|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 50. 01 April 1902 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa,
he kupu whakamarama.
NAMA 50. GISBORNE. APERIRA 1902.
WHAIKORERO A TE PIHOPA O WAIAPU
KI TE HUI O TE HAHI MAORI,
MAEHE 10, 1902.
TE mea e mine nei tatou, nga Minita, nga
Reimana, i ia tau, i ia tau, ki te Hui o
te Hahi Maori, ko te tirotiro i te ahua o te
mahi a te Hahi i roto i a tatou, kia mahue ai
nga mea e he ana, kia whai kororia ai to tatou
Matua i te Rangi. E kiia ana tenei, ko te
Hui Topu, kua huihui mai nei hoki nga Minita,
nga Reimana, o nga wahi katoa o te Pihopa-
tanga. Heoi ma te Wairua o te Atua tatou
e whakamahara ki nga mea e tupu pai ai nga
mahi a tana Hahi; he ahua taimaha nei hoki
etahi o nga mea hei hurihuri ma tatou i tenei
wa.
I. Te Oranga Minita. Ko te tautoko
a te Ropu Tono Mihinare o te Hahi i Ingarani
i nga Minita o te Hahi Maori, ka mutu i te
mutunga o tenei tau. Nuku ake i te 8o nga
tau i ata whakatupuria ai te Hahi Maori: kua
tutuki tenei ki te kaumatuatanga; mana ano
e whakaaro he oranga mona. Nga kai-hautu
o nga mahi a te Hahi, ko nga Minita; mo
konei hoki ta te Karaiti kupu, " Ka tika te
utu mo te kai-mahi" : (Rk. x. 7.) me ta Paora,
" Ta te Ariki i whakarite ai mo nga kai-kau-
whau i te Rongo-pai, hei runga i te Rongo-pai
he oranga mo ratou." (i Kri. ix. 14.) Koia e
whakahaua nei te Hahi katoa i Niu Tirani nei,
te taha Pakeha, me te taha Maori, kia whaka-
puta wawe i tetahi whakaaro mo tenei mea,
kei ahua maero te mahi a te Hahi i te mea ka
mahue i te Minita tana mahi ake, kia kimi
oranga ai ia mona, mo nga tangata hoki o tona
whare.
II. Te Whakatupu o nga Tama-
riki. Tetahi mea kua maha nei nga korero-
tanga i nga tau kua pahure nei, ko te aitua e
tami nei i nga tamariki a te Hahi, kahore nei
hoki ratou e ata whakaakona ana ki nga tika-
nga a Te Karaiti. He pai te mahi a nga kura
kua tu nei i te Kawanatanga ki te tini o te kai-
nga Maori; otira heoi ano ta te ture a te tangata
i tohutohu ai, ko te matauranga anake ki nga
mea o te taha ki te tinana. Ko te taha ki te
wairua, ma nga matua e whakaaro, ratou tahi
ko nga tangata katoa o te Hahi; he wahi nei
hoki tatou katoa no te tinana o Te Karaiti;
me whai hoki e tatou kia whakatupuria a tatou
tamariki katoa i runga i te wehi ki te Atua.
Na te kore o tenei i hua ai te mahi tutu a te
taitamariki.
III. Te marena. Tetahi hua o te
whakatupu he o a tatou tamariki, ko nga raru
raru e puta nei i runga i te marena o etahi.
Me pehea e matau ai nga taitamariki ki ta te
Atua ture i whakatakoto ai mo te marena, ki
te kore e ata whakaakona ? O tira ehara i te mea
kei nga tamariki anake te he, engari kei nga
matua ano tetahi. Kahore hoki e tika ma nga
mataa anake e whakarite te marena o nga ta-
mariki. Ki ta te Atua i whakatakoto ai me
pumau tonu ki a raua nga mea e marenatia
ana, a mate noa tetahi o raua; koia i tika ai
kia kaua nga matua e kaika ki te hono i nga
tamariki i runga i te marena, engari me ata
pupuri kia kitea ra ano to raua pai ki a raua,
katahi ka tuku ki te marena.
Me e ata whakahaerea ana tenei e nga
matua, kua pai pea te noho o nga taitama-
riki ki a raua, o te tane, o te wahine, i te mea
kua oti te marena; kua kore e whakarere
tetahi i tetahi, te mea e ki nei te Atua, "E
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
kino ana ahau ki te whakarere." (Mar. ii. 16.)
Tena ano tetahi mea i tupu ai te mahi whaka-
. rihariha, i whakawaia ai hoki etahi o a. tatou
tamariki, i poke ai, ko etahi o nga haka e mea-
tia nei hei rekareka mo te iwi Maori, hei ma-
takitaki hoki ma te Pakeha. Ko nga kupu o
aua haka, he kino, he whakaoho i nga hiahia
o te tinana, a tau iho te he i te tane Pakeha
ranei, Maori ranei, ki nga tamariki wahine.
Ko tetahi mea nui tenei e heke ai te tupu o te
iwi Maori, e ruarua haere ai. Kauaka tetahi
o tatou e ngakau-kore ki te pehi i enei mahi
poauau ; kia hono tonu ano ia te puta o te inoi .
ki te Atua, mana tatou e tohutohu, e whaka-
kaha, e taea ai. Tera ano pea e taea tenei te
tautoko e nga Kaunihera Takiwa kua tu nei i
runga i te ture a te Paremete.
iv. Moni kawanga whare. Me
whakaputa e ahau i konei tetahi kupu mo etahi
o nga moni e kohikohia ana hei hapai i etahi
o nga mahi a te Hahi. He maha nga moni
kua kohikohia i enei tau kua pahure ake nei,
kihai i ata "tiakina e nga tangata i whakaritea
hei tiaki; he mea whakaputa ke ranei ki runga
ki etahi mea, ehara nei i te mea i kohikohia ai.
I te mea ka huaina he kohikohi mo te hanga
Whare-karakia ranei, mo tetahi atu mea ranei,
e kore e ahei kia whakaputaia ketia te moni o
taua kohikohi ki tetahi mea ke, ki te kore e
marama te whakaae a nga tangata katoa i uru
ki taua kohikohi. Ki te whakaputaia ketia e
te kai-taki, he whakaaro pokanoa nana, kua
mau ano ia i te ture mehemea e kawea ana ki
te whakawa. Tetahi mea e kitea ana ki etahi
o nga kohikohi pera, he whakapehapeha no te
tangata, he mea kia whai ingoa tana kohikohi,
kia maha hoki nga moni hei nanao mana.
Ko etahi hoki o nga hui kawanga. Whare-ka-
rakia, e apititia ana: ki te haka, ki te tini noa
iho o te whakaahuareka, ki nga mea kahore e
ata tau kite mahi i hangaa ai te 'Whare-kara-
kia. Ko nga hui kawanga Whare-karakia me
ata whakahaere marire kia ahua rite ano ki te
take i karangatia ai. Kahore he he. o te kohi-
kohi, otira ko nga moni e kohikohia, kaua e
maumauria ki runga ranei ki nga mea i pau i
te hui, ki tetahi atu mea pera ranei; engari
me tuku ki te tangata e tika ana hei tiaki, ki
te tangata tupato, mana e ata whakaputa ki
runga ki nga mahi e tau ana, ki nga mea e
whai korona ai te Atua.
He mea enei hei tirohanga ma nga tangata
o te Hahi, kia whakahaerea ai e tatou nga mahi
i runga i te pai, me ta tatou whai tonu
" kia ahua pai, kia tika te meatanga o nga mea
katoa." (i Kri. xiv. 40.)
TE HUI KI WAI-0-MATATINI.
NGA IWI I TAE MAI.
KO te tino ope i whakaputaina ai nga ma-
hi a Ngatiporou, ko te ope o Timi Ka-
ra, te minita mo te taha Maori. I haere mai
ma te tima i Turanga ki Te Awanui, ma te
hoiho ki Wai-o-Matatini. Nga hoa o te Mi-
nita ko Wi Pere M.H.R., ko Takuta Pomare ;
ko Ru Reweti, ko Takarangi Mete Kingi,
ko Haumapu, ko Kemara Papahia, no Wha-
nganui tenei tokorima, no Ngatiapa ko Eruera
te Kahu, no Ngatiraukawa ko Te Rere Niki-
tini, no Te Arawa ko Te Tupara, no Hereta-
unga ko Ihaia Hutana, no -Turanga ko Te
Kani Pere, ko Hori Pakapaka me etahi atu.
He ope iti to ratou ope engari ko te tinana to-
nu o te hui. Ko Te Uamairangi no te hui ra-
ano ki Tokomaru ka tae mai ki roto i a Nga-
tiporou whakatangata whenua ai i a ia. I
tona haerenga mai i Tokomaru tau rawa atu i
take o Hikurangi, hekea iho i Waiapu ka pu-
ta ki te puku ki Wai-o-Matatini. Kaore ano
kia tau te ope o te Minita ki raro ka uaki a Te
Arawa, a te Whanau-a-Apanui. . O te Arawa
ra-uta ko Tutanekai, ko Pokaihau, ko Matuha
Enoka, ko Te Hapara Patahuri, ko te Kiri-
matao ; o runga mai ko Tieki Rewiri ko Tau-
ha Nikora, no Ngaitai me te Whanau-a-Apa-
nui, ko Haka Tautuhi, ko Kopu Erueti, ko
Paora Ngamoki, ko Waikura Tautuhi-o-Ro-
ngo, ko Te Ropiha, ko Te Parekoihu, ko Ho-
hepa Karapaina, me tona nui o te wahine o te
tamariki. Kaua noa e whakahuatia o Ngati-
porou rangatira, i Patangata ki Toka-a-Taiau;
i tae katoa mai. Ko te nuinga o nga tangata
o Turanga i hoki atu i te hui i Tokomaru.
O Kahungunu ki te Mahia haere atu ko
Epanaia Whanga, ko Iharaira Hamopo, ko
Waaka Teroaiwhiti, ko Arahi Kunaiti, ko
Eraihia me Inia Maru. No Tuhoe ko Peka
Hinau, ko Iriwhiro. I ta mai katoa te nuinga
o nga iwi o te motu.
TE POWHIRI A NGATIPOROU.
Nga haka tuatahi na te wahine o " Kahu-
kura" o "Te Uranga". Ka whakawatea te
wahine ka whakaea mai ko te tane. Ko -te
haka tuatahi na "Te Uranga-o-te-Ra", na
nga iwi o te ngutu-awa o Waiapu.
Pona i hopukia! Ka tikoki, ka tahuri, ka tahuri ra
Niu Tireni, i aue, hei!
- Ahaha! Ka hikitia i te Poari, ka hapainga i te Kau-
nihera ia, ia, i aue! •
Pohiritia atu, Haere, haere mai!
Haramai ra, taku nui, raku wehi, taku whakatiketike i
a au ki runga ra, .
Tipi rangi, rere rangi, he ruru koukoua, he aniwa te
manawanui o Porourangi,
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
Hopukia i te puku o te Tiriti, i aha te ra e!
Ukuia ki roto o Poneke hei tope tu i te ture kai whenua
Taihoa, taihoa! Taihoa ka tipia e te Tupakaka!
He kai-rangatira te haka a " tawamapua", he
ranga, he hau, he waewae. Muri iho ko " Ka-
hukura " ko te tuturutanga o te tangata whe-
nua, engari kotahi tonu te matua a Kahukura
raua ko Te Uranga ko nga kapa anake o mua
i whitiwhitia. Ko te haka a te tangata whe-
nua ko te hautu waka o Horouta, ara ko:—
" Kura wawawa wai."
Ka rawe te ahi-tawhito, toopu ana, auto ana
haruru ana, tino pai atu nga ringaringa. Ki
taku whakaaro pai ke atu nga haka o tenei hui
i nga haka katoa o Rotorua, heoi ano i neke
atu ai o Rotorua na te nui o te tangata. Te
haka whakamutunga na te Aowera ara na te
" A wemapara " te mana, ko te hapu o Porou-
rangi kei te take o Hikurangi. He rawe ano
te haere a te "Awe."
I te mutunga o nga mahi takaro ka tu te
ma miiri ki te marae o Porourangi whare, ka
tangi ki nga mate o nga rangatira o Ngati-
porou.
I te po ka hui ki roto o Porourangi, i te mu-
tunga o te karakia ka whai-korero a Ngatipo-
rou ki ta a manuhiri.
Apirana Ngata:- I mea he ra hou tenei engari
kaore i tino rite te hiahia o Ngatiporou mo te
nui o te tangata. Ko te Arawa te iwi i tino
tumanakohia ko te iwi nana tana taonga te
" Kotahitanga". I pouritia te ngaronga o
Ngatituwharetoa. I tae mai ano a Ngatika-
hungunu, he ruarua rawa, ko te whakaaro ho-
ki kia pokia te whenua. I hari mo te taenga
mai o te Tai-hauauru, o Whanganui, o Nga-
tiapa, o Ngatiraukawa. Ko Ngatiapa ano to
Ngatiporou hoa noho i Rotorua, a tenei a E-
ruera te Kahu ka tau kei Porourangi. Kua
utaina nga mate o Taitoko o Te Pokiha ki ru-
nga ki a Te Mokena, ki a Rapata, ki a Te Ho-
tene. A katahi ano ? I tataha a Timi Kara
i Te Tai-rawhiti, a katahi ano ka u. I a ia
ka u nei apopo whakapurangatia ai ki tona
aroaro he mahi, kia ngaro tonu ia. I puta ano
he kupu powhiri a Apirana Ngata ki a Takuta
Pomare.
Hakaraia Mauheni:— I te mea kua huihui
mai nei ratou me whakatakatu he kupu mihi
atu ki te Kingi ka tuku ai ma to tatou Pirimia
e hari.
Wi Pokiha:— I powhiri ia i nga iwi o te Pi-
hopatanga o Waiapu kia haere mai ki te wha-
kahoki i te wero a Te Wiremu; ko te pai hoki
o te tunga o te hui toopu o nga Kaunihera ki
o te Minita mo te taha Maori. Mo te taha ki te
Kotahitanga, heoi ano ta Ngatiporou he ako
ehara hoki i a ia tera taputapu. " Haere mai
e nga iwi. whakaeke ki runga i aku waka i a
Takitimu me Horouta. E te Minita, hoki
mai ki to u-kaipo ki to wharua."
Rev. Mohi Turei:— He karakia maori te ti-
matanga o tana whai-korero, i mea ia ko Po-
rourangi te tane ko Hamo te wahine na raua
i tohatoha te tangata ki Aotearoa. Haramai
hoki ki Hikurangi, he maunga tapu, nana i
whakaora te morehu tangata i te tai a Ruata-
pu.
Te Kopa:— I mea ia e rite ana a Porourangi
ki te tamaiti Maori i mau ki te kokonaiti, kaore
e mohio he kai ano to roto, me pehea ranei te
wahi i taua mea.
Te Houkamau:— He kupu powhiri a te Hou-
kamau ki te manuhiri.
Pene Heihi:— I mea ko Timi Kara te matua
o te Iwi Maori, kei a raua nei ko te Pirimia te
ora mo te Maori.
Peta Rangiuia:— Ki a ia ko te take nui o te
hui ko te kawanga o tona whare karakia ehara
i te Kotahitanga i te Kaunihera.
Paratene Ngata:— I powhiri i a Te Arawa
me nga iwi nana nei i hari mai te Kotahitanga
ki roto o Waiapu, engari te he kua ngaro ka-
toa nga rangatira o Ngatiporou.
Tera atu ano etahi o nga rangatira o Ngati-
porou i tu ki te whakatau i te manuhiri.
Peni te Uamairangi:— I te mea kua maha
ona ra ki roto o Ngatiporou ka tu a-tangata
whenua ia ki te powhiri i nga iwi ke me etahi
o Ngatiporou. Nana ano i powhiri nga iwi i
Rotorua, mana ano i roto o Waiapu.
He waiata he haka nga kinaki o nga whai-
korero a Ngatiporou ka tu ana tona tini haru-
ru ana, ngaehe ana.
Nga Whakahoki.
Wi Pere:— Ko te mema tonu o te Tai Ra-
whiti te tuatahi o te ope ki te tu. I powhiri ia
ki a Te Arawa ki nga iwi whakaeke. Kua tu-
tuki nga ra o te Kotahitanga, ko tana kotahi-
tanga mo te Iwi Maori e whakaara ana he
kotahitanga hei tiaki ano i a ratou ina tupono
te whawhai ki era atu iwi o te ao. Na Taha-
rakau te whakatauki:—" Maihi tu ki te parae
he kai na te ahi, maihi tu ki roto o Kahukura-a-
Rongomai he tohu no te tangata rangatira."
Ko te tino kotahitanga o te Iwi Maori ko te
reo aue. Ka rongo i te mamae ka rite tonu te
auetanga kia rangona ai te reo aue. He pera
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
konei na te taenga mai o te Kawanatanga ara
te tikanga a nga kotahitanga o te pakeha. I
whakakotahi te iwi, aue ana, a rangona ana te
reo. Kua paopao nga tamariki a te Kotahita-
nga, engari kia mataara tonu te Iwi Maori ka-
ua e parangia e te moe.
Te Tupara:— I mea ko Ngatiporou te iwi e
ora i te Ture Kaunihera i te momona ona
whenua.
Ihaia Hutana:— Ki tana whakaaro na te iwi
nui katoa tenei hui ahakoa na Ngatiporou i
karanga. He timatanga tenei no tetahi ra
hou.
Tutanekai:— I poroporoaki ki Porourangi
me nga rangatira o Ngatiporou. Ki a ia ko
te whakapiringa tenei o -Te Arawa me Horo-
uta.
Eruera te Kahu:— I mea ahakoa kaore a Tai-
toko i tae mai ki Waiapu ko ona uri e tae mai
i muri i a ia. Ko te Kotahitanga i timata i te
Tai-rawhiti kaore i ahu mai i te Tai-hauauru.
I puta mai ano hoki nga maki i te Tai-rawhiti.
I tangi a Te Kahu kia Te Arawa mo nga aro-
ha o Rotorua i te ra i te Tiuka.
Takarangi Mete Kingi:— I whakariteritea e
ia nga rangatira o te Tairawhiti ki o te Tai-
hauauru. I noho tahi a Te Mokena Kohere
raua ko Mete Kingi ki te Paremete i nga ra o
mua, no te Rawhiti tetahi no te Hauauru te-
tahi. I whawhai a Te Kooti raua ko Titoko-
waru ki te Kawanatanga, no te Rawhiti tetahi
no te Hauauru tetahi. I hapai a Rapata raua
ko Taitoko i te Kawanatanga; no te Rawhiti
tetahi no te Hauauru tetahi. Otira hei a Ti-
mi Kara raua ko Wi Pere ka he, no te Rawhi-
ti anake enei tangata. He whakahoki mai
tana ia Timi Kara ki te wahi i whanau ai ia.
Ko Timi Kara te rangatira o Niu Tireni, te
tangata nana i whakaputa te motu.
Rua Reweti:— I mea ia ehara a Ngatiporou i
te tauhou ki te Kotahitanga engari ko te Ko-
tahitanga he tauhou ki to ratou marae. He
haere mai tana ki te pehi i nga kanohi o te
Kotahitanga, i te mea kua whanau ana tamariki
te Ture Whenua me te Pire Kiore, e tika ana
kia nehua te whaea;
I tu ano a Tauha Nikora, a Te Ropiha, a
Parekoihu me Haumapu ki te whakahoki i
nga whai-korero a Ngatiporou.
TE WHAI-KORERO A TIKI KARA.
E haere ana ki te ata katahi ano a Timi
Kara ka tu ki te korero. " I mea ia i hanga te
Tiriti o Waitangi hei pa tuwatawata mo nga
tupuna me te Iwi Maori katoa.
I hoatu te Iwi Maori i homai te Kawanatanga.
He penei ano te Kotahitanga, he whakaaraha-
nga i te Tiriti o Waitangi. Na runga i te ta-
kahanga i taua Tiriti ka wehewehe te motu,
ka taka ta nga tupuna i oati ai, ka tahuri te-
tahi titorehanga o te motu ki te riri ki te Kui-
ni, ka iri he kapua ki te whenua, te tukunga
iho " mate tangata mate whenua." Ko nga
rangatira i piri pono i u tonu ki te Tiriti o
Waitangi, i pouri o ratou ngakau. Na ratou
i kore ai e tino mate te whenua i te raupatu.
I muri mai ka tahuri ano a Ngapuhi ki te ki-
mi ano i te mea i ngaro ra, a ka. uru te motu
nei ki tana whakaaro ko te whanautanga tenei
o te Kotahitanga. Ko Waikato anake te iwi
i tu tonu mai i waho matakitaki ai. I te tua-
tahi ko Ngapuhi anake ki te hoe i tona waka,
a kihai i u ki uta, no muri mai ka hapainga te
"Kotahitanga e te Tairawhiti, ko te putanga ki
waho he mahanga. Na te whakakotahitanga
o nga iwi i para te huarahi mo nga ture ka oti
nei. I tukua, he kupu ki Ingarangi ki te Ku-
ini mo nga toenga whenua o te Maori kia pu-
ritia ; i whakahokia mai taua kupu kia kimi-
hia he tikanga; i whakatungia he komiti a na
te Komiti Tupakaka i ata whakaoti te Ture ka
tu nei. E kore e taea te hoki whakamuri ina-
ianei—he mahi ka oti. Ki te hoki whakamuri
ka katangia tatou, kei te titiro te ao katoa ki
to tatou ahatanga ranei. Kua maanu tenei
nga waka, heoi utaina. E nga rangatira e
uta. Kua u nga waka kei uta, heoi te mahi
ko te uta anake, kei te Iwi Maori nga utanga.
Ma te ngaki i te maara ka whiwhi ai i te kai.
Engari me ata whakatikatika te kaupapa, ki
te; tika tena kahore he wehi mo te mate o te
whenua. Ko te Ture Kaunihera he hua i pu-
ta ake i roto i nga mate o mua. I mua i hoko
whenua te Kawanatanga, inaianei kua mutu.
Ka mutu te hoko noa iho a te tangata i te
whenua. Ahakoa kore rawa te tangata e hia-
hia ki te hoko i tona whenua, hei ona matenga
i te nama i te aha ranei ka hoko i te whenua.
Ka pupuri etahi i te whenua ka hoko etahi,
otira kua whakamutua tenei tikanga e te Ture
Kaunihera. Ma te Kaunihera e whakahaere
nga whenua a ko koe ano te Kaunihera. E
ahei koe ki te ki inaianei, " Ki au ano ki te
Maori taku." Kahore kau he mate no te mea
he riihi anake ta te Kaunihera kahore rawa he
hoko. Otira kaore e tika maku e kauwhau
nga painga o tenei ture. E tukua ano nga ta-
ngata e whakahe ana kia whakapuaki i o ra-
tou whakaaro. Ma runga i nga whakahe ka
kitea pea te koha o te Ture nei ma te whaki-
nga i nga hara ka taea ai te whakatikatika
nga he. Penei tonu ai te pakeha i a ratou na
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
ture, he whakatikatika tonu te mahi. Me pe-
nei ano hoki te Ture Kaunihera. Ko ta te
Kaunihera e mahi ai ko ta te iwi ano e tohu-
tohu ai. I te tau tuatahi ka pai, i te tau tua-
rua ka pai rawa, i te tau tuatoru ka tino pai
rawa, ka u ki nga taumata nunui. Kaua e
titiro whakamuri. Kei te titiro kei te wha-
whai te pakeha ki a taua, ka mutu hoki he
mahi ma nga kai-whakamaori me nga roia.
Kei te whakahemohemo te Kooti Whenua,
ma tatou e whakamoe nga kanohi—e hemo ai
ma te kore mahi. E whai kaha ana te pake-
ha i te Paremete e whakakino ana ki tenei tu-
re, e mea ana kaua rawa he mana e hoatu ki
te Maori, kaore te Maori e mahi, he mangere,
he korero anake te mahi i pahure, engari me
tango nga whenua ka whakahaere ai. Ki te
kore e oti te ture inaianei e kore rawa e oti a
muri ake nei, a ka hari te hoa riri i roto o te
Paremete. Meinga kia teka a ratou korero i
a koutou mahi. Kua maanu a Aotea kua ta-
ta kei te tawaha o te pa, e 250,000 eka kua ta-
paea ki te Kaunihera. I hainatia nga ingoa i
te ra e whiti ana, kaore i pera me nga mahi
hoko whenua o mua, huna ai ki nga wahi po-
uri. Ko te pa whakaora mou ko te Kaunihe-
ra, i reira e kore koe e kaha ki te patu ia koe
ano.
(Taria te roanga.)
TE MUTUNGA O TE KOTAHITANGA O
TE TIRITI O WAITANGI,
MAEHE 21, 1902
Na Apirana Ngata te korero tuatahi, he patai
nana ki te hui mo te Kotahitanga, mehemea:
(1) Kia tu tonu te Kotahitanga o Waitangi
a enei wa e tu mai nei.
(2) Kia hangaia houtia ranei he kaupapa mo
taua Kotahitanga.
(3) Kia whakamutua ranei te Kotahitanga,
i te mea kua puta nei ona hua ki te ao—te Pi-
re Kiore me te Kaunihera Whenua.
I whiriwhiria ko Ihaia Hutana hei Tiamana,
ko Apirana Ngata hei karaka, ko Reweti Ko-
here hei awhina i a ia.
I MURI iho i nga kupu a te Tiamana ka
tu a Wi Pere ki te korero ara ki te wha-
hoki i te patai a Apirana Ngata. I mea ia
ko tenei hui hei mutunga mo te Kotahitanga
o te Tiriti o Waitangi. I mutu ai ehara i te
mea he he engari he tutukitanga no tana mahi
ki te paenga. Kua puta ona hua ki te ao, ko
Pire Kiore me Kaunihera Whenua. I ru-
nga i te Ture Whenua kaore e hokona te
whenua o te Maori engari ka kai ia i nga hua
o tona whenua, ko te tino tikanga hoki o taua
ture ko te whakamahi i nga whenua o te Ma-
ori, me te whakatapu ano i tetahi papakainga
hei whakaputanga mo etahi hiahia o te tanga-
ta ; ki a ia ia me tuku katoa atu ki te Kauni-
hera tiaki ai engari ki te hiahia te tangata ki
te ahuwhenua kei a ia te tikanga. Ko nga
Kaunihera ka tu nei he whakaahuatanga hou
no te Kotahitanga. Ki te kite aua Kaunihera
i nga mate ka karanga ki te Paremete, tena ka
whakatu hui tonu he patu tangata he patu kai.
Kaore he mahi ma te Kotahitanga inaianei.
Heoi ano to tatou kotahitanga ko to tatou reo
aue, ina pa mai te mate ki a tatou. Ko Wai-
kato anake i rereke tana aue. Me tuku ma fa
Kaunihera ma ia Kaunihera e whakaatu ona
mate ki te Whare e whakaatu ranei ona hia-
hia.
Ru Reweti (Whanganui):— I tautokona e ia
te korero a Wi Pere. Kua puaki tona whaka-
aro i nga whai-korero kia whakamutua te Ko-
tahitanga. Ko tenei hui hei whakakopi i nga
kanohi o te Kotahitanga. Ki te tu tonu te
Kotahitanga me nga hui ka mate te tangata
me te kai. Kua kitea te taumaha o nga hui-
huinga o te Kotahitanga. Ko te hui toopu o
nga Kaunihera hei Kotahitanga, ko nga mema
o aua Kaunihera na te iwi i whiriwhiri. Me
nehu te Kotahitanga ki roto i Waiapu.
Ihaka te Waru (Te Arawa):— I te taenga
mai o te Tama a te Kingi ki Rotorua ka oti te
Tiriti tuatoru. Kaua e nehua te Kotahitanga
waiho hei matua mo nga Kaunihera. Me
whakairi ki runga ki o tatou rangatira.
Wi Pere:— Ko te nehu i te Kotahitanga ko
te nehu ki roto i te hui toopu o nga Kaunihera.
Ko taku kotahitanga ia e hiahia ana ko te
kotahitanga o te Iwi Maori mo nga mahi
whawhai, mo te tu rawa ake he riri a era atu
iwi ki to tatou whenua.
Te Tupara (Te Arawa) :— He kohungahunga
rawa nga tamariki a te Kotahitanga; heoi ka-
ua e patua te katua inaianei, waiho kia pakeke
nga tamariki. Taria, ata whiriwhiria. Na
wai i ki nga tamariki tangi kai nei hei mahi ?
Waiheke Turei (Ngatiporou):— E tautoko
ana au i te pupuri tonu i te Kotahitanga. Ko
au tetahi o te hunga i powhiri i te Kotahitanga
kia haere mai ki konei. I Rotorua ano ka ki-
ia mai kaore he Kotahitanga ina tu nga Ka-
unihera. Kaore a Te Arawa i whakaae kia
mutu te Kotahitanga. Ki te tu tonu te Ko-
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
tahitanga ka uru nga tangata kaore nei e pai
ki te Kaunihera ki te whakatikatika i nga wa-
hi e kinongia ana e ratou—me waiho hei Api-
tihana ki nga Kaunihera. Otira tera ano pea
ona ra ka tuku atu ki raro.
Tauha Nikora (Whakatohea):— Ka ea noa
atu te whakaaro o nga tangata e hiahia ana ki
te tanu i tenei Kotahitanga i runga i te ma-
ngere o nga iwi ki te huihui. Ko nga tangata
kua uru ki nga Kaunihera kua uru he turanga
ke.
Timi Kara:—E rangirua ana te whakahua a te
reo. He rereke te Tiriti me te Kotahitanga—
ko te Tiriti e kore rawa e mutu, ko tena to tatou
ora. Kahore he turaki i te Kotahitanga engari
he hoatu he wairua hou mona. Kaore e taea
e nga Kaunihera te arai i nga whakatu hui. I
tae au ki Rotorua i te tau 1900, i whakapaea
ai ki taku aroaro ta ratou pire, i whai kupu ai
au mehemea ki te taea taua pire ka ea nga ma-
hi a te Kotahitanga. Heoi kua poropitinoa-
tanga mai i Rotorua te matenga o te Kotahi-
tanga. E whakahuihui ara tatou i te katua
me nga kuao, ara ka whakakotahitia i roto i
Porourangi te Kotahitanga me nga Kaunihera.
Kua wareware i te iwi o te Kotahitanga ta ra-
tou taonga inahoki kaore i konei. Heoi ano
te kotahitanga mou ko te hui toopu o nga
Kaunihera. Ka haere ano nga mema, engari
ka whakawhaititia e te ture, e eke ai ki runga
ki te tino tikanga. Ma te iwi e pooti i raro i
te ture nga mema mo ia Kaunihera mo ia Kau-
nihera; ma nga Kaunihera e whiriwhiri ona
mema ka huihui ai ki tetahi wahi—ko te Ko-
tahitanga tika tenei. Me pehea te waiho i te
"kuao " kia ora aha ? Ko wai hei "karanga i
nga hui ? Kaore nga rangatira o te Kotahi-
tanga i konei. He aha he mahi mana ? Kua
ruruhi te katua, kati me hanga he whare ara
ko te hui toopu o nga Kaunihera. Ki te kitea
nga he o nga Kaunihera ma te iwi e whakaatu
nga he, e tukituki nga Kaunihera ka whakatu
ai he Kaunihera hou. E mea ana au kia ha-
nga e tatou he whare mo te kuikuiatanga o te
Kotahitanga. Tera e kitea te pai te he ranei
o te Kotahitanga hou ara te hui toopu o nga
Kaunihera; me waiho te wairua o te Kotahi-
tanga ki tenei.
Te Tupara:— Naku i hoatu ki a koe. Kaore
au e whakaae kia tanumia kei tau mai te mate
ki a au.
Wi Pere:— Me unu te korero a Te Tupara,
ehara i te mea he tanu tenei ki te oneone. Ki
te tono ano te "Kotahitanga ki te Paremete ka
katangia taua e te pakeha mo te kore e tutuki
nga ture kua oti nei. Me whakatutuki ki ta
Timi e korero nei. Engari whakamahia nga
Kaunihera; tukua nga whenua-:—kei pupuri
tonu koe ka ngaro i a koe. Ko tenei te hui
tika hei whakamutunga mo te Kotahitanga i
mua atu i te hui toopu o nga Kaunihera engari
he kupu whakamutunga ki te iwi kia tapae i
nga whenua.
Tutanekai (Te Arawa) :— E tautoko ana i te
whakaaro o te Minita.
Eruera te Kahu:— Na te kupu a Ru Reweti
me tanu te kuia nei i pohehe ai te tangata he
tanu kia ngaro rawa. . Kei te whakaaro mai
nga iwi ko te hui toopu tenei a nga Kaunihera
na reira i haere mai ai a Kurahaupo, a Aotea,
a Te Arawa. Ko te hui toopu tuatahi tenei a
nga Kaunihera, a hei tetahi turanga, ki te Ha-
uauru hoki. Kei te hopohopo te whangai i
nga tamariki inaianei, kei rawa, kia mohia hoki
ki te whiriwhiri i te kai pai i te kai kino.
Ru Reweti:— Ka unuhia te kupu tanu.
Takarangi Mete Kingi (Whanganui)-:— E ta-
utoko ana i te tuku i te Kotahitanga.
Rere Nikitini ('Raukawa):— Ko au ko Rau-
kawa te wahi whakamutunga ki te whawhai ki
te Ture Kaunihera—heoi ano te mahi he nga-
ngare ki te Kawanatanga. Me whakamoe te
kuia nei.
Apirana Ngata:— Kaua a Te Arawa e ma-
mae e penei he mau kino i to taonga. I haere
hapu mai te kau a Te Arawa a i whanau ki
konei, na reira i mea ai a Porou nana—kaore
engari na te katoa—'ko Porourangi kei te kai i
te wai-u. He ui taku mehemea hei Poneke
anake tu ai te hui toopu o nga Kaunihera.
Ki taku hia hia me tuku ki nga takiwa Maori
Timi Kara— Kei te iwi te ritenga mo te tu
o nga. hui o nga Kaunihera ki ia wahi ki ia
wahi.
" Motini: Ko te hunga e whakaae ana kia huri-
hia te Kotahitanga o te Tiriti o Waitangi ki
roto i te hui toopu o nga Kaunihera.
Whakaaetia ana.
TE TANGI A NGATIPOROU.
(Whakaaetia ana te motini kia whakamutua te Kotahi-
tanga, ka hikitia e Porourangi te waiata, he apakura
mo te Kotahitanga.)
Haere ra te taonga e,
I te ara muhumuhu i te ara kuare ra;
Te uri kuare o Tawheta e.
Kia hoaia koe te ture maitai—kia whakarongo,
Whakarongo marire ana mai te Komiti Tupakaka,
nana i patupatu.
Te tu ahua taputapu to mahi e. .
Te kauawhiwhiwhi, taurereka Tupakaka. .
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
Homai te taonga te taonga i tawhiti;
Awhitia Kia piri kia tata.
Te moana i kauria e Porourangi—ko manu te tiutiu,
ko manu te hokahoka:
Hokahoka atu ana ki runga o Rotorua e !
Tarewa ana mai nga whatu o Nehe Tupara,
Te koroua whakahaere kino i te ora mo te iti mo te
rahi.
Kuare! Kua riro kua ngaro te mana i a koe.
Ka hoatu—ka hoatu e au ki te Tai-hauauru e!
Ki a Ihaia kai hua paua—karihaunga i raru ai Tamata-
kutai.
Ka mutua koe e koro e!
PITOPITO KORERO.
ITE hoko wuuru i Ingarangi o Hanuere
nei, te utu o te pauna e 61/2d, ki te 7d,
ara kotahi kapa te pikinga i te utu o te tau
1901. Ki te whakaaro e piki tonu te utu i
tenei tau.
Kei te ruritia te whenua katoa o Tuhoe; e
tata ana ki te 656,700 eka; te nui o te iwi e
tata ana ki te 2000, ara e tata ana ki te. 328
eka mo te tangata kotahi, mehemea e tika ana
enei whika.
I ki te Pihopa o Waiapu, ki tana whakaaro
17,000 Maori kei te Pihopatanga o Akarana;
15,000 kei Waiapu, 7060 kei Poneke, 2000 kei
Te Waipounamu.
I te hui a Whanganui i tu ki Hiruharama,
i tae ai a Timi Kara e 250,000 eka whenua i
tapaea ki te Kaunihera o Aotea, 1500 "nga ta-
ngata i haina, e rua nga ra i tuhituhi ai i nga
ingoa.
Kei te hangaia he manuao mo te Ingarihi,
ko Kingi Eruera VII. te ingoa, 17,500 tana te
nui, ko te manuao nui atu i te ao. Tera ano
etahi e toru e hanga kia penei ano te nunui.
Te manuao nui atu inaianei no Tiapani ko te
Mikasa 15,200 tana.
Hei a Mei 5, 1902 ka tu te huinga o te Kau-
nihera Whenua o te Tai-Rawhiti ki Kihipane,
a te 10 o nga haora i te ata, ki te whakawa i
nga tuku hoko, riihi ranei o nga whenua ka-
hore i tino oti, kua tonoa e te iwi kainga.
Ko Hirini te kainga e hoko ana i te kaanga,
e haere ana hoki te nuinga 6 nga kaanga o
Niu Tireni ki reira, otira i tera tau ka whaka-
nuia te taake mo te kaanga e 71/3d. mo te pu-
hera : ka ngakau-kore te tangata ki te mahi i te
kaanga. I enei ra kua piki ano te utu o te ka-
anga ki Hirini e 4s. 9d- ki te 5s. od. mo te pu-
hera, kua piki ano hoki ki nga taone o Niu
Tireni nei e 3s. 4d. ki te 3s. 5d.
HE WAEA "WHERO KATOA."
No te 31 o Maehe i u ai te waea hou ki Oheto,
Mangonui. I whakawhiti mai i Ahitereiria,
ki Norfolk Island, he moutere kei te Moana
nui-a-Kiwa, i reira ki Niu Tireni. I reira ano ki
Whiti ki Kanata, Amerika; i Kanata ka ruku
ano i te moana ka puea ki Ingarangi no te Inga-
rihi anake nga motu e pa ana tenei waea na reira
i kiia ai, " Ko te waea whero katoa," he whero
hoki ta te Ingarihi kara o te mapi. Ko te
waea tawhito, hei Whakapuaka ka whakawhi-
ti ki Ahitereiria, ki Ahia ki Uropi, a ki Inga-
rangi. . Hei a Mei nei timata ai te mahi a te
waea hou ki Ahitereiria, hei te mutunga rawa
pea o te tau oti ai te katoa.
TE ORANGA MO NGA MINITA.
Ehoa tena koe, kia ora i roto i te tau hou
nei. Ma te Atua tatou e tiaki, e wha-
kakaha ki te mahi i ana mahi. Kati te mihi.
E hoa he whakaatu taku i tetahi motini i
whakaaetia i te tunga o te Hui o te Komiti
Tiaki Moni mo te Hahi Maori, i tu ki Poneke
i te 12 o Pepuere nei. Koia nei " E pouri ana
tenei Komiti mona e kore e ahei te kite i teta-
hi oranga, penihana ranei, mo nga minita, pa-
keha, Maori ranei, e mahi nei ki Aotearoa a
muri atu i te 31 o Tihema 1902. A me tuku
tonu atu te whakaatu penei ki ia minita ki ia
minita e whakawhiwhia ana e te Komiti ki a
ia tona oranga, tetahi wahi ranei o tona ora-
nga inaianei."
Ka pau nga moni i tenei tau, ka mutu hoki
te tuku moni mai i tawahi, ara i Ingarani a te
mutunga o tenei tau. Ko nga moni e riro
mai i te Komiti a era tau e £900, a kua rahui-
tia era mo te kura minita kei Te Raukahikatea
Turanganui. Kati, ma te Hahi Maori, Pake-
ha, o Niti Tireni e mahi he oranga mo nga
minita. Heoi ano. Na tou hoa aroha i roto
i te mahi.
Na TE WIREMU AATA.
Hekeretari o te Komiti.
Kupu Apiti: Me tono koe ki tou Pihopa, ki te
Hahi Maori hoki.
NA TE ETITA.
KI enei TE PIPIWHARAUROA i whakahokia mai ki a
matou kaore pea te tangata ki a ia tana pepa i
tae ki te tiki:—
TAME EMORE, Te Arai Auckland. (No. 46)
ATARIA TIPUNA, Tokomaru Bay. (No. 46.)
HOHEPA TEREO, Te Karaka. (No. 45.)
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
HE TINO WHAIKORERO
A TE PARAIMETE KI TE HUI O TE
HAHI MAORI I AKARANA,
I A HANUERE. 25-27,
*
KANUI toku hari i taku kitenga i to kou-
tou tokomaha i tae mai ki tenei hui,
ara, ko te nuinga o nga minita maori, a, me te
tokomaha o nga mangai reimana. Kia mahara
tatou, ko nga whakaminenga he wahi nui ro
roto i te Hahi, a, ko nga whakaminenga me
nga minita ko te Hahi kotahi a Te Karaiti, i
te kupu a Pita " he mea wairua, he tohunga
tapu."
I tenei hui a tatou, kua ngaro atu etahi o o
tatou hoa i tenei ao. Ko te tuatahi tenei o nga
hui nui i noho tahi ai ahau me nga Maori i
miiri i te ngaronga atu o to tatou tuakana o
Atirikona Karaka. Kua tini aku kupu mihi
mo runga i to tatou tino noa. Kahore kau he
tangata e rite ana ki a ia hei hoa moku. I tino
mohio ia ki te nuinga o koutou i a koutou e
tamariki ana. Na reira kahore ano e ara ake
he tangata e rite ki a Atirikona Karaka tona
mohio ki a koutou.
Ki te uaua tatou ki ta te Atua e pai ai, ka
homai e ia etahi atu hoa hei kai awhina i a
tatou. Kua ngaro atu hoki i a tatou i tenei
hui a Rev. Hemi Taitimu. E mohio ana tatou
kua maha nga tau i ahua turoro ai ia, a, i e ahi
wa kahore e taea e ia te haere ki ana mahi.
Ahakoa, ko to tatou aroha nui e mau tonu ana
mona. I muri i to tatou hui mutunga kua
ngaro atu ano hoki a Rev. Meihana te Haara.
He tangata matemate ano hoki ia, engari i nga
wa e ora ana ia he tangata whaiwhakaaro ia,
he tangata kaha ki te mahi. 1 te wa e ora ana
a Te Matenga he nui tona pai ki a ia.
Ko aianei ahau korero ai mo te oranga o
nga minita. Otira, kahore ahau e pai kia
whakaaro tatou i hui mai tatou ki te korero
moni anake. Engari ko tetahi wahi tenei o ta
tatou mahi aianei, ko te rapu ora mo te Hahi,
notemea ko te korero mo nga moni mo nga
rawa ranei o tenei ao e rite ana ki te whata e
hanga nei hei mea e ahei ai te whakaoti i te
whare. Otiia, ko taku korero tuatahi inaianei
mo te mahi wairua a te Hahi.
He tino whakahau tenei naku kia whaka-
akona nga tamariki ki nga ritenga o te Rongo-
pai. E tino pohehe ana nga tangata e whaka-
aro ano kia waiho tenei mahi ma nga minita
anake. E matau ana koutou ki te. noho ma-
rara o nga tangata ki nga kainga mahi kapia,
ki era atu tu kainga hoki. He ahakoa he
minita tino kaha e kore e taea e ia te haere
tonu ki tenei ki tenei o aua kainga. No reira
ma nga kaikarakia e awhina nga minita i tenei
mahi nui. Kanui taku koa i taku titiro pai ki
te ahua wehi, kite ahua mohio, o te hunga i
haere mai kia whakaungia, i taku haerenga
atu ki te taha whakararo o Akarana. Ko taku
whakaaro i taku kitenga i a ratou, taku hiahia,
mehemea e taea ana e ahau, te noho tahi me
ratou hei whakaako i a ratou ki nga tino rite-
nga o te Rongopai. Kia mahara tatou, ko
tetahi tino putake tenei o nga mahi Karaitiana,
ara, ko te whakaako i nga tamariki ki nga kupu
ki nga mahi a te Karaiti. Ko o tatou minita
i whakaritea me haereere. Ki te noho hoki te
minita i te kainga, e kore e taea e ia tana wahi
o te mahi. Engari, ahakoa pehea te kaha o
te minita ki te mahi ki te kore e a Awhinatia e
te whakaminenga e kore e oti tana mahi.
Kua whakaaturia mai ki ahau etahi take
kino i roto i etahi o o tatou iwi maori ki te
taha whakararo. Kua rongo ano hoki ahau e
moe tahi ana etahi tangata, a, ko nga tane
marena ko nga wahine marena ranei kei te ora
ano; a, i runga i te tikanga o te Hahi e kore
taua hunga e ahei te marena kia mate ra ano
te tane marena te wahine marena ranei. He
ahakoa kahore e noho pai ana te tane me te
wahine kua oti te marena, e kore e taea te
whakarere ke te ture mo te marena. Kanui
to tatou pouri mo nga tangata kahore e taea
ana e ratou te noho pai. Ki te mea e ora ana
te tane marena, wahine marena ranei, e kore
e ahei kia marena tuarua. Ka korero ahau
inaianei mo te taha moni. Kanui taku pouri i
taku kitenga i etahi wharekarakia kahore he
pukapuka hei tuhituhi i nga mahi, i nga oha-
ohatanga, o te whakaminenga. Ko te tikanga
kia whai pukapuka ia wharekarakia, ia whare-
karakia hei tuhituhi ki roto i nga mahi o nga
karakia, a, i nga karakia katoa kia kohikohi te
whakaminenga kia hoatu hoki i a ratou oha-
ohatanga ki te Atua, a, ko nga moni e rite mai
me tuhituhi katoa ki roto ki taua pukapuka.
Kanui te pai o nga Pire i whakatakatoria mai
ki te Hui i te po o te Hatarei. Otira kotahi te
mea kahore au i marama, koia tenei, i tuhia
maramatia nga moni i riro mai me nga moni
i riro atu, otiia, i etahi kahore i whakamara-
matia i pehetia ranei nga moni toenga o tera
tau. Ki taku whakaaro i tika te whakahae-
renga o aua moni. Ki te kahore i pau katoa
kia tuhia peneitia " Ko te toenga mo tera tau."
He korero ano taku mo te oranga mo nga
minita Maori. I nga ra kua pahure ake nei o
te Hahi i. Niu Tirani, na etahi tangata atawhai
o Ingarangi i homai he oranga mo nga minita
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
katoa, ahakoa Pakeha, ahakoa Maori. Inai-
anei kua whakamutua te oranga ma nga minita
Pakeha e te iwi o Ingarangi. E mea ana nga
tangata o Ingarangi " He mea whakama tenei
ki a matou te hoatu tonu i te oranga mo kou-
tou mo nga minita o tena whenua whai rawa
o Niu Tirani." Inaianei kua timata ano taua
korero a ratou mo nga minita Maori. E ki
ana nga tangata o Ingarangi: " Kua korerotia
mai e koutou ki a matou tetahi iwi rangatira
ko nga Maori. E kore taua iwi rangatira e
pai ki te pinono. Whakamaramatia ki a ratou
ma ratou ano e rapu oranga mo a ratou
minita." Ki taku mohio e taea ano taua mea
e nga Maori, ara, ki te whakangakau tahi ki
te mahi. Inaianei kua whakaaria mai e tetahi
hoa aroha o te Maori, ara, e Te Atirikona
Wiremu, ki te takoto i a tatou kia £2000 ka
homai e ia kia £1000 hei apiti, mo te tahua
oranga minita. Kia kaha tatou ki te whaka-
rite i ta tatou nei taha. Kua rongo ahau ko
te hiahia o etahi tangata o te Hui nei ki a kaua
te Hui i nga wa e takoto mai nei e noho hohoro
penei me nga wa kua pahure ake nei. He nui
nga moni e whakapaua ana mo enei hui, a,
kahore kau he tahua e takoto ana hei utu mo
nga haereerenga mai o nga minita. He mea
pouri tenei ara, ma runga i te kore moni e kore
ai tatou e ahei te huihui. Kanui taku hiahia
kia noho mahara tatou ki tenei kia whakaritea
etahi moni hei utu i te haereerenga mai o nga
minita.
HE TUPAPAKU NO TE EMEPAEA.
No te 28 o nga ra o Maehe nei ka mate a
Hehiri Rooti ki Keepa Taone, Awherika. He
nui te tangi mo tenei tangata nui. Hei tera
marama tuhituhia ai nga mahi a tenei tangaia.
NGA HONI KOHIKOHI.
£ s- d
Te Hui ki Mohaka, Pepuere, 6oo (pea)
Te Hui ki Tokomaru, Maehe 13, 536 14 i
Te Hui ki Wai-o-Matatini,
Maehe 20 1038 15 6
TE OPE MO INGARANGI.
Hei te 19 o tenei marama haere ai nga hoia
ki Ingarangi, Maori, pakeha ki te whakanui i te
ra whakawahinga o te Kingi. E 25 nga Ma-
he hunga whiriwhiri katoa. Hei tera putanga
tuhia ai nga ingoa. E taia ana e matou nga
reta mai a tetahi o taua hunga, I eke ratou
ma tetahi o nga tima kawe i te Ope Tekau ki
Awherika.
TE HUI KI TOKOMARU.
KO Tokomaru tetahi o nga kainga atahua
o te takiwa o Ngatiporou, o te Tai-ra-
whiti hoki. Ka ngaro te whare maori i tenei
kainga, kua whare papa anake nga whare.
He whare me tona taiapa, me nga rakau ano
a te pakeha kei roto i nga taiapa. Nui ke
atu te pai o tenei kainga i te nuinga o nga ka-
inga e tata ana ki nga taone. Tetahi mea nui
o nga tangata o Tokomaru i kitea e au ko te
ma o te ahua o te tangata, ko te ma hoki o
nga kakahu. Kanui te hihiko o te ngakau pa-
keha o tenei kainga. He tokomaha nga ta-
ngata he kaari aporo a ratou, kua timata te
whakapai a te iwi i nga wahi kei a ratou ano
hei takanga hipi. Ka 8000 a ratou hipi ina-
ianei.
I tata pea ki te 700 nga tangata katoa i
Tokomaru i te ra o te hui, no te tai whakaru-
nga te nuinga kahore i nui o te tai whakararo.
E toru nga teepu o te whare kai; e 400 nga
tangata ki te kainga kotahi. Hei tenei hui ka
kitea e au te nui o te tuari, tamariki tane ta-
mariki wahine. I pai te whakahaerenga i te
marae kaore he mea kino i kitea, heoi ano ko
nga kupu kino i puaki i te mangai o te tanga-
ta. He aha ra enei i kore ai e riria e te Ko-
miti Marae? I riria etahi paru atu ko te paru
o te waha, o te ngakau kaore i riria ara te ko-
rero kino ko te tu i te marae whakahaehae ai.
Kahore he kupu korero kahore he tino tikanga
o tenei hui. Haere ake te moni i kohia e
£536, engari kaore kau i whakaaturia e te
komiti ka peheatia ra tenei moni. Kei a ratou
pea e mohio ana.
TE POROPOROAKI KI TE PIRIMIA.
Ite mea kua maro te whakaaro o te Piri-
mia kia haere ia ki Ingarangi ki te wha-
kawahinga i a Kingi Eruera, ka pupu te wha-
kaaro i te iwi pakeha kia puta he aroha ma
ratou ki to ratou Pirimia. Kei te kohia hoki
he moni he aroha ki a Te Hetana, i tu hoki he
hakari ki a ia, ia taone ia taone. I runga i te
kaha o Te Hetana ki te awhina i te Whenua
Matua i te tuku tonu he hoia ki te whawhai
i Awherika kua tino piki rawa te ingoa o Niu
Tireni ki runga ake i o era atu koroni katoa,
a hei tangata a Te Hetana e tino whakanuia
ina tae ia ki Ingarangi.
I puta ano te whakaaro kia puta he kupu
poroporoaki ma te Iwi Maori ki te Pirimia, a
i whakaritea kia tu he hui ki Papawai. No
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
te 4 o nga ra o tenei marama ka tae te Piri-
mia ki Papawai. Na te Minita o te Taha
Maori i powhiri mai a Ngatiporou kia tae atu
me a ratou haka. E 40 te taua a Ngatiporou
ko Apirana Ngata to ratou upoko i haere ki te
haka ki te Pirimia. I te mutunga o nga po-
whiri me nga poroporoaki a nga rangatira ki
te Pirimia, ka tu mai tera ki te whakahoki.
Ko ana kupu tuatahi mo te kotahi miriona eka
whenua kua tukua nei ki nga Kaunihera. Ko
te mahi tuatahi ma nga Kaunihera he ruri he
hanga huarahi ki aua whenua. Ko tetahi o
ana korero kia whakatungia he ope hoia Ma-
ori hei tiaki i te Koroni; e kore e taka te ono
marama kua tu he ope hoia Maori e 5000,
ko nga apiha me Maori ano ma te iwi e whiri-
whiri engari ma te Kawanatanga e whakaako.
He nui te pai e puta mai ki nga tamariki Ma-
ori, kanui te mahi i a ratou kaore e mangere e
tutu. Mehemea ka haere taua 5000 Maori ki
te whawhai i Awherika e kore e roa kua mutu
te whawhai. Ki te Maori he riri te riri he
whawhai te whawhai. Na te ngawari o te
Ingarihi i toroihi ai te Poa ki e whawhai to-
nu. Hei tona taenga ki Ingarangi ka tohe ia
ki te Kawanatanga kia whakaaetia te Maori
kia haere ki te whawhai i Awherika.
I whai kupu ano a Tianara Papitana, te
kai tirotiro i nga hoia o Niu Tireni. I mea ia
e tino mohio ana ia ka taea e ia te whakaako
te Maori ki nga mahi a te hoia, a ko tana tu-
manako ki te tupono te pakanga mana tonu e
arahi te ope o te Maori.
I tapaea he taonga ki te Pirimia, ko te-whai-
korero ki te Kingi ma etahi rangatira e hari ki
Poneke hei reira hei te ra e haere ai ia ka hoatu
ai.
TE WHAIKORERO KI TE PIRIMIA.
KI TE RAITI HONORE R. J. HETANA, P.C.,
PIRIMIA o TE KAWANATANGA o NIU TIRENI.
KI TO MATOU MATUA,
Tena koe! He nui to matou
hari i to matou kitenga
i a koe, kia puaki atu ai a matou kupu poro-
poroaki ki a koe me ta matou inoi kia arahina
koe e te Kai-hanga i tenei i tou haerenga hei
whakatinanatanga mo to tatou whenua a te ra
e whakawahia ai to tatou Kingi. E mohio
ana matou ki te nui o taua ra na reira nei koe
i kukume kia whakarere i tou marae kia wha-
kawhiti i te moana he whenua ke, ko te taringa
nei kua rongo ko te kanohi ia kaore ano kia kite.
Haere ra, e Pa, whakawhiti i te Moana-nui-
a-Kiwa, okookotia atu nga tumanakotanga a
o tamariki o te Iwi Maori, kia atahua tou ha-
erenga, kia oti te pai i ou kopikopikotanga i
tera whenua mo tenei rangatiratanga nui e
tau nei tatou i raro i tona maru, a kia hoki
mai ano koe ki a matou, me te kaha o te tina-
na o te hinengaro me te wairua. Kia ora tou
haerenga atu me tou haerenga mai.
Haere ra, e Tane! I nga tau maha kua
pahure nei i tu ai koe ki te hautu i o waka, i
Aotearoa me te Waipounamu, i miharo matou
ki tou kaha, ki tou manawanui ki tou uaua ki
te rapu i te pai mo nga tu tangata o tenei Ko-
roni. Kahore he tangata i tua atu i a koe hei
hapai i te ingoa o Niu Tireni a te ra e huihui
ai nga rangatira o te ao—ko koe ano te tanga-
ta, ko te whetu marama o te Tonga, ko te
upoko o tenei Ingarangi, te whenua whaka-
miharo o te Tonga. Nunumi atu e te mea
whiriwhiri!
Haere, kia kaha! Kua taunga koe ki te
huarahi, kua whakananu koe ki roto i nga ra-
ngatira o nga iwi katoa o nga whenua katoa, i
te ra i whakamine ai te ao ki te whakanui i a
Wikitoria, te Pai, te Nui. Kua tataitia ki te
honore te huarahi mou—mou i unga nei e tou
whenua; ko te hua tena o te reo aroha, hoho-
ro ki te whaka o ki te reo tangi o te whenua
matua i a ia e karapotia ana e nga wai o te
mate. Heoi ra, haere—haere ki te tiki i te
utu honore, te taonga kua whakaritea ma Niu
Tireni.
E huri ra! Ko koe hei reo mo o iwi e rua.
Ahakoa he reo iti, e tanua e te hieretanga o
nga reo rarahi, otira kia hamumu te waha mo
te Iwi Maori o te Kingi i te turanga waewae
o tona Torona, whakaaturia to ratou piri-pono
to ratou hihiko ki te hapai i te patu ina wha-
kahaua e te Emepaea. Meinga ona taringa
kia rongo i to ratou reo e whakaatu ana i te
tika, i te ngawari me te aroha o ta Ingarangi
whakahaere i nga hunga tauiwi.
Haere ra! Ma te Atua koe e tiaki e whakahoki ora
mai. Kia Ora!
Papawai, Aperira 4, 1901.
[E 200 nga rangatira i tuhituhi ki te poroporo-
aki nei. Na Apirana Ngata i panui, ria Wiki-
toria Taitoko i hoatu ki te ringa o te Pirimia.
Ko te kaupapa no te hui ki Wai-o-Matatini ka
whakatakotoria i te hui ki Papawai ka kapea
etahi kupu ka whakaaetia hoki hei kupu tuku
ma te iwi Maori ki te Pirimia Na matou ano
tenei whakamaoritanga.—ETITA.]
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
HE HAUTU WAKA.
He tia, he. tia, he tia;
He ranga, he ranga, he ranga;
Whakarere iho ana
Te kakau o te hoe koa,
I manini tua, i manini aro;
I tangi te kura, i tangi wiwini;
I tangi te kura i tangi wawana.
Tera te haeata takiri ana mai
I runga o Mata-tera,
I-ara whaiuru, whaiuru, whaiuru ;
I-ara whaiato, whaiato, whaiato;
I-ara ratini, i ara ratini, i ara ri!
I ka rere, i ka rere,
Ka rere i te waka, •
He kutangitangi, he kura tiwaka taua
He kura tiwaka taua;
He kura wawawai, he kura wawawai!
E ehara ko tena ko tena,
Ko te wai o te korio
I hei koti, hei koti, hei koti!
A, ha ha! toru patu tu-te ta-ta
Takararau, takararau!
[E kiia ana ko te hautu tenei o Horouta. I
tangohia mai i te hautu nei nga kupu o te ha-
ka a Ngatiporou i te hui ki Wai-o-Matatini—
tetahi o nga tino haka pai ka kite ahau. I ka-
pea e au nga kupu hou, ka waiho ano i tona
kaupapa o mua iho o nga tupuna. Ki etahi
tangata he rereke te tikanga o tenei kupu 9 te
" korio ", kia Mohi Turei io te " korio " he ta-
heke e topa ai te waka, e pou ai te hou, ara e
" koti" ai.—ETITA.]
HE TUPAPAKU.
Ki TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
EHOA tena koe. Mau e tuku atu ki ta
tatou nupepa nga korero ka tuhia iho
ki raro nei, mo te matenga o taku mokopuna
o Hori Winiata Makereti.
Ko tenei tamaiti he nui nga tau i pangia
ara e te mate, e rua ona rara i tangohia e te
takuta. I te tau i mahue ake nei ka pangia
ano ia e te mate, he mea kawe ki nga takuta i
Akarana ka ora. He nui te moni e pau ana a
tona matua i nga takuta.
Ko te take i mate ai i haere ratou ko etahi
pakeha ki te Rae-i-Kohi ki te ahuareka. He
haerenga i runga i nga toka pohatu ka taia e
te ngaru, paremo tonu atu ki te wai mate tonu
atu. Kotahi wiki e ngaro ana ka kitea. He
nui te pouri o nga pakeha me nga Maori o
tenei takiwa mo tona matenga. I te wa i ne-
hua ai i tae ki te rima rau nga tangata i hui
mai ki te nehu. Ko tenei tamaiti he moko-
puna tuarua na Te Tapihana raua ko Hinei-
turama. He tangi tenei mona:—
Aue, aue te mamae, me pehea ra e mutu ai te aroha e,
Kimikimi noa ana rangahau noa ana ki te ata o tau,
Kai hea ra koe e tama, e tarewa ana mai te rae ki Kohi,
Ko koe ra e tama e, tahuri to mata mihi mai i kona,
Tangi mai i kona ko te whakatare ko te ito tena.
Takiri mai te ata, ka tangi mai te peene, he tiki mai tau
I taku tau i taku tau kahurangi. E puta e tama ki
Waho i to whare, titiro ki te kapua i runga o Whaka-
ari e tohu ana mai i te tohu o te mate e. . i!
Haere e tama te ara ki te keti, tahuri whakamuri ki te
hau kainga e,
E huri te aro nga rori e takoto roto Wharaurangi,
Tika tonu e tama ki Otuawhaki, he nohanga tangata
Kai o tuakana kai o tapui e noho ki raro e.
Takiri tu ai tama i te riringa,
Korerotia iho te korero taua
Mihia iho te mihi aitua,
Whakaritea iho nga ture i muri i a koe ra e.
Peke atu e tama te kei o Rotokohu,
Tumai to ringa pohirihiri mai
Haere ra te puhi o Raukawa,
Te kura o Whakaue, haere ra e Hori,
Haere ra e. . !
Heoi ano
Na NUKU R. HIMIKINI.
(Mrs. Simpkins.)
Whakatane.
RONGO TOMURI.
NO te 14 o nga ra o tenei marama i rere ai
Te Pirimia ratou ko tana whanau ki
Ingarangi; i eke ia ma te tima kawe i tetahi
wahanga o te Ope Tekau, i haere tahi me nga
hoia. I runga i te powhiri a Rore Kitini e
haere ana a Te. Hetana kia kite i a ia ki Piri-
toria.
I tirotiro rawa te Pirimia ki nga hoia Maori
mo te haere ki Ingarangi, i whiwhiri ko nga
momo rangatira anake, engari kei Otautahi
rawa te kowhiringa whakamutunga. Toko-
toru o Ngatiporou, ko Henare Kohere, ko
Terei Ngatai, ko Weihana Teramea—he ta-
mariki mohio katoa no Te Aute. Ko Tarana-
ki te Ua te kapene o nga Maori. Kaore ano
matou kia mohio ki nga ingoa o etahi atu.
I heke nga roimata o Kanara Poata i te hi-
nganga o etahi o tana Ope Tuawhitu o Niu
Tireni; engari na ratou te Poa i kore ai e pu-
ta. He kahui kau te upoko o te kokiri a te
Poa.
Kua tae mai nga rongo o Awherika i pa he
aitua ki te Ope Tuawaru o Niu Tireni; i te
tereina e haere ana ka tahuri, tokowhitu i ma-
te rawa he tokomaha i whare. Ehara tenei i
i te mata a te Poa i patu.
Kei te huihui nga rangatira o te Poa; kei
te tumanako te ngakau he korero pea mo te
mutu o te whawhai.
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA te marama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka takaia tana Pepa ki te awhi whero; e rua
nga putanga pena ka whakamutua te rere atu a te
Pepa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga
ta i aua korero; kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa:—
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri,
ki te Himene: he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei: ko te utu :—
He mea nui, kiri noa ... 2/6
He mea nui, kiri whero ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/-
He mea nui kiri pai rawa ... 5/6
He mea paku, kiri whero ... 7/6
He mea paku, kiri pai ... 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
He Himene ... ... -/6
Ki te tono Himene nga Minita ki a
J. Upton, Akarana, ka iti iho te utu.
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera, ki te
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland d.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi 7/-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3'-, 3/5,
4/-, me te pane kingi 3d.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
£1 2S. 3d Tamariki a St. Stephens. 10/- H. Tuterangi.
5/- Peka Kerekere, Tup i, Pohuka Hapuku, Hepi Tapuka, Ru
Reweti, Rere Nikitini, Eruera te Kahu, Rev. Hakaraia \_\_\_
Pita te Hau, Rutene te Arahi, Kaninamu Hona, Hemi Wi,
Haoni Hape, Ngakuru Matene, Wi Katene, F. A. Bumford, Rev.
E. Jennings. 2/6 Mrs. Ferris, Namana Kamariera, H. te Koni,
Tuhaka Haratiera, Ngatai Pawhau, Hamiora Kerehi.