Te Pipiwharauroa

HE KUPU WHAKAMARAMA.

NAMA 130.

GISBORNE.

"He ao te rangi ka uhia He huruhuru te manu  ka rere."

HANUERE 1909.



tona ingoa

"Kui! Kui! Whitiwhitiora." 

—————

O TATOU MINITA.

He tangata ano pea kahore ano kia mohio
ki te tino tikanga o te mahi a te minita
o te Hahi—ki te nui o tana mahi, ki ona pai-
nga ki te iwi nui, ki nga mate ranei o te iwi ina
kore he minita hei tohutohu, hei arahi, hei
hapai i nga whakaaro o te tangata, o te iwi kia
tautotoro tonu ki te pai. Tenei kei te uma
o Te Pipiwharauroa e mau ana te kupu a te-
tahi tangata Maori, he tangata kua rangona ano
tona ingoa, i mea ai tera ko te painga o nga
minita kei a ratou ano. He kupu pohehe
tenei ki ta matou whakaaro, he kupu i taka i
runga i te whakaaro kuare ki te ahua o ta te mi-
nita mahi. Ko te tino tikanga o te kupu a
tenei tangata e penei ana i mahi ai te minita he
hiahia ki te moni, na tona utu. Ko nga tangata
e hohoro ana ki te whakapuaki i enei tu kupu
whakahe, tawai mo nga minita, ko nga tangata puha-
ehae i runga i te ahua o nga hahi a ko unga tangata
hoki kahore rawa nei e makere noa te hereni
hei tautoko i nga mahi a te Hahi—ko nga tanga-
ta hoki e awhina tonu ana i te Hahi kahore e
amuamu. E tika ana ano pea te kupu a tenei
tangata mo nga minita mangere otira ko te nuinga
o nga minita Maori he nui ke atu i to ratou
oranga, ko nga taitamariki kua whakapangia nei
he nui ke atu te utu mo ratou me i kore ana

ratou i tu hei minita. He maha nga tau e
£60 ano te whangai mo te minita i te tau. He
mahi rangatira, he mahi tapu te mahi minita
otira ko te oranga e £60 i te tau, ko te utu te-
na o te tangata noa iho nei kahore nei i tae ki
te kura, ko te utu o te pononga, iti iho i te utu
o te kai-mahi rori. E mohio ana tatou katoa
he utu iti rawa te 5 hereni mo te tangata i te
ra, otira he utu nui ke atu tena i te utu o nga
minita. Mehemea e u tonu aua te mahi a te
tangata kuare rawa e hanga noa iho te taea e ia
o te £100 i te tau, otira ahakoa pehea te mahi
a te minita ki te karakia, ki te tirotiro, ki te
haere, kotahi ano tona utu e £70. Ka wha-
katupu hipi te tangata, ka piki ana hipi, ka nui
te utu o te huruhuru, ka nui hoki te moni i a
ia ka nui te hua o te whenua ka hua hoki te
moni, tena ko te minita po Tangaroa, po kore-
kore ranei, rite tonu, ko taua £70 ano. Kei
te haere mai te ra e kitea ai te iti rawa o tenei
whangai mo te minita, he pai ano pea mo enei
ra i te mea ehara i te tangata kareti te toko-
maha o nga minita, kei te kaha tonu to ratou
maoritanga, kei te ngawari tonu te utu o te kai
o te kakahu i enei ra, otira kei te haere mai
te ra e piki ai te utu o nga mea katoa, e kore ai
e taea e te minita te noho i roto i te whare
kauta i te teneti ranei, ko te tikanga hoki kia
pai tonu te ahua o te whare o te minita hei
tauira ki te iwi. He maha nga mea e pa ana
ki te minita kahore nei e pa ana ki era atu
tangata. He whare taunga manuhiri te whare o
te minita, e uru ana ia ki nga mahi kohikohi
moni katoa—kua kite au i te minita e pana
ana i te kotahi pauna ki roto o te pereti mo
• nga hui huhua a te Maori—he whakaaro hoki
no etahi tangata ma nga minita nga kohi rarahi,
kahore enei tangata e mohio ki te tauria e ratou
nga moni katoa e puta mai ana ki a ratou i te
tau he nui he ake i te £60 i te £70 ranei a te
minita. I rongo matou ki etahi tangata e mea

TE PIPIWHARAUROA.

ana ma nga minita nga kohikohi nunui mo nga
whare karakia no te mea mo ratou hoki era
whare. Ko ta matou whakahoki ki taua ta-
ngata ko tenei, "E hoa, ehara i te mea mo nga
minita nga whare karakia engari mo te iwi nui,
kahore hoki e tika ma nga minita e utu te ha-
nganga o nga whare karakia ehara hoki ratou i te
iwi mahi moni engari mau e utu nga whare
karakia ko koe hoki te tangata e watea ana ki
te mahi moni i te roanga o te tau." Ko nga ta-
mariki a te minita e kore e tika kia kuare enga-
ri me tuku ki te kura ki nga kareti. Ko tetahi
mea nui ma te minita he pukapuka, hei korero
mana kia nui ai ona whakaaro kia pai ai ana
kauwhau, kia kore ai e hoki tonu atu ko aua
kauwhau ano kua waimeha ra. E utu tonu
ana te minita i ona haerenga i te tereina, kia
whai paki ia kia whai hoiho, me whangai tonu
hoki e ia ana hoiho kia pai kia ora ana mea
katoa. Heoi e tino marama ana e kore rawa
te minita e ora i te £70 i te tau. He kupu
na tetahi minita Maori "ko te oranga o te mi-
nita e £70 i te tau ma te nama ka eke ki te
£100." Ko te utu o te minita pakeha hei te
£100 ka piki ki te £500, otira ki te pakeha
ka kiia he hunga rawakore rawa nga minita pa-
keha. Ki etahi Maori ka kiia te minita e £70
nei ano tona oranga he tangata whai rawa. Ko
etahi minita hoki kahore he whare, ma ratou
ano e hanga he whare mo ratou, a ko etahi o
taua tino minita kei ro teneti kei ro pakoro tae-
wa e noho ana. He mea nui tenei hei whakaaro-
hana ma te Hahi ara ma te iwi katoa ara kia
hana he whare papai mo nga minita. E kore
e tika ma te minita ano e hanga he whare
mona no te mea no te pariha ke te whare, ko
te minita e nukunuku ana ko te whare ia e
pumau tonu. Kua rongo matou no te hikitanga
i etahi minita ka mahue o ratou whare na
atou nei ano i hanga ka riro i te pariha hei
whare mo te minita hou. Hikitia nga minita
me te whakapono ma kona e piki ai te iwi.
Tirohia iana nga wahi whakapono-kore—kei
te pehea te ahua,?—kei te he, kei te taumaha,
kei te kino.

I tu ano he po marena ma Hikapuhi ki Te
Arai, ka rawe te kakahu ma o te wahine, he
rawa ake he kore tane kia tika ai te marena—
i marenatia ranei ki nga rewera. I tae ano te
minita a Hikapuhi ki reira iriiri kohukohu ai.
I mau nga apotoro tane ki etahi hei kaki penei
me o nga minita nei, engari kahore ano he kahu
ma—taihoa pea, ki te kore ano ia ratou e ngenge
wawe, he ngenge ano hoki ianei tetahi mea.

HE RETA NA MOHI TUREI.

Kahore tenei reta i tuhia mai ki Te Pipiwha-
rauroa, heoi ano na matou noa i ta i te mea e pa
ana ona putake ki te iwi nui.—ETITA.

Te Rau Aroha,
Rangitukia,

Tau Hou, 1909 
Ki a Wi Pere,

Kia ora! E taku potiki aroha, tena koe
me to hoa me a korua potiki me a tatou mo-
kopuna. Hei kona ra koutou ko te iwi.

Ma to te Atua atawhai Arai tatou i tenei Tau
Hou e tiaki.

E taku potiki kei te mahara tonu i au e ta-
koto nei ki a koutou tahi, ko te iwi te aroha
me te maharahara ano a, na te aroha i wha-
kaoho koia ka tuhi atu nei kia whai putanga 
atu ai.

I mahara au ka uru koe ki te whare o Runga i
tenei, kati kai te whakaro ngo noa.

Tenei ano tetahi i oho ai te whakaaro aroha
kia tuhi atu ko nga akoranga a te Momona a te
Hahi Hapati kei te haere mai i roto o nga ka-
raipiture a ratou kupu poapoa hei mea e raru
ai nga tangata kahore nei e tatu nga mahara.

E, Wi, kia aroha ki te iwi, pehia te akora-
nga a te Momona, me ta te Ra Hapati he
parau he parau he parau rawa atu.

E taku potiki, tena koe kaore he kupu ma-
ku mo ta Rua me era atu, engari ko te Momo-
na me te Ra Hapati kei a koe ano te kupu
mana. Peia atu.

He aha ra i kore kupu ai maku mo Hika-
puhi ma?

Me whakamarama ake e au. He kanohi
ano ra hei titiro i te kino, he taringa ano hei
whakarongo i te he o te korero, he ihu ano hei
hongi i te haunga, he waha ano hei puhapuha i
te makatikati, he korokoro ano hei whakaraoa
i te tae kawa.

Koia nei ra i kore kupu ai maku mo Hika-
puhi ma. Whakatutukitia. Ae. Kihai pea i
whakarongo te kanohi, nga taringa, te ihu, te wa-
ka, te korokoro ki nga tohutohu ki a ratou ka
whakatutukitia ano ki te puku kei reira ka
tino kitea rawatia te kinonga me te tino henga.

Ka kopupua, ka tokopuhake, ka whakawiri,
ka nga, ka ngunguru, ka aue, ka whakarongo hoki
nga wahi katoa i te mamae, kihai ra i maka
atu i te mea e iti ana.

Pera me Whanui, ka rere i runga o Motu-
keo e tohu ana mai kia hauhakea te kumara,
koia tona whakatauki, "Ka mahi tangata i
tangohia i a Poutu-te-rangi, koi pito koi aha."
Tena ka eke a Whanui kai runga o Waipura ka
heke ki nga Matawai ka hauhake ai he wha-
katauki ano tona ina huakina te kopani o te

HE KUPU WHAKAMARAMA.

rua, "Me te punua tiki." Koia i kore kupu
ai mo ta Hikapuhi, ma te tangata tonu e titiro
ho ki te ahua.

Mo te whare ko toku whakaaro tonu tera
mou.

Mo te Momona me te Ra Hapati kia
tupato.

Mo ta Hikapuhi ma: Waruhia te patito kia
ngahoro atu te ngaokooko. WHakarongo atu ki
te reo aroha e karanga mai ra, Ihaia 55-6 ;

Waiata 50, 15» me Matiu u, 28-30.

Hei kona ra e taku potiki me te iwi ma te
Atua atawhai tatou tahi e tiaki i nga he o te
tau ka pahure ake nei, Mana tatou e tohu i
tenei tau hou he nui nei hoki Tona aroha.

Na tou matua aroha.

Na MOHI TUREI.

(S fS fS

PAI ATU TE KAU I TE HIPI.

Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.

EHOA, mau e uta atu enei korero ki runga
ki nga parirau o ta tatou mokai o Te
Pipi, hei hari atu maana ki nga takiwa katoa o
te tai -whakararo o Akarana tae noa ki te Rere-
nga wairua, ara, e whai ana i muri i te panui
a H. Maioha e mau nei i Te Pipi, nama 129,
ara e panui ana ia i te ora tinana, i kite ai i a
i te takiwa o Oatiporou, e ki ana ia. Ko nga mea
i kitea e ia i reira he hipi, nihi i nga whenua, a
e ki ana ia kia whaia e Oapuhi aua ora, no
reira, ka whai tenei panui i muri i tana, ara e
penei ana te whai:—

Ehara te hipi i te ora pai e whai ai te ta-
ngata, kei te mohio katoa hoki ahau ki nga
takiwa o Dapuhi, a kei te mohio hoki ahau ki
te nui o te whenua whakatupu hipi a te tang ata,
a e kore te hipi e ora i raro i te 200 eka
whenua.

Engari timata i te 200 eka ahu atu ki te
i ooo eka, katahi ka ora te hipi ko te moni o
te hipi, e kore e tae wawe mai ki te tangata i
waenganui o te tau, engari kia taea ra no
tona ngahuru ka puta mai nga moni ki te tangata.
Ko te hipi he kuri mahi nui, he nui noa atu
ona mahi e tika ai, a he kuri hoki e kore te
Maori e hopohopo ki te kai, a ka pau ehara
te hipi i te taonga pai ma te tangata ahua hanga-
noa ki te mahi, engari ma te tangata maia tonu
he nui atu etahi taumahatanga o te hipi, i kaha
ai te tupu o te mahi hipi i te whenua e Oa-
tiporou na te mea he whenua maunga, e haere
mai ana te hau pai ki te hipi.

Kaati, tera pea koutou e patai e Oapuhi
ma e he aha oti te mea pai hei whakatupu e
ora ai te tinana ? Ko te mahi e ora ai te
tangata me tana wahine me ana tamariki: he

whakatupu i te kau miraka, ahakoa rawakore
te tangata ma tenei mahi ia e kawe whei tangata
rahi, atera ano pea koutou o patai e, E hia
ra te nui o te whenua e tika ai kia miraka te
tangata? Ko te pai te tangata ki te miraka i te
io kau i runga i te whenua e 40 eka, engari kia
pai te tupu o te karaihe, engari ko nga kuao te
he, engari hei te 50 ahu atu ki te 100 eka, me
mutu iho i te 300 eka, ki te tae ki te 300 eka
pai katoa te karaihe, hei ra.ngatira nui tena
tangata, a i te 300 eka, e tae nga kau miraka
ki te loo, mehemea he whenua pai te karaihe.
Kaati, ko te pai o te kau miraka, kei te ho-
mai tonu te kau i te utu o te karaihe i te ra, i
te ahiahi ka miraka koe, i te ata ka miraka
ano, a ka mutu ka haria e koe ena miraka ki
te mira huri pata, kua moni tonu tena, a i te
awatea kua kai ano o kau i te karaihe, i te
ahiahi kua mirakatia, a i te po ka kai ano o
kau i to raikaraihe, i te ata, kua mirakatia,
kua haria e koe ki te mira huri pata kua moni
ano. Kua utu tonu o kau ki a koe i o karaihe,
a tae noa ki te marama, kua puta mai ki a
koe to tiaki, e kore e tatari mo te tau, hoi ano
tona taimaha ko te kumekume iho i nga u o te
kau, me te whangai i nga kuao. Ko te hipi, kia
pau rawa te tau ka utu ai ki a koe mo ka-
raihe, hoi ano ranei nga moni e utu ai te kau
kia koe mo karaihe ? Kahore, he poaka eta-
hi, me nga kuao hoki, he mea whangai katoa ki
nga miraka a o kau ena, ara ki te wai o karai-
he, e hia ra nga moni e puta ki a au i te ma-
rama ? E £38 i nga kau e 40 i te marama
kotahi; kei waho o nga poaka o nga kuao, e
kore tenei ora e taea te whai e etahi mahi atu.
Ko te ruhi i nga whenua hei aha tera, kaua e
whakakapi^ nga whenua, tangohia te miraka kau
hei mahi e Opuhi ma.

na H. KAIPO.
Rahotu, Taranaki.

P.S.—Tera ano etahi moni i roto i te mahi
miraka, ko nga hinu o nga miraki, he moni ke
atu ano i nga pata, e puta ana tera moni i te
koata, engari he moni ngaro mehemea he kamu-
pene kino te kamupene o te mira pata, a tera
ano tetahi moni. Ko te moni hua o to hia i
roto i te mira pata ina tangohia e koe. Ka mutu
i enei nga moni mau o miraka i roto i te tau.
E kore e taea te wananga ake nga pai o te mahi
miraka, ko tenei mahi, e ora te tangata kore
whenua, engari me tango mai e ia he whenua
mona i runga i te ruhi, maana miraka e utu
baere te whenua, kei whakahaweatia tenei e
koutou ,ko ia tenei te ora mama. Kei nga
Maori o Taranaki nei tenei e mahi ana kaore
nei i te hianga e rite ana nga Maori ki nga
pakeha.

H.K

4

TE PIPIWHARAUROA.

O TATOU WHANAUNGA I NGA
MOTU.

HE tino kupu na te Maori i heke mai o
tatou tupuna i Hawaiki, engari ko te
tuturutanga ia o tenei ingoa o Hawaiki kahore
ano kia tino mohiotia. Ko te ki a te pakeha
kei Hamoa a Hawaiki, ki ta etahi kei Hawaii,
otira ki ta Te Mete ki kei Tahiti e tuturu ana
ia te kupu a nga pakeha matau i heke mai o
tatou tupuna i Inia, a ki te whakaaro o etahi
pakeha matau ano kotahi ano to tatou take
mai ko te pakeha (Caucasic origin). Ko nga
moutere o te Moana-nui-a-Kiwa e nohoia ana
e te Maori ko Niu Tireni, ko Hamoa, ko
Tonga, ko Rarotonga, ko Tahiti, ko Hawaii, ko
Easter Island me era atu moutere ririki kei te
moana e toha ana. Ko etahi atu iwi e noho
mai nei i nga moutere huhua ehara i te Maori,
he mangumangu pera me nga iwi o Whiti o Me-
renihia, o Niu Kini, engari tera ano he moutere
ririki nei kei Merenihia e nohia ana e o taua

whanaunga, ara, ko Tikopia, ko Bellona, ko
Rennell me Reef Group. He mea whaka-
miharo rawa te wehe tonu o nga Maori o enei
motu kahore rawa i te whakahanumi ki nga
iwi mangumangu. I haere a Te Hokena raua
ko Hone Papania i tera tau ki enei motu ki te
titiro mehemea e ahei te haere o etahi
Maori ki te kauwhau i te Rongo Pai ki enei o
tatou whanaunga, a i te ripoata a Te Hokena
raua ko Hone Papania i mea raua e ngawari
noa te haere o te Maori ki enei motu noho ai,
kauwhau ai i te Rongo Pai ki enei o tatou

whanaunga e noho mai nei i roto i te pouri tuai-
kerekere. E mea ana a Te Hokena ko te
Merenihia he potopoto, he mangu, he mahunga
mingimingi, he pukukino, he kuare, tena ko nga
Maori e noho tahi ana ratou he roroa, he nga-
wari, he takahoahoa, he kiri ma—ko etahi
rite tonu ki te pakeha te ma. Ko nga tangata
o Tikopia he nunui he roroa, ko etahi e tata
ana ki te whitu putu te roroa, kahore rawa he
tangata poto Ahakoa kei te mohoao tonu
ratou, kei te noho tahanga tonu engari nui atu
to ratou pai ki te tauhou. I te unga atu o te
poti ka oma mai ki te akau, ka pohirihiri mai
nga ringa, engari ko ta ratou na pohiri ahu -whka-
raro ke ai te ringa kahore e penei me ta taua
nei ahu whakarunga ke ai te ringa. I tikina
tonutia mai te poti ki te moana ka okookona
nga tangata ki uta tokorua pakeha ki te Maori
kotahi. Ahakoa nui noa te ngawari o nga
Maori o Tikopia kore rawa ratou e whakaae
kia tomo te pakeha ki o ratou ngahere. E
ki ana a Te Hokena ataahua atu nga wahine o
Bellona, kahore he wahine i te ao nei hei
rite, a ko te iwi pai atu te ahua kua kite ia

ko nga Maori e noho mai nei i Merenihia ara
ko o tatou whanaunga. Ahakoa nuku atu i te
1ooo maero te tawhiti atu o enei moutere io
taua ko te reo ia kotahi ano he iti noa nei te
rereketanga. Inahoki i te uinga atu a Te Hokena
ki tetahi o nga rangatira i tona ingoa ka karanga
mai, "Taku ingoa?" katahi ka whakaatu mai i
tona ingoa. I mea atu ano a Te Hokena, "E
hongi taua," a ka mea mai, "Ae e shongi," ka
hongi ano me era atu hoki. Ki te whakaaro o
Te Hokena e kore e pau te rua wiki ka mohio
te Maori ki to ratou reo. I tino aroha a Te
Hokena ki nga Maori i Merenihia i tohea ia kia
noho ki a ratou. I a ratou e haere ana ki te poti
ka pupuri nga ringaringa o nga tamariki ka wai-
ata haere i mua i a ratou. I hiahia etahi o nga
tangata o Tikopia ki te haere mai i runga i te
tima, i hunahuna etahi, engari he pirihimana
ano o ratou hei tirotiro, hei whakahoki. Ka
kitea he maori no Tikopia ka panga ki te
moana kia kau ki uta, a kia toru maero pea
tawhiti mai i te whenua ka rere te pirihimana
ki te moana ka kau ki uta.

Kua puta te karanga ki te Hahi Maori kia
tukua he tangata ki te kauwhau i te Rongo Pai
ki enei o tatou whanaunga a ki ta matou rongo
ka nui te hihiko o te tangata heoi ano te mea
hei tirohanga ko nga tangata tika mo te haere,
kua hiahia etahi o nga tangata o Te Rau nei ki
te haere. I wawata a Pihopa Herewini mo
te ra e haere ai he kai-kauwhau i te Rongo
Pai ki nga moutere huhua o te moana. Kua
mate noa atu a Te Herewini a i mahara pea
ia kua mate ano tana wawata. Ka tata te
whakaritea.

HE MIHI.

ITE taenga mai o te rongo kua whakaturia
Apirana Ngata e te Pirimia hei Minita
ka patua atu e te Etita o Te Pipiwharauroa
tana waea—

Nui atu te whakamihi o te ngakau
mo te whakanuinga i a koe. I te whaka-
honoretanga a te Kawanatanga i a koe
kua whakahonoretia te Iwi Maori
katoa, a e whakamihi te iwi nui ki
tenei honore.

Kohere,

Turanga.
Ki a Rev. R. T. Kohere.

Kua tae mai to mihi, ae kei te iwi
te honore me te tumanako kia pai
nga hua o tenei tuunga.

A. T. Ngata,

Poneke.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

TE MUTUNGA IHO.

Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.

EHOA tena koe. Ka koa te ngakau me-
hemea ka taea e koe te whakapiri atu na
korero ruarua nei ki raro i nga parirau o ta
tatou Manu, hei whakatakanga atu mana ki nga
wahi e tau ai ia.

Ehara e te hoa. heoi ano he maharahara iho
no te ngakau ki nga tamariki i wera nei i te ahi
ki Otarao, Whangarei; i runga i te whakahau a to
raua tupuna a o raua matua hoki. No te Mane
te 16 o nga ra o te marama nei (Noema), ka
whakahaerea taua keehi. Ki taku titiro iho ki
nga pepa o mua atu, ko te take mai o taua hara,
na te porangi, ki te kore na te whakapono ki
nga mahi makutu. Kaati mehemea na te po-
rangi e taea hoki te pehea mehemea na te ma-
kutu, he mea tenei e whiriwhiria tonutia ana e
tatou. I ahau e tuhi atu nei ano ki au e kite
tonu ana ahau i te koroua whakapono nei ki te
makutu, e whakahau ana i ana mokopuna kia
peke ki runga i te ahi, kia wera ai pea nga atua
e ai ki tana a i wera ranei nga atua, ko nga
mokopuna ke ranei?

I te Ratapu nei te 22 o nga ra, ka tae ahau
ki te hohipera nui o Akarana kia kite i te mo-
rehu o taua kohuru, ko te tamaiti nei ka ono
nga tau. Kaati, hei tohu i te tukunga iho o taua
mahi, ka ma atu e ahau ki nga kai-tiaki, ka kiia
mai kei runga i te parani e. haereere ana, taku
kitenga atu hore kau au i mohio ko ia ranei tera
he pakeha ke ranei. I muri tata iho ka tae
mai te kai-tiaki ka uia atu ano e au mehemea
ko ia pu tera, ka ki mai ae. Na wai tenei ko
tetahi taha o te waha kua piri nga ngutu, ko te
arero kau e kitea iho ana kei te oreore. Ko te
ihu kua kore a mua ano ki te titiro iho kua
kapi tetahi o nga puta. Ko nga kanohi kei te kino
tonu te ahua, ko te wahi mamae ki tana ki ko
tona paparinga katau. I kite au i nga korero mo
tenei tamaiti i te pepa, engari no taku kitenga a
tinana kahore au i mohio e pera rawa te kino.
Ko tona ahua i kite nei au e meinga ana pai ake
i te wa i uru atu ai ki te hohipera.

I te whakataunga a te tiati i mea ia, ko te take
o taua hara na te whakapono o te matua tane
ki nga mahi kuare a, e whakamohiotia hoki ia ki
te kaha o te ture ki te arai i era tu ahua mahi.
I whakapai te tangata ra ki nga korero a te tiati,
engari no te kianga atu a te tiati ki a ia, " Ko te
whiu mou tekau nga tau ki te whare herehere,"
hei konei ka kanga te Maori nei. Ka huri te
tiati ki te wahine ka mea ia, ko nga korero ano
kua korerotia e ia ki te tane, e ahua rite ana
ano mona, heoi ano te rereketanga i whakarongo

ke te wahine ki nga tohutohu a te tane a te kau-
matua ra hoki; ahakoa ra e tika ana kia kaua
era whakaaro i nga whaea kei roto nei i a ratou te
oranga o nga tamariki. Ko te whiu mona kaore
e pera me te mea ki te tane, engari he whiu hei
tirohanga iho ma nga ngakau o nga whaea Maori
ara, kia mohio ai e kore nga hara pera e waiho
noa, matua rawa i tetahi whiu nui. Ko te whiu
mo te wahine e rima tau ki te herehere.

Kaati e te hoa, ka nui rawa toku aroha ki
tenei tamaiti hara-kore i whakaputaina nei ki
runga ki a ia te wehi o nga matua i te makutu.
E hoa, katahi ano te mea kino rawa ka rango-
na ki waenganui i te iwi Maori i te mea e mohio-
tia ana he Maori tetahi iwi atawhai ki a ratou
tamariki.

HE RINGA PORO.

Tera ano tetahi koroua Maori no Waiheke kei
te hohipera, i motu te ringa katahi ka paihana-
tia. Tona taenga ki te hohipera ka mea te
takuta me poro kua kino rawa; ka ki atu ia kia
hoatu kia kotahi atu wiki hei tirohanga mana,
ka ahua pai ake ka pehea ranei whakaae ana te
takuta. E toru nga ra i muri mai ka kite ia
kua kino rawa, whakaaro tonu iho e kore ia e
ora, heoi ka mea atu ia ki te takuta kei a ia te
ritenga mo te poro i tona ringa. He ruarua noa
nga ra i muri iho i te poronga ka kite ia kua ho-
ki mai tona ahua a inaianei kua tino pai kua
hoki ki Waiheke a tenei wiki e rima nga wiki
ki te hohipera. Tino nui atu tona whakamihi ki
te pai o nga neehi tiaki i a ia, a, ki nga takuta
hoki mo tona whakahokinga mai ki te ao tu-roa.
O tira tena ano ranei etahi tohunga Maori e taea
e ratou te tapahi etahi wahi o te tangata ka
whakaora mai ai ano? I tapahia te ringa o te
kaumatua nei i te tuke. Ki taku titiro ko nga
tangata kaore ano i tae ki te hohipera e penei
ana ki te tae ratou mate tonu atu, ko te hunga
ia kua tae ko te hiahia kia haere tonu ki reira
atawhaitia ai i nga wa o te taimaha.

Kaati ano ra e te hoa, i tino hiahia ai ahau
ki te tuhi atu no te mea ko au ano hoki tetahi
i reira.

Kia ora koe, na to hoa,

IHAKA TE TAI.

Paneera, Akarana.
Noema 23, 1908.

He tina ki runga, he tamore ki raro.

Ka hei tau, apopo ra koe taona pakapakatia ki nga
kowhatu o Kurupangoi.

6

TE PIPIWHARAUROA.

HE WHAKATAUKI, HE TITOTITO,
HE PEPEHA.

Whakanewanewa marie ana he kai, ka mate te

wairua.
Mataihi tuku ki raro, he whare auahi mataihi tu

noa, rakorako noa a raro.
Tena e kite koutou i te mano nana i haehae taku

aro.
Tenei tapiki i a matau nei, whakarerea ki kotahi

mo matau, he tapiki awatea kia reka ake ai te

whakarongo.
Mokai rakau tahi, ka hua au i whangai i a koe ki te

wai o Tane-kerepi kia tu, kia ora.

E ta te rau karaka e paea te reinga kei whanake hoe

ki reira.

Homai te whakaware o manuka.
Tena toetoe haemata a Hine-te-moa te whanatu na.

Waia o nga tane, akuanei te hanga kino o tenei
wahine matakitakina ai e era tangata.

He o te kotahi no te tokomaha.
He mata kanohi, he toto ka wera.
Toa kai pea Makau.
Tamaarahi, kei a au te ika i te ati.

Akuanei nga pakura a Hine-makaho te keha ai i

Takuahiroa.
He rangai maomao ka taka i tua o Nukutaurua, e

kore a muri e hokia.
Ka wera hoki i te ahi, e mana ana ano.

Eia ata akiaki i a au, he kai ka mate kei te hara

o te kaki.

Puraho maku, kei nga ure o mahi.
Hei au kei uta, e taea te kape he au kei te moana,

e kore e taea.
Nate tangata hopanipani. he kaiwhakarongo tautapa

kaki ma te ringaringa ka puke te wai.
Na te mea ano ra ka tau te taha o Manaia kei raro.
Kauwhakatuakina, he tangata kua whiti i te kauanga.
I timu noa a tai.

whakapa noa ana a whakarau ki te kohoka.
Na te mea ano kua motumotu nga tau o te kaha o

Iranui.
Ka whanatu au, ka haere i raro i nga waewae o

Tukota, kia kai ai au i te kai.

Me oioi ki te ringa, ka puta te tama a Upokoroa.
He korero kei runga, hei rahurahu kei raro.

Tu ki runa pakeke pakoko, noho ki raro taka mai
Tahu.

Ahakoa iti, he iti kai na Mu, kei tai te rahi aha-
koa kino, e kino ana i te aroaro o Taiawa.

Nawai te weka ka motu i te mahanga, tera noa e
hoki.

Ko te mara nei ko taratara, te ora ki tua.

Kia mau te tautiti o te taua.

Te ringa tamariki ki te whakairo, te kuka, te aha.

E taea hoki te aha te pa horo.

Whanatu ka haere, he ra Tuaraki.

Ko mahi, ko kai; ko noho, ko iri.

HE PAREKURA NA TE RU.

KA tata ra te huri te tau ka puta te hari
nui i nga tini tangata o Itari ki te Tonga,
ara o Karaparia me te moutere o Hihiri, mo
ratou kua whakatata ki te tau hou mo ratou i
ora mai i te tau tawhito, a kua wawata noa
atu pea etahi mo nga moni e riro mai i a ratou
i te roanga o te tau hou, a ko etahi kua hanga
noa atu te ngakau i nga ahuareka huhua e ma-
hia e ratou e penei tonu ana a ratou whaka-
aro, ka ngarue ka oioi te whenua, ka tu te
moana ka hurorirori nga whare ano he tangata a
haurangi, ka hinga ka horo, ka matata te whe-
nua ka rangona te reo tangi te reo aue o te tanga-
ta tane wahine, kaumatua, tamariki. I nga
meneti torutoru nei ka hinga he parekura nui

vhakaharahara. E 200, 000 nga tangata kua mo-
hiotia kua mate kaati kei te matemate
tonu i te mate kai i te turato i te takoto-
ranga noatanga kahore i kitea. He maha
nga taone kua ngaro, ara, a Messina a Reggio
me etahi atu. No te hekenga o te whenua
ka whati mai te moana e 35 putu te tei-
tei, tahuri atu nga kaipuke i te moana mate
atu tona tini o te tangata. Ko nga tangata i rere
ki nga maunga i ora ko te tino nuinga o nga tanga-
ta i rokonga ki nga pa i mate katoa, i ora ai
etahi na nga tima meera i mau na nga kaipuke

wha-whai.. Nui atu nga pa kahore i taea te
titiro mehemea kei te ora ano etahi, nui atu
hoki nga tangata i whakamine ki Mehina ki te

whakaora i te taotu ki te tahu hoki i na tupa-
paku ki te raima. Ko tetahi mea kino rawa
ko te tokomaha rawa o nga tangata kino ki te
haere ki te pahua nga whare i nga tupapaku he
tokomaha o ratou i puhia e nga hoia. I haere
a Kini Emanuera raua ko Kuini Herene ki
Mehina ki te awhina, tata tonu te kini ka
mate i te horonga o te whare no te mea he
maha nga ra i ru tonu ai. He tokomaha na
tanata kua ngaro nga tamariki, nga tamariki ranei
kua ngaro na matua. He hanga aroha te tanga-
ta ki te tu i waho inoi ai ki te Atua kia tohu-
ngia ratou. Kahore he parekura hei rite mo
tenei te nui te aroha, a kua puta hoki te
aroha i te ao katoa mo tenei iwi, £1, 000, 000,

ta Ingaranga moni i tuku mai ai, e £5000 ta
Niu Tireni kua tae a kei te kohi tonu. Ko
tetahi wahanga o nga waka taua o Amerika i
tae mai nei ki konei kua whakahaua kia rere ki
Mehina ki te awhina, he maha ano hoki na
kaipuke kai kei te moana e ahu ana ano ki
reira. Kei te kai te tangata i te hoiho i te ku-
ri i te aha noa iho. He hanga whakaaroha.

  

He heu uta ka kitea, he heu moana e kore e kitea.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

TUWHAKAIRIORA.

Te roanga o te korero.

KA ko nga kopara o te ata, ka karanga mai
ki te tamahine kia tahuna te ahi. Ka
ka, ka tomo ia, raua ko Hinemaurea ki te
whare, katahi ano ia ka tangi ki a Tuwhakairi-
ora. Ka hi nga kawainga o te ata, ka maoa te
kai. Tera no te ahiahi ka kiia e ia kia hohoro
he kai, kia ora ai nga tumau te takatu ki nga

whakaeke apopo. Koia i hohoro ai te maoa.
Ka whangaitia ringaringatia hoki a Ruataupare e
tetahi tohunga, me te manawareka a te iwi
tiaki o te pa i te moenga a Ruataupare i a Tu-

whakairiora.

Ka mutu te kai ka ki ia kia hohoro he kai
kia puta rawa ake ai, ka maoa. Morunga ra-
wa ake te ra ka puta nga iwi i pohiritia ra;

ana, me he tuara wharau ki te waha mai i nga ika
tauraki kua maroke, i nga hapuku, i nga mango,
i nga tawatawa, i nga maomao, i te tini noa iho
o nga kai o te moana, nga mahinga a tera iwi
nui tonu, a te Ngutuau, me nga iwi o te ngahere,
o nga maunga, e mau mai ana i te hinu, me era
atu kai.

Ka tau ki raro, kai te titiro a Tuwhakairiora
ki te nui o Te Aotaki me tona iwi, ka mea ia
i roto i a ia, "Ka tae au ki te mate o taku
tipuna."

Ka tu a Te Aotaki ki te mihi ki te iwi.
Ka mutu, katahi ano ia ka whaikorero ki a
Tuwhakairiora, me te patai ki te putake o
tona haramai ko ia anake. Ka tu ia ki runga—
kua oti ia te rakai ki nga tohu o te rangatira, o
te toa. Tuna ki runga, ana, me te mea ka

whati te taiaha i roto i nga ringa, wahi ke te
rapa me te reke. E mihi ana ki te iwi, ka-
tahi ka utua te patai. "Taku haramai, ko te
whakatauki a taku koka noku pea e takatakahi
ana i roto i a ia, ka ki iho nei—

• E i, kia takatakahi koe i roto i a au, he tane,
Ea i a koe te mate o taku papa

Ka oho na iwi, ko te mate o Poroumata te
haramai a Tuwhakairiora, me te mihi ano
ki ona rongo toa e hau mai ra, rite ki a ia
e tu ra.

Ka mutu te kai ka tonoa e Te Aotaki he
karere ki na pa ra, ki Puketapu, ki Kotare, ki
Te Rangihuanoa, ki Tarapahure, ki Totara-
tawhiti, ki Okauwharetoa, me era atu pa ki te

whakaatu ko Tuwhakairiora he naki i te mate
o tona tipuna. Ka riro te karere ra, ka ki ia
"Whakatika, mauria ta koutou kai, kia wawe
taua te tau ki raro hei tumau mo te ope apo-
po ki Okauwharetoa."

Te taenga atu o nga karere ra ka ki nga iwi

o nga pa ra, "Koia ano a Te Aotaki i wavvahi
ai i tona maunga i Pukeamaru, kia kitea
iho hoki e nga pa ra e haere ana i te one
i Punaruku, i te akau o Karakatuwhero, me
he parariki." Kei te tahere nga pa ra i te kai,
i te hinu, me era atu kai. I te ata ka putanga
manomano o nga pa ra, ka wharona te kai, ka
takoto nga matua, ia matua, ia matua, me
nga matua hoki a Te Aotaki. Katahi ka
werohia, ka ara he matua, ka takoto, ka
werohia nga matua katoa, ka takoto tona
tini. Kai mua a Tuwhakairiora i nga ma-
tua ra e titiro atu ana ki te rerenga mai o nga
waewae o ia matua, o ia matua. Ka tohu atu
ia ki te reke o tana taiaha, ara ki te arero.
"Ko tera matua ki a au, ko tenei na, me tera
ra, ko nga matua katoa me noho. Engari ko
nga toa katoa me te kairakau o era matua me
hui mai ki a au hai matua maku."

Ka tu mai nga rangatira, ka karanga mai, "Kia
nui, kia nui te whare me te tarahau, kia ma-
ru ai, ko te iwi tena, ko Ngatiruanuku, me
nga hapu nunui, a Hore, a Mana, a Te Pana-
nehu, a Te Koreke, Te Mokowhakahoihoi, a
Te Pohoumauma." Pera tonu hoki te tohu a
Te Aotaki, "Kia nui te whare me te tarahau,
kia maru ai, ko te tini tena o Makihoi, o te
Para-kiore, o te Rororo, ona whakatauki."
Katahi a Tuwhakairiora ka tohu, "Kati, kati i
aku e tohu atu nei. He rau manawa he he,
kia rongo ai i te korero, ko nga toa o era matua
me hui mai hei matua maku, ahakoa tona
tini makiu, he kai na te patu. Kei te matau
atu au ki tona tohu."

Ka whitia e ia te rapa o tona taiaha ki runga,
ka ruia nga awe, ka puaha, ka tohu atu ia, he
wharaupo tona tohu, he ngaruroa. Ka tatere
he kai ma te patu, mana tonu ia e tami, e taka-
hi, e patu. Katahi ka whitia e ia te reke o tona
taiaha ki runa, ka hoo na awe ki runa ki taka-
ki puritanga o te rina whangai, ka karanga ki na
matua ra, he kuratakaipuni e kore e pakaru
i a ia. "Ko te tohi a Te Aotaki i a au, kaore
i nanunanu i whati, me na whakaaraara a
Haruru-ki-te-rangi, a Whetuki-ki-te-rangi, a
Ueue-ki-te-rangi, he tohu toa, he tohu ora,
apopo koe i te ata hapara te rono ake ai.
Kaore na hold a ka ngaro, ko te pa tahuri ko
te puta taua i te ra kotahi." E tohu ana ia i
mua o na matua ra, me te mea tonu ka whati-
whati te taiaha i roto i na ringa. Kei te ki nga
matua ra, "Ana oti, ko na rongo toa kia nui,
a ko nga tohu o te toa kia iti?"

Ka mutu, ka mihimihi ki te iwi, me te iwi
ki i ia, me te mihi a te iwi i te moenga a Rua-
taupare i a ia. Tera na rongo ka tae, kei te
whakahiato nga pa katoa o tenei taha o whare-
ponga ki roto i tona pa nui i Tokaanu. Ko nga

8

TE PIPIWHARAUROA.

iwi o te taha ki te tonga o te awa o Whareponga
i hui ki Kokai, ki Tokatea.

Ka rite te ope a Tuwhakairiora, me nga o, ka
whakatika. Ki te titiro pau tonu ki roto i te
kanohi kotahi, engari e haere hauora ana i te
tohu waiora a Tuwhakairiora. Kua oti te
tohutohu ki a ia te ahua o te pa. Te taenga
ki te one i Tirau tera ka kitea mai e nga toro.
Tera kai te korerotia atu ki ona mano tini,
"Kaore taua e rato, e whana: tango noa tahi ki
te oneone apopo."

Te taenga o te ope ki Paepaenui ka ahiahi
hoki, kai te ki iho ano, "Pau tonu ki roto o te
whatu kotahi te whara te waha te aha." I te
ata po tonu ka tokoto nga matua a te ope, tako-
to ake e toru. Ko te matua nui ara ko te
Whare. Ko te Puarere ko te matua i whaka-
ritea hei tomo mo te pa, hei tahu. Ko te
Patari ko te matua a te kairakau, a nga toa.
Kei te heke iho nga matua a tera, ka takoto he
matua, he matua, tona tini. Ka kitea atu nga
kakahatu eo nga rangatira, o nga toa, te topuni,
te ihupuni, puahi, te mahiti, te kahukiwi, kahu-
kereru, me te parawai, me te rakai o nga matua
e tokoto mai ra, koia ano me te tahuna-tara
te raukura ki runga i te upoko nga taru o
Taurikomare, o Tauritoatoa.

Katahi ia ka tohu ki tona ope, ki nga matua
e toru, "He waimarie, mei noho atu ia i te pa,
e roa te kawenga ko tenei ka puta ia ki waho
ka mate akuanei, a, taui ana to ringa i te
patunga."

Ka ki ia ki tetahi o nga matua, ki te Pua-
rere, "Ko tau riri ko te pa, ko ena matua e
takoto mai na, takahia e tu koe ki runga, kia
ki te waha, tukua i runga i te poupoutahi. E
taea e koe te pa, tahuna. Maku koe e karanga
ka whakatika ai." Ka tohu ia ki te matua nui,
 ara ki te Whare-o-te-riri me etahi o nga toa i
whiria e ia hei hoa mona. Ka whitia e ia te
reke o tona taiaha ki runga, ka karanga ia
"Huia mai ki a au, e karanga au kia tu ki runga,
kia rite to whakatikanga ake ki to te (ra) whana-
ketanga i te rua. E rere au i mua me taku ope,
kia ki te waha, whakangahorotia te poupoutahi i
roto i te matua, ko te whare o te matua kia
mau. E ara te kura o taku taiaha ki runga,
katahi ano te matua ka pakaru, ka riri koe i
to riri, i te mea ka pakaru nga matua a tera."
Ka karanga ia ki te matua a nga toa, ara ki Te
Patari, "Whakatika, riria tena matua me tera
ra, kia wawe te hinga."

Ka mutu ona tohu, ka noho ia ki raro, ka
karanga ki tona kai-whangai, "Homai taku toe-
nga, whangaia mai au." E kai ana ia, i karanga
te tangata, "Tuwhakairiora, e, ka pau tera kai
raro." Ka karanga ake ia, "Riria, riria." Ka

ki atu ia ki tona kai-whangai. "Homai te hiku
o taku tawatawa, hangaitia mai kia pau."
Te paunga o te hiku, ka whakatika, ka tu, ka
titiro. Katahi ka karanga ki te matua hei
tomo mo te pa hei tahu, "Whakatika." Te
tunga ki runga, ka ki te waha, ka tukua i runga
i te poupoutahi, ka hinga era matua, ka paka-
ru, kua puta. Ka karanga ia ki te matua nui,
"Whakatika." Te whakatikanga ake, ano he
(ra) whanake i te rua. Ka ki te waha. Ka
rere ia i mua, me te whai tonu nga toa me te
poupoutahi. Kei te ki tonu te waha o te ma-
tua. Kua uru ia ki roto o nga matua a tera,
tata haere ai takirua, takitoru, ki roto i te
rapa o tona taiaha. Kei te pera tonu hoki a
muri i a ia. Kua pakaru nga matua nui katoa
a tera te Whare o te riri. Kua ara te kura o
tona taiaha ki runga, kua kitea mai e te matua.
Katahi ano te matua ka pakaru, ka patua.
Ka ka hoki te pa i te ahi. Pokia te whenua
e te auahi. Ka rua ki te patu, ko te pa e kaia
ana e te ahi, he patu kau noa iho ia tate ope i
nga tini e patua nei, ara ke hoki he tini ko nga
tamariki, nga mokopuna, nga wahine, koroua,
kuia, me era atu, nga whare, nga taonga, e patua
iho ra e tera matua, e te ahi hoki. E tinia
ana koki te hau mihi kainga, te parera Hikura-
ngi. Ka patua nei, ahiahi noa i te patunga.

Ka hui te ope ki te pupahi. Ka mutu nga
mahinga i te ope me te kai, ka tonoa e Tuwha-
kairiora etahi o nga toa hei karere ki a Te Aotaki
me te iwi, hei kawe i te ahi karae, i te mariunga
o te puta me te pa tahuri, me nga korero katoa.
I te po ka haere. Ka ko nga kopara o te ata,
ka tae ki Okauwharetoa, ki te whare i a Te
Aotaki. Ka mutu nga korero, ka puta ia ki
waho. Ka hoki e ia te ahi karae me nga ma-
riunga i mauria ra, ka mutu ka marama hoki
te ata hapara, ka whakaaturia e ia. "Ka hinga, ka
hinga a Ngtiruanuku, ko te pa tahuri ko To-
kaanu, ko te puta taua ko te Hiku-tawatawa,
i te ra kotahi." Ko te ingoa nei na Te Aotaki
i tapa ko te ki a Tuwhakairiora ki tona kai-
whangai i roto i te ope, "Homai te hiku o taku
tawatawa kia pau." E mau nei ano aua ingoa.
Ko te pa tahuri ko Tokaanu, ko te parekura
ko Te Hiku-tawatawa.

I te ata ka whakatika te ope ki te mahi i
tona parekura me te pa tahuri. He maha nga
ra i mahia ai. Ka kitea nga wahine, nga tama-
riki, koroua, kuia, e huna ana i roto i nga hae-
manga o nga hukitau o nga wai i nga wahi kino,
ka patua katoatia, ko nga morehu no te po i
oma atu ai ki Kokai, ki Tokatea. Ka mutu
te patunga me nga mahinga katoa, ka hoki te
ope. Te taenga ki Okauwharetoa ka mahia
e nga tohunga nga karakia purenga me te huri-
hanga takapau.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

9

Ka noho a Tuwhakairiora me tona wahine,
me Ruataupare, ki roto o Okauwharetoa, me
te iwi. Ka ea te mate o tona tipuna i a ia,
ka rite te whakatauki aroha a tona koka i a ia.
Kihai i tangohia e Tuwakairiora te whenua, i
a ia tonu hoki te whenua. Ko te kaikinotanga
anake o tona tipuna i whakaeangia e ia.

Oa whakatauki mo Tuwhakairiora: "Te
koau tono hau a Te Ataakura." "Tautahi a
Ngatihau."

Na MOHI TUREI.

HE PAKANGA A RINGA.

NO te 26 o nga ra o Tihema nei ka paka-
nga a Tommy Burns (Tame Paana)
raua ko Jack Johnson (Tieki Honehana). Ko
Tame Paana te tiamupiana o te ao katoa mo
te riri moto ko Honehana he mangumangu no
Amerika. Ko te riri a Paana i mua atu ki a
Pire Kuia (Bill Squires) i hinga ai a Kuia. I
ruarua rawa te ngakau o Paana ki te riri ki a
Honehana. Ko Honehana he tangata nui, roa,
e 6¼ putu tona roa, he tangata reo reka ki te
waiata, he wahine pakeha tana, he tokomaha
ona hoa hei tereina i a ia. I mua atu o te
riri i whakahe a Honehana ki nga herehere o nga
ringaringa o Paana. Kahore roa te riri nga i ka ki-
tea e kore e ora a Paana i te mangumangu, e rima
hekene ano ka hinga a Paana, takoto rawa. I
tukua e Honehana ma Paana anake nga moto,
nawai ra ka pukuriri a Paana ka karanga atu,
"Kuri, kaore koe e riri?" Ko te whakahoki a
Honehana he moto, maranga ana te hoa riri.
Ko te nuinga o nga moto a Honehana ki te kao-
kao. E kiia ana ka tukua ana e Honehana
tekau-ma-rua nga moto i te haerenga, i etahi wa
e haere ana nga ringaringa e rua. Ka tekau-ma-
wha nga rauna ka hinga ano a Tame Paana, ka
whakamutua hoki te riri e te pirihi, a kiia ana
e te kai titiro ko Honehana te toa. E 20, 000
nga tangata i matakitaki ki tenei riri he mano i
waho noa e noho ana e tu ana, e tatari ana ki
te mutunga riro ake nga moni e £25, 000. I
nga tau e waru i riro i a Tame Paana i runga i
ana mahi motomoto e £40, 000. Kei te haere
a Honehana inaianei ki roto ki nga whare pu-
rei ko te utu mona e £200 i te wiki. Ka nui
te whakahe "o etahi tangata ki tenei mahi ki te
riri a ringa a tera pea e hanga he ture e te Ka-
wanatanga o Niu Tauti Weiri hei peehi i tenei
mahi.

Ka moe hupeke tangata kaore ona vhakapakapaka, 
ka moe wharoro tanata i te vhakapakapaka.

RONGO MAORI.

Ite whakataunga a te kai-whakarite whakawai
te tangata o Ngapuhi i tunu nei i tana
tamaiti ki te ahi kia tekau ona tau ki te whare-
herehere ka kanga atu ki te kai-whakawa. I
iti iho nga tau mo tana wahine.

Kei te hanga te kareti Maori ki Otaki, he
kareti pera ano te ahua me to Wairarapa.
Apopo pea ka tukua ano tenei kura ki te
pakeha, ara, ma te pakeha e whakaako e wha-
kahaere.

I te matenga o tetahi kaumatua o Ngatiporou
kahore i korerotia katoatia te karakia tanu
tupapaku e te minita no te mea tokorua nga
wahine a taua tangata he wahine marena teta-
hi he wahine moe-puku tetahi, i moea te to-
korua e ia. I mura te riri a etahi tangata ki
tenei minita mo tona he, e ai ki a ratou, i kiia
tenei minita he tangata whakahihi, he tangata
kuare, i mea ia taua minita he whakarite kau
tana i te ture a te Hahi.

Me whakaatu ake pea i konei te whakaaro
mai o etahi tangata ke atu ki nga Maori o te
rohe pooti o Turanga nei. E £25 te moni a
Hemi Matenga i tuku mai ai hei tautoko i te
taha turaki waipiro, na Mrs. Meri Woodbine-
Johnson £10. I te nanakia o te iwi hoko waipi-
ro kahore i hinga. Kahore ano matou kia
mohio ki te painga o te waipiro engari tenei
ano etahi awhekaihe kei Turanga nei kua kite
i te pai o tenei kai. I te putanga mai o te
rongo kua tu te waipiro ka umere tetahi wahi-
ne awhekaihe i te nui o tona koa. He pai
kia inu waipiro ko ana tamariki anake anei
te he ko te patu i nga tamariki a etahi.
Otira kei te haere mai te ra e kore ai ia
e umere.

POOTI MEMA MAORI.

TAI TOKERAU.
Hone Heke ... ... 1182

Hare te Rangi ... ... 333

TAI HAUAURU.
Henare Kaihau ... ... 1902

Pepene Eketone ... ... 1397

Te Heuheu ... ... 1140

Kema te Ao ... ... 1088

Eruera te Kahu ... ... 430

TE PIPIWHARAUROA.

WAIPOUNAMU.
Hopere Uru ... ... 351

Tame Parata ... ... 350

Charles West ... ... 22

I te tauanga whakamutunga kitea ana ko
me Parata i tu.

TAI RAWHITI.

Data. Paaka.
Turanga ... 92 ••• 17
Omana ... 35 ••• 5
Waerenga-a-Hika 17 ... 6
Te Haroto ... 14 ... 2o
Te Karaka ... 64 ... 4
Muriwai ... 18 ... 47
Taupo ... 4 ••• 14
Te Arai ... 94 ••• 12
Hiruharama ... 83 ... o
Pakihiroa ... 31 ••• o
Te Araroa ... 143 ••• 4
Hamua ... 19 ••• 1
Waitahanui ... 10 ... 29
Tikapa ... 37 ••• 1
Te Teko ... 35 ••• 62
Waipiro ... 56 ... 2
Takapau Teihana 63 ... 1
Opoutama ... 57 ••• 9
Te Ngae ... 30 ... 14
Wairoa ... 123 ... 88
Reporua ... 49 ... o
Whatatutu ... 68 ... 2
Kahukura ... 67 ... o
Rangitukia ... 103 ... o
Kohupatiki ... 7 ... 9
Nuhaka ... 97 ••• 67
Tiniroto ... 12 ... o
Taueru ... 18 ... o
Waimata ... 20 ... 4
Gladstone ... 25 ... 9
Ramoto ... 31 ••• 31
Porangahu ... 16 ... 1
Te Hauke ... 31 ... 10
Okautete ... 27 ... 15
Tuarua ... 11 ... o
Mohaka ... 86 ... o
Ohanga ... 5 ••• 10
Maraekakaho... 8 ... 14
Te Reinga ... 58 ••• o
Kahutara ... 7 ••• 14
Tangoio ... 15 ... 18
Waiomatatini 103 ••• o
Whareponga ... 23 .'.. 1

Greytown ... 7 ... 19
Masterton ... 67 ... 7
Tahoreti ... 66 ... 8
Takapau ... 22 ... 25

Ngata. Paaka.
Maketu ... 6o ... 35
Tarukenga ... 18 ... 41
Martinborough 13 ••• 7
Maraenui ... 34 •.. o
Waiotapu ... 17 ... 21
Matata ... 29 ... 85
Rotorua ... 134 ... 145
Awahou ... 26 ... 7
Horohoro ... 18 ... 9
Tuhara ... 39 ... o
Whakaki ... 4 ... 23
Paetawa ... 39 ... o
Horoera ... 32 ... o
Omarumutu ... 54 ... 8
Whangara ... 84 ... 1
Rangitahi ... 5 ... 32
Uawa ... 111 ... 13
Poroporo ... 41 ... 51
Waipawa ... 1oo ... 28
Tokomaru ... 120 ... 3
Kokako ... 24 ... 23
Tikokino ... 10 ... 26
Te Kaha ... 46 ... 1
Taneatua ... 20 ... 17
Whakatane ... 63 ... 12
Mokoia ... 30 ... 1
Petane ... 15 ... 13
Te Rewarewa 35 ... 24
Moteo ... 36 ... 35
• Raukokore ... 53 ... o
Whakaruru ... 45 ... o
Whangaparaoa 26 ... o
Omaio ... 53 ••• 5
Tuparoa ... 161 ... o
Opotiki ... 146 ... 23
Hastings ... 76 ... 61
Otamauru ... 10 ... 32
Mokai ... 12 ... 6
Ohaki ... 8 ... 6
Kohunui ... 28 ... 3
Matai  ... 121 ... 54
Waerenga-o-Kuri 37 ••• 1
Waiohau ... 47 ••• 9
Mourea ... 6o ... 10
Waimana ... 18 ... 6o
Mataniho ... 18 ... 3
Maroa ... 30 ... 26
'Waimarama... 34 ••• 16
Tauarau ... 77 ... 17
Te Whaiti ... 18 ... 10
Omahu ... 23 ... 46
Mataikona ... 7 ... o
Hicks Bay ... 38 ... o
Torere ... 56 ••• o
Ohiwa ... 34 ... 25
Motiti ... 21 ... 2
Oputao ... 25 ... 3

HE KUPU WHAKAMARAMA.

Ngata. Paake.
Ohauaterangi ... 12 ... 2

Te Waiti ... 51 ••• 46

4742 173o

  

KAWANATANGA.

ITE hinganga nei o te Makenapa, i te hae-
renga o Hooro-Tione ki Ingarangi hei
Komihana, i te nukuhanga hoki i a te Makau-
na ki te Whare o Runga ka whakaturia he
Minita hou, ka whakanukunukuhia hoki nga
tari. Ko nga Minita hou ko Rotoriki Make-
nehi (Motueka) ko te Hooka (Mahitaone)
ko Puto (Kaiapoi) ko Tamati Makenehi
(Taieri) ko Apirana Ngata (Tai Rawhiti.)

TA HOHEPA WAARI: Minita mo nga Moni,
poutapeta, hoia, whenua, ahuwhenua, taake,
pooti, panui.

TIMI KARA Minita mo nga Mea Maori,
pane, tiiti, Rarotonga, tuku moni.

MIRA Minita mo nga Rerewe, Moana, To-
nga, Mihini.

PAURA Minita mo nga Kura, nga heke, wha-
re porangi, inihua ahi.

PINIRAI: Roia o te Kawanatanga, minita
mo nga ture.

R. MAKENEHI: Minita mo nga mahi nunui,
maina.

TE HOOKA: Minita mo nga mahi, katimau-
ha, rori, piriti, tari ta o te Kawanatanga.

PUTO: Minita mo nga mahi o roto, hohipe-
ra, wariu, penihana.

T MAKENEHI Minita mo nga mahi hoko-
hoko, mahi a ringa, turihi, ngahere.

NGATA: Mangai mo te Iwi Maori, Minita mo
nga Kaunihera Maori, tari o te kai-tiaki o te
katoa, tari inihua o te Kawanatanga, inihua
aitua.

Kaore he utu mo T. Makenehi raua ko
Ngata, engari ka riro i a Ngata te utu o Mahuta
e £400. Ki te whakaaro e tukua e Te
Waari te tari o nga whenua ki a T. Makenehi.

  

NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU,

E. M. Williams £1 10/-; Pita Pokia 5/ Hapimana
Tokimoua 5/-1; Peri Te Perata 5/-.

Nuku atu i te 60 te ope o Wairarapa i tae
mai ki Turanga nei ara ki Te Arai ki te Kirihi-
mete i karangatia e Ngatimaru hei whakanui i a
Hikapuhi. Katahi ano to Ngatikahungunu ki 
Wairarapa haerenga ki te Ra Whiti nei i nui
—e kiia ana e taua e te Maori, haere ana te
takapau mianga." He wahine te tokomahata-
nga o tenei ope ko ta ratou na kai tonu ko te
waipiro te tipare o te tangata. Nuku atu i te
wiki e noho ana ki Turanga. E rua ano nga
iwi e tautoko ana i te hahi parani ko Ngatika-
hungunu ki Wairarapa ko Ngatimaru ki roto o
Turanga.

HE PANUI.

Hui o te Hahi Maori. Pihopatanga o
Waiapu.

KO te Hui o te Hahi Maori i te Takiwa
o Turanga, kua kore e tu ki Whangara
a te 7 o Pepuere, engari ki Hauiti i te tara-
wahi ki te tonga o Uawa a te 14 o nga ra o
Pepuere, 1909.

Tera ano e tu te Hui mo te Takiwa o
Heretaunga ki Te Ruataniwha, ki Te Wairoa,
a te 7 o nga ra o Maehe, 1909

W. L. WAIAPU, Pihopa.

PANUI.

Waerenga-a-hika Karete.

HEI te 20 o nga ra o Pepuere ka timata ai
te mahi a te kura nei.

Ki te hiahia tetahi tangata kia tukua mai
tana tamaiti ki te kura kia whakaaturia wa-
wetia mai, ara i mua i te 27 o nga ra o Hanue-
re nei, kei kore e kitea he wahi mo taua
tamaiti ki te kura.

na M. W. BUTTERFIELD,
Mahita.

E WHAKAWHETAI ana, e mihi ana hoki
a Apirana Turupa Ngata, ki nga iwi,
ki nga hapu, o roto o te rohe pooti o te Tai-
rawhiti, mo te pootitanga i a ia hei mema mo
ratou ki te Paremete.

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.