|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 52. 01 June 1902 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa,
he kupu whakamarama.
NAMA 52. GISBORNE. HUNE 1902.
RONGO PAI.
Piritoria, Hune 1,1902.
No ina po i houhia ai te rongo. Kitini.
I WHAKAATU RIA E TE PIPIWHARAUROA
i Aperira kei te huihui nga rangatira o te
Poa, tera pea e mutu te whawhai. No te 2 o
nga ra ra o tenei marama ka tae mai te waea
a Kitini. Kua te Poa ki raro i te mana o Ki-
ngi Eruera. I hari, i koa, i whakawhetai, te
Emepaea katoa mo tenei rongo pai, te mau-
nga-a-rongo. Kia whakapaingia te Atua!
TE PAKARUTANGA O MATINIKI.
I PANUITIA e matou i tera rerenga o te
manu nei te waea mai o Niu Ioka mo te
pakarutanga o tetahi moutere o te moana, o
Matiniki (Martinique) tetahi o nga moutere o
Weihi Inia, i hinga ai he parekura nui whaka-
harahara, i mate ai te mano o te tangata, tane,
wahine, tamariki. He mea pai i te mea kua
ata tau nei nga korero kia ata whakatakina.
kia takoto ai i roto i te pukapuka hei titiro ma
nga whakatupuranga e tu mai nei, e tohungia
ana hoki e matou nga kape katoa o TE PIPI-
WHARAUROA. .
TE MOUTERE O MATINIKI.
Ki te tirohia te mapi o Amerika ka kitea
he rarangi moutere ki te tairawhiti e pona-
pona ana i waenganui o Amerika ki te Raki
me Amerika ki te Tonga; ko te moutere
tino nui ko Kupa mo reira nei te take o te
whawhai a te Marikena raua ko te Paniora,
i Aperira 23, 1898, kei te pito whakarunga ko
Matiniki he moutere iti. Te ingoa nui o enei
moutere ko Weehi Inia, ara ko Inia ki te Hau-
auru, he ingoa i huaina e Kirihitopa Karama-
pia i te tau 1492 i kitea ai e ia he porotaka te
ao—i kiia ai ko Inia, he pohehe nona kua tae
tona kaipuke ki Inia ki te Rawhiti, engari e
tae ano 'mehemea kahore i aukatitia e nei
motu. He maha nga iwi kei a ratou enei mo-
tu, he maha kei te Ingarihi, ko Matiniki no te
Wiwi. Ko te rite o enei" motu kei te poito ku-
penga; ko te tuturutanga he maunga kotahi
ano kei te moana e tu ana, ko nga tihi i puta
ki runga. Ko Matiniki e 43 maero te roa, 19
te whanui, e 244,090 nga eka; ko te maunga
tino teitei ko Perii, e 4430 putu, ko te mau-
nga tenei i pakaru nei. Ko te taone nui ko
St. Pierre, e 36,000 nga tangata, ko te taone
tenei i taupokina e te puia. Ko te tokomaha
o nga tangata o te motu e 200,000, he mangu-
mangu he awhekaihe he pakeha, ko te nuinga
he awhekaihe mangumangu. He Pikopo te
karakia. He iwi\_\_\_nga whakaaro
ki nga ahuareka o tenei ao, e kiia ana he kani-
kani tonu te mahi i nga po katoa. Ko te nui-
nga o nga tamariki he poriro, e 66 i roto i te
100 i whanau poriro. He motu tino atahua,
he papai nga whare, he nui te moni." Te tino
oranga o Matiniki he mahi rama hei waipiro,
he nui ano te huka te ti te kawhi, te miro" me
te tupeka.
TE PAKARUTANGA O MAUNGA PERII.
I te 5 o nga ra o Mei ka timata te rere o te
; paru wera o Maunga Perii ka taupokina etahi
o nga whare, no te 8 o nga ra ka tino pakaru,
ka puta te ahi, ka maringi te pani wera tonu,
ka heke ki te taone, tere atu, ano he waipuke,
e whakawaha ana i te ngahere, i te kamaka, i
te oneone. E rima maero i te maunga ki te '
taone, otira kihai i roa kua taupokina te taone,
ka kangia e te ahi, no te taenga ki te moana
ka hihi ka tu te ngaru, tahuri tonu atu nga
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
kaipuke kotahi tekau ma waru. Kotahi te ti-
ma i honea, no te Ingarihi, ko Raddim te ingoa,
i mate katoa i te ahi nga tangata o runga: ko
te kapene anake i ora me nga tangata o raro,
i tapahia te tiini o te punga e te kapene, rere
ana ki te moana nui. No muri mai ka mate
taua kapene. I kiia " ano te rite o te mo-
tu ekangia ana e te ahi, ko te reinga".
E ono inihi te hohonu o te taunga, o te
pungarehu ki runga i taua kaipuke. Ko te
kaipuke tuatahi ki te waea ki te Kawanatanga
o te Wiwi i te pakarutanga o Matiniki ko te-
tahi manuao no te Wiwi ko te Suachet te ingoa;
i ata matakitaki nga tangata o taua kaipuke ki
te moutere e kangia ana e te ahi. I wahia
tonutia te maunga, ko te putanga o te mura,
ka heke ka kainga te taone. E rima maero o
te takutai o taua motu i ngaro katoa i te pouri,
haunga ana i te ngawha. I u nga tangata o
te manuao ki uta, kore rawa" he tangata ora i
kitea e ratou, kaore he whare i. te tu, engari i
te tuatahi kihai rawa ratou i tata atu, he mano
te tupapaku i runga i te waapu e taita ana.
Ite wahi i tu ai te whare karakia e wharona
ana e 300 nga tinana kaore he kakahu o etahi,
kua wera katoa i te ahi, ko etahi e karakia to-
nu ana me nga pukapuka i nga ringaringa ka
tanumia nei e te paruparu koropupu. I te 10
o nga ra ka kitea atu e te manuao e kangia
tonutia ana te taone e te ahi. E whitu nga
puare o te maunga inaianei, ki te ki a tetahi
tangata matau tera pea e tamomi ki te riu o te
moana taua motu.
NGA RONGO O MURI NEI.
E kiia ana i te mea ka timata te ru ka hia-
hia te tangata ki te haere, otira ka puritia e
te kawana, i whakahaua e ia nga. hoia ki te
arai i te iwi kei haere, i mea ia kaore he wehi-
nga. Ko nga tangata anake i rere ki nga
maunga i ora, e 5000, ara ko nga tangata i
oma i mua o te 8 o nga haora i te 8 o nga ra.
I mate te kawana me nga kai-whakahaere a
Ingarangi a Amerika. I kitea te tupapaku e
tuturi ana, e wharoro ana, e. tu ana, engari e
tapapa ana te nuinga, pango tonu ano i pania
ki te ta, ko nga hoia e mau tonu ana ki nga
pu. Ko te moana ki tonu i te mango, e kai
ana i te tupapaku. Na te hau kino o te puia
i patu te nuinga o te tangata i te tuatahi. Ko-
tahi te mangumangu i hereheretia ki raro i te
oneone, kaore i mate, e wha ona ra e tapukena
ana ka kitea, no te kitenga ka oma ki te nga-
here. I kitea he kau i wera katoa tetahi taha,
tena ko tetahi taha kore rawa he huruhuru i
hunua, ka mohiotia te koi o te haerenga o te
ahi, i tika tonu.
TE PAKARUTANGA O HANA PINIHANA. *
I te pakarutanga o Maunga Perii i Matini-
ki ka pakaru ano hoki a Maunga Huwhiria
(Soufriere) i Hana Pinihana (St. Vincent) he
motu no te Ingarihi kei te taha whakararo o
Matiniki. Hawhe maero te whanui o te heke-
nga iho o te waipuke paruparu, ka tanumia te
taone, e 2000 pea nga tangata i mate, 50,000
kei waho noa e noho ana kahore he whare, ko
te nuinga he maori ara he Karipi to ratou
ingoa. Ko nga tihi anake o nga rakau e kitea
ana inaianei. Ka tata pea te 100 tau ka pa-
hure nei i pakaru ano a Maunga Huwhiria i
puhia ai te tihi ki te moana. Kei te kiia kia
whakarerea tenei motu.
NGA RONGO WHAKAMUTUNGA.
Kaore ano kia mutu te mahi a Maunga Pe-
rii me Maunga Huwhiria. 1 kitea atu te ma-
no o te wahine o te tamariki e karapotia ana
e te waipuke ngawha, engari kaore e taea atu
te tiki. Kaore ano kia tino mohiotia te nui o
nga tangata i mate, ki te whakaaro kei wae-
nganui i te 30,000 me te 36,000.
Kei te kohikohi moni te ao katoa hei whaka-
taharahara noa ake i tenei mate, te Kawana-
tanga o te Wiwi, o Amerika o Ingarangi, a
Kingi Eruera, te Peeke o Ingarangi, me te ti-
ni o te tangata rangatira.
He tino mate nui whakaharahara tenei. Ka
kitea e tatou no te Atua te kaha nui, kei roto
kau tatou i te kapu o tona ringa, ki te hiahia
ia ki te kopaki i tona ringa ko to tatou ngaro-
nga ano tena, ka rite ki nga ra o Homora me
Komora. E te tangata, whakaaro.
NIU TIRENI KI INGARANGI.
(Te Reta mai a HENARE KOHERE.)
POIHAKENA Kl ARAPANI.
KI A TE REWETI.
E HIKA tena koe, ara korua ko Poi, e no-
ho mai na i Te Rau. He tuhi whaka-
atu noa atu ki a koe i toku ahua i tenei wa, i
to matou ahua katoa ano hoki. . Kei te ora au
kanui te pai. ki te haere i te moana. Kua pe-
nei noaiho te ahua o te haere i te moana ki a
au me te haere i te tuawhenua. Kore rawa
atu au e mate ana. Tena korua, tenei kei te
pouri ake te ngakau mo te kore he reta a, au,
a te kainga hoki, e tae mai ki a au; he ahakoa
e kore e taea, kei runga hoki tenei i te haere
kaore he painga o te tuhi mai. Kei roto tonu
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
matou i te Great Australian Bight e rere ana,
apopo i muri o te tina tae ai ki Albany, e rua
haora ano ki reira ka rere. Tena koe, kia ka-
ha tonu te ui atu ki te kainga ki te ahua o nga
tangata. I te tuhi ano au mo TE PIPI, kei
reira te roanga o aku korero. Good-bye once
more. Kei maharahara ki a au, kei te pai kei
te ora. Ma te Atua taua e manaaki e tiaki.
No te ata o te Paraire, Aperira 25, i te ha-
whe paahi o te 6 ka tapoko matou ki te waha-
pu o Poihakena. Ka titiro te Maori ki te tu
o te taone ; i kiki tonu tetahi taha o te waha-
pu i te whare tae noa atu ki te mutunga mai.
Parekareka ana te kanohi ki te titiro. Kei te
wahapu ko te mahi nei ko te tima e tu ana, o
ia ahua o ia ahua. Ka rereke nga tima wha-
whai, ko ratou anake kei to ratou na tauranga
e tau ana, rere mai ana te wehi. Ko to ma-
tou tima i rere tonu ki te waapu ano i whaka-
ritea mo to ratou kamupene. He umere he
haka te mahi a te Maori. He taone ano a
Poneke, a Otautahi ki Niu Tireni na, tena ki
te taha o te taone nei, e hika, waiho atu o ta-
tou nei taone i kona. Kei te mohio ra koe.
No te. ata tonu ka piri to matou tima ki te
waapu, no muri rawa i te tina ka tukua matou
ki te taone, ahua matakutaku ana ano ki te
mate nei ki te Puponiki. Ka rawe nga waka
o tenei kainga, nga taramuwe, he rite tonu
etahi ki te tereina, ko etahi ma te hiko e to
ko etahi ma te waea kei raro i te whenua e
toro ana. Hei ona whare te nunui, aweawe
ana. Tae katoa matou, te nuinga ki nga tino
wahi o te taone, ka matakitakitia matou e te
pakeha. Te taenga ki te taima i whakaritea
hei hokinga ki te tima, ka tae katoa matou.
Auina ake i tahi ra, ka tukua ano matou kia
haere ki te taone. I tae etahi o matou, ko au
ano tetahi ki te puni o nga hoia o New South
Wales mo te whawhai mo te haere hoki ki
Ingarangi. I tae matou ki te Paraki. I reira
ka kite matou i te iwi nei i te Whiti, a ka rere
ke, kaore he hu, he rapaki te tarau, kaore he
potae, ko nga makawe he roroa, engari he
mea whakapoutihi ki runga, pania ai ki te hi-
nu, a ka mau te wehi. E haere ana ano ki
Ingarangi. Ka haere, whakawhitiwhiti matou
i runga i nga tima ririki o Poihakena. Ngaro
noa iho matou ki roto i te pakeha. Wehi ana
tera kei he i te nui o te taone. He nui te wha-
kamihi o te pakeha ki a matou, ki te riterite.
Ka ahiahi ka hoki ki te tima. • I te hawhe paahi
o te 8 i te ata o te Ratapu, ka rere to matou
tima. He nui te whakapai o nga tima katoa ki
to matou tima i te wa e rere ana. Te taenga ki
te putanga ki te moana nui, e kino ana te moana.
Tetahi kino atu, ka rere whakateraro matou
o Ahitereiria. Ka matakitaki matou ki te
ahua o te akau o tenei kainga he wehi tonu.
He nui i matemate o matou i te kino o te mo-
ana. Ka haere mai to matou minita ki te ka-
rakia i a matou, no te Ope Tekau. I te ahi-
ahi ka hemo tetahi o matou hoiho, makaa atu
hoki ki te moana. Oho ake i tetahi rangi ka
neke ke atu te kino o te moana, ka ruku haere
te ihu o to matou tima i ro wai. Kaore kau
he mahi he takoto tonu i ro paraikete. Kao-
re ka mate ano tetahi o nga hoiho, makaa atu
ki te moana. I tetahi ra ka ahua mariri te
moana. Kaore ano matou kia awhiwhi ki te
hangaitanga ki Merepana. I tetahi rangi -ra-
wa ka hangai matou, aio tonu te moana, teta-
hi rangi tino atahua atu. I enei rangi katoa
e kite ana matou i te tua whenua. I tetahi
rangi rawa, inanahi nei ka wehe te mata o te
whenua, i tenei rangi hoki. He marino rawa
atu te moana inanahi nei i tenei rangi hoki.
Pai atu te whiti o te ra, tae ana nga whakaaro
ki te wa kainga, ki nga korerotanga ki nga ko-
anga tahitanga. Kei te ora matou katoa, he
nui te ngahau o to matou tima, he haka he
whakatangitangi peene, he aha noaiho. Kua
oti he haka ma matou, engari kaore ano kia
tau noa ki raro. Ka.nui te pai o matou ranga-
tira ki a matou. Kaati noa aku korero, ana
mau e kohi atu au e hiahia ana. Kaore e taea
e au te tuhi tonu atu i konei, he nui no te ma-
hi—he whakatutu tonu te mahi. Tukua atu
enei korero ki te kainga, ina mutu to hiahia.
Hei kona ra, kei te pai au. Good-bye.
Na to taina aroha,
na HENARE.
Te Moana, Mei 2, 1902.
TE TOKOTORU.
E KI IA ana enei Ratapu ko nga " Rata-
pu i muri iho i to te Tokotoru ", ko to
te Tokotoru ko te 18 o nga ra o Mei. He
whakaakoranga tino nui tenei no te Hahi, e
whakahuatia ana i nga Whakapono e toru;
ko tenei hoki te tino whakaakoranga i te Wha-
kapono a Atanatiu, e mea ana i reira ki te ko-
re te tangata e whakapono ki te Tokotoru e
kore ia e ora.
He whakaakoranga kaha te Tokotoru ki te
mohiotia e te ngakau o te tangata, e marama
ana te Tokotorutanga engari ko te Kotahita-
nga o te Tokotoru me te Tokotorutanga o te
Kotahi kaore e matatau i te ngakau maori.
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA
E rite ana tatou ki te tamariki e titiro ana ki
tetahi mea whakamiharo kahore nei ratou e
mohio; kahore ano hoki te tangata i te mohio
ki a ia ake, he kotahi ia otira he tokotoru—ko
te tinana, ko te ngakau, ko te wairua. (2 Teh.
v. 23.) Ko te tinana anake ta tatou e kite ai,
otira ehara i te mea kotahi ano te tangata.
E takoto ana te tinana ko ia anake i te takiwa
kua mate te tangata. Ko te ngakau te mata-
puna o nga hiahia, o te riri o te aroha, o te
pai o te kino, na to tatou taha wairua i tata ai
tatou ki te Atua he wairua nei. .
I te iriiringa o te Karaiti ka kitea te Toko-
toru. Ko te Tama i te whenua e tu ana, ko
te Wairua i te takiwa e heke iho ana ano he
kukupa, ko te Matua i te rangi, i rangona to-
na reo e mea ana, " Ko taku tama tenei i aro-
ha ai, ko taku i ahuareka atu ai." E iriiria ana
te tangata i runga i te Ingoa—ehara i nga
ingoa—o te Matua o te Tama o te Wairua
Tapu. Ma te Wairua te tangata e kawe ki a
Ihu ki te huarahi (Hoani xiv: 6) ki te Matua.
" Nana (na te Karaiti) hoki tatou, te tokorua
nei, (te Hurai me te Tauiwi) i whai tatanga
atu ai i roto i te Wairua kotahi ki te Matua."
(Epeh. ii. 18). E kiia ana i te uinga ki a Pa-
teriki mo te Kotahitanga o te Tokotoru ka
mau ia ki te koroa, ka mea." Kotahi ano te-
nei, otira e toru." (Tirohia Tiu. vi. 4; 2 Kor.
xiii. 14.)
E whakaakona ana tatou e te Katikihama
mo te Tokotoru Tapu me tana mahi mo te
oranga o te tangata:—
(1) " Ko te whakapono atu ki te Atua
Matua, nana nei ahau me te ao katoa i hanga."
Kua tutuki tenei kua oti koe te hanga.
(2) "Ko te whakapono atu ki te Atua
Tama, nana nei ahau i hoko me nga tangata
katoa." Kua tutuki ano tenei, otira, e hoa e
mohio ana ranei koe kua hokona koe e te Ka-
raiti ? Ae ? Kaati ra hoatu ta te Karaiti ki
a ia.
(3) "Ko te whakapono atu ki te Atua
Wairua Tapu, ko ia nei te kai whakatapu i
ahau, i te hunga whiriwhiri katoa ano hoki a
te Atua." Kei te mahi tonu te Wairua ina-
ianei. Kei roto ranei ia i a koe e mahi ana ?
Kua tapaea ranei to tinana hei nohoanga mo
te Wairua?
I pau katoa te Tokotoru Tapu ki te mahi i
te oranga mo te tangata—ka kitea te nui o te
tangata ki te ngakau o te Atua. Me whaka-
rite ake pea ki te ahua o nga mea whakateao
kia marama ai. Ki te pakeha he tangata ke
hei hanga i te whakaahua o te whare, heoi
ano tana mahi. Ka oti te whare i te kamura,
ka mahi he tangata ke, ma tenei e wanihi e
whakapaipai a roto o te whare. Waihoki e
te hoa, no te orokohanganga ra ano o te ao i
whakaarohia ai e te Atua Matua he take e ora
koe. Na tana Tama i whakaoti tenei oranga
mou, na te Reme " no te timatanga iho ra ano
o te ao nei tona whakamatenga " (Whkite. xiii.
8). I karanga ia i runga i te ripeka, " Kua oti."
Otira ia te Karaiti, i te tinana kahore ia i ahei
te tomo ki te ngakau o te tangata, na reira ia
i mea ai, " Nui atu te pai mo koutou ki te ha-
ere ahau, ki. te kahore hoki ahau e haere, e ko-
re te Kai whakamarie e tae mai ki a koutou"
(Hoa. xvi. 7). E tomo te Wairua ki te nga-
kau o te tangata ki te whakapai i roto, kia ta-
pu ai, " a, te wahi i noho ai te Wairua o te
Ariki, kei reira te tikanga here-kore " (2 Kor.
iii. 17) ara te rangatiratanga, e ngaro ai te po-
nongatanga—kei reira hoki te aroha, te rangi-
marie me te hua o te pai.
E te tangata, mehemea kua mohio koe ki
tenei hari nui kua whakaritea nei e te Tokotoru .
Tapu mou, hamama, karanga, " He aha te
tangata i maharatia mai ai e koe; te tama ra-
nei a te tangata i tirohia ai ia e koe ?" " Kia
whakapaingia a Ihowa mo tona atawhai, me
ana mahi whakamiharo ki nga tamariki a te
tangata." (Wai. cvii. 8.)
NA TE ETITA.
HE aha ra te take e kore nei etahi tanga-
ta e tuku mai i a ratou whangai mo
ta tatou pepa, i te mea kua whakaaturia e te
awhi whero ko te wa tera hei whakahounga i
te whangai ? E puhoi ana matou ki te wha-
kamutu i te puta o te pepa ki te tangata, oti-
ra kaua hoki koutou e puhoi ki te tuku mai i
ta koutou. He tikanga kuare te whakama-
nawa ma te tangata e ta he pepa mau, e utu
nga pane, nga pepa, e tuhituhi e aha ranei a
ko koe me noho noa iho. Ko etahi pea he
wareware noa iho, ko etahi pea kei te whaka-
aro, ahakoa e hiahia ana ratou ki te pepa enga-
ri kaua ratou e utu. E nga hoa, kaore o ma-
tou hiahia ki te whakamutu i te tuku atu i te
pepa, otira ki te kore koutou e whakamahara-
hara mai i a matou ki te rima hereni kei te
ora tonu koutou, tera matou e mea kua riro
koutou he ao ke, a e whakamutua te puta atu
o te pepa ki a koutou. Kei miharo koutou ina
kore he pepa ma koutou a tera marama. Ki
te kore koutou e korero nupepa ka kuare kou-
tou ka hopu he noa ranei i te korero. Ko te
whakaaturanga whakamutunga tenei.
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE KARA A TE ARAWA.
I TAE mai te Kawana me tana hoa wahi-
ne me te minita mo te Taha Maori ki
Rotorua-nui-a-Kahu i te 2 o Mei, ki te hari
mai i te haki hiraka me te rakau mo te haki,
14 putu te roa; he mea hanga a runga ki te
hiriwa, e mau ana te ingoa o te Tiuka i wae-
nganui he mea pani ki te koura. Ko tenei ha-
ki he mea tuku mai e te Tiuka hei tohu aroha
mana ki a Te Arawa. Ko te tino haki Ranga-
tira tenei kei Niu Tireni inaianei. He mea
whakahau mai e te Kingi ma te ringa tonu o
te Kawana e hari mai ki waenganui o te Ara-
wa. He nui nga mihi a te Kawana ki a te
Arawa. I tu atu ano hoki a Te Keepa Te
Rangipuawhe ki te mihi atu ki te Kawana.
1 te mutunga o nga mihi ka haere a Te Keepa
me Kapene Raname te Kawana me tana hoa
wahine me te Minita ki te tina i runga i te te-
reina.
I te 3 o Mei ka korero a Timi Kara mo te
Kaunihera Whenua, na tukua ana nga whenua
o te Arawa ki raro i te mana o te Kaunihera
Whenua. E 700 a te Arawa i hui kia kite i te
taenga mai o tana haki.
Heoi ano
Na TAMIHANA TIKITERE.
Rotorua, Mei 7, 1902.
HE KUPU NO TUAWHAKARERE.
E PI, nau mai homai te matauranga hei
mohio mo nga iwi katoa, mo nga hahi
katoa; ka rawe to ako i te ao katoa, nga ma-
hi a te mea he tino tupua to Ariki, i tino puta
ki te putanga o te pai, ako i nga mea tapu a
te Atua; e aha hoki te hahi o Ingarani, te
hahi nana te Iwi Maori i ako ki tetahi wahi
o te matauranga whakarunga, te mano ra kua
whakahenumi ake nei ki te po. Kia ora, ki a
u, u rawa.
1. Ruia ruia, tahia tahia, opea opea, kia
hemo te ka-koakoa, kia herea mai te Pipiwha-
rauroa. Korooki kia tatangi mai roto tana
puukaroo karoo whai karoo, nau mai haere
mai.
2. Kotahi manu e tangi mai nei, na runga
ana mai o Kohangaatara e mea ana patotoi
patotoi, koi taka koe koi taka tuia nau mai e
Pii haere mai.
3. E hoa ma e kia huri mai te taringa ki te
Whakarongo ki te tangi a te Piipi, e tangi nei
tuia, tuia, tuituia. Tuia e Pii, tenei to maunu
haere mai—ko te Atua ano nana nei nga mea
katoa i hanga kia whakapaingia koia te A. me
te Nga. ara Arepa me te Omeka.
Mo te he o te tuwhanga i nga metara ko
enei nga kupu whakamutunga a Waaka Huia:
" Ngungu ana te kuku, ketekete ana te ka-
kaa." Ka rite pea te kupu nei, " Tuke Rara-
wa tuke Wharekaapu." " Taniwha ki Tai
whakamauriri, tangata ki uta whakamauaha-
ra." Tera pea hoki e rite te tangi mo Wai-
huka, " Waiho ra kia tangihia he tangi mo te
Taiua he roa te tau kia koe e Tuteamoamo."
[ I tae mai te pukapuka a Waaka Huia kia
matou he taua tonu ; mo te korenga e taia ana
korero. I whakawehiwehi ia i a matou i mea
ka panuitia to matou he e ia ki nga nupepa
pakeha. ( Ko tehea nupepa ranei e panui
ana korero.) He kaha atu ana kupu.
E wha nga putake korero a Waaka, te tua-
tahi mo te matauranga. He kupu whakarite
he aha ranei. Ko etahi o ana kupu kaore ma-
tou e mohio no te hea reo ranei. Ina etahi he
Wawera A., te Kanahonete H., Tarai Puruki,
Puruwhi Tautoko, Pamere. Kaore matou e mo-
hio ki te tikanga o enei kupu. Ko te tuarua
mo te whangai minita. Ko taua whakahoki
ehara i te mea hou, kua tuhia e tetahi tangata.
Ko te tuatoru mo te tuhanga i nga metara i
Rotorua—he korero kua kaumatua rawa, na
reira i kore ai e panuitia. Engari rawa ana
kupu o tua whakarere e kauawhiwhiwhi ana
ma te tangata tonu e titiro.—ETITA.]
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
ku ake i te 8o nga tau i ata whakatupuria ai te
Hahi Maori: kua tutuki tenei ki te kauma-
tua ; mana ano e whakaaro he oranga mona.
Koia e whakahaua nei te Hahi katoa i Niu
Tireni nei, te taha pakeha me te taha Maori,
kia whakaputa i tetahi whakaaro mo tenei mea.
Ko nga tangata i tae mai ki tenei hui ko
nga minita ko nga reimana me etahi o nga ra-
ngatira kaumatua me etahi o nga rangatira
taitamariki o nga takiwa whakararo o Akara-
na.
Ko te tumuaki o tenei hui, ko Atirikona
Warihi. Ko nga kai-tuhituhi ko Matiu Kapa
raua ko Timoti Kawau.
Ko te take nui i oti i tenei hui kia kohia he
moni hei oranga mo te Hahi Maori.
Ko nga motini i paahitia mo tenei take :—
1. Kia kotahi hereni ma ia tangata o ia pa-
rihi, o ia pariha, i te marama.
2. Kia kotahi tau mo tenei kohi. I muri o
te tau kotahi ka noho ano te Hui o te Hahi
ki te titiro i te ahua mama, taimaha ranei o
tenei tikanga. "
3. Ma te Komiti o ia whare-karakia, o ia
whare-karakia e whakarite o ratou kai-kohiko-
hi.
4. Ma tenei minitatanga, ma tenei minita-
tanga e whakarite te wahi mo tenei mea, mo
tenei mea.
(E penei ana te whakaaro o te Hui, ma ia
minitatanga e whakarite kia tokorua o ratou
kai-tiaki moni i te Peeke Poutapeta.)
5. Me timata tonu tenei kohi i a Aperira,
1902, tae noa kia Maehe 1903.
PIRIPI WARIHI.
Atirikona.
TE KOTAHITANGA O TE AUTE.
TE KUI KI TE AUTE.
(Na TIPI-WHENUA.)
KUA tuhituhia e au te haerenga o etahi o
nga mema o te Kotahitanga ki Nepia i
te ahiahi o te Hatarei te 10 Pepuere, ki te
kauwhau ki te pakeha i nga tikanga a te Ko-
tahitanga mo te Kara Kotiro hoki e tu ki Aka-
rana.
I te ata o te Mane ka tu ano te hui. Na te
Popa te pukapuka mai he whakaatu i tona
pouri mo tona korenga e tae mai mo te kore
hoki he kupu ki te hui, engari hei tana ripoata
ki te Paremete e puta ai etahi kupu mana mo
etahi take e pa ana ki te Iwi Maori.
Na Apirana Ngata te kupu tuatahi mo te
tohu i nga mahi a te Maori, kei te ngaro haere
i te tangata; he mea tika kia puritia to taua
ahua to te Maori. Me tohu nga korero o ne-
hera.
I mea a Paratene Ngata me pupuri ano te
te ta i te tane ki te moko, ko nga mema tonu
o. te Kotahitanga hei te tuatahi.
Me Whakatete kau nga Tamariki o Te Aute.
Na Paraire Tomoana te motini kia whaka-
akona nga tamariki o Te Aute ki te whakatete
kau, kia nui ai te wai-u mo te kareti, kia nui
ai hoki te pata, kia mutu ai te kai hinu.
I mea a Apirana Ngata, ko te tino mahi a
Te Aute he whakaako i te matauranga hine-
ngaro. Ki te whakatete kau nga tamariki hei
te ata tu tonu ka maranga.
I whakahe ano hoki a Te Atirikona Wire-
mu ki tenei motini. Ma nga matua o nga ta-
mariki ratou e ako ki te whakatete kau; he
makariri rawa a Te Aute mo te ara o te tama-
riki i te ata po. He whakaakoranga ke ano
to te hinengaro i to nga ringaringa. Kua mea
nga matua o nga tamariki ki a ia kia kaua a
"ratou tamariki e whakaakona ki nga mea e
taea ano te whakaako i te kainga.
Ki ta Tame Arapata whakaaro hei te mutu-
nga o te kura ako ai te tamaiti ki nga mahi
pata ki nga mahi paamu.
I puta ano he kupu ma Apirana Ngata mo
nga tamariki o Te Aute. Ko to ratou nuinga
kei te mahi tuhituhi, ko te mahi tino whaka-
mutunga tera ma nga tamariki o Te Aute—ko
tera mahi he kimi oranga mona anake. He
iti te utu. I te pirangitia e te pakeha o te ta-
maiti ka whakapau moni ka taka ki roto i te
nama. He aha i kore ai e ako i nga mahi a-
ringa. " Haere koe i tou huarahi ko koe ana-
ke."
I puta ano he kupu iti nei ma Reweti -Ko-
here mo te motini, i mea, he tikanga he te ha-
nga o nga tamariki kua mutu nei te kura i Te
Aute, i etahi mahi ma nga tamariki kei te ku-
ra ano, e kore hold te whakatete kau e pirangi-
tia e nga tamariki kei te kura ano
I nga kupu whakahoki a Paraire Tomoana,
i mea ia, he mohio te tamariki pakeha ki te
whakaaro ki te whakamahi i te matauranga i
akona e ratou i te kura, tena ko te tamaiti
Maori kaore kau he tauira hei whainga mana.
Me whakaako nga tamariki kia ahuwhenua,
kaua e whakaakona ki te mangere. I unuhia
e ia tana motini.
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA
Nga Hua o Te Kotahitanga.
I te tono a Te Tatana kia whakaaturia nga
hua o nga mahi a Te Kotahitanga ia wahi ia
wahi, i kitea e nga mema, ka tu a Rev. A. O.
Wiremu o Whanganui ki te whakaatu i ana
i kite ai i tona takiwa. I mea ia kei te iwi nga
whakaakoranga a te Kotahitanga o Te Aute.
Kua tino pai nga kainga o te awa o Whanga-
nui ; kua tahia nga marae, ko nga poaka kua
haria ki tetahi taha o te awa, kua hikitia nga
whare. He hua enei mea katoa no te Pire
Kiore i hanga nei e te Paremete, a kei te mo-
hio tatou he hua taua ture no nga whakaako-
ranga a te Kotahitanga o Te Aute, I mea a
Takuta Valentine i tona taenga ki Whanganui
ko " Putiki te pa kore paru atu kua kite ia."
I whakaatu ano a Peneti i te pai o te ahua
o nga kainga o Taranaki.
I mea a Reweti Kohere ki tana whakaaro
ko te tino hua nui inaianei o nga mahi a te
Kotahitanga haunga nga mea e kitea ana
e te kanohi te tahinga i nga marae, te
whakapainga i nga whare me era mea, engari
te mea tino nui rawa ko te hiahia o te ngakau
o te iwi ki anei tikanga hou e kauwhautia nei
e tatou, ara ko to ratou manako i a tatou ku-
pu. Kei te rite te ngakau o te iwi ki te hanga
hou i te ahuatanga mo Iwi Maori. I te oti-
nga o te Ture Marae whakaae ana te iwi ka-
toa, kaore i riri mo te whakaporearea mo te
takahi i a ratou tikanga onamata. I a ia i tae
ai ki Whanganui ki Taupo ko te tino korero a
te tangata i hakiri i a ia ko te Pire Kiore ana-
ke. He tohu tino pai tenei. Na nga whaka-
akoranga a te Kotahitanga o Te Aute i para
te huarahi mo te Ture Marae, tae rawa mai
kua noho mohio te tangata, ehara i te mea
tauhou.
I mea a Pene Heihi, i Waiapu kanui te ahu-
whenua o te tangata ki te kimi oranga mona,
kanui nga tamariki tane kei te mahi paamu
hipi. Kei te tautoko nga kaumatua i te Ko-
tahitanga, ko nga whare nunui kua pokapoka-
ina kia puta ai te hau ki roto ki waho hoki.
E rua ano nga whare kaore ano, engari ko
Porourangi ko te tino whare o Porou ka tata
te pokaia, e kore hoki e hapa te pokaia a Hi-
netapora a ona wa, heoi ano i roa ai na tetahi
kaumatua. E mea ana taua kaumatua ki te
pokaia taua whare ko te ra ano tena e mate ai
ia.
Ki ta Ihaia Hutana whakaaro kua rere ke
te Iwi Maori inaianei—he oranga hou tenei.
Kua iti te matemate o te tangata, kua heke te
kai waipiro, " kua kai whakama te. tangata i te
waipiro inaianei." Kua ma te tangata, he ho-
roi tonu te mahi i te kakahu, " rere ana tera te
pera whakairo i runga o te hau." Kua nui te
aroha o te tangata ki o ratou tinana.
Ko Paratene Ngata i mea he maha nga tau
i noho ai ia ki Harataunga, kei reira e horapa
ana nga mahi a te Kotahitanga. Kua mara-
nga he whare karakia, ko nga whare tawhito
kua tahutahuna ki te ahi, kua hanga he whare
hou, kua oti he huarahi, kua poto te kainga ki
roto i te taiapa. Ko Harataunga tetahi ma-
rae tino atahua atu. Kua tu he kura engari
kei raro i te Poari Kura. Heoi ano te mate
he kore minita no Harataunga.
I mea a Aperahama Tamihere i a ia i Wha-
katane i kite ia i nga hua o nga mahi a te Ko-
tahitanga i pokaia nga whare i katia te waipiro
kei tae ki te marae. Kanui te haere o nga ta-
mariki ki te kura, he kupu na nga tangata o
reira, " Tahuri ki te kura o Te Aute, o te Ko-
tahitanga o Te Aute—te kaupapa ko te Wha-
pono." He nui te hiahia o Tieki Rewiri kia
tae mai ia ki tenei hui. " Kaore i 'te hua-
kore ta tatou mahi kei te awhinatia, engari kia
kaha he mahi hanga."
I whakaatu a Tame Arapata i tana i kite ai
i Turanga, he pera ano me era atu kainga kei
te hiahia ki te whakapai. He tikanga hou ki
reira inaianei te kari rua hei rukenga i te kino.
Kotahi te kainga kua taiapatia ki te kupenga
waea, ko etahi wahine he kaari putiputi a ra-
tou kei mua o nga whare, ko etahi tangata kua
mau ki te naihi me te paoka i nga kainga.
I mea a Rupuha te Hianga o Porangahau
kei te pai tona kainga, te marae me nga hua-
rahi. Kua oti he whare karakia. Ko te tao-
ne Maori he nui ke i te taone pakeha, he nui
ke nga whare o nga Maori i o nga pakeha. E
haere ana nga tamariki ki te kura, a ke te ipi-
ki tonu nga mahi.
I mea a Nepe te Apatu ko tona kainga ko
Waipawa he taone tonu te ahua, kaore he
whare maori he taiapa maori ranei. He wha-
re karakia to ratou, he whare hokohoko, he
poiha. I whakamihi te takuta ki Waipawa.
E pai ana nga mahi, kei te heke te kai wai-
piro, e haere katoa ana te tangata i nga Rata-
pa ki te karakia, e hapai ana i nga himene.
He kau he hipi a nga tangata o Waipawa.
I mea a Rev. Katene Pukerua, e pai ana
nga whare o Heretaunga, he pai te kakahu o
te tangata e rite ana ki te pakeha, kei te heke
te kai waipiro, e pau tika ana te moni a te ta-
ngata. He ra tino horoi kakahu te Mane no
te wahine. Kei te piki te whakapono, ko te
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
uru ki roto o te ngakau kahore ia e mohio.
I mea hoki a Riwai Hiwinui kua ngaro te
kai waipiro i Waikawa (Picton), kua whaka-
tapua te marae. Kei te piki nga mahi i Wai-
rau, ko Okoha kua tino pai rawa atu.
Hei konei ka tu ake he wahine, i mea ia he
moni te tino mate o te Maori, ma te moni hoki
ka oti ai te mahi.
I puta nga kupu a te Rev. Aata Wiremu
mo nga tamariki o Te Aute kua mutu nei te
kura kanui te pai ki tana titiro. Kua kite ia
i etahi whare ma no nga tamariki o Te Aute;
kei te tamaiti e mohio ana ia kei te tari i nga
huruhuru a nga pakeha. Ko nga tamariki o
Te Aute kaore i te tautoko i te Kotahitanga,
kei te noho noa iho, e kohuru ana ratou i te
Kotahitanga, ma enei e kukume ki raro.
Ko nga kupu whakamutunga mo nga mahi
a te Kotahitanga na Apirana Ngata. I mea
ia i te timatanga o te mahi i whakahawea etahi
tangata. Ko te nuinga o te mahi i te timata-
tanga i Waiapu ; i haere i runga i te kupu nei,
" Timataria i tou marae ". Kua nui te hiahia o
te Maori ki te tuku i a ratou tamariki ki te kura.
Ka tata a Mahuta te tuku i tana tamaiti ki te ku-
ra. Ko Tuhoe anake me te Atiawa kaore ano
he tamariki i Te Aute. Me whakaako e Te
Aute nga rangatira. E tohutohungia ana nga
tamariki o nga kura o nga kainga kia titiro ki
nga tamariki o Te Aute. "Kua uru he wai-
rua hou ki nga kura Maori inaianei."
I puta ano nga kupu a Apirana mo te poka-
pokanga i nga whare, mo te pehanga i te wai-
piro ; kaore he whare e hanga ana kaore he
matapihi. Kua piki nga tikanga o nga kainga
i te awa o Whanganui. E rite ana Te Kota-
hitanga o Te Aute ki Paihia ki te wahi i toha-
tohaina ai te Whakapono ki nga iwi katoa o
Niu Tireni. I hanga ai he ture e te Minita
hei pehi i te waipiro no te mea i hiahiatia e te
iwi nui taua ture. Na te Minita mo nga Mea
Maori i oti ai he ture mo taua. Kua whaka-
ohongia e Peneti te iwi pakeha. I tupato ta-
tou i te pakeha, otira inaianei e kite ana tatou
kanui te aroha o te pakeha, ina kitea he wa
hei whakaputanga mo to ratou aroha. Kua
whaowhia e tatou te wairua ahuwhenua ki roto
ki nga ngakau o nga tamariki tane. Kaore e
reka te takoto a te tangata inaianei, ka kainga
e te whakama. Kua kitea i nga Kaunihera
he kuwaha hei whakaputanga mo nga whaka-
aro mo nga ritenga a nga tamariki o Te Aute.
" Kia rae maro ki te kohi moni. Tena tahi
tatou ko nga kaumatua."
(Taria te roanga.)
HE PAREKURA NA TE HONI.
INOHO tetahi kaumatua, i tata ki te 100
ona tau, ko ia anake i tona kainga i Wai-
tanui; i te mea ka whakaaro ia ka tata ona ra
ka korero ki nga tangata o Te Hoe-a-Tainui,
he kainga e tata ana ki Moriniwhira, kei te re-
rewe ki Rotorua, kia kaua e whakaaro ki tona
matenga, mana ano e rapu he urupa mona.
No te Paraire te 25 o Aperira ka ngaro taua
kaumatua i tona kainga katahi ka haere etahi
tangata tokowaru ki te ngahere ki te kimi i te
tinana o taua kaumatua, ki ta ratou whakaaro
hoki kei roto pea i tetahi ana e takoto ana.
Kimi noa ratou kore rawa i kitea, ka ahiahi
ka pa mai te mate kai, ka haere ratou ki te
whare o te kaumatua. I to ratou mate kai ka
huakina tetahi o nga pouaka pi a te kaumatua,
ka kai ratou. Kotahi haora o te kainga atu
ka pangia ratou e te mate. Tokotoru no taua
po ano ka hemo, no te ata ka mate tokorua.
E 24 haora o nga morehu tokotoru i takoto
hemo ai ka hoki ake, mate katoa te arero o
tetahi. Ko Matate, ko Katara, ko Tumarere,
nga ingoa o etahi tokotoru i mate.
He tino parekura tenei. E rua wiki ano i
mua atu i tu he hakari ki Wahanui, i hari ai
te tangata, i te Mane nei te 28 o nga ra he ta-
ngi, he aue, rangona ana mai i te maero me te
hawhe. He tino tangata katoa enei i mate
nei, he whai-whakaaro, he ahuwhenua. Ka-
nui te mamae o te ngakau mo tenei aitua.
Hei nga whanaunga ta matou tangi—Tena
koutou i to tatou mate.
Ko te take i mate ai enei tangata he paiha-
na etahi o nga puawai i hangaia ai e te pi nga
miere. E toru nga rakau he wai mate kei ro-
to i nga puawai, he wharangi, he puawananga,
he waoriki. Engari ki te pau te rua marama
o te hanganga o te miere ka ngaro te rongoa
mate. He marama kino tonu enei mo te kai
miere.
I etahi tau kua pahure nei i mate ano etahi
tamariki tokotoru ki Matata i te kainga miere ;
ko Te Teira, ko Te Ngarara, ko Teri nga
ingoa. I to ratou haerenga ki te whakangau
poaka ka tupono ratou ki tetahi rakau pi. Ki-
hai i roa to ratou kainga i te miere ka pangia
ratou e te mate. I hohoro tonu ta ratou haere
ki te awa ki te inu ki te kaukau; tokorua i
tino mate rawa i takoto tonu ki te taha o te
awa. "I a tatou ano e ora ana kei waenganui
tatou i te mate."
[ I tae mai te reta a Mata Pakaea o Wood-
land, he whakaatu mai i tenei aitua. Ki a
ia 10 nga tangata. Kia ora, koe, e te hoa.—
ETITA.]
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE TANGATA E AROHATIA.
(Na TE MAHARA.)
KAORE e rite tonu te tangihia o nga ta-
ngata e mate ana; e nui te tangihia o
etahi, e iti o etahi, ko etahi e rekarekatia e te
tangata to ratou matenga; ko etahi e kore ra-
wa e warewaretia, ko etahi heke kau te roi-
mata kua maroke. Ko ehea tu tangata e ta-
ngihia, e kore e warewaretia, e mau tonu te
aroha mo ratou, e aroaroa nga mea ona i te
mea kua ngaro ratou ?
Ehara i te mea e tangihia e arohatia te ta-
ngata ina mate ia i te mea he rangatira ia.
Kaore te aroha e aroha noa. Ahakoa he ra-
ngatira te tangata ki te mea kahore ona pai-
nga e kore e tino pouritia tona matenga. E-
hara hoki i te mea ma nga mahi nunui a te ta-
ngata e tino arohatia aria. E whakamihia ia
e te tangata otira e kore pea ia e tino arohatia.
Ehara i te mea ma a tatou mahi nuinui e aro-
hatia ai e tino tangihia ai tatou. Kahore he
tangihanga i rite ki to Kuini Wikitoria, i tangi
ai te ao katoa. I tangihia ai ia ehara i te mea
mo ana mahi nunui, mo ona toanga ki te wha-
whai, mo tona matauranga, mo ana ture nunui,
engari i pouri ai te tangata mona i arohatia ai
i tangihia ai, na tona ahua ake, he pai he nga-
wari, he atawhai tangata. E tino arohatia ai
tatou ehara i te mea ma a tatou mahi nunui
engari ma a tatou tikanga ririki, ma te nga-
wari, ma te humarie, ma te mateoha ma te
atawhai i te tangata, ma to tatou pehi i o ta-
tou nei whakaaro, hiahia, me to tatou ware-
ware ki a tatou ano ka whakaaro ke ko era
atu. Ko tenei te tangata tino nui atu, ko te-
nei te tangata e ngau kino i roto i te ate-ma-
nawa ina ngaro.
Ina koa ehara a Heremaia te Aari i te ta-
ngata rongonui, kahore ana mahi nunui e ra-
ngona ai tona ingoa e te whenua, ehara i te
tangata matau, whakaputa, whakatakoto tika-
nga ranei, ehara i te tangata tu marae, kaore
e mohio ki te whaikorero, otira he tangata ia
i mamaetia tona matenga e te iwi, e kore ra-
wa e wareware ana mahi ririki i te hunga e
mohio ana ki a ia. I te matenga o Heremaia
ki Horoera, East Cape, ka kitea tetahi tangi-
hanga nui a "Te Pohutu" i haere ai te kuia te
tamariki, i maringi ai te roimata i nga kanohi
kahore nei e tino mohio ki tera mahi. Ko te ta-
tangi a te tangata ehara i te mea he whakarite
kau i te tikanga o te tangi, engari i pupu ake te
. aroha i te ngakau, maringi ana te roimata i nga
kanohi. I enei ra kahore ano kia wareware
nga mahi a Heremaia i te ngakau o te tanga-
ta. He aha i nui ai te aroha o te tangata ki a
Heremaia ? He tangata ngawari, he humarie
he mateoha, he atawhai tangata, he tangata
whakapono. Ko ana mahi ririki e ngau nei i
roto o te ngakau o tona iwi.
He tangata tino ahuwhenua a Heremaia,
kaore ona ngenge ki te mahi, ko te mahi nge-
nge ki a ia he mangere. Ka hanga a Here-
maia i te taiapa kia oti ka tau mai etahi ki te
roherohe hei maara kai ma ratou; kaore e ki
to Heremaia waha, heoi ano ko te tungou kau
o tona mahunga. E hanga ana ia i tetahi atu
taiapa nui ka pangia nei ia e te mate.
I nga whai korero i te matenga o Heremaia
i puta nga kupu mo nga mahi manaaki a He-
remaia ki nga tira haere, ka ngaro te tangata
hei whangai i a ratou. He a Heremaia ka
rukua te koura i te po i tona whai kia whai
kinaki nga ope tae po mai ki tona kainga. Ki
te tae mai te manuhiri i te po, ki te kore he
kinaki ka haere a Heremaia raua ko tana wa-
hine ki te koko kehe. Hei te tunga o te riihi
kai ki te aroaro o te manuhiri ka miharo te
tangata no hea ra nga koura nga kehe ranei a
Heremaia, kaore nana i ruku i koko i te po.
Ko Heremaia raua ko tana hoa te taunga o
nga minita, Maori, pakeha. Tae ana mai te
minita kuri mau ia ki te hoiho, ka tango i te
tera ka hari i te hoiho ki te taiapa. Ahakoa
ia he kaumatua, kaore ia e whakanui ana i a
ia. Ko raua ko tana hoa te kai hapai o te
Whakapono i Horoera; he mohio ki nga-Ka-
raipiture. Otira he mahi enei no waho. Ka-
ore rawa te kupu kino riri ranei i puta i tona
waha. I arohatia e ia tana wahine ana tama-
riki me ana mokopuna, ara nga tangata katoa.
I tino tika mona tenei kupu, " Kaore rawa
ona hoa riri kotahi."
I whakaaturia ake ai enei korero hei titiro
ma te tangata kia mohio ai ia ki te ahua o te
whakapono tika i kitea nei i runga i nga mahi
i te ahua hoki o te ngakau. Koia nei te tino
tangata ki te aroaro o te Atua—te tangata ra-
ngatira. Ahakoa ko ia kua ngaro ka waiho
ana mahi atawhai hei kohatu whakamaharata-
nga ki a ia.
PITOPITO KORERO.
KUA nukuhia e te Peeke o Niu Tireni hei
te 26 o Akuhata 1902, he ra whaka-
mutunga hei utunga mo nga mokete i runga i
nga whenua kamupene i te takiwa o Turanga
nei, ara hei taua ra maketetia ai nga whenu a
kaore i ea te mokete.
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
Kei te hangaia he kaipuke whawhai mo te
Ingarihi kia toru, 17,500 tana o te mea kotahi,
£1,300,000 te utu o te mea kotahi. Ko enei
nga manuao nunui atu i te. ao.
I hokona e tetahi wahine Maori tetahi wahi
o tona tekiona i Poneke, te utu e £26,000.
I te tau 1898 ka maka ki te moana e te ka-
pene o tetahi kaipuke he patara me te puka-
puka i roto, ki waho o Keepataone, Awherika.
No Maehe 1901 ka kitea e tetahi pakeha ki te
one i Kaipara, ara i tata ki te 8ooo maero te
haerenga o taua patara i nga tau e toru.
Hei Oketopa nei hoki,ai ki Ingarangi a Ro-
re Hopetana, kawana-tumuaki o Ahitereiria.
I mutu ai tana mahi he iti no tona utu, e ai ki
a ia. Ko te utu mona i te tau £10,000. Ko
tona hiahia kia tapiritia tana utu mo ana ra-
ruraru o waho o tana mahi kawana.
I tae mai tetahi wahine o Ahitereiria ki Niu
Tireni nei waiata ai; te utu mona i te po ko-
hi e £250, e rua waiata i te po kotahi.
I kitea tetahi tamaiti wahine iti e toru nga
tau, he pai nga kakahu, e maanu ana i te awa
i Otautahi, kua mate. I runga atu ka kitea
te whaea e noho ana; i ki nana ano tana ta-
maiti i panga ki te wai. Kei te whare pora-
ngi taua wahine inaianei.
I te kai waipiro tonu o tetahi tangata o Pa-
neera, Akarana, ka haere tana wahine me a
raua tamariki he whare ke noho ai. Katahi
ka whaia e taua tangata, te putanga mai o ta-
na wahine kia kite i a ia ka puhia e ia te ma-
hunga, ka puhia tana tamaiti e wha nga tau,
ka puhia ano hoki te tamaiti e wha nga ma-
rama. Muri rawa ka pupuhi te tangata ra i
a ia ano. I te kaha o nga takuta tera pea e
ora katua tenei tokowha. He tangata ano te
tangata, otira kia pa ki te waipiro ka rewera.
Kua tapaea e Ngati-pamoana i Koriniti e
20 eka ki te Kawanatanga hei turanga mo te
Kainga Tauira e hanga nei mo nga tamariki
kura. Ko nga whare mate Kawanatanga e
hanga engari e utu ana te tangata i te moni
reti iti nei.
Kua oti te tikanga i te Kawanatanga ko
nga tangata katoa e mahi ana ki te Kawana-
nga kua eke nei nga tau ki te 65, kia mutu te
mahi. 'Ki te rongo ko te Popa kai-titiro i nga
kura Maori, tetahi e whakamutua.
Tino nui atu te powhiritanga me te mana-
aki a nga tangata me nga apiha o te whawhai
i Awherika i a Te Hetana. I tae ia ki Hoa-
nipaaka ki Piritoria ki Keepataone me era atu
taone. I kite ia i a Rore Kitini i a Ta Ara-
whe Mirina, kawana o Awherika ki te Tonga,
i a Patene-Pawera me etahi atu, i whai-kupu
hoki ia ki nga hoia o Niu Tireni. Nui atu te
kaha o te ingoa o Niu Tireni ki Awherika ara
ki te "ao katoa.
I rere tetahi tima ki te mau hoiho ki Awhe-
rika, nuku atu i te 900, hei waenganui i te mo-
ana ka makere te wiira, katahi ka piupiua ha-
eretia e te hau mo etahi wiki. I te mea ka
tata te pau nga kai a nga hoiho ka tonoa te
mete tuatahi me etahi atu tokotoru kia eke ki
te poti kia haere ki te kawe korero ki te whe-
nua. He maha nga wiki i rere ai ratou, nuku
tau i te 1000 maero to ratou haerenga, i uru
ano ki roto ki te.marangai, otira i u pai ratou
ki Ahitereiria. I muri i a ratou ka kitea to
ratou tima e tetahi atu tima ka paretetia hoki
ki te whenua. . Kua meinga te mete tuatahi
hei kapene inaianei.
TE URUPA O HEHIRI ROOTI.
Ko te urupa o Hehiri Rooti i haua ki roto o
te kamaka, i te tihi teitei o Maunga Matopo,
kei tetahi whenua mokemoke. He mea uta
te tupapaku ki runga "i te kaata kau i te toa-
nga ki runga, kotahi tekau nga kau mangu ki
te to. E 3000 nga mangumangu i te tihi o te
maunga i te nehunga, i poroporoaki nga ra-
ngatira o taua iwi ki tera tangata rahi o te
Emepaea, ki a Hehiri Rooti. Ko enei nga
kupu i tuhituhia ki te kamaka i taupokina ai
te urupa:—
" Kei konei e okioki ana te koiwi o Hehiri
Rooti."
HE ANA NO ONAMATA.
Kua kitea tetahi aha tapu kei Waimamaku,
Hokianga, he takotoranga tupapaku no nehe-
ra, he nui nga taonga a te Maori i kitea ki ro-
to ; ko nga tino taonga ia ko nga kawhena,
he mea whakairo katoa, ko nga whakairo re-
reke i o enei ra, he whakairo kaore ano kia ki-
tea. I mea nga Maori ki te tango i aua mea,
otira kaore i riro i a ratou, kaore hoki he uri o
aua tupapaku i te ora inaianei. Tera e tohu-
ngia aua kawhena me nga mea o taua ana ki
te whare whakakitekite i Akarana.
TE MINITA HO NGA MEA MAORI.
I te mutunga o te hui ki Rotorua ka haere
te Hon. Timi Kara ki Tauranga, ki Whaka-
tane me era atu wahi ki te tono ki era iwi kia
tuku i o ratou whenua ki raro i te Ture Kau-
nihera Whenua. I whakaae nga iwi engari
• ki ta matou rongo ko Ngaiterangi te iwi i pa-
keke. I tae ano te Minita ki Waahi kia kite
i a Mahuta me Waikato ki te tono kia uru a
Waikato ki te Ture Kaunihera, kaati i whaka-
aetia e Mahuta e Waikato katoa. Ki te ro-
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
ngo tera e noho a Mahuta ki te Paremete, te
ra pea e riro i a ia te tunga tuatahi o Timi
Kara, ara hei hoa mo te Minita o te Taha Ma-
ori. E £400 te utu i te tau. Ko nga kai-
whakatangitangi o te peene powhiri i te Mini-
ta he kotiro Maori.
TE HUI KI WAI-O-MATATINI.
HUI TOPU A NGA KAUNIHERA MARAE.
NA nga Kaunihera Marae nga tino korero
me nga mahi maha o te hui, he nui atu
nga po a ratou, engari e pouri ana au i te
mea kaore i tuhituhia e au nga korero i taku
whakaaro tera e tuhituhia e te hekeretari o te
hui nga korero a nga Kaunihera Marae, otira
i te nui pea o te raruraru kaore ano te ripoata
kia tae mai.
Nui atu nga mema o nga Kaunihera i tae
ki te hui topu tuatahi. Ko Apirana Ngata te
tiamana, nana hoki i whakahaere nga mahi.
I tirohia nga take i oti i te hui i tu Rata.
1. I whakaritea kia tuhia he kahiti ma nga
Kaunihera Marae katoa, ma aua kaunihera
ano e whangai, hei panui i nga ripoata, i nga
ture, i nga kupu, a te Kawanatanga, me era
atu mahi e pa ana ki nga Kaunihera. Kia
rua putanga i te marama. Kaore i whakaotia
te wahi hei taanga, hei te tari ranei o TE PI-
PIWHARAUROA, hei to Te Puke-ki-Hikurangi
ranei. Me tono hoki te Kawanatanga kia tau-
toko i taua pepa.
2. I runga i nga korero a Takuta Pomare
mo te whakatu hohipera mo te Maori, ka wha-
kaaetia kia awhina nga Kaunihera i taua hohi-
pera. Me whakatu ki tetahi wahi tika, me
Maori nga takuta me nga kai-tiaki turoro, me
hui te matauranga o te pakeha ki to te Maori
ki te mate.
3. I puta ano he kupu mo nga awhekaihe e
mea ana kaore he mana o nga Kaunihera ki
runga ki a ratou. I kitea e whai mana ana
nga Kaunihera ki runga ki nga awhekaihe i te
mea e uru ana ratou ki te Maori.
4. I kitea ano kaore he mana o nga Kauni-
hera ki te tono utu ki nga pakeha hokohoko, i
te mea e mea ana te ture he " Maori ". I to-
noa 'kia whakakorea te kupu " Maori" me
whakawhiti he " tangata ". Kaore he mana o
te raihana hokohoko a tetahi tangata ki te ta-
akiwa o tetahi atu Kaunihera.
5. I meinga kia tonoa ki nga Kaunihera pa-
keha kia tukua mai ki nga Kaunihera Maori
te mana taake i nga kuri a nga pakeha e kore
nei e taea e te Kaunihera pakeha, i te tawhi-
ti rawa.
6. Kia tonoa ki te Kawanatanga kia wha-
kanuia te whangai mo nga Kaunihera. He
whakatauki na te pakeha, " Ko ia e pupuhi
ana ki te marama e tiketike ana tana pupuhi i
ta te tangata e pupuhi ana ki te rakau." Na
reira kia nui tonu te tono i te moni.
TE HUI O TE KAUNIHERA O HOROUTA.
Kotahi te ra i tukua ki te Kaunihera o Ho-
routa, ko te nuinga o te hui i whakarongo.
Ko Apirana Ngata ano te tumuaki. I whaka-
mihi te Minita ki te Kaunihera o Horouta, to-
noa ana e ia ki te hui kia tukua hr ripoata o
taua hui ki TE PIPIWHARAUROA, otira kaore
ano kia tae mai taua ripoata, na konei ka pa-
nuitia e matou nga kupu i mau i a matou.
I panuitia e Apirana Ngata e te tiamana te
ripoata, i kitea ai kanui te kaha o Horouta.
Kua rua nga turanga hui. Hui katoa te mo-
ni a te kaunihera e £213. O te taake kuri i
neke ake i te 61, ko te toenga he mea kohiko-
hi na te iwi i a ratou hui, otira tera e eke ki te
£300 te moni katoa a Horouta ina whaiti ka-
toa mai nga moni. Ko te moni katoa kua tu-
kua ki te peeke.
Mutu ana te panui i te ripoata kei runga a
te Manihera Waititi o Whangaparaoa. E to-
no ana ia kia homai he moni hei whakapai i
tona marae. I hohoro ai ia ki te tono kia wa-
we te kite tona iwi e hoki mai ana ano a ratou
moni i kohi ai hei painga mo ratou, i ui hoki
etahi tangata ki a ia mehemea ma te Kauni-
hera ano te moni ma te Kawanatanga ranei.
I whakaaetia ano te tono a te Manihera, enga-
ri i mea te tiamana hei te otinga o nga mahi
ka tuku ai i te pire ki a ia a mana e tuku mai
te tieki. I te kakama o te Manihera kua taka
te £10.
Hei a Wi Pokiha ka kumea te pire ki a £30.
I whakaaturia e ia ana take. Mo Waipiro
hei kari manga, ka whakatakoto ai ki te paipa
hei mau i te wai o te urupa. Mo Whareponga
hei hoko rakau, hei hanga whare paku. Mo
Hiruharama hei hanga taiapa, he hanga wha-
re paku. Ko Akuaku taihoa, he taumaha ra
wa, kia £1000 tonu pea hei whakapai mo Aku-
aku, kaore hoki i tatakimoori te kino. I wha-
kaaetia te tono a Wi Pokiha.
Ko Kopu Erueti o Maraenui tetahi i tono
kia whakaarohia tona takiwa. Heoi ano nga
mema i tono moni.
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
"KA RUKU KI TE ARO MAUNGA."
Moana-nui-a-Kiwa,
T.S. Drayton Grange. .
• Aperira 18, 1902.
E hoa tena koe. He nui te
aroha atu ki a koe, ara ki te wa kainga, i te
mea ka motu mai kei wahi ke o te kainga i
te tuatahi ki te penei te pa mamao mai ki wa-
hi ke. Heoi te mihi.
He whakaatu atu tenei naku kia koe mo te
tuku mai i TE PIPIWHARAUROA ki a au, hai
hoa moku ki te ra wahi ke. Hai apopo i te ata
ka tae to matou tima ki Poihakena, no te po o
te Mane i rere mai ai i Poneke. Heoi e hoa
kia ora koe.
Na HAREHARE ROPIHA.
[Kua tohe noa atu a Harehare kia haere ia '
ki te whawhai i Awherika, no te Ope Tekau
rawa ka tutuki.tona whakaaro. I tona wehi
kei kore ia e tukua i te mea he Maori ia ka
whakapakehatia e ia tona ingoa, ka kiia ko
Charles Hobson.—ETITA.]
HE PANUI -
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera, ki te
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2,6,3,6, 4/6, me te pane kingi 7./- .
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi-3d.
Kawenata paku, Me nga waiata 2/-, 2/6, '3/-, 3/6,
4/-, me te pane kingi 3d.
NGA HUA KAREAO HA TA TATOU MANU.
5/- Thos. Ngatitu, Hata Kiwara, Te Whai Erami, Canon Gould.
Tume Pewhairangi