoki ma ratou me a ratou. Kahore o ratou na
whakaaro e hihiko ana, e wawata ana. Heoi
ano ta etahi Maori e whakaaro ai ko tona kore
e noho i waho, ko te whai taewa hei pupuri i
tona wairua, ko te kanukanu hei hipoki i tona
tuara. Mehemea e whi whiwhi ana ia ki enei mea
ka tatu tona ngakau. E kore he awhina a
tenei tu tangata i a tatou. Otira e mohio ana
ahau e hiahia ana te nuinga o te Maori ki te
mahi. He nui te Maori e haere ana ki te tua
ngahere, he tokomaha he hipi a ratou. Kua
timata te mohio o Ngatiporou ki te pai o te
whakamahi i o ratou whenua, otira ko nga
take raruraru ano o nga ra o mua mai ra ano
kei te pehi i to ratou puku mahi. Ki taku
whakaaro ko te tikanga pai hei whakamahi i
nga whenua o te Maori kia puta ai he painga
ki te iwi kainga, ma te ture e titiro te hunga
e whai paanga ana ki tetahi whenua nui, katahi
ka whakarite ai ratou i tetahi tangata e mohio
ana ki nga mahi hipi, hei whakahaere i te
whenua, me whakatakoto ano etahi tikanga e
kore ai e puta nga mahi tahae. I nga tau
tuatahi e whakapaingia ana te whenua e whi-
whi ano te iwi kainga i te mahi. Ko tenei te
tikanga a nga tangata o Reporua. I tenei tau
nui atu i te kotahi rau peere o nga huruhuru
o a ratou hipi. Ko to ratou rangatira ano, he
tangata e mohio ana ki tana mahi, he tangata
hoki e whakawhirinaki ana tona iwi, ko ia te
kai whakahaerea o a ratou hipi. Ka whaka-
puta ano au i taku whakaaro kia awhina to
tatou Kotahitanga i etahi tamariki e haere ana
ki te ako i nga mahi paamu, kia taea ai te ra
ka tu ratou hei kai whakahaere i nga whenua
o o ratou iwi. Kua kite tatou ko tetahi o nga
take mate e kukume nei ki te he i nga tamariki
e hoki mai ana i Te Aute ko te kore mahi
pumau, a i te mea e kore te Iwi Maori e akona
ki te pumau tonu o te mahi i nga wa katoa, e
. kore a tatou whakaaro e tutuki, e kore e oti.
Kahore hoki au i te mea he mahi hipi anake
te mahi ma te Maori. He nui o te Iwi Maori
kahore kau o ratou whenua; me mahi enei ki
te pakeha, he nui nga huarahi mahi e tuwhera
ana ki a ratou. Heoi, ka mea ahau ko te iwi
o te Kainga Tauira me mahi tonu i nga wa
katoa.
Me pehea e taea ai enei mea katoa ? Kia
whai kai whakahaere, kia u, kia matau, kia
hihiko. Ko te hoa wahine o te minita o te
kainga, ko tetahi atu wahine ranei, me te
awhinatia etahi tamariki wahine whakapono —
ma tenei wahine e arahi nga wahine ki nga
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
huarahi pai, a e aru ratou i a ia. He iwi ata-
whai, whakarongo ki te whakaako te wahine
Maori, he iwi whakanui i te hunga pai. Ko .
te minita ko tetahi rangatira ranei hei arataki
i nga tane. Mehemea he tangata whakapono
te kai whakahaere o te teihana hipi, e tino nui
te pai e oti i a ia ki te hunga e arahi ana i raro
i a ia, ae, e hira ake tona mana i te mana o te
tangata i tino motuhia hei minita. He mea
ahuareka rawa no te whakapono te kite i te
tangata ehara nei i te minita e tahuri nui ana
ki te Atua.
Kua whakaarohia nei e tatou nga mahi ma
nga tangata o te kainga, ko tetahi mea ano hei
whakaarohanga ma tatou — he mea nui hoki—
ko nga takaro. E rite ana te Maori ki era atu
iwi o te ao; he hiahia ki te takaro, a ki to
whakarerea e tatou te whiriwhiri i tenei mea,
e takahi aua tatou, i a tatou tikanga. K he .
ana ano hoki nga tangata e mea ana kei te he •
te tangata kei te hape ranei tona whakapono
mehemea/ki te u tonu ia ki nga mahi takaro.
E he ana ano hoki nga tangata e tautoko ana
i nga mahi ahuareka kahore nei e tika La
whakaritea ki ta te Karaiti tikanga, he mea e
he ai ratou ano e taka ai ranei te ngoikore.
Ki te tango tatou me hoatu ano hoki tatou.
E kore e taea te pupuri te tangata kei haere
ki te paparakauta ki te. kahore whe mahi he aha
ranei hei pupuri i a ia. He aha te mea pai
atu i nga ra kore mahi ki te huihui nga tangata
o. nga kainga, ko nga taitamariki ki te takaro
ko nga kaumatua ki te matakitaki, ki te huihui
ranei nga kura e rua ki te tauwhainga i nga
mahi takaro, i te whutupooro i te kirikiti, i te
hoki me era atu takaro e pai ana ma te tama-
riki ; me tautoko enei mahi ma te Karapu
Takaro o Te Kainga Tauira e whakahaere.
Kaore e pai te whutupooro ma te pakeke,
kaore e pai te purei kia meinga hei take mo te
kino, me waiho tenei takaro ma te tamariki
kura. E pouri ana ahau mo te nui rawa o te
kanikani i nga kainga maori, e whakaturia ana
ano he kanikani hei huarahi moni mo nga
mahi a te Hahi. Kua kite ahau i te kino e
puta mai ana i runga i te kanikani e puta mai
ana te kino i roto. Na te kanikani ka ngaro
te whakama o te kotiro, te mea hei pupuri i a
ia kei taka ki te kino.
(Tana te roanga.)
MO TE IWI MAORI.
I TETAHI huihuinga i Akarana, he hui-
huinga na nga tangata o te whare wha-
kakitekite i nga taonga tawhito me nga mea
huhua noa iho, ara he (Museum) ki te pakeha
i puta etahi kupu whakakino a tetahi takuta
mo te Iwi Maori. Te ingoa o taua takuta ko
Takuta Parakiwara (Blakewell). I ki ia he
moumou noa iho nga moni i whakapaua ki te
hoko i nga taonga Maori i roto i taua whare.
ehara hoki i te mea whakamiharo i te me wha-
kapaipai, he iwi tutua te iwi nana aua mea.
Te whakapaua nga moni mo etahi mea pai e
whakaarohia iho ana he mea totika. He nui
ana korero taikaha a koia nei etahi. Ka mutu
tana korero ka tu ake tetahi tangata ka mea
mehemea i rite te mohio o taua takuta ki tona
mo te ahua o te Iwi Maori e kore rawa e pera
te kaha o ana korero. Ka tu ake ano tetahi
ka mea kei te tika tonu te hokonga i aua mea
koia ra hoki tetahi take i whakaturia ai taua
whare. I pera ano te rangi o nga korero a
nga mea i tu i muri iho. I te putanga o te
pepa ahiahi o Akarana ka puta, etahi kupu
whakahe mo nga taunu a taua takuta mo te
•Iwi Maori. ,He nui nga pakeha i whakahe i '
taua takuta.
l etahi ra mai ka haere etahi tamariki Maori
ki te kainga o taua takuta ki te patai atu ki
taua takuta he aha ra te take i pera ai ana ko-
rero mo te Maori; ka ki mai taua pakeha ka-
ore ia i hiahia kia panuitia ana kupu, a kaore
ia i whakaaro ki te ahua o ana kupu i a ia e
whai-korero ana. Heoi i te mea kaore rawa i
puta mai i taua takuta tetahi kupu e whaka-
atu ana i tona pouri mo ana kupu, ka tukua e
Te Waoku o te Whanau-a-Apanui he reta ki
tetahi o nga nupepa o Akarana he reta e wha-
kahe ana i nga korero a taua takuta. Ko nga
whakairo me etahi atu mea a te Maori e wha-
kahetia nei e te pakeha nei. Mahara noa atu
he taonga whakamihi na te pakeha te whaka-
iro, kei tenei pakeha ia ka rereke, me te mea
nei na te Maori i ki atu kia mauria aua mea ki
roto i taua whare i tahuri ai ia ki te ki he iwi
kino te Maori he tutua he aha.
E AITUA AI.
IA te Piriniha o Weiri raua ko tana hoa
wahine i tetahi whakakitekite i Ranana,
tata tonu te pa he aitua kia raua. Kua riro i
tetahi tariana hoiho te kapu a kua hoatu e te
hoa wahine o te Piriniha ki te rangatira o ta-
ua hoiho. I muri tata tonu iho ka oho te ho-
iho ra, te ohonga hinga tonu atu te rangatira
makere atu hoki te kapu i tona ringa. Ko te-
atu tariana kotahi iari tonu te matara atu i a
raua katahi ano ka taea te pupuri.
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
RANGIAOHIA.
[He korero mo te whawhai, ki Rangiaohia
i te tau 1863, i tuhia e tetahi o nga apiha
o nga hoia o te Koroni.—ETITA.]
Ko te whakaahuatanga tenei o te tu o nga whare.
I tuhia i te 23 o Pepuere, 1864.
He korero tenei mo te mutunga mai o ta
matou haere po, me nga korero a Tianara
Kamerana mo nga hoia whenua.
I whakarerea e nga Maori o ratou pa a
Paterangi, a Pikopiko, tutaki katoa ki a matou
i te 22 o nga ra, a whawhai ana. matou ki
Hairini e tata aua ki te Awamutu, whati haere
ana ratou, ahu ana te whati ki Maunga Tau-
tari. 1 muri o te whawhai ki Hairini ka
tuhituhi a Tianara Kamerana, (kahore nei ana
tumanako mai ki nga hoia whenua) ka mea:
Nui atu te tika o te whakahaere o nga hoia
whenua ko K nara Nikihana nei to ratou apiha
whakahau, nui atu to ratou kaikama me to
ratou maia.
Kihai a Paterangi a Pikopiko i tauria e
Tianara Kamerana, ano te mea i tikina e nga
hoia ki muri haere mai ai ka kore noa iho he
tikanga o te mahi nui o nga maori i aua pa,
na ratou tonu tenei kupu mo aua pa, " he
maumau mahi noa. Koi nei te tino take o te
ngakau mamae mo Rangiaohia.
Ko nga korero enei a Potatau.
Ko tona kainga kei Korakonui, e korero ana
ia mo tana i kite ai ia. E tamariki ana ia i te
whawhai ki Rangiaohia, I tuhia ana korero
me te titiro tonu mai ia, na tetahi hawhe kaihe
e noho ana ki nga maori nana i whakapakeha,
koia nei ana korero:—
No te ata o te Ratapu tenei whawhai. I te
atu tu ka puta atu ahau ki waho o te whare,
ka kite ahau i etahi turupa e haere ana ki tua
o te whare. Oma tonu atu ahau ki te whare
o taku papa, kihai ahau i roa ki reira ka tae
mai ko taku tupuna ko Hoani tona ingoa, he
mohio nona kei reira matou i haere mai ai ia
kia mate tahi ai matou, i reira ano hoki a
Ihaia Rawiri me tona tama. No tenei wa ka
puta maua ko taku whaea ki waho ka noho ki
te whatitoka o te whare. Ka rongo atu ahau
i taku papa e ki atu ana ki taku tupuna me
waiho a tatou pu me puta marie tatou ki waho.
Ki ana mai taku tupuna kei te nui ake koia au
i o matua i riro herehere nei i Rangiriri ? Ki
ake ano taku papa, me haere marie tatou i
runga i te ture, oti kihai taku tupuna i whakaae
I tenei wa ka tae mai nga hoia ka patai reo
maori mai ki taku whaea. "Kahore he maori
i roto i te whare," ki atu ana taku whaea
"kahore." Ki tonu ake toku papa ae he maori
kei konei, katahi ka peke mai taua pakeha reo
maori ki te whatitoka o te whare hopukia ana
taku papa tukua atu ana ki nga hoia. . Ka
tomo atu taua pakeha ki te whare, na taku
tupuna tonu ia i pupuhi, mate rawa, katahi ka
kumea te tupapaku e etahi o ratou ki roto ki
te whare. Katahi maua ko. taku whaea ka
whakatika ka ra roto i nga hoia haere ai, kihai
maua i puritia tukua ana maua kia haere
marie, ahu ana ta maua haere ki te whare o
Tamati Pawa, he wahine maori tana wahine.
No muri ka rongo maua i nga hoia e pupuhi
ana. I a maua e noho ana i te whare o
Tamati Pawa ka tae mai te kai whakamaori
o te Kawanatanga, i tenei wa kua tokomaha
nga wahine me nga tamariki i hui mai ki reira.
Ki ana mai te kai whakamaori ki a matou ma
te Tianara te whakaaro mo matou, ki te wha-
kaae kia haere matou e pai ana me haere matou,
ki te tonoa matou ki te Awamutu me haere
matou ki reira, otira ki mai ana ia me noho
marie matou i taua whare. Ka hoki i konei
te kai whakamaori, kua mutu ano hoki te
pupuhi. Whakatika tonu ake matou oma
ana ki te ngahere a ahu ana ta matou haere ki
Rangitoto.
Ko nga ingoa enei o nga Pakeha i kohurutia
e nga Maori i te tau 1863.
NGA TANE.
1. Meredith 7 Strand
2. Kent 8. Ko Keower
5. Calvert 9 Wade
4. Cooper 10. Hamlin
5. Scott 11 Jackson
6. Armatage 12. Gahay
13. McLean
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
He Wahine.
14. Mrs. Fahay
Ko nga Tamariki.
15. Meredith 17. Trust
16, Trust 18. Walton
Tekau ma toru nga tane, kotahi wahine, tokowha
nga tamariki.
TE KOTAHITANGA O TE AUTE.
TE HUI KI TE AUTE.
(Na TIPI-WHENUA.)
Te Whai-korero a Te Wiremu.
ITE ata o te Paraire ka whai-korero ano a
Te Wiremu, te tumuaki ki te hui, ko te
nuinga o ana kupu he tohutohu ki ana tama-
riki.
I mea ia, " Me whakawhetai tatou ki te
Atua mo ana manaakitanga mo tana arahinga
i a tatou. Me whakatupato ano au i a koutou,
me whakahoki ano aku kupu kua rangona ra
ano e koutou, ara, ' Kia papaku te korero, kia
hakahaka kia tauwhena, kia manaakitia ai e te
Atua e te tangata'. Kaua te mahunga o te
tamariki e takiri, kia ngawari, kaua e whakahi,
kei waiho to matua hei hoa riri mou. Na te
Karaipiture te kupu, ' Ki te whakanui tetahi i
a ia ka whakaititia, ki te whakaiti tetahi i a ia
ka whakanuia'. Kia mahara na o koutou ma-
tua koutou i tuku mai ki te kura i whiwhi ai
koutou ki te matauranga—na to ratou matau-
ranga i whiwhi ai koutou ki te matauranga.
Kia pera me te Karaiti i ngohengohe ki ona
matua."
I rongo te Hahi o Ingarangi ki te whakahau
a te Karaiti kia kauwhautia te Rongo Pai ki
te ao katoa na reira i haere mai ai ana kai
kauwhau ki te takiri i tenei iwi ki waho o te
te pouritanga, otira kei te mea te Hahi inaia-
nei kua roa rawa tana whangainga i te Hahi
Maori kua pakari, mana ano ia e kuhu atu,
heoi me haere ana kai kauwhau ki nga whenua
kahore nei ano kia rongo i te Rongo Pai.
• Ehara i te mangere, i te ngenge, i te whaka-
parahako ranei, engari he nui no te mahi.
Ehara i te mea ko Niu Tireni anake te whenua
e hiahia ana ki te Rongo Pai, he mano te ta-
ngata kei te ao nei kahore ano kia rongo noa i
te ingoa o te Karaiti. E mamae ana te nga-
kau mo tenei take. E tika ana te whakaaro
o te Hahi Matua. Me ata whiriwhiri e tatou
tenei take. Kua takoto noa atu taku wero ki
nga Pihopatanga o Waiapu me Akarana. I
kapea e au te Pihopatanga o Poneke no te mea
kua puta noa atu taku whakaaro ki tera wehe
nga. Kahore aku hiahia ki te uta pikaunga ki
a koutou anake engari ki a tatou katoa. Ehara
i te mea taumaha rawa. E mama ana te ioka
a te Karaiti—he mama purahurahu.
Ko tetahi ano e hiahia ana ahau ki te wha-
kapuaki ko te maumau kakahu i te tanumanga
tupapaku. Ko te tupapaku i iti ko nga hanga
i nui. He karakia nehu hanga ehara i te ka-
rakia nehu tupapaku. Ma te tika o te kupu
nei e hou ki roto i o tatou ngakau. I te wha-
ngainga a te Karaiti i nga mano e rima kahore
i takahia te toenga o nga taro, kahore i mau-
mauria, engari i ata kohikohia."
Te Whai-korero a Pihopa Tuati.
I te mutunga o nga kupu a te Atirikona Wi-
remu, ka mea ia kia Pihopa Tuati kia tu ki te
korero. Ko tenei kaumatua te Pihopa tuatahi
o Waiapu, engari i mutu tana noho ki konei
haere ana ki te mahi mihinare i Pahia. I
mea ia:—
" E hari ana ahau i au ka tu nei ki te whai-
korero ano ki te huihuinga Maori, engari he
Arona taku, hei mangai. Ko te waru tenei o
nga tau i whakarerea ai e au te whenua o te
Maori. E whitu aku tau i noho ai ki te whe-
nua tawhito o Na te aroha o te Atua
ka hoki mai ano ahau kia kite i te whenua o te
Maori. He nui nga mea hou e kite ana ahau.
Ko nga. rakau ririki kua rakau nui, ko nga ta-
one ririki kua nui, otira ko te mea hou o muri
i a au, e whakaki ana i taku ngakau ki te koa
kote •' Ropu Taitamariki". No muri i au ka
tupu koutou, ka pakeke. He taitama to kou-
tou kotahitanga. Taihoa ka uru koutou ki roto
etahi mamae. Kahore aku whakaaro ki te
whakangoikore i a koutou engari he whaka-
tupato kia noho rite ai koutou. Ko nga raru-
raru ko nga mamae e puta mai ana kia tatou
hei whakakaha i a tatou. I whakamiharo
ahau ki tetahi o a koutou whai korero kua ta-
ia na Pita Paaka. I mea ia, " Ki taku wha-
kaaro ko nga he katoa o te Maori na runga
mai i te kuaretanga, I etahi takiwa kei roto
tonu te Maori i te pouritanga i. te kuaretanga,
te take he kuare no. ratou ki te Rongo Pai.
E mohio ana ratou ki nga Karaipiture, otira
kaore ratou i te mohio me titiro whakawairua
nga mea wairua, ara ma te Wairua o te Atua
e whakamarama. He iwi karakia te iwi Ma-
ori, otira kaore he ha ora o to ratou karakia,
kahore ratou i te aru i a te Karaiti e whaka-
aturia nei e nga Karaipiture." E pono ana
pea enei kupu, e whakaatu ana hoki i te rongoa.
Ko te mea hei whainga ma tatou he kaha e
nui ake ana i a tatou. He aha taua kaha ?
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
Kei te Paipera e korerotia ana tetahi ropu
akonga, i rite kia koutou. He kareti to ratou
engari kaore o ratou whare penei me Te Aute,
he kai-whakaako ano to ratou, engari kahore
ona whare. Nana te kupu. " He rua o nga
pokiha, he kowhanga o nga manu o te rangi,"
tena ko ia kahore he wahi e takoto ai tona ma-
hunga. He kareti pai tera, no te mea he pai
te kai-whakaako. E toru tau i tu ai to ratou
kura, i aru ai ratou i to ratou kai-whakaako.
He wahi anake ki a ia hei whakaakoranga i te
mano e whakarongo ana. I whakaarahia e ia
te tangata i te mate kia kite ai te ao he mana
nui ake tona i te mate. I mua atu i tona ha-
erenga ka mea ia ki ana akonga hei kai-wha-
kaako ratou ki nga wahi katoa, me kauwhau
e ratou ta ratou i rongo ai ki a ia—te kupu o
te ora. Kei te mohio koutou ki tenei kareti.
Pehea tana kupu kia ratou i mua atu i tana
tononga i a ratou ? Kei nga kupu a Paaka te
whakahoki mo tenei patai. I mea a te Kara-
iti kia noho ratou i Hiruharama kia whiwhi ra
ano ratou ki te kaha i runga ara ki te Wairua
o te Atua. Me tuhituhi e koutou tenei ki o
koutou ngakau. E kaha ai koutou ma te ka-
ha i heke iho i runga. Kahore kau he kaha o
te mihini, i ahu mai te kaha i waho. He mea
ke te tinana o te mihini he mea ke te kaha.
Ahakoa kua oti katoa te tima kahore he pai-
nga ki te kore he kaha. Ma te tangata e tahu
te ahi, ka wera te wai, ka pupu te hu, katahi
ano ka whai manawa, ara i ahu mai i waho,
na te tangata i whakakorikori. Ko to koutou
kotahitanga e rite ana" ki te mihini, otira kei a
koutou ranei te kaha ? Kahore pea koutou i
te whakaaro mo tenei kaha. E kite ana tatou
i te karaka i roto i tenei ruma, kua oti katoa
nga raweke o roto, otira kahore i te haere, no
te mea kahore i whakakoriko ia e te tangata,
me ahu i waho te kaha e haere ai. Kahore au
i te whakaparahako ki to koutou kotahitanga.
He whakatauki ta maua ta te pakeha, " Ma te
whakakotahi ka kaha ai." Ki te rite te hapai-
nga a te tekau tangata i te mea taumaha e
taea e ratou, otiia ki te takitahi te hapai o te
kotahi rau tangata e kore rawa e panuku. Ki
te hiahia koutou ki te whakakorikori i nga tika
nga he a te Maori o nga mano tau kua pahure
nei, e kore e taea e koutou ki te kore e rite ta
koutou kukume, otira ki te rite tonu te to a te
ope, tera e panuku. Kia matua ki koutou i te
kaha i heke iho i runga. I a au i Pahia i tu-
kua ake ki a au nga ripoata o a koutou hui;
he kura taku e whakaakona ana e au ki te reo
Ingarihi. I panuitia e au kia ratou a koutou
korero. Nui atu to ratou miharo i taku kiinga
atu kia ratou ko o koutou tipuna he iwi kai
tangata—i miharo ratou mo to koutou hohoro
ki te ako i te reo Ingarihi i nga tikanga a te
pakeha. Ko te ahua o Pahia inaianei ko tona
ahua ano i nga tau 1300 ka pahure nei, kahore
i te piki kei te tu kau, no te mea kahore te
kaha o te Atua i tera whenua. Tena ko Niu
Tireni ka 6o ano nga tau kua tino pakeke ra-
wa. E mohio ana koutou ki to koutou rereke-
tanga i enei ra. Mehemea kei te weto haere
te kapura ma koutou e ungutu nga motumotu
kia piki ai ano te mura, ara kia ki koutou i te
kaha o te Atua." I tino nui te whakamihi a
te hui ki te whai-korero a Pihopa Tuati, i te
nui o te marama i te whai-whakaaro o ana
kupu.
I mea a Henare Tomoana e tumanako ana
ia kia kaha te kohi moni hei whangai mo nga
minita. E kohi ana ia. Kia kaha te haere a
nga tamariki i nga huarahi o te pai, kaua e tu
i nga kokinga o nga tiriti whakamakiki ai, ko
nga ringaringa ki roto i nga pakete, engari me
awhina me mahi. Kia ngawari koutou nga
tamariki, kaua e whakaataata i te tangata.
I mea a Paratene Ngata me panui nga whai-
korero a Te Wiremu raua ko Te Tuati, no te
mea ehara ki nga tamariki anake enei kupu
engari ki nga pakeke ki te iwi nui. Me tu te
hui a tera tau ki te takiwa o Ngatiporou.
Nga " Kotahitanga" e Rua.
I tu a Apirana Ngata ki te whakamarama i
te turanga o Te Kotahitanga o Te Aute, no te
mea kei te pohehetia e te tangata. I te tima-
tanga no nga tamariki anake o Te Aute, ina-
ianei kua whanui; ko nga mema honore kua
tokomaha ano. No enei tau tata nei ka whai
au i te Kotahitanga o Waitangi;, i tae au ki
Rotorua. Kahore a Te Arawa i whakaae kia
kauwhau au mo te Kotahitanga o Te Aute no
te mea e ai ta ratou, e tu whoa riri ana to tatou
kotahitanga ki to Waitangi. Na Ngapuhi
ahau i awhina. " Kaore matou i aru i nga ti-
kanga Paremete, whenua ranei, i waiho ena
take ki te Kotahitanga o Waitangi, heoi ta
matou i whai ai ko te tahitahi i nga marae,
otira e kitea ana inaianei e kore e taea te wha-
karere rawa nga take e pa ana ki nga whenua
ko te whenua hoki to te Maori tino take mai o
te ora. I uru ano te Kotahitanga o Te Aute
ki roto ki te hanganga o te Ture Marae; na
tenei kotahitanga i tu ai nga kura mahi a-ringa.
E amuamu ana te tangata i enei ra ki te kore
o nga tamariki o Te Aute e manaaki i te kura
i Te Raukahikatea, inaianei ka ki te kareti i
nga tamariki o Te Aute, heoi kia kaha te iwi
ki te kohi moni hei oranga mo ratou a te wa e
tu ai ratou hei minita. He mama noa tenei
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
mahi i nga wa o mua, ro enei ra ka huhua
nga whakaaro o te tangata. Kei te tatari te
iwi kia kite o ratou kanohi i tetahi mea kua
ata oti rawa, kua maha rawa tenei nga tau i
kauwhau ai tatou.
I ki a Reweti Kohere kua rongo ia e korero-
tia ana, i kite ano hoki ia i roto i Te Puke-ki-
Hikurangi, i nga kupu mo te whai-korero a
Peneti i te, whare o te Kawana i tera tau.
Kei te pohehetia e te tangata nga kupu a Pe-
neti. I whakaatu ia i nga mate i nga he o te
Maori ki te pakeha, kia awhina ai te pakeha i
te Maori, mehemea hoki ki te korerotia ko nga
painga anake o te Maori, he aha i tono moni
ki te pakeha. Me korero nga mamae kia ho-
mai ai he rongoa. Otira i korero ano a Peneti
i nga kuaretanga o te pakeha i nga wa o mua
tena ko te Maori kaore ano kia 100 nga tau
kua taea a waenganui o te pakehatanga te
haere—he matau he kaha no te Maori.
I muri iho ka tu a Te Tatana ki te whaka-
marama i te kaupapa 6 Te Kotahitanga o Te
Aute. I mea ia kua kai te iwi i nga hua ma-
taamua o tenei rakau. Kahore hua te mahi
ki te kahore e tautokona e te Atua. Heoi ano
te tino painga ko te mea i puta mai i roto i te
whakapono. He iwi whai-whakaaro te Maori
he iwi matau, ko nga matauranga o etahi o te
Iwi Maori kua whakatapua e te kaha o te
Atua, ko te matauranga tenei e kaha ai te mahi.
I. korerotia he pukapuka mai na Te Kitohi,
minita Weteriana, he mea mai mo tona pouri
mo tona korenga e tae mai ki te hui. Na te
tamahine a Te Tatana te waea mai i Whanga-
nui he tangi mai nana ki te hui ki nga tama-
riki hoki o Te Aute.
Nga Mahi Takaro " Whutupaoro."
'
Ko te mahi tuatahi o te huihuinga i te ahi-
ahi o te Paraire he whakatakoto motini; ko
etahi o enei motini kua panuitia i tera putanga
o te pepa. I whai kupu a Henare Tomoana
mo te motini mo te waakaako i te Reo Maori,
i mea ia :— " He tokomaha nga tamariki i te
kura kaore e mohio ki te korero Maori. He
mea nui te mohio ki te reo Ingarihi ki te reo
Maori—ko nga tino kai-whakamaori pai enei.
He reo pai te reo Maori, e akona ana e te ta-
mariki pakeha. Ara noa te Maori ka paaha te
karanga a te tamariki pakeha, " Tena koe,
tena koe!"
I te motini mo nga mahi takaro i kokiritia e
Ihaia Hutana he menemana, ara ko te whutu-
paoro e kape ki waho o nga mahi takaro. I
tautoko a Te Tatana i te motini, i mea ia ke
ta te tangata whakaaro mo te whutupaoro he
waewae whatiwhati, he hemohemo no te ta-
ngata me te nui noa iho o te kino. E kino
ana ano etahi pakeha ki tenei takaro, no te
mea kaore ratou e tino mohio ki nga tikanga
o te whutupaoro. He nui ano te aitua e puta
ana i roto i era atu takaro. E mate ana te
tangata i te eke hoiho. I kino ai te whutu-
paoro na te kino o nga tangata purei—he ta-
ngata tutua ehara i te rangatira. I totohengia
ano tenei take i Taumata-o-Mihi, Waiapu.
I mea a Apirana Ngata ko Te Aute anake te
kainga e pai ai te whutupaoro, kaore e pai ma
te Maori, ki te Maori hoki ko te kaha uaua
tonu te toanga o te tangata.
1 pakari tonu a Ihaia ki te tautoko i tana
menemana. " Kua rongo ahau kua kite hoki
i nga kino o te whutupaoro. Ka makere nga
kakahu o te tangata ki raro ka mea tona nga-
kau he riri tenei. Hei te tutukitanga ki te
tangata ka pukuriri, katahi ka ki, ' A akuanei
ra, taihoa!' Tena ko nga tangata matakitaki
ka ngahau ka ngaro nga whakaaro, katahi ka
haparangi ka karanga, ' Taia, taia!'—na kua
porangi kua haurangi. Hei te pakarutanga o
te tarau o te tangata ka whakama. Kua ro-
ngo ahau e kiia ana na te whutupaoro i mate
ai etahi tamariki. Waiho atu i te pakeha ta
ratou na mahi, he iwi tinana kaha, kaore e
mate. Ko te taka i runga hoiho i te paihika-
ra ranei, he tino aitua ena. I te whutupaoro
e mohio tonu ana koe he mate ; e whai ana te-
tahi taha kia tokoruarua tetahi taha."
I mea ano a Paratene Ngata : " Naku tonu
i tiaki tetahi tamaiti i maru katoa te tinana i
te purei whutupaoro. Kua kite ahau i te
whutupaoro e pai ana te purei otira e mate
tonu ana te tangata, no te mea he tauwhainga.
I whakatikatikaia te menemana a Ihaia, a
puta ana te motini kua panuitia e au.
(Taria te roanga.)
HE WHAKAATU.
Ka tae te Pihopa o Waiapu ki enei kainga
a Maehe ki te kore he raruraru e pa he aitua
ranei.
MAEHE.
RATAPU. 23 Kawakawa.
PARAIRE PAI 28 Rangitukia.
RATAPU. 30 Kaharau.
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
ETAHI RETA MAI.
NA te Wharepapa Whatanui o te rohe o Tu-
hoe te reta mai kia matou, he. whakaatu
mai i te haerenga o Tiramate Rahera Wha-
tanui ki te kura o Hukarere. E ki ana ia ko te
tamaiti tuatahi pea tenei o te rohe o Tuhoe ki te
puta i nga kura o tera takiwa. He tamaiti pai
whakaaro nui ki te kura, ka 16 ona tau.
Kia ora tenei tamaiti me ona matua mo to ra-
tou whakaaro rangatira. Ehara koa ua taua nei
he whai noa atu me kore noa e mau i a taua i te
Maori he maramara matauranga o te pakeha. Kia
kaha e Tuhoe, tukua a koutou tamariki ki te kimi
matauranga hei oranga mo ratou mo tatou. Tena
koutou.
MO TE PUTA O TE PEPA.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
EHOA ko te hua kareao tena ma te manu na
ka tukua atu nei e au i roto i te reta nei e
5/:-
E hoa ko te take i roa ai he rereke no te rere
mai o te pepa ki ahau. I tenei tau kua mahue
ake nei e mihi ana etehi marama kaore e tae mai
te pepa kei etahi marama ka tae mai, koia ahau i
whakaparahako ai.
Heoi ra ka tarai ano au i tenei tau a ki te he
ano te haere mai o nga pepa ka mutu taku tango
pepa. Heoi ra koia tena te hua kareao mo tenei
tau ka tukua atu nei.
Na to hoa
NIKORIMA POUTOTARA
[ Kanui te whakamihi mo to whakaaturanga mai i
te ahua o te puta atu o te pepa mau. E hiahia
ana matou kia whakaatutia mai mehemea e tutu-
ru ana no matou te. he, kia kimihia he rongoa mo
tenei raruraru, Inahoki ko nga pepa e tukua atu
ana he mea perehi rawa nga ingoa ki runga a kaati
e kore rawa e mahue te ingoa o tetahi tangata.
Tena pea ia kei te mauria etahi i te poutapeta ko-
re noa iho e tae atu ki a koe. He nui nga pepa e
whakahokia mai ana ki a matou, he mea tuhituhi
a runga " kaore i tikina atu e te tangata ki a ia."
—ETITA.]
MO NGA KURA.
Ki TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
E Hoa tena koe ! te kai tiaki o ta tatou mokai
1 o TE PIPIWHARAUROA e umere haere nei,
me te hari korero ano ki nga wahi katoa o te motu
nei.
E hoa utaina atu enei kupu ririki ki runga o nga
parirau o ta tatou karere, kia haria atu e ia ki te
iwi. E aku hoa i puta ano he whai-korero maku
ki roto o TE PIPIWHARAUROA mo nga kura o a tatou
tamariki i nga marama ka huri nei. Heoi tenei
ano ahau ka tuku atu i enei pitopito korero, hei
whakarongo ma nga taringa, o ia tangata, o ia
tangata, a ahu atu hoki ki nga Komiti o nga kura
takiwa Maori.
I nga marama ka pahure nei he nui nga kura
Pakeha me nga kura Maori i tae ai maua ko te
Kai-titiro o nga Kura Pakeha nei, me toku rongo •
ano i nga Mahita o nga kura Maori e mea ana, te
take raruraru o ana kura kei te kupu e kiia nei e
te Pakeha (Discipline) ara kei te kore o nga tama-
riki e noho marie i roto i te Whare Kura, heoi ano
te mea nui he haukori, a e kore e tahuri e whaka-
aro ki te mahi i nga mahi o te Kura.
Ki taku mohio he mea tika kia kaha nga Komiti
o nga kura ki te titiro i enei mea, ara ki te whaka-
hau i nga mahita kia whiua nga tamariki e haukori
ana i te wa e kura ana.
Tenei ano etahi tangata kahore e pai ana kia
whiua a ratou tamariki, engari ki toku whakaaro
he mea he tenei, i te mea mate whakarongo o nga
tamariki ki te mahita ka mohio ai.
Ko te ture tonu tenei e tika ai a tatou tamariki,
ara e whiwhi ai ki te matauranga ki roto ki nga
Whare Kura Pakeha kahore enei tuahua tikanga
e kitea, he aha ianei te take. E hara ianei i te
mea he Uaha no nga Mahita ki te whakaako ara
ki te whin ina tahurihuri ke kite haukori.
Me titiro ra tatou e hoa ma ki enei, hei tauira
ma tatou.
Hei konei mutu ai aku whai korero.
Aue te mokai e whakauoro haere nei Kui... ...
Kui... ... Whiti... Whiti... Ora!
Hoi ano
Na to koutou hoa,
na PIRIPI Pou.
Kaikohe. 28/2/02.
HE TUPAPAKU.
NA Kawhena Wiremu o Matauri Pei te
reta mai ki a matou he whakaatu mai
i nga tupapaku o tera kainga. Ko Miraka te
Pere he wahine no te 18 o Tihema i mate ai.
He tamaiti tana i mahue iho i a ia ka 6 mara-
ma te pakeke. I puta ano nga korero whaka-
mihi a Kawhena mo taua wahine, mo tana pai,
rangimarie, hapai hoki i te whakapono. He
nui atu te pouri o te Iwi mo taua wahine.
No te 21 o Pepuere ka tangohia ko te taina o
Miraka ko Arani Haki. Mutu rawa ana pao
me ana mihi ki te iwi ka mate. He tamaiti
ano hoki ta tenei ka ono ano marama he kotiro.
Haere, e hine ma ! haere atu ki te iwi.
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE KURA KOTIRO. MAORI.
NGA HUI KI HERETAUNGA.
I PAU katoa te marama o Pepuere nei i a
Rev. Perere Peneti ki Heretaunga kau-
whau ai ki te iwi pakeha kia awhina i te kura
e whakaturia ki Akarana hei whakaako i nga
kotiro Maori. Te hui tuatahi no muri tata i
te mutunga o te hui ki Te Aute, engari i te
hui ano e tu ana ka haere he ope tane ki Nepia
ki te kauwhau i roto i nga whare karakia o te
pakeha i te Ratapu te 2 o nga ra o Pepuere.
Ko Perere Peneti anake i kauwhau i te ata i
St. Augustine's, i te ahiahi ka kauwhau ano ia
ki te whare karakia nui (Cathedral) o te Mihi-
nare, ko Apirana Ngata ki te Perehipitana,
ko Reweti Kohere ki te Weteriana, ko Ware
Waitai ki te Papita. I ahu a ratou kupu mo
nga mate o te Maori, mo nga kino i haria mai
e te pakeha ki te Maori, i tono ratou kia tata-
nga te pakeha ki te awhina i te Iwi Maori;
ko tetahi huarahi hei awhinatanga ma ratou
ko te whakaako i nga kotiro Maori ma ratou
hoki e whakatipu e whakaako- tenei wha-
katupuranga Maori e piki ake nei. I te
mutunga o nga karakia ka huihui ano te pa-
keha ki te taha tai ki reira whakarongo ai ano
ki enei taitamariki. I tu ratou, a Rev. Perere
Peneti a Apirana Ngata, a Reweti Kohere, a
Ware Waitai, a Wi Paraire, a Tame Arapata,
ki te turanga o te peene, ko te 2000 nuku atu
ranei o te pakeha ki nga taha whakarongo ai.
I kinakitia nga kauwhau ki te waiata, tu ana
taua ope he toa katoa, whakarongo ana te pa-
keha ki te Maori e whakaheke ana mai i to
ratou reo. No te ata o te Mane ka hoki ano
ratou ki te hui i Te Aute me te nui o te wha-
whetai o o ratou ngakau mo te manaaki a nga
rangatira o Hukarere.
I te mutunga o te hui ki Te Aute i te Ra-
rua ka haere ano he taua ki Nepia ki te hui. i
whakaritea hei tautokonga i te Kura Kotiro i
Akarana. Ko te tiata nui o Nepia i tangohia
mo te hui. Ko te Pihopa o Waiapu te tumu-
aki o te hui. Ko te whaikorero tuatahi na
Reweti Kohere. I whakatakotoria e ia ki te
aroaro o te pakeha nga take i tika ai kia awhi-
na ratou i te Iwi Maori. Tuatahi: ko te
whenua e nohoia nei e te pakeha no te Maori.
Tuarua: Ki te ngaro te Maori i Niu Tireni
tera e rereke te ahua o te whenua, e heke te
miharotanga no te mea ko te Maori te iwi
rangatira atu o nga iwi maori katoa o te ao.
Tuatoru: He iwi kaha te iwi Maori ki te
whawhai, e mea ma ratou inaianei ki te hapai
i te mana o Ingarangi. Tuawha: I mea a
te Karaiti kia aroha ki tou hoa tata ano ko
koe. Ko te Maori te hoa o te iwi pakeha o
Niu Tireni.
Muri iho i a Kohere ko Ware Waitai. I
mea ia i hoe mai nga tupuna o te Maori i te-
tahi wahi tawhiti ko Hawaiki te ingoa, wai-
hoki kei te hoe. ano ratou i te moana e kore e
mohiotia e u ranei ratou ki tetahi whenua hou.
Ko te tuatoru o nga whai-korero na Rev. Pere-
re Peneti mo te ahua o te Maori o mua iho,
inaianei, o nga wa e haere mai nei. I mea ia
ko te take nui e ora ai e piki ai te iwi Maori
rae whakaako nga whaea, na reira ia i kaha ai
ki te tautoko i te kura mo nga kotiro, a i tono
ai ki te pakeha kia tautoko. Nui atu te wha-
kamihi a te pakeha ki nga whai-korero a enei
taitama Maori. I whakamihia a o nga wai-
ata a te ope o te Kotahitanga o Te Aute.
I te Ratapu i muri mai ka huihui ano nga
morehu o to matou ope ki te Waipatu ki reira
manaakitia ai e Paraire Tomoana ratou ko
ona matua ko ona tuahine. Ko Apirana Ngata
i hoki mai i te hui ki Rata. I te Ratapu i a
matou ano nga kauwhau i nga whare karakia
o te pakeha. I te po o te Mane ka tu he hui
nui ki tetahi o nga hooro o Heretaunga (Hehi-
tingi), ko Kapene Rata te tumuaki, ko Peneti
ko Apirana Ngata ko Reweti Kohere nga kai-
korero, I nui atu te whakamihi a nga pakeha
i tenei hui. Kotahi te tangata i mea kaore
hoki he tohu i ko atu e tika ai kia awhina ra-
tou i te Maori, heoi ano kua rongo nei o ratou
taringa kua kite hoki o ratou kanohi i te ta-
mariki Maori e whai korero ana kia ratou
pakeha i te reo pakeha. Ko etahi o nga kupu
a Apirana e whakahua ake e au. I mea ia
kotahi rawa tana e wehi ana mo te whakaako
i nga kotiro Maori, ara kei tino mohio ki nga
tikanga pakeha ka marena ki te pakeha, kaore
e pirangi ki te Maori. I tu ano a Apirana
ki te korero i tana ake korero i tuhituhi ai, ara
" A Scene from the Past". I tino umeretia
e te pakeha.
I tetahi ra mai ki tu te hui ki Waipawa.
Na Peneti na Te Tatana na Ihaia Hutana
nga whai korero. Tokowaru nga tamariki o
Te Aute i haere ki te waiata. I te Ratapu ka
hoki ano a Peneti ki Nepia. I huihuia e ia nga
tamariki katoa o ia hahi o ia hahi, ki te whare
karakia nui o Nepia. I tata ki te 1000 nga
tamariki i whakaemi mai. I ki te nupepa ko
te karakia tamariki nui atu tenei kua tu ki.
Nepia nei. Kei tenei takiwa a Peneti e kau-
whau haere ana i enei ra mo te Kura Kotiro
Maori.
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WAKAMARAMA.
NGA MONI HUA O TE KORONI.
1902 1901.
Take taonga £ 1, 776,543 1, 752,443
Pane Kingi 604,145 620,316
Poutapeta me nga Waea 77,889 69,179
Take Whenua 297,102 288,246
Take Moni 14,764 12.245
Take Pia 73,100 68,977
Rerewe 1,477,040 1,359,137
Rehitatanga 54.33 52497
Nga Paerata kaipuke 25,876 23,451
Etahi atu mahi 82,098 77495
Hoko Whenua 52.823 63,713
Hoko Whenua Whakaroa 7, 8,619
Reti Whenua "3.293 109,750
Hui katoa £4,656,431 £4,506,075
Hei a Maehe nei mutu ai te tatau i nga
moni hua o te Koroni, kaati ki te whakaaro a
te Pirimia tera e tae ki te £150,000 te nuinga
o nga moni hua o tenei tau i o te tau 1901.
NGA KAUTE O TE KARETI O TE AUTE,
1901.
NGA MONI HUA.
£ s. d.
Toenga o tera tau 347 19 11
Reti o te whenua 2000 o o
Whangai a te Kawanatanga 210 o o
Te moni a Te Makarini 100 o o
Te utu o nga Tamariki Pakeha 131 46
•
Hui katoa £2789 4.5
NGA MONI PAU.
• . £ s. d.
Te utu o nga Kai-whakaako 480 o o
. Te whaingainga i te kura 801 18 8
Whakahoutanga i te whare 5263
Te utu o. nga kai-mahi 227 16 4
Mo nga pukapuka 61 13. 1
Mo te takuta . 28 14 o
Inihua 18 12. o
Mo nga takaro 7 18 .
Te ruritanga i te whenua 52 16 7
Mo nga mahi a te Peke 1 10 5
I hoatu ki Hukarere 630 o o
I hoatu ano ki Hukarere 67 8 1
Mo te whakanuinga i Hukarere 271 8 6
Te toenga 87 1 9
£2789 4 5
PIRINIHA HENARE O TIAMANI.
KO Piriniha Henare, te te taina o te Eme-
para o Tiamani kei Amerika e haereere
nua i roto i enei ra. Kanui te manaaki o nga
tangata o Amerika i taua piriniha. Nga wa-
katoa e haere ana ia e tu ana be hakari hei
whakahonore i a ia. Ina tata tonu nei ko ia
te manuhiri a nga tangata tino rangatira o
Amerika, a Piapono Mokena me etahi atu. E
haere ana taua piriniha kia kite i nga rere o
Naiakara, nga rere tino nui atu i te ao nei.
Ka mutu tera ka haere ia ki etahi takiwa o
Amerika kia 3000 maero te tawhiti o tana
haere. I tae te kupu whakamihi a te Eme-
para o Tiamani mo te nui o te manaaki a
nga etita o nga nupepa o Amerika i tona
taina. I te taenga o te piriniha nei ki tetahi
taone i a e haere ana ki nga rere o Naiakara,
e 35,000 nga tangata ki te powhiri i a ia. E
kiia ana ko tetahi o nga take i haere ai te pi-
riniha ki Amerika ki tino u ai nga whakahua-
tanga o Amerika me Tiamani.
TE WHAWHAI.
KUA tae mai nga rongo o tetahi whawhai
nui ki Potapeta. He nui nga hoia o
te Ropu Tuawhitu o Niu Tireni nei i hinga.
Otira i hinga i runga i te toa. Ko te ahua o
te whawhai i penei. Kua oti a Ti Weti te
rauna me ana hoia e nga hoia a Rore Kitini,
ko te Ropu Tuawhitu o Niu Tireni nei etahi.
Kati te kitenga o Ti Weti akuanei a ia ka mau
ka whakahaua e ia ana tangata kia kimi hua-
rahi hei putanga mo ratou. Hopu tonu a Ti
Weti ki tana maapu kau ka whiua e ia ki te
takiwa i te Ropu Tuawhiti o Niu Tireni. He
mea nana kia mataku ai nga hoia i nga kau e
oma atu ra ka oma hoki, ka watea te huarahi
hei omanga mo Ti Weti me ana hoia. Otira
te whiunga atu i nga kau ra kaore nga hoia o
Niu Tireni i oma. Engari e 70 nga mea i
puhia e ratou ka mutu te oma a aua kau. Te
kitenga o Ti Weti kaore nga hoia o Niu Tire-
ni nei i oma ka whakahaua e ia ana tangata
kia timata te pupuhi, ka ai hoki nga kau hei
parepare mona. Otira ahakoa kaore he pare-
pare o nga hoia o Niu Tireni nei i runga i to
ratou toa i te kaha o ta ratou whawhai kore
rawa a Ti Weti i puta. I tae rawa a Rore
Kitini ki te Ropu Tuawhitu ki te whakamihi
ki a ratou mo to ratou toa, ki te whakaputa
i tona pouri mo nga mea i mate. O te Ropu
Tuawhitu i mate rawa e 2 nga apiha, kotahi
he awhekaihe no Nepia, 18 nga hoia; e 5 nga
apiha, e 33 nga hoia i taotu. Tangi ana tera
te tangata i te taenga mai o enei korero, ko
etahi o nga tamariki o Niu Tireni kua hinga.
Otira e ki ana tetahi pakeha me tangi tatou
me koa ano hoki, i te mea kaore ratou i hinga
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
i te hoa riri, ko nga mea i mate i mate mo to
ratou whenua mo to ratou kingi. I tenei wha-
whai e 8oo o te Poa i mate i taotu i mauhere-
here.
RORE METUENE.
Kua mau herehere a Rore Metuene i a Te-
rare tetahi o nga tianara o te Poa. E 5 nga
apiha a Rore Metuene e 70 nga hoia i taotu.
Ko Kapene Tirani me nga hoia e 200 kei te
ngaro. Kei te kawe ano te Poa.
Te ripoata a Rore Kitini o te 14 o Maehe
nei he whakaatu mai i te whakahokinga a
Tianara Terare i a Rore Metuene ki te ope o
te Ingarihi i Kerekitoopa. Ki te ki kua tukua
e taua tianara a Rore Metuene. I te whawhai
i korerotia ake nei i tu te waewae o Rore Me-
tuene a runga ake i te pona nei.
TE OPE TUAONO.
Hei te 11 pea o Aperira ka hoki mai te Ope
Tuaono o Niu Tireni nei, ka mutu ta ratou
na whawhai.
Ko te Ope Tuaiwa kei Akarana tonu, engari
ka tata te haere. .
Kei te korerorerotia kia tukua ano he ope
i muri mai i te Tuaiwa, ka tekau katoa ai nga
ope hoia i tukua atu i Niu Tireni.
WHANGANUI KI TAUPO.
(Na TIPI-WHENUA.)
KUA paenga ra aku korero mo aku tipi-
whenuatanga i Rotorua-nui-a-Kahu,
me korero ake pea e au taku haerenga i tenei
Raumati, i haere atu ai au i Te Rau tae noa
ki Taupo, i kite ai au i era whenua me ona
wahi whakamiharo, i era iwi me o ratou na,
me a ratou na korero Me kape ake e au taku
. haerenga mai i Turanga ki Whanganui, me
korero e au ko taku haerenga atu i Whanga-
nui ki Taupo, hoki noa mai au.
TE AWA O WHANGANUI.
Kaore pea te Iwi Maori i te mohio ko tetahi
tino take oranga o tenei koroni ko ona. wahi
atahua, na reira nei i kukume mai te mano o
te tangata o ia wahi o ia wahi o te ao kia haere
mai ki Niu Tireni ruke ai i a ratou moni. Ko
te awa o Whanga ui tetahi o nga tino oranga
6 te taone o Whanganui. E haere mai ana
nga tangata o nga wahi katoa kia kite i tenei
awa. Ko te pai o Whanganui ko tona kino,
ara ko ona pari, ko ona taheke.
E rua nga kamupene tima kei te awa o
Whanganui, na te kamupene hou i whakaiti te
utu i ngawari ai. E rua ano nga tima o te
kamupene hou ko te Aotea me te Aorere, ko
te Aorangi kaore ano kia oti. Ko tenei te
kamupene e whai panga ana nga Maori e tau-
tokona ana hoki e ratou. O te kamupene ta-
whito ko te Wairere, ko te Ohura, ko te Ma-
nuwai, ko te Waione me te Wai-iti.
I te ata tu tonu ka rere o matou tima a te
Aotea raua ko te Wairere, he nui nga pahihi
ki runga i tetahi i tetahi. Kaore au i u ki nga
kainga tangata heoi ano ko nga kanohi anake
i matakitaki atu ki te nui o te kainga o te ta-
ngata. Ko te nuinga o nga ingoa o nga kainga
he ingoa pakeha, ko nga ingoa Maori kua
mahue. Kei Whanganui a Raorikia a Atene,
a Koriniti, a Karatia, a Ranana, a Hiruharama
o enei pa katoa ko Hiruharama te pa nui atu,
he pa Pikopo. Kua kaha rawa te whakahaere
i te Ture Marae ki te awa o Whanganui. E
pa ana ki te awa nga rau mano eka i tukua nei
e Whanganui ki te Kaunihera Whenua.
I matakitaki au ki te awa o Whanganui a
kite ana au i te take i whaia ai e te pakeha.
Ka tu he pari ki tetahi taha ki tetahi taha,
ngaro tonu i te rakau i te kiokio i te harareke,
kei raro rawa kei te takere ko te tima e rere
ana, ki tonu i te tangata. Ka tae ki nga ta-
heke e kore ai e kaha te pikari a nga wiira ka
hopukia te waea kei te take o te wai e toro ana,
ka whakamaua ki te mihini ka kumea te tima
kia piki i te taheke. No te 7 karaka i te ata
i rere atu ai matou i Whanganui no te 5 i te
ahiahi ka tae ki Pipiriki he ra po tonu, i tata
ki te 60 maero te tawhiti. Hei Pipiriki ka
• moe, auina ake i te ata ka eke ki nga tima
ririki ka piki ano i te awa kia kite i te wahi
pai atu o te awa. I karakia rawa au i nga ta-
ngata o Pipiriki, i kite hoki au i te kaha o nga
tangata o reira ki te whakaaro mo te whaka-
rite i te Ture Marae. Kei te awa o Whanga-
nui te motu rongonui nei a Moutoa, i tu ai he
paka nga nui.
TE WHAWHAI KI MOUTOA.
Ko te whawhai ki Moutoa ite tau 1864 te-
tahi whawhai nui i waenganui, i te Maori i te
Maori, he whawhai i rite ki ta te pakeha i u-
ngatu tonu. Kua tae mai te rongo kei te he-
ke iho te Hauhau i te awa o Whanganui, he
haere mai ki te patu i te taone o Whanganui,
ko nga Maori i te taha Kawanatanga i piki ki
runga o te awa ki te aukati i te Hauhau. Ko
te taha Kawanatanga i noho ki Ranana ko te
Hauhau ki Tawhitinui. Ka hoha te taha Ka-
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
wanatanga ki te tatari ka tonoa kia ata wha-
whai raua ki te motu \_o Moutoa. Ka tae ki te
ra i whakaritea ai ka whakawhiti mai tetahi
aha ka whakawhiti atu tetahi taha, ka tutaki
ki waenganui, I mea a Matene te tohunga o
e Hauhau e kore ratou e pa i te mata a te hoa
iri. Na te Kawanatanga te taipara tuatahi,
otira kore rawa tetahi kotahi o te Hauhau i tu
engari o Whanganui tokotoru nga rangatira i
hinga. 1 te korenga o tetahi o te Hauhau e
hinga ka whakaaro te taha Kawanatanga na
nga karakia a te tohunga, heoi ka whati. Ko
Tamihana ia i tu tonu, e rua tanginga o tana
pu e rua ano tupapaku, i werohia e ia he ta-
ngata, i wahia te angaanga o tetahi e ia ki tana
toki. Otira e rua ona tuunga hinga ana ki te
whenua. E 50 o te Kawanatanga i whaka-
whiti ki Moutoa, e 50 i noho mai i muri i raro
ia Haimona Hiroti, na tenei matua i hoki ai
te Kawanatanga. I whakaarahia e ia tana
matua e kupapa ana, i karanga ia kia hoki a
Whanganui. I te hokinga ka ngangau ano, i
te pipiritanga ka timata te whawhai a-ringa,
ka timata te patu ki te pu ki te toki ki te ko-
hatu. Ko te mutunga ka tu ko te taha Ka-
wanatanga, ka hinga te Hauhau. E 50 o te
Hauhau i hinga i taua ra e 20 i taotu. Ko te
toa o te Hauhau i patua i a ia e whakawhiti
ana i te awa. I te kitenga atu o Haimona i
taua tangata ka mea atu ki tetahi o ana tanga-
ta, " Ara to ika "; ko te rerenga o taua tangata
ki te awa me te mere ano ki te ringa. E piki
tonu ana te hoa riri i te tahataha ka paoa te
mahunga, mate tonu atu, ka mauria mai te
mahunga. Tetahi o nga tino rangatira o Wha-
nganui i hinga ko Hipango. I te hinganga ra
o te Hauhau ka heke a Whanganui ki waho.
I tu nga pakeha o te taone i te wa e haria ana
nga tupapaku i waenganui i a ratou, i mate
nei i te tiakanga i a ratou. Kei roto i tetahi
o nga kaari o te taone o Whanganui e tu ana
tetahi kohatu ataahua i whakaarahia e te iwi
pakeha o Whanganui hei tohu whakamahara-
tanga ki nga maori i tuku nei i a ratou kia
mate mo te pakeha. • -
RUHIA ME HAINA.
IKI a M. Lessar te Minita o Ruhia i Pi-
kini, ahakoa kua oti he tiriti i waenganui
i a Ingarangi me Tiapaana ka rite tonu te
whakaaro o Ruhia ki Haina, ara e kore e wha-
kahokia iho te moni i whakaritea hei utu ma
Haina. I ki ano ia kaore a Ruhia i te hiahia
kia neke atu nga painga e riro mai i a ia i a
era atu ma a. E 63,000 nga hoia o Ruhia
kei Mangakuria, he whenua kei te taha wha-
karunga o Haina. E taea e Tiapaana te ka-
we te 150,000 hoia ki taua kainga ano i roto i
marama. Tena pea ona wa e ahua werawera
ai nga mana ka puta he pakanga i waenganui
o Tiapani me Ruhia.
KOMITI MARAE.
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
E HOA tena koe. Mau e tuku atu enei kupu
torutoru ki o matou hoa Komiti Marae i ra-
ro i nga Kaunihera Marae o ia takiwa kua whaka-
ritea e te Kawanatanga nga Wawahanga.
Ko tenei Komiti kei raro i te mema Kaunihera
o Takitimu ara o Hemi Tutapu.
Kua toru nga tunga hui a tenei Komiti. Hui
whakata tiamana me nga hui whakariterite mahi
ma nga mema.
Ko etahi enei o nga take i oti i te hui i tu ki
Ohako. Te Arai, i te 10 o nga ra o Maehe nei:—
1. Ko nga marae o nga kainga kia whakapai.
me nga whare noho; kia tapahia nga tataramoa,
me etahi taru kino e tipu ana; nga whare pakani
kia turakina ki raro kia tahutahuna ranei ki te
ahi; nga wai horoi kakahu, horoi riihi, me etahi
atu mea, kia kaua rawa e ringitia ki nga marae, ki
nga whatitoka whare ranei, engari me ata kawe
marika ki nga wahi kua ata whakaritea mo nga
mea pera.
2. Mo nga kuri kia kana rawa e kitea e haere-
ere ana ki nga Marae i nga huihuinga ranei, i pe-
nitia ano hoki mo te poaka, tae noa ki te heihei,
parera, kuihi. Engari me hanga he taiapa, he
whare ranei ki waho atu o nga kainga noho.
3. Ko tetahi take mo nga moni whakawa hara
a nga. Komiti. E penei ana tenei Komiti, ko aua
moni me tan ki nga Komiti anake, kia kaua ma te
Kaunihera, heoi inana ko nga moni taake, me nga
whaina. No te mea kotahi tau tonu e tu ana a
ia Komiti ka mutu. Te take i mahia ai e tenei
Komiti tenei take no te mea kua rite i te Kaunihera
o Takitimu te wahanga ma nga Komiti Marae o
aua moni whakawa, penei te ahua e rua ma te
Kaunihera, kotahi ma te Komiti. Engari kaore
ano i ata oti i te Kaunihera taua take, tera ano
pea e tukua ki te huhuinga nui ki Waiomatatini.
Kanui a matou take i oti, kaati inaianei me ta-
tari tatou ki nga korero o tana huihuinga nui—hei
reira hoki ka kitea etahi take pai.
Ko nga mema o tenei Komiti:—
AKUIRA TE OTA. HURUHURU.
MAHAKI PARAONE, WAKANA KINIHA.
IRIMANA WAIPARA.
Heoi ano nga kupu.
Na AKUIRA TE OTA. (Tiamana)
Na WAKANA KINIHA. (Kai-tuhituhi)
I taku mahara koia nei nga mahi pai ma nga
Kaunihera me nga Komiti Marae o ia takiwa he
tuku i etahi korero o nga tunga huihui a nga Kau-
nihera me nga Komiti Marae ki roto o te PIPI me
te whakaaro ano o ia Kaunihera me ia Komiti
Marae ranei ki tetahi oranga mo te PIPI nei, kia
kaha ai ia te tukutuku i nga korero e hoatu ana ki
a ia. — WAKANA KINIHA.
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA te marama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutepeta me pane ranei.
3. Ki te rau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka takaia tana Pepa ki te awhi whero; e rua
nga putanga pena ka whakamatua te rere atu a te
Pepa.
4. E pai ana kia tukua" mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa:—
KI TE PIPIWHARAUROA, .
Te Rau, Gisborne.
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri,
ki te Himene : he nui noa utu nga pukapuka
kei a au inaianei: ko te utu:—
He mea nui, kiri noa ... 2/6
. He mea nui, kiri whero ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/-
He mea nui kiri pai rawa ... 5/6 '
He mea paku, kiri whero ... 1/6
He mea paku, kiri pai ... 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
He Himene ... ... -/6
Ki te tono Himene nga Minita ki a
J. Upton, Akarana, ka iti iho te utu.
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera, ki te
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pa ia kingi 7/-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-, 3/6,
4/-, me te pane kingi 3d.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
5/- Matare Hapi, Miss Blakiston, Hamurona Pawa, F. R. Wykes,
Irimana Toka. 2/6 Kawhena Wiremu, Mawene Kiriwi.