Te Pipiwharauroa

HE KUPU WHAKAMARAMA.

NAMA 127.

GISBORNE.

" He ao te rangi ka uhia, He huruhuru te manu ka rere."

OKETOPA 1908..



"Kui! Kui! Whitiwhitiora."



HAHI O INGARANGI.

KI to matou whakaaro he mea tika kia
whakaaturia e matou te ahuatanga o te
Hahi Mihinare ara o te Hahi o Ingarangi, ko
tona tino ingoa ia ko te Hahi o te Porowini o
Niu Tireni, kia mohio ai nga tangata o te Hahi
ki te kaupapa, ki te kauwhau, o to ratou Hahi,
kia kopia ai nga mangai o nga Momona kuare e
maia nei ki te ki na Henare VIII i hanga te
Hahi, a e mea nei ano nga Maori kuare o te
Hahi Pikopo i whanau mai te Hahi Ingarangi i
roto i to ratou. Nui atu te mohio o enei
tangata ki te Hahi, mohio ke uta i nga pihopa
ara i te hunga no ratou te Hahi, hei nga korero
ake o ratou na hahi kahore e mohio, ka whaka-
teka mai ranei ki nga korero tika.

He mea tika ano hoki kia puta etahi kupu
a matou mo te Hahi puta noa i te Ao no te
mea he tokomaha nga Maori e mea ana he hahi
anake, no te mea e karanga katoa ana ki te
Atua. He korero tino he tenei no te mea e
karanga ana ano te rewera ki te Atua me te wiri
ano (Hemi 2, 19) a e kore e taea te ki he tika
te hahi o te Rewera i te mea e karanga ana ano
hoki ki te Atua. Ma te kaupapa ke ma nga hua
hoki e matauria ai te tika o te hahi.

Kahore e tino marama te tau i tae ai te
Rongo Pai ki Ingarangi. Ko nga tangata tuatahi ki
te kauwhau i te Rongo Pai ki Ingarangi i whakawhiti
atu i Oropi ara i Karia. E tino mohiotia ana

ia tenei ara ehara i te Hahi o Roma i matua
kauwhau te Rongo Pai ki nga hapu o Ingarangi.
I te tau 597 ka tonoa e Popa Kerekere a
Akutini ratou ko ona hoa kia haere ki Ingarangi,
tae atu ratou kua u noa atu te Hahi o Ingarangi
otira momotu tonu ano nga pihopa i to ratou
na Hahi. Kotahi ano te Hahi o Ingarangi i
enei ra a kotahi ano mohoa noa nei. I whai te
Popa kia tau a Ingarangi ki raro o tona mana,
kia tu ko ia hei upoko mo te Hahi mo te
whenua hoki, otira kahore te toto Ingarihi i
whakaae kia whakaponongatia ia, heoi i te tau
1531 ka tu te hui a te Hahi a whakaritea ana e
taua hui kahore rawa he mana o te Popa ki
runga o to ratou Hahi. I nga ra i a Kuini Mere
ka tohe ano te Popa kia tau a Ingarangi ki raro
o tona mana, otira whakapakari tonu te Ingarihi
ki te wehe tonu i to ratou Hahi i to ratou
whenua. I tonoa e te Hahi o Roma he taua
kaipuke, he ope hoia hei raupatu i Ingarangi i
whakawehi ia ki te hoari ki te kohuru, kore
rawa te Hahi o Ingarangi i nukunuku. No
Aperira 27, 1570 ka puta te panui a Popa
Piu V., kia mutu rawa te whakapiri atu o nga
tangata katoa e whakaae ana ki tona mana ki te
Hahi o Ingarangi. Ka marama ki a tatou ehara
i a Kingi Henare VIII i hanga te Hahi o Ingarangi,
engari no mua tonu iho, no muri tata mai i nga
ra o nga Apotoro i tae ai te Rongo Pai ki Ingarangi;

kahore te Hahi o Ingarangi i puta mai i roto o
te Hahi o Roma engari ko te Hahi o Roma i
Ingarangi i puta mai i roto o te Hahi o Ingarangi.
Ko te tikanga a Roma he whakakotahi i te Hahi

TE PIPIWHARAUROA.

katoa kia kotahi te upoko ar a ko te Popa.
Kotahi ano te upoko o te Hahi ko te Karaiti
anake, kahore he Popa.

Ko te hahi tuatahi ia ki te puta ki waho o
te Hahi matua ara o to Ingarangi ko te INDE-
PENDENTS ara ko te CONGREGATIONAL, no nga
ra i a Kuini Irihapeti i timata ai te putere ki
waho ara no te tau A.D. 1568. Ko te tino
tikanga a tenei hahi he hahi i a whakaminenga
i a whakaminenga, kei a ia ano tona tikanga,
kahore he mana i waho atu ara, kahore be
hinota, kahore he pihopa. Kei raro i tenei
ingoa i te Independents te Hahi o Kotarana
ara te hahi Perehipitiriana. Ko te tangata nana
i timata tenei hahi he roia ko Hoani Karawini.
I whai te hahi Perehipitiriana ki te patu i te
Hahi o Ingarangi i runga i te ture i te hoari, otira
ko ia ano i mate i te pakeke.

Ko te hahi tuatoru ki te puta ki waho o te
Hahi o Ingarangi ko te PAPITA (Baptists) i te tau
1633 Ko ta ratou na tino tikanga he iriiri
rumaki. E kiia ana kua 550 nga wahanga o te
hahi Rumaki inaianei—kei te pakarukaru haere
tonu.

I te tau 1646 ka whakarerea te Hahi e nga
KUAKA (Quakers), ko tetahi o ratou ingoa ko
" Nga Hoa." Heoi ano ta ratou na e ti tiro ai
ko na mea wairua anake, na konei kahore o
ratou na karakia, a ratou na Hakarameta,
ehara hoki i te mea ko te Karaipiture hei
tohutohu i a ratou engari ko te Wairua anake
o te Atua. Ki te whakamine ratou ka noho
puku katoa. Ko te tangata nana i timata tenei
karakia ko Hori Pokiha he tangata pai engari
he ahua porangi.

I te tau 1719 ka timata te karakia UNITARIAN
(Unitarian), ka wehe i te Hahi o Ingarangi, ko
te tanata tuatahi ki te hapai i tenei hahi i
Inarangi ko Hoani Pitara (Biddle). Ko te
Atua Matua anake ta ratou e Karakia ana,
kahore a ratou na ture mo te karakia, kahore
a ratou na whakaakoranga pumau heoi ano me
whai te tangata i ta tona hinengaro i whakaaro ai
he tika. I whakanuia e ratou te hinengaro.

Ko te hahi whakamutunga ki te puta ki waho
o te Hahi o Ingarangi ko nga WETERIANA i te tau
1795 Ko te tangata nana i timata tenei hahi
ko Hoani Weteri, he tangata matau, he tangata
pai. I na ra i a Hoani Weteri kua mataotao
rawa te whakapono katoa i Ingarangi; hei wha-
kaoho i te whakapono ka whakaturia e ia ratou
ko ona hoa ko Haare Weteri, ko Hori Whiti-
piira me etahi atu, he ropu mo ratou i roto ano

i te Hahi o Ingarangi. He minita a Weteri no
te Hahi o Ingarangi a kahore rawa ia i puta ki
waho o te Hahi mate noa ia i te tau 1791 i te
mea ka tata ia te mate ka puta ana kupu " I
toku oranga tae noa ki toku matenga no te Hahi
ahau o Ingarangi; a ko nga tangata e whakarongo
ana ki taku kupu e kore rawa e wehe i te
Hahi." Ko te Hahi o Ingarangi te hahi o Hoani
Weteri mate noa ia, no muri i tona matenga ka
takahia tana kupu, ka puta tana ropu whaka-
pono ki waho o te Hahi matua. Kua maha
nga manga o te hahi Weteriana, kua pakarukaru.
Ko ta te hahi Weteriana tino whai ko te whaka-
oho rere i te ngakau o te tangata kahore ratou e
tino whai ana i te hinengaro pera me te hahi
Unitariana.

Ko enei korero he tino pono e kore rawa e
taea te kaupapa te whakahe; ka marama hoki
o nga hahi nunui katoa o Ingarangi ara o te
INDEPENDENTS, o te PIKOPO, o te PAPITA, o te
KUAKA, o te UNITARIANA, o te WETERIANA, ko
te Hahi o Ingarangi to ratou matua, e rite ana
ratou ki te tamaiti tutu e kino nei ki tona
whaea nana ia i whakawhanau, i whangai, i whaka-
tupu. Ko enei ano nga hahi nunui atu i te ao.
Ko te putake mai o te Hahi o Ingarangi ko te
Karaiti, i heke mai i Hiruharama, tae mai ki
Oropi, tae mai. ki Ingarangi, a kua horapa ki te
ao katoa. Ko te Momona, ko te hahi Hapati
me era atu hahi o Amerika i puta noa ake
i waenga parae, he hahi kahore he matua.
Ko nga whakaakoranga a nga hahi katoa kua wha-
kaahuatia ake nei kei roto katoa o te Hahi o
Ingarangi, ko nga mea he anake i rukea, kati ka
marama ki a tatou, te tapu, te wehi, te tawhito,
o to tatou Hahi, ko ia te Hahi tuatahi ki
Ingarangi ko ia ano hei Hahi mo Ingarangi, ko ia te
Hahi tuatahi ki Niu Tireni ko ia ano he i Hahi
mo Niu Tireni katoa, pera hoki me te Hahi o
Hiruharama, o Anatioka, o Epeha, o Piripai,
o Teharonika, o Kormiti, o Roma, kotahi ano,
kahore i ngahuru. He he, he hara, te pakaru
i te Hahi ara i te Tinana o te Karaiti. I inoi
a te Karaiti kia kotahi tana Hahi, i whakatu-
pato a Paora kei " wehewehea te tinana," a e
inoi ana tatou i te Ritani kia whakaorangia
tatou " i te whakaakoranga teka, i te wehewehe,
i te ngakau pakeke, i te whakahawea ki tau kupu,
ki tau Ture." Kei te marama ki a tatou nga
kino o te wehewehe, o te titorehanga.

Haere mai, e Ihu, E taunu tonutia
Kia puta tou mana; Tou ingoa tapu nei;

Pehia te hara nui, Wehewehe katoa
 E whakakake nei. Tou Hahi i te ao.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

HUI A TE HAHI KI TAI TOKERAU.

TE WHAIKORERO A TE TUMUAKI, KENANA
MAKIMARE.

E AKU tuakana, aku teina i roto i te Ariki

—kia tau te atawhai, te tohu tangata a te
Atua Matua, a to tatou Ariki hoki a Ihu
Karaiti.

Te Haerenga a Te Pihopa ki Ingarangi.

Kei te mohio pea koutou kua riro te Pihopa
ki Ingarangi ki te Hui i Ranana, me te Hui o nga
wahi katoa o te Hahi o Ingarangi ki reira ano, a
kua whakaritea e ia ko ahau hei whakahaere
mona i roto i nga hui a te Hahi Maori. Me
whakamarama atu e ahau tena mea taua Hui
ki Ranana. He hui na nga pihopa e uru ana
ki te Hahi o Ingarangi i nga wahi katoa o te ao,
no Ingarangi, no Katarana, no Aerana, no Ahi-
tereiria, me Kanata, me Awherika, me Niu
Tireni nei, me nga pihopa mihinare o Amerika,
me Inia, me Haina, me Tiapana me era atu

whenua. He maha nga take e whakapuakina i
reira. Na, me inoi tatou kia tohutohungia e te
Atua Wairua to tatou matua i roto i te Atua
kia arahina ki nga mea tika katoa e hanga ake ai
te Hahi a te Atua me tona iwi puta noa i te ao.
Ko tetahi atu hui nui ko te Hahi katoa o Inga-
rangi haunga nga pihopa ko etahi minita, reimana
hoki e uru ana ki te kawe i te Rongopai; hei
hoa ano mo to tatou pihopa etahi atu minita
hei whakaatu i te ahua o ta tatou mahi pera i
Niu Tireni nei, i Merenihia hoki. Ko tatou
nei, kia mahara tonu ki te mahi o nga tangata o
nga wahine i kawea mai ai te Rongopai ki enei
motu, kia u tonu, kia inoi tonu kia tukua atu
te mumura ki era atu whenua e pouri mai nei.
Na, me inoi tatou ki Te Atua kia manaakitia
nga ritenga o tana Hui whakahara, kia whakawhi-
whia hoki to tatou pihopa ki Te Wairua Tapu
e tika ai ana korero i aua ra.

Te Mahi ki roto o Waikato.
No muri mai i te timatanga o ta Taimona
raua ko ta Nikora mahi ka neke haere taua
mahi ahakoa te tere noa, e tupu tonu ana. Ko
te purapura i ruia kua tupu ki te marae a, ka
tata te kotinga. Kua oti etahi minita tokorua,
etahi reimana tokotoru hoki o raro te whakarite
hei kauwhau haere i Waikato. Kia rima pea
wiki ki reira me kore e toia mai a Waikato ki
a Te Karaiti.

He hoa mo te Kai-tirotiro.

Kua nui noa ake te whakaaro a na tangata e
whaiwhakaaro ana ki te mahi whakawairua i ruto
i te Maori, kia whakaritea ano he hoa mo te
Hokena. Na tena pea koutou e kai ngakau

mai mo te mea kua whakaritea e te pihopa ko
Makewiremu hei hoa mona i te paunga o nga ra
o Maehe. Na, ka ora toku ngakau i te mea ka
whakaaturia nei ia ki a koutou, me te tumanako
ano tera e neke ake te mahi tirotiro tohutohu
i nga minita me nga kai karakia maori e tara ai
te kai hapai i era ko i te mara.

Te nekehanga ake o te Mahi i Waikato.
No enei marama ka mahue ake nei ka wha-
katungia he minita ki Te Paina, ki Morena
hoki, kua retia he whare mo raua: engari me
whai whakaaro te hunga whakapono ki te hanga
whare mo o ratou ake minita. Tetahi atu mea,
kua puaretia he whare ki Te Paeroa mo nga
wahine hei pera me te mahi kua tu ra ki Hu-
kanui i enei tau e rua. He hoa ano o aua
wahine pakeha he kotiro Maori no te Wiki-
toria Kura. Nui atu toku hari mo te pai o
ta raua mahi.

Te haerenga o Te Hokena rauako Hone
Papania ki nga motu.

No te tau nei i tae ai raua ki Merenihia he
mea whakahau mai e to reira pihopa, hei ma,-
takitaki me kore e pono te tangata Maori hei
karakia hei whakaako i aua tu motu e nohoia
nei e nga iwi tua Maori. Ki ta raua korero e
whai waki ana he Maori hei pera ki reira ki nga
iwi karakia ke. Tena, kua puare ra te tatau ki
reira ki te Maori whakapono, he whakahau na
te Atua kia peke mai etahi ki taua mahi," Ko
wai e haere mo tatou, a, Ko wai e tonoa e
matou?" E penei mai ranei te whakahoki mai,
" Ko ahau tenei; tonoa ahau" a nga tangata
Maori o te motu nei e aru nei i a Te Karaiti.
Ma taua mahi a koutou whakamaori e whaka-
araara to koutou nuinga.

Te Wikitoria Kura.
Kua oti te whakarite e nga kai tiaki kura i
runga ia i te kupu mai a Te Kawanatanga kia
rite tahi te kakahu o nga kotiro o taua kura, a,
ko te moni o nga matua mo a ratou kotiro kia
kaua e whakanuia, a, ma te kaiwhakaako e tiaki
hei pera tonu te tikanga ki te kura pakeha.
He tikanga pai tena hei whakahaere hei whaka-
uruuru hei whakaneke i te mahi. He mea pai
tera mo te kotiro pakeha, waihoki he mea pai
ano mo te kotiro Maori.

Mo na Kohikohi.

Kahore pea te iwi e ata whakaaro ana ki te
mahi a nga pakeha o te Hahi ki te kohi moni
hei oranga mo nga minita Maori, ka neke ake i
te £1ooo te moni i kohia nei mo taua oranga i
te pihopatanga nei i tenei tau, i tenei tau. Na
te taha Maori £130 tonu te kohikohi i tena
tau. Whakarongo mai, na taua mahi a Te Maori

4

TE PIPIWHARAUROA.

i mohio mai ai te pakeha kia nui ake hoki
tana awhina mai i taua tikanga, i te whangai i nga
minita Maori.

Ko tenei, e aku tuakana, teina, ka tukua
nei nga take nui hei whiriwhiringa ma koutou
inaianei, i runga i te inoi kia uru ki roto ki o
tatou ngakau te tino hiahia ki te mea i tana e
pai ai, kia tonoa mai tona Wairua Tapu e tika
ai a tatou mahi katoa e neke ake ai tona kingi-
tanga, e ora ai te wairua tanata.

HE MOTINI.

Kia whakawhetai tenei Hui kia Miss Latham
raua ko Mrs. Radcliffe me o raua hoa mo te
awhina i te teneti hokohoko o Ngaruawahia hei
awhina i na mahi a te Hahi Maori.

Kia puta he whakamihi ma tenei hui ki a
Wiremu Te Huia, kaikarakia o te Tokotoru
Tapu, Parawai; me te Mehana Pakihi, kai-
karakia o te Huna Tapu, Manaia, kua haere
atu nei ki to raua okiokinga.

Kia wehea he wahi kainga minita, mo te
takiwa o Ripia. Parea ana ma Rev. Hokena
me Rev. H. Papania e tirotiro.

He tono ki te Komiti kia puta he whakaaro
kia kaua e tukua nga tanata e haere ana ki
Te Rau ma te steerage, engari ma te saloon.

Kahore he ture kia kaua te tangata e haere
ma te kei engari ma te ihu anake; kahore hoki
he ture ma te Hahi e utu te haerenga o nga
tangata e haere ana ki Te Rau, heoi ano he
aroha noa iho. E utua ana i te Kareti ko te
utu o te tikiti mo te ihu, ki te hiahia te
tanata ki te haere ma te kei mana ano e
utu. Ma te Kareti i utu te haerenga mai te
hokinga me te nohoanga i te kura me nga tiro-
tirohanga a te takuta, a ko te hea rawa ma te
tangata kia kitea ai tona ngakau nui? Ko Te
Rau anake te kura i Niu Tireni nei e utua ana
te haerenga o na akona, a, e whakahe ana etahi
tangata ki tenei tikanga. Me whakamutua ana e
te tanata na mahi maumau moni noa, te puhi-
puhi paipa, hikareti me era mahi, penei he nui
na moni e ora mai. He whakatauki na te
pakeha; " Ki te kore e riro mai i a koe te poro
rohi katoa me whakawhetai koe mo te wahi i
riro mai i a koe." Anei ano tetahi whakatauki
a te pakeha; " E kore e tika ma te hunga e
inoi ana e whiriwhiri ta rato e hiahia ana."—
ETITA.]



I te matenga o tetahi pakeha rangatira o Inga-
rani ko Rore Mount-Stephen e £3o>ooo tana
moni i waiho iho ai ki tetahi hohipera o Inga-
rangi.

MO KUPEREKI.

Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.

EHOA tena koe he whakaatu ake tenei
naaku i to kupu i whakaupokotia nei
ki " Nga Rongo Maori," i te tainga mo Hurae
nei ki to pukapuka ataahua, akoako-nui hoki.
Ara, mo te kupu nei na, e—" Ko Kubelik te
tangata pai atu o te ao katoa mo te whakatangi
whira."

E hoa, waiho mai koa ki a au kia ki ake, e,

—kihai i pena rawa he kupu whakanui moona
i tawaahi mai, i luropi. He tika ano ia te
kamakama o tana mahi whakatangitangi, otira,
kihai tena i nekeneke ake i ta te hana rinarina

—kakama nei. E whakamiharo katoa ana te
ao ki tena ahua mo te patupatu, engari, he
ahua ano to tena, he ahua ano hoki to te wha-
katutukitanga atu o te ata mahi tohunga nui, kei
ko ke atu i tena. He whakangaokooko taringa-
maori ta tetahi, he whakangaokooko i te wairua
me te hinengaro tonu o te tangata ta tetahi.
Kei tenei o nga ahua te taha kaha-kore o
Kupereki, kei toona roro me toona hinengaro
ake te ngoikore, a, ka kore ena i tena hana i te
tohunga e kore e tika kia kiia e ko te nui o te
ao katoa."

Ko tenei kia ora tonu koe ki te whakatopa i
ou parirau me te rere haere.

Kaati ake i konei,

Na C. N. BAYERTZ, Etita Triad.

Kua titiro matou ki nga pukapuka Momona
a kitea ana e matou ko nga tikanga i tino rereke
ai te Momona i era atu hahi ko etahi enei e whai
ake nei;—1. He moe tokomaha i te wahine.
2. Ko te Karaiti ki a ratou he tangata ano, a he
wahine a te Karaiti. 3 He tangata te Atua
penei ano te ahua me Te Whatahoro raua ko
Paora Hopere. 4 Ko ta ratou paipera he
mea tuku tonu iho i te rangi (e ai ki te korero
a te katuarehe nei a Hohepa Mete). 5 Hiiritia
ai nga pouaru wahine (e whakaae ana pea a Te
Whatahoro ki te hiiri pouaru). 6. E iriiria ana
nga tangata ora mo nga tupapaku. 7 E tukua
ana nga mate o nga tupapaku ki Uta—e tono nei
e Mere Whaanga. 8. Kia rata nga iwi mohoao
i etahi hahi atu ka haere te Momona ki reira
tahae hipi-tangata ai. Koia nei pea nga take i
tino mohio ai a Te Whatahoro ko tona hahi te
tino hahi.

E kino ana etahi tangata o te Hahi Mihinare
ki te whakahe matou i te Momona, me waiho
pea ia ko te Momona anake e whakahe ana.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

TAUTOHE KARAIPITURE.

Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.

KI te pai ka panui atu i aku kupu whakaatu
ki nga iwi e tautohe nei i roto i Te Pipi
mo nga hahi me nga kai ta ano o Te Pipiwharau-
roa. Kia rongo koutou. Ehara i te mea he
matauranga noku i whakahe ai au kia koutou
engari na toku kuaretanga. Ko koutou ke nga
matauranga, ko au ia ko te kuare o nga kuare
me te pohehetanga o nga pohehe. Ko a koutou
mahi tautohe nui atu te kawa kia au i runga i
toku kuaretanga. Ka mahara au kai te kino
kia waiho te Karaipiture hei mea tautohenga
ahakoa e takoto hangai ana te kupu Karaipiture
ka whakariroiaketia e te tangata kia rereke kia
rite ai ki tana e tautohe ana, a ki te mea i anga
atu te mata o te kupu mo tona hahi ka hurihia
ketia e ia. I rongo hakiri noa au ki etahi e ki
ana i penei te kupu a Pita Apotoro a te Karaiti:

" I whakamatea hoki a te Karaiti mo nga hara a
waiho iho hei tauira matatau kia aru ai tatau
i ona tapuae." E ki ana etahi i poropititia e
Ihaia, tera a te Karaiti e taunutia e kore ia e
taunu atu ka whakatumaia ia kaore ia e whaka-
atu. He aru ranei i nga tapuae o te Karaiti
ta tatau mahi; ina whakaturia e tatau he pa
whawhai tautohe Karaipiture? Kahore rapea e
kiia ana i penei tetahi kupu a te Karaiti " Kaua
a koutou peara e maka ki te aroaro o nga poaka
kei takatakahia. Mo te peara kohatu ranei
taua kupu? Ko whea te peara i nui atu i te
kupu a te Atua kai tawhiti atu nei tona utu i
o nga rupi? I mea ano pea ia nei a Paora ka
kotahi ka rua nga whakatupatoranga ka kore e
tahuri mai whakarerea atu. Na Horomona
pea ia nei etahi kupu aua ake ranei. " Akona
te whakaaro nui a ka tahuri mai ona taringa ka
nui ake hoki ana whakaaro, kaua e riria te
wairangi, koi tahuri mai." E aku rangatira
kaati noa te waiho i te kupu a te Atua hei
mea tautohe, kei whakariroia ketia e koutou e
te hunga matau, ina hoki ra na i rongo ake ano
ki etahi e ki ana i penei te karaipiture: " Ki te
tapiritia mai etahi kupu ki a te Atua kua oti
nei te tuhituhi ka tapiritia atu ano e te Atua
nga whiu mona; ki te kinitia tetahi waahi ka
kinitia ano ia e te Atua." E te iwi koi whakapae
koutou he ngakau kino noku ki a koutou i tuhi
atu ai kia whakamutua, he kawe matauranga
ranei, kaore, ehara ena tu kupu i a te matauranga
pena me koutou, engari na te aroha au i tuhi
ai kei tapiritia mai nga whiu mo te hunga tapiri,
kei kinitia te hunga kikini kaati te whakaki i ta
tatau pepa ki nga mahi tautohe, engari ki na
kupu tuarangi mo te utu rawa ake a tena a tena
ea pai tana rima hereni. akuanei pea ia ko

etahi kai te penei te whakaaro me taku nei. E
inoi ana au kia koutou mo nga wahi o taku reta
i taumaha nga kupu me whakarere noa e koutou
toku he ina koutou kite a me hoki mai ano ki
runga i a au. He kuare noa hoki u aku nei ki
te whakaaro.

Na to koutou hoa pononga,

NIKORA TAUTAU.
Uawa, Tairawhiti.

TE KUPU A TE TINO TAKUTA.

HE mea whakamiharo rawa te waipiro, e
ai te korero a te hunga e rere tupou ana

ki roto ki tera wai. Ki te mataotao te
tangata me inu i te waipiro, ki te werawera me
inu i te waipiro kia mataotao ai; ki te pouri
me inu i te wai piro kia ngaro ai te pouri, a e
matauria ana he whakapouri ano i te ngakau
tetahi mahi nui a te waipiro; ki te ngoikore te
tangata me inu i te waipiro kia kaha ai te tinana,
ahakoa e matauria ana he waipiro tetahi tino
take whakangoikore i te tangata, patu i te tangata.
Na ko tenei matauranga i puta mai i te kareti o
te rewera. Tenei ke ta Takuta Ta Pererika
Terewe (Sir Frederick Treves) tetahi o nga
takuta tino mohio atu i te ao, te takuta nana
nei i ora ai a Kingi Eruera i tona mate nui
whakaharahara. I mea a Terewe:—

" Whakaoho ai ano te waipiro i te tinana, koia
nei tetehi ona he. En ari ra he wa poto noa nei e
kori ai te tinana, hei muri iho ka heke ke atu te
kaha o te tanata. I te whawhaitanga ki te Poa, i roto
au i te ope nui e 30, 000, ko na tanata tuatahi
ki te hinahina i te nene, ehara i na tanata roroa,
ehara i na tangata potopoto, ehara i nga tanata
nunui, ehara i nga tangata ririki engari ko na Tanata
Inu Waipiro, i to ratou ata hingahinga me te mea
nei i ata paranitia o ratou tuara. Ka mamina te
tanata ma te waipiro ia e kaha ai, a he pai ano
ranei to te waipiro."

Engari awhekaihe kei mamingatia koutou e nga
kai whakahaere patipati a nga kai-pahua hoko
waipiro, engari a te Nowema e heke iho nei,
arohaina te iwi nui, turakina atu tenei kai e
whakawai nei i te tangata. Kia tupato kei pooti
whakawai koe mo tau tamaiti i muri i a koe
kei meingatia ia hei ito mou.

Ki te whakaaro o Te Taute kua mate nga
whakaaro o nga tangata o Turanga nei, kua kore
he hiahiatanga ki te piki ki runga, kua kore he
wawata, he tumanako.

TE PIPIWHARAUROA.

TAHARAKAU.

NA Pita Ngungu, ara na Pita Tutapaturangi
 te korero mo Taharakau i Te Pipiwha-
rauroa i tera marama: na Mohi Turei i korero
mai. Na Mohi hoki nga whakamarama i raro
nei.

Te take o te haere a Taharakau he mea po-
roaki mai e Tapuae. Tera nga rongo o Taha-
rakau ratou ko ona taina, ko Kourahuruhuru,
ko Tunohowaru, ko Te Ara, me o ratou tua-
hine, me Tirapare, me Kokakura. Tokorua
raua, he mahanga, e karangatia ana ki roto o
Turanga, ko nga mahanga a Tauatangihia, ko
Tirapare raua ko Kokakura."

Ko nga wahine nei he wahine whai mana ki
•te pehi raruraru ina tonoa e o raua tungane.
Tetahi he tohunga, ara he mohio ki te whatu
kakahu, he reo reka ki te puoro, he pai ki te
haka, he wahine ataahua hoki. Koia i nui
rawa ai nga rongo o nga wahine nei.

Me o raua tungane hoki. He mana to Taha-
rakau raua ko Kourahuruhuru. He toa ki te
patu tangata, ki te pana tangata, ki te karakia
lo-taua, ki te karakia Kawanga-whare. E kiia
ana hoki he reo reka ki nga karakia, ki nga
lo-taua, ara Tohi-taua, Tewha-kumara, Tau,
Hinu, Ika. He tangata noho kino.

"E nui tira e awhea mai e aku pureke tara-
hau." He nui te tira, he nui te ope, kotahi
tonu e karangatia," ko te tira o Taharakau,"
" ko te ope o Taharakau." Ko era atu e ngaro
ki roto o te "awhenga" mai o tona ingoa, kia tau
 ra ki raro, katahi ka kitea tera rangatira, tera
rangatira.

"Rangipopo" he ingoa whaitiri, tona reo, he
" paorangi." Ka " werohia" he karakia whakaara
i a Rangipopo. Ka ki te waha, he " whaitiri
paorangi" he whakaaetanga iho. He tohu tera ki
nga tangata o ia pa, o ia pa, tera kei te ki " Ko
wai ra tangata nei?" No te rongonga ka ki ano,
" Koia ano i tangi ai te whaitiri paorangi."

" Pare kahu, pare karearea." He whakatauki,
" E noho ki raro, he kahu koe kia tiu i te ao o
te rangi?" He whakatauki ano," Kia ata kai,
kaua e kainga kareareatia." Ki te kai kino te
tangata i te manu, ka kiia tena whakatauki. Ko
aua manu e waiho ana e te Maori hei atua
mona. Engari, ko nga pare o Taharakau, he
whakaiti nana. Kua mohio ke ia tera a Tapuae
me tona iwi e mau i te pare kotuku, i te pare
huia, ka mauria nei e Taharakau ona pare, he
pare wero taua, he pare karere tangata.

Da tarahau i utaina ra e ia ki runga ki te
paepae toanga o te tatau, mo nga tapu, he heuheu
nana. E ki ana hoki te whakatauki, " Ko Te
Wairoa tapokorau." Mo te makutu taua wha-
katauki. E waiho ana hoki te karakia makutu

ki te paepae toanga, kia kake atu te tangata i
karangatia i runga, ka mate. Koia i heuheua ai
e Taharakau ki ona tarahau. He karakia a
" Tuawawahia," a " Tuheuheuria," te ruinga o
te wai o nga tarahau, me te utanga ki runga ki
te paepae toanga.

Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.

Tena koe! Mo nga korero i roto i te pepa
No. 125 Mo nga whakahoki kupa a to koutou
tipuna a Taharakau, i rongo ano ahau ki o kou-
tou kaumatua i nga kupu i raro iho nei. I te
wa i whakaaro ai a Taharakau kia haere mai
a ia ki Te Wairoa, ka tae te rongo ki a Tapuae,
ka rongo hoki Angiangi he rangatira ano tena no
Turanga, ka ui atu Angiangi, " E Taha, a whea
koe haere ai ki Te Wairoa?" Ka utua e
Taharakau, "Apopo," ka mea mai Angiangi,
" Taua tahi," ka utua e Taharakau, " Kai te
pai ra." Moe iho hi ake te ata ka kakahu
Angiangi i ona kahu rangatira ara i te mahiti i te
taniko, ka mau a Taharakau ki ona pake e
toru e wha, ka karanga atu a Angiangi, " E Taha
ka toimaha ra koe i te haringa i o pake," ka utua
e Taharakau, " E roa a raro e tata a runga."
Na ka haere mai raua a waenga nui ara, ka
tuku te awha heoi ano ka karanga atu Angiangi,
" E Taha me noho taua i konei kia mutu te
marangai nei ka haere ai taua," ka utua e
Taharakau, " I kiia atu ra hoki e roa raro e
tata runga," haere tonu nga tangata nei ka tae ki
Te Wairoa ka pa te karanga he pahi ko Taha-
rakau me tona hoa, heoi ano ka pa te powhiri,
" Haere mai ra, e, haere mai ra," a ka tae atu
nga tangata nei ka noho ki ro whare ka mutu te
kai, ka kakahu a Tapuae i ona kahu rangatira,
he tangata ataahua a Tapuae, ka haere atu
ratou ko tona iwi ki te whare i te pahi whakatau
ai, ka noho a ka roa, na ka rere te patai a
Tapuae," E Taha he aha nga kai o Turanga," tata
tonu te whakautu, heoi tonu te kai o Turanga,
" He ahi kouka i te awatea he — i te po." Na
ka whakaaro a Tapuae kua raru ia i a Taha-
rakau katahi ka titiro whakatau atu ki a Taha-
rakau he ahua weriweri, he pake nga kahu,
katahi ka mea i roto i tona ngakau, me patai e
ia ki to raua ahua ko Taharakau, ara i te kore
kahu, mahiti o Taharakau, me te weriweri hoki,
na ka rere te patai, " E Taha, he aha te tohu
o te rangatira?" Tata tonu te whakautu a Taha-
rakau, " He whare maihi tu ki a Kahukura-a-
Rongomai ki te pa tuwatawata, he tohu no te
rangatira. He whare maihi tu ki te paenga he kai
na te patu he kai na te ahi." Heoi ano noho-
puku tonu atu a Tapuae, kati i konei taku,
engari waiho ano i ta koutou.

Na ERUERA TE KAHU.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

HE WHAKATAUKI,
HE TITOTITO, HE PEPEHA.

Kia mau tautiti o Whatiua.
Uwhi tere, horahia; na wai, na oti.

He kura kainga e hokia, he kura tangata e kore e
hokia.

Hei konei ra i to taua kainga, kaore e taea e au te
mau: kati i muri nei nou te tuara tetere hei
waha ake.

Titiro ki Opou, ki te pa o Kaitoa.

He pati waka pea, ko Tawharau kia riro noa.

Haere maha, mahue maha.

Matua i te waka ringaringa.

E tama tangata i akona i te whare, te tuna ki te
marae tau ana.

Werohia ki te poho o Huatare.
E tama te atea whakatu noa ra koi atea ana.

E tama te kanohi ngaro; whakorekore noa ra koi
ngaro ana.

I whea koe i te matikaotanga o te kowhai?

I whea koe i te tangihanga o te honrenre, ka tanu ai
i tetahi kawei hue mau?

I whea koe i te ngawhatanga o te pua o te akiraho?

He ata marama e kore ai e mau te kiore: he ata
tangata e kore ai e mau te tangata.

He kopura tipokaia, he manawa tangata.
Hoatu koe te kai i mua, ko au hei muri nei e ki

ana a Ruarua.

Te kai i te ngaro, he putanga whananga ka kitea.
E kore e puta te whanaunga ka rau na mahara,

rakuraku noa aua.

He mahi te ata noho, e ki ana a Wheke.
Ana, na te taua.
Kia ma te marae, hurihia te pohatu whai iho ma

te ahi ka ki te marae e whakaatu.

He patu takaukau kia hume kia kakara ai.

Te anga karaka, te ana koura, koi kitea ki te marae.

Kia iti te manga i te taha o te ahi.

Tu pupu, tu naro, tu hao, tu ea.

Ka ngaro reoreo tangata, kiki o manu.

Taku ahi tu tata, taku mata ki koha, taku ahi

mamao, taku mata ki poro.
E tipi te waha i uia hoki ko wai ki muri?
Ka whati toki o Te Whare.
Ka whati toku tuara. .
Ka ngaro tatua ki roto.
Whanga-pirita whakakaha ngatahi.
E rua nga whatu o Matarae.
Ko taku tama ka whakairi.
Ko whanga te kai i tua o toka rarangi.
Haere  koe, ka noho tenei he kura, katahi ano ka

mau iho.
Kati e noho, ka pa ianei he poroporo e hoki mai,

tena pea he poroporo e hinga atu.

Tena koe ko te rangatira ko Tupurupuru, kia haere
noa, a ka whakawharona.

Kaore he taua a te kai kia ata kai.
Porotiti ra ou mahara, e Toi e.
Waiho ma te tangata e mihi kia tau ai.

Ka hua au ka ua? Mahara ra au noku anake te
rangi) i.

He kai titowera rawa hoki nau te wai.
He taonga kei te ringaringa.
Akuanei a Kino to ai me he ra.
Tena te nga tango parahia.
Kua heke te ra he kapura koriorio.
Te taru nei a Rutawa, te ara o Ninihi.
Ki te kainga weratia te karaka ka roria.
Ki te inumea weratia te tutu ka rore.
He mea mate he hau-whitia.

He poti na Uekahia, ma Rogotakutama e kumanu.
Ko te po Wairaka i raru ai.
E hia ianei o tawhiwhitanga? He matihe ianei, e hoki

mai ki te ihu?:

Ka rukuruku Huna, ka horahora Papakanui, ka

hari Tuma huka nui.

Kei rarua koe i te po a Tamaiarehe. .  
He ao te rangi ka uhia, he huruhuru te manu ka

rere.

He ao te rangi ka uhia, he pou to Rauru ta tu.
He ao te rani ka uhia, he kai te whare wananga ka

toroa.

E tata mate, e roa taihoa.
Me hoatu te mate i roto i Keteriki?
He waka, kia herea?
Ka hia ko takura waha e tuturu ihorangi.

Ka riro te irikura ka waiho te purapura a WH te

take o te irikura.

Te paku peka tanekaha, te iti kahikatoa.
Te toa o te tanata kei runga ko kaeaea.
Ko te manu koau nui, kahore ona rangatira, kahore

ona aha.

Ka konewa haere te tangata.
Iti te kopara kai takirikiri ana i runga i te kahikatea.
Ko Kotore maumau tangata, maumau taonga.
Hauhake tu ka to Matariki.
He pakihiwi tanata e kore e mawhaki, tena he

pakihiwi kai ko te mea tena e mawhaki.

Taku kiri kai matai o Tapuiropa, ka tokia e te hau.

Makariri piri noa, tahae mahana he arero.

Korero ahiahi, tumata ngaingai.

Tutohu ahiahi, whakarere hapara.

Haere atu te wahine, haere marokore.

Ahiahi mowai, ata roki.

Tumutumu parea, rakau parea, whanui;  te: ara ki; a

Tane.
Oti ano tan e mau ko te maro anake, he mokai ahi

tere koe.
Te patiki taha nui o Tiere, te paua patatoro

Tahia, ko te kai tenei o Kahu!) unu.

8

TE PIPIWHARAUROA.

HE MEMA NGARO.

KA HEA A KAIHAU?

Ki te Kai ta o Te Pipiwharauroa.

HE mea tika ano kia ata whakaaturia i roto
i to pepa, kia mohio tahi hoki nga Maori
o te Tai Hauauru ki nga rongo me nga korero o
roto i nga nupepa pakeha e whakaatu ana i
nga kupu amuamu e puaki ana i roto i te Whare
Paremete mo te ngaro tonu o te mema Maori
o te Tai Hauauru kaore nei e tae ki te Parea-
mete ki te mahi i nga mahi i whakaturia ai a
ia hei mema. Tirohia iho i te iihi nupepa
kua apitiria iho nei, mau e tuhi Maori atu.
Ehara he whakamahara ki nga iwi kua tata hoki
te ra pooti mema, kia whai kanohi ai nga tangata
e pooti ana ki te ahua o nga mema tera e whaka-
ingoatia, kia ata tirohia nga ahuatanga, o te kaha
me nga ngoikoretanga o nga mema pootitia ana.

Na to hoa,

H. H. MATENGARO.

Te Kuiti.

I mea te Kingi Country Chronicle o Hepetema
4, 1908:—" I tera tau i poto noa te taenga o
Henare Kaihau, mema mo te Tai Hauauru,
ki te Paremata, a i tenei tau kahore ano ia kia
tae noa ki tona nohoanga. I puta nga kupu
whakahe a Tame Parata i tera ra mo Kaihau
mo tona ngaro roa, inahoki te panga o tetahi pire
ki tona takiwa kahore ia i reira. I mea a
Tame Parata: I ia ra i ia ra e tae tonu ana
mai matou ko aku hoa mema Maori ki te
Whare ki te whakahaere i nga mahi o te Tomi-
niona ki te titiro hoki ki nga mea e pa ana ki te
iwi Maori, na konei he whakaatu taku ki tenei
Whare a ki te iwi nui hoki i pootitia a Kaihau
hei titiro i nga roea e pa ana ki ona iwi, otira ko
tana tino tikanga he noho noa atu i tona kainga
kahore e mahi ana i nga mea i pootitia ai ia.
Ka maha nga tau e penei ana a Kaihau. Me-
hemea e kotahi wiki noa toku ngaronga i te
Paremata kua timata te amuamu o toku iwi.
Ahakoa kei te ngaro tonu a Kaihau kei te puta
tonu tana £300. Me ata whiriwhiri e te Whare
tenei.'"

No te wiki tuatahi tonu o Oketopa nei i tae
ai a Kaihau ki Poneke.

HAUHAU, RINGATU, WERETA.

Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.

EHOA tena koe. Utaina atu enei kupu
ruarua e whai ake nei. Ki runga -ki ta
tautau Manu, he whakamihi naaku ki nga kupu
a Pine Tuhaka e mau nei i Te Pipiwharauroa
nama 123 mo te oati a te Makarini minita o
te taha Maori i a Ngatiporou 1865 te tau i oati-
tia ai ki te Hatepe. He tika taua oati, e
korero nei a Tu, kaati maaku e whakamarama
te ahua o taua karakia, te ingoa o taua atua ko
Rura raua ko Riki te ingoa o tana hahi ko te
Hauhau. Ka tae taua Hauhau ki Opotiki ka
Kohurutia a te Wakana, kei te taenga mai ki
Waiapu ka whawhai a Ngatiporou ki a ia ano ka
hinga a Ngatiporou Hauhau, Kawana. Ka wini
ko te taha Kawana ka oatitia ko te taha Hau-
hau ki a kaua rawa a Ngatiporou e hoki atu ki
taua karakia. Kaati o reira mai ra ano tae
mai ki tenei ra e tuhi nei au kaore ano he
tangata kia hoki ki taua karakia, he hapu, he
iwi ranei, a kia waiho te oati a te Makarini
hai korero ma te tangata i enei ra. Na mo te
karakia Ringatu, e ko te rironga pea ma te Kooti
e whakaputa tera ahuatanga i kaha rawai ta tatou
taraweti ki taua karakia, ko taua haahi no roto
katoa i ta tatau paipera timata mai i a Kenehi
tae noa ki nga Whakakitenga a Hoani. Hoi ano
te mea •i rereke ai ko te waiatatanga i etahi
o nga waiata ko te himenetanga i etahi o nga
waiata otira kai te marama tonu te korero o
te paipera e ki ana i reira te waiata a Rawiri
te himene a Rawiri, he pikitana na Rawiri.

Kati ake mo tena take. Mo te mahi a
Wereta, ko ta Wereta mahi ehara i te mahi
whakatu haahi taana mahi engari he mahi
whakaora ko te kaupapa o tana mahi kei 1
Kormiti xii. Ko tona haahi he mihinare kaati
no runga i to tatou ahua ki te mahi a Wereta
ka haere a ia ki nga haahi e karanga ana ki te
ingoa o te Matua o te Tamaiti o te Wairua
Tapu. Koi ana ana haahi e pai ana. Ko nga
haahi e ahu ana ki nga mea o te whenua o te
rangi ranei kaore ia e pai ki ena karakia. Heoi
ra. Kia ora! Ma te Atua tatau e tieki.

Whenuakura, Waiapu.
Hepetema 5, 1908.

MANAHI KAUI.

I mea tetahi nupepa pakeha o Nepia, " He
mea tika tenei kia panuitia, ara, katahi ano ka
kore he Maori i te whare herehere o Nepia nei,
ko to matou hiahia kia penei tonu te Maori a
enei tau maha e heke iho nei."

Engari he tokomaha nga tangata o Turanga nei
kei te kutete kau, kei te whakatupu hipi. He
maha nga tau i mahi kamura ai tetahi tamaiti
Maori i Turanga nei, kua hoki ia ki te kainga ki
te ahuwhenua.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

9

HUI MOMONA.

Ki te Etita o te Pipiwharauroa.

EHOA ten ra koe. Kei nga wa o tawhiti
nga wa o te tumanakotanga e ta mou te
aroha kia iti moku te aroha kia nui mo taua,
te take i nui ai mooku mau hoki e uta atu nga
kupu nei ki runga i ona parirau ririki, hai titiro
noa ma nga mea e kite ana i Te Pipi. He po-
rearea noku i te korero mo te Momona, na- he
punua hinga no te Momona i a au. I te aiahi
ka moe a Hemi Korohina ki taku kainga, ka ki
atu au ki a karakiatia matau, he Momona ta-
ngata nei, ka kauwhau a ia kia uru atu ki tona
hahi, tae ki te inoi kia whakatahuritia o matau
ngakau e te Atua kia huri ki te Momona. Te
mutunga o te karakia ka ki atu a wau ki te
koroua ra, e nehe ka kati ko to karakiatanga i
a matau ko tena e ki mai na koe kaore. I te
ata ka tae mai tokorua nga pakeha kotahi te
maori ka tokowha ai te iwi nei, na tenei i taku
whare ra i tae mai ai ka tangi atu matau ka tangi
mai hoki ratau ka ki atu a wau ki tetahi o nga
Momona nei, i rongo au i tae a Kokahauwai me
Maraea Korohina ki Nuhaka ki te tiki i te hui
Momona kia tu ki Hiruharama nei a tenei tau
e heke iho nei. Ka karanga mai aua Momona
nei ae e tu ana te hui ki konei, ka whakahokia
e au kaore au e whakaae puta noa te pariha
katoa, mehemea ana he whai parahanga Momona
rawa ano kai konei e noho ana tera ano e ahua
arawerawe ko tenei kore rawa atu, ko etahi ko
te wahine na tona hahi ko hunipa waopereki
ko te timuaki tena o tena hahi, tunu ai i te
pereki ki te ahi ka uta ki runga o te mate;

Katahi ka rere mai i tetahi o aua Momona nei
i te mea mau mohiti, e ta kua oti a ia te iriiri
i iriiritia ki Waipare, ka ki atu a wau kati
wahaia te hui na ki reira ki a Hone Paerata.
Ka ki mai ano taua pakeha kati to whakatoi,
me iriiri koe puta atu ki o hoa a taua ra ki te
hahi tapu a te Atua. Ka whakahokia e au ki
te tinihanga noa ano pea inahoki te inoi a
tetahi o koutou a te Hira Paea i a matau i
Waipiro. E te atua, e inoi atu ana a wau ki
a koe kia whakakahangia nga hope o te Whanau-
a-iri-te-kura ki te mahi kia wetea te parekura
i hina nei, whakaritea mai tenei, amine. Kua
ki te pakeha nei he tipatipa naku ka ki atu a
wau, matau katoa nei i reira i taua tangihanga a
te Ita-nga-a-Hauwiti. i pakipaki katoa te tangata
whenua me te manuhin ki taua inoi he inoi hou
hoki, a me pewhea e hanatu ai te tangata ki tena
tu ahua. Katahi a wau ka ki atu ko koutou
te poropiti teka i kiia nei e te Karaiti  Kia
tupato kei mamingatia koutou e te tangata he
tokomaha hoki e haere mai i runa i toku ingoa

e mea ko te Karaiti ahau a ha tokomaha e
mamingatia. Ki te mea tetahi ki a koutou i
reira na tenei a te Karaiti na tera ara e
whakaponohia, e whakatika nga karaiti teka me
nga poropiti teka a ka hoatu e ratau nga tohu
nunui me nga mea whakamiharo mei taea ka
mamingatia ano hoki te hunga i whiriwhiria na kua
korerotia wawetia nei e ahau ki a koutou na
ahakoa mea mai ratau ki a koutou kei te kora-
ha ia aua e haere atu, kei nga ruma o roto rawa,
aua e whakaponohia." Ko tetahi me me ana
he tino hahi e tae wawe mai ki Niu Tireni i
te takiwa e kai tangata ana, tena tuku rawa
koutou ka pai au katahi ano koutou ka hara-
mai ki konei tipatipa ai. Ka karanga mai
tetahi, e ta i te nuinga a wau o nga motu e hara-
mai ana. Kua rere mai i tetahi, e tama ma
kati tatau a whakarongo atu ki nga korero a tena
tangata hamupaka, ka whakahokia e tetahi e ta
ka paruparu to waha, ka karanga atu a wau e
ta na te mea no tenei takiwa koe i hamupaka
ai ki a au i kauwhau ai hoki koe me mea ana
ko taua takiwa kore koe e korero pena ko te
omanga tenei o tetahi o aua Momona, ka ka-
ranga atu a wau," Me ra tonu a te Naera e to
ana." Ko te tikanga o tenei he whakatauki na
Kino no mua, ka kiia atu a Kino, " Haramai
e noho e Kino," e haere ana ki te riri ka ki a
Kino, " Nawai te koau ka ruku ki te arotu-
maunga a e taea te hoki." " E ta ki mate ra
koe ka ki ano te autaia ra," Tena ra te ngaru
puku tena te ngaru whati." Ko te tikanga o tera,
ma nga rangatira e whakaora a ia. Kai te taenga
o te autaia ra ki te riri kotahi ano te patu ki
tona rae ka hinga ki raro ka karanga te autaia
nei, " Me he ratou tonu a Kino." Ka karanga
tetahi o nga Momona nei a Hemi Korohina
me tuhi atu ki te hunga tapu kia kauaka e hara-
mai ki te hui ki Hiruharama nei ina te ahua o
te korero a tangata nei inahoki ko tooku takiwa
ko Waiapu kaore he Momona o reira ka mutu
tonu ko au anake. Ka whati atu nga Momona
nei ka tangi atu a wau ki nga pakeha nei, ka
noho iho ko Hemi Korohina.

Ka tae maua ki ro whare ka ki mai te korua
nei ki au, e waiata ana a wau ki a koe, ka ki
atu a wau waiata, e nehe kia tika tonu te

waiata—

- He tangata matau ko aku Momona i to matau

nei kainga i Uta,
Taria kia pakaru matau e paenoa ki Hiruharama

na e."

Koia nei ra e tama he punua hinga tenei.
Kia ora, Pipi, i raru i te atawhai a to tatau
Ariki a Ihu Karaiti nana nei i tuku iho te pai
ki to tatou Kingi atawhai kia te Tuawhitu, i whiti
mai ai te maramatanga ki Niu Tireni, i mutu
ai na ritenga koroke o mua, ara, te kai tangata.

IO

TE PIPIWHARAUROA.

i kai ai ki nga miti i homai e te Atua ma te
tangata, ki te poaka ki te hipi ki te kau.

Na PIRE RANGI. 
Waitakaro, Waiapu.

[Kei te miharo a Ngatiporou ki te pokanoa
o te tu o tenei hui ki Hiruharama kahore nei
hoki he Momona o reira. Ko te tino hua o te
hui a te Momona i tu ki Nuhaka he whakapau
moni he whakamate kai i nga tangata o reira.
Kua ngaro noa atu te taewa i tera wahi, i te
aha, i te wareatanga ki te hui tahuri rawa ake
kua pirau te taewa i te takotoranga i te oneone
a ko nga mea i karia tiwehe atu i te hui. Ko
Pire tonu tetahi o nga tangata marae o Hiru-
harama. Ngatiporou peia atu te pokanoa, te
te takahi i a koe.—ETITA.]

HE RETA NO TE WAIPOUNAMU.

Ki te Pipi, manu rongo nui

E MAN U tena koe me tau whanau katoa,
e hiahia ana au kia mauria atu hoki e
koe henei kupu torutoru ki nga pito e rua o tenei
moutere o te Aotearoa raua ko te Waipou-
namu. E tino whakamiharo ana au ki nga
korero o roto i ta tatou Pipi ki te whakaaraara
hoki i tetahi o tatou e moe ana i te moe a te
kuare. Ehara i te mea he iwi kuare tatou te
iwi Maori, kahore engari he mangeretanga no te
ngakau no reira ka warea e te moe ara ki nga
Matauranga. Nei hoki te whakatauki a to tatou
tupuna—

 E moe ana te mata hi tuna,
E ara ana te mata hi taua."

He whakariterite katoa enei whakatauki mo
nga kupu e whakaari ake nei i roto i ta tatou Pipi
mo tenei rau tamariki Maori i tae nei ki te
whakataetae ki te matauranga o tau iwi, a rua-
rua noa iho nei nga mea o ratou i whatata atu
ki taua oma whakataetae, engari ki toku whakaaro
ko te tahi taha o taua mate e pa nei ki ha tatou
tamariki no tatou ano no nga matua. Nei hoki
ma haku hei whakamarama ake Tuatahi, ka
tukua e tatou ha tatou tamariki ki te kura ka
noho atu i te taha pakeha mo te tau a mo te
rua tau ranei, katahi ka hoki mai ki nga kainga
maori. Ko te mea tuatahi e akona e nga matua
ko nga mahi pepeha a nga maori ko nga rongo
makutu ko nga mahi tohunga ko nga mea tenei e
rongo ai ha tatou tamariki ki a tatou. Tuarua,
ka haere tatou ki nga paparakauta ka kai i te
waipiro ka hoki mai ki nga kainga ka tahuri ka
kohukohu ka titiro mai te tamaiti ki tana ma-
tua ka tae te mamaetanga ki te tamaiti ra a ka

whakama ki hona matua, nawai ra ka utonga
noa iho te tamaiti ka katahi ka tahuri ka
mahi kino hoki mana, tona mutunga iho ka hoki
mai te rongo ki nga matua, ko to tamaiti kua
whanako ka pawera nga matua.

Koia nei ahau ka ki no nga matua hoki tetahi
he ua nga tamariki. Heoi ra.

Na te RA KATO.
Waitapu, Takaka.

RONGO O TE TOMINIONA.

I PAE he tohora ki Okarito e 87 puta te roa.
Ko te tohora te mea ora nui atu i te ao,
a ko te tohora i pae nei ki Okarito, Hokitika,
te tohora nui atu kua kitea e te tangata.

Kua panuitia e matou te maunga o etahi
tangata tokorua mo te kohuru i Kawatiri i runga
i te whakapae a Konore, i whakataua e 7 tau mo
raua ki te herehere. No te ra ano i whakataua
ai ka hamenetia a Konore e te roia o nga tangata
nei mo te teka, a i te whakawakanga i enei ra
mau ana te teka o Konore, whakaritea ana e 7
tau mona ki te herehere, a i whaaki hoki ia nana
ke te kohuru. Kua puta te tokorua ki waho
mehemea ana i whakataua kia taronatia enei
tangata kua mate ke. Na te kaha o to raua
roia i ora ai raua, heoi ano te utu o te roia
nuku paku atu i te £1.

I mea tetahi nupepa o Turanga nei na tetahi
paparakauta i whakahaurangi tetahi pakeha mo
te kotahi wiki a pau katoa ana moni e £40.
I hamenetia te nupepa mo te whakakino ingoa
otira kitea ana he tika tonu. I pau katoa nga
moni a tenei tangata a hoko atu hoki i ona
kakahu, mau atu ki te herehere, hoki porangi
atu ki te kainga. He tino tikanga tenei na nga
paparakauta, otira kei Turanga nei etahi awhe-
kaihe e pooti ana mo te waipiro. Moumou te
pooti.

 PITOPITO KORERO.

KO te putahi o te karakia Momona ko te
Pa Tote, he pa na Pirikamu langa i hanga.
Kei konei nga whare karakia nunui o te Momona,
engari ko te nuinga o nga tangata o tenei pa ehara
i te Momona engari no etahi atu hahi.

Ko Ranana te pa nui atu i te ao katoa, e tata
ana ki te 7, 000, 000 nga tangata, ko te nui o te
taone e 448,000 eka; ko te utu o tetahi wahi o
Ranana e £3, 500, 000 mo te eka kotahi, ara
10/- mo te inihi.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

11

RONGO MAORI.

KOTAHI te Maori o Wairarapa kua kitea
 tona kaha mo te ahuwhenua, ka 20, 000
ana hipi, e 28, 000 eka o tona whenua, nona
ake, he mea riihi hoki nana ki etahi atu Maori.

No te 8 o tenei marama ka mate a Te
Whare Taotu ki Te Araroa, i hoki atu i Turanga
nei. Ko te Whare te kai ta o Te Pipiwharauroa
i tenei tau, he nui tona kakama, puku mahi.
I mea tona hoa mahi ko Te Whare tetahi o nga
tangata humane, pai ki te mahi kua tutaki ki
a ia.

I rongo matou i haere tetahi tangata o te
Mahia ki Ngapuhi ki te tiki kehua, a i riro mai
i a ia he kehua, i mauria mai i roto i te anga
paua. No te iwi tunutunu tamariki o Ngapuhi
nei pea nga kehua nei inahoki kihai i roa te
rironga mai o nga kehua nei ka mate to ratou
rangatira hou.

Moumou noa te haerenga o tenei tangata ki Nga-
puhi, a te paunga o ana moni i te ekenga i runga
i nga waka o te pakeha. Kei Turanga nei tonu
te pukahutanga o te kehua» kei a Te Tatana
tonu te katua, ko nga punua hoatu noa ai ia ki
nga tangata mate kehua.

Kua tuhituhi tetahi pakeha o Wairoa kia
kaua e tukua nga tamariki Maori ki te kura
pakeha kei pangia nga tamariki pakeha e te mate.
I puta ano tana kupu mo te takoto roa o nga
tupapaku Maori o tera takiwa. I rongo hoki
matou i tata ki te rua wiki e takoto ana tetahi
tupapaku o te Mahia.

He tikanga pohehe tenei, ehara i te aroha
engari he whai kia mate nga mea ora, a ki ta
matou rongo nui atu te matemate o nga tangata
o tera takiwa. E rite ana te tupapaku i mate
i te mate kino ki te purepo kua purua. He
iwi mataku te Maori i te mate mehemea e
puta tinana ana mai penei me te kehua.

Kua whakaari ano a Tiki Paaka i a ia hei
mema mo Tai Rawhiti ara he tu ki a Apirana
Data. Ko te kainga o Tiki Paaka inaianei ko
Whanganui he tari tona kei reira. E tu ana ia
mo te Apitihana.

I puta nga kupu a Tiati Tikihana Paama mo
te rere porangi o nga tangata o Heretaunga ki te
reihi hoiho. I mea ia i tetahi ra i tu ai te
kooti he ra reihi, i tono nga Maori kia hikitea
te kooti mo te mutunga o te reihi, kaore te
tiahi i whakaae, heoi rite ana te whakaaro o nga
Maori me tuku o ratou whenua kia mate i te
mea e haere ana ratou ki te reihi.

Ko tetahi mahi nui a nga Maori o Heretaunga
he inu waipiro nga tane puta atu ki nga wahine,
a i tu ano etahi rangatira o Heretaunga ki te
whakaatu i tenei mate nui i te hui ki Poneke.
E kiia ana whakahihi atu te ahua o te wahine
ki te haurangi, ka eke ki nga tereina ka whakaatu
i a ratou waipiro, ka tae ki te kainga ka korero
whakamanamana mo to ratou mohio ki te tiki
waipiro. Ko ta ratou e whakahi ai ko to ratou
whakama.

I te hui Momona i tu ki Korongata i mea a
Te Whatahoro o Wairarapa: " Koia tutura
tenei ko te hahi a te Atua; no reira kore aku
wehi ki te ki kei te he etahi atu Hahi; no reira
ki te ki etahi kei a ratou te hahi pono, me
whakamarama ona tikanga hei titiro ma te katoa.
Ko au hoki e kaha ana ahu ki te whakamarama
i nga tikanga e tenei hahi e kiia nei ko te hahi o
Ihu Karaiti."

Kaore ano matou kia rongo noa ki a Te
Whatahoro e whakamarama ana i nga tikanga o
te hahi Momona, engari matou kua whakama-
rama i te tikanga o te Hahi Mihinare, tetahi
ahakoa he mohio a Te Whatahoro ki etahi
huarahi ko te korero ia mo nga hahi kei te
A. E. I. tonu ia. Mehemea he tangata mohio
ia ki te reo Ingarihi mana e titiro i nga whare
pukapuka o te pakeha nga korero marama o te
Hahi Mihinare, ehara hoki i te korero purakau
penei me nga korero o te karakia Momona. I
tono ano ia kia kohikohi nga Momona katoa kia
kotahi hereni ma te tangata kotahi—ka kohi
hoki.

NGA MAKETE.

ITE nui rawa o te utu o te kauri kua timata te tiki
o te pakeha i te papa o Kareponia ara i te Oregon
Pine.

Tohungia a koutou ngahere rakau papa, kua piki
rawa te utu o te rakau. He kahikatea tetahi rakau kei
te piki te utu. He nui te kahika e tukua ana ki Ahi-
tereiria. I tono mai tetahi pakeha o Poihakena kia
tukua atu kia 3.000, 000 putu kahikatea mana, me tetahi
pakeha ano hoki o Ranana kia 1 ooo, ooo putu mana i te
marama.

Ko tetahi mahi moni inaianei he whakatupu rakau
hua. aporo, pititi, me era atu rakau. Kua kitea e nga
pakeha whakatupu rakau e puta mai aua te £8 100 ki te
tangata i roto i te kotahi eka. Kua timata tetahi awhe-
kaihe o te Tai-Hauaru ko Downs te ingoa ki te whaka-
tupu rakau, ko te nui o tona whenua 100 eka.

PANUI.

Ki te awhi whero kua mutu te haere atu o te Pepa

TE PIPIWHARAUROA.
ഀ䠀䔀 吀唀刀䔀 吀唀吀唀刀唀⸀ഀഀ㄀⸀ 䬀漀琀愀栀椀 瀀甀琀愀渀最愀 漀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀 椀 琀攀 洀愀ⴀ ഀ爀愀洀愀⸀ഀഀ㈀⸀ 䬀漀 琀攀 漀爀愀渀最愀 洀漀 琀攀 瀀攀瀀愀 攀 爀椀洀愀 栀攀爀攀渀椀 ⠀㔀⼀ⴀ⤀ 椀 琀攀 ഀ琀愀甀Ⰰ 洀攀 渀漀漀琀椀 漀 琀攀 倀漀甀琀愀瀀攀琀愀 洀攀 瀀愀渀攀 爀愀渀攀椀⸀ഀഀ㌀⸀ 䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀渀最愀琀愀 欀椀 琀攀 琀愀渀最漀 椀 吀攀 倀椀瀀椀ⴀ ഀ眀栀愀爀愀甀爀漀愀 洀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 攀 椀愀 琀攀 洀漀渀椀 椀 爀漀琀漀 椀 琀攀 ഀ爀攀琀愀 眀栀愀欀愀愀琀甀 洀愀椀⸀ 䠀攀 眀栀愀欀愀愀琀甀 愀渀漀 栀漀欀椀 欀椀 渀最愀 ഀ琀愀渀最愀琀愀 攀 琀愀渀最漀 愀渀愀 椀 琀攀 瀀攀瀀愀Ⰰ 欀愀 琀愀攀 欀椀 琀攀 眀愀 攀 ഀ瀀愀甀 愀椀 愀 欀漀甀琀漀甀 洀漀渀椀 琀甀欀甀 洀愀椀 欀愀 琀愀欀愀椀愀 琀攀 瀀攀瀀愀 ഀ欀椀 琀攀 琀愀欀愀椀 眀栀攀爀漀⸀ 䬀椀愀 琀攀爀攀 琀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 愀渀漀 椀 琀攀 ഀ栀甀愀 欀愀爀攀愀漀Ⰰ 欀椀 琀攀 欀漀爀攀 攀 琀攀爀攀 洀愀椀 欀愀 洀甀琀甀 琀攀 爀攀爀攀 ഀ愀琀甀⸀ 䬀漀 琀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀愀甀 㔀⼀ⴀⰀ 洀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀甀愀琀愀栀椀⸀ഀഀ㐀⸀ 䔀 瀀愀椀 愀渀愀 欀椀愀 琀甀欀甀愀 洀愀椀 渀最愀 欀漀爀攀爀漀 漀 椀愀 眀愀栀椀 漀 ഀ椀愀 眀愀栀椀 漀 琀攀 䴀漀琀甀Ⰰ 攀渀最愀爀椀 欀攀椀 琀攀 䔀琀椀琀愀 琀攀 琀椀欀愀渀最愀 洀漀 琀攀 ഀ琀愀 椀 愀甀愀 欀漀爀攀爀漀㬀 欀椀愀 洀愀爀愀洀愀 琀攀 琀甀栀椀琀甀栀椀⸀ഀഀ㔀⸀ 䴀攀 瀀攀渀攀椀 琀攀 琀甀栀椀 椀 眀愀栀漀 漀 渀最愀 爀攀琀愀 欀愀琀漀愀㨀᐀ഠഀ䬀椀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀洀攀⸀ഀഀഀഀഀഀ䠀䔀 倀䄀一唀䤀⸀ഀഀ䬀椀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 攀 栀椀愀栀椀愀 愀渀愀 欀椀 琀攀 刀愀眀椀爀椀 欀椀 琀攀 ഀ䠀椀洀攀渀攀㨀 栀攀 渀甀椀 渀漀愀 愀琀甀 䬀愁 瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀攀椀 愀 ഀ愀甀 椀渀愀椀愀渀攀椀㨀 欀漀 琀攀 甀琀甀㨀᐀ഠഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㔀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ 椀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ ㌀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 眀栀攀爀漀Ⰰ ㈀⼀ⴀഀഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 㘀搀⸀ഀഀ䴀愀欀甀 攀 甀琀甀 琀攀 倀愀渀攀 䬀椀䬀椁 栀攀椀 琀甀欀甀 愀琀甀 椀䬀 愀 ഀ瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀椀 愀 欀漀攀⸀ഀഀ一愀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀⸀ഀഀഀഀ䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 欀椀 琀攀 倀愀椀瀀攀爀愀 欀椀 琀攀 ഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀Ⰰ 洀攀 琀漀渀漀 欀椀 琀攀 䈀䤀䈀䰀䔀 䐀䔀倀伀匀䤀吀伀刀夀 ഀ匀唀一䐀䄀夀 匀䌀䠀伀伀䰀 唀一䤀伀一Ⰰ 䄀甀挀欀氀愀渀搀⸀ഀഀ倀愀椀瀀攀爀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀㘀Ⰰ 㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 椀⼀ⴀഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 洀攀 䬀愁 甀瀀漀欀漀 眀栀愀欀愀洀愀爀愀洀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 ㌀搀⸀ഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 洀攀 䬀愁 眀愀椀愀琀愀Ⰰ ㈀⼀ⴀⰀ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀⰀ ㌀⼀㘀Ⰰ ഀ㐀⼀ⴀⰀ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁Ⰰ ㌀搀⸀ഀഀഀഀ倀爀椀渀琀攀搀 愀渀搀 倀甀戀氀椀猀栀攀搀 戀礀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰ 愀琀 吀攀 刀愀甀 ഀ倀爀椀渀琀椀渀最 圀漀爀欀猀Ⰰ 䈀攀爀爀礀 匀琀爀攀攀琀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀㬀 一攀眀 娀攀愀氀愀渀搀⸀