Te Pipiwharauroa

HE KUPU WHAKAMARAMA.

NAMA 145

GISBORNE.

"He ao te rangi ka uhia He huruhuru te manu ka rere."

MEI 1910.

Piko nei te matenga,
Tau mai ko te pouri nui
E te Tama a t' Atua,
Tenei arohaina mai.

Ngaro nei o matou hoa,
Riro atu ki te po

Tangihia i muri nei,
Tenei arohaina mai.

TE MATENGA O KINGI ERUERA.

Kei te aue tona kingitanga.
Kei te pouri te ao katoa.

NO te 11.45 p.m. o te Paraire te 6 o nga ra
o Mei ka mate mai a Kingi Eruera VII.
i tona whare kingi i Pakingihama, no muri tata
mai o te 1 p.m. i te Hatarei, ara nuku paku
atu i te 2 haora i muri mai i tona matenga, ka
tae mai te whakaatu ki Niu Tireni. Tangi kau
ana te mapu! tu-a-pouri ana te mata o te
tangata! taumate ana te tinana! wairuhi ana
te ngakau. Na te ohorere o te rongo i tino patu
te ngakau o te tangata. Ko te nuinga o nga waiho
o te ao kaore i te mohio kei te mate te kingi, na
te rongo hemo tonu i whakaatu, na whiti ana te

poho.

Ko te mate o te kingi i timata mai i Parihi i
te taone nui o te Wiwi. Engari he tokopuhake
noa iho he matao hoki. No tona taenga ki
Paiariti ka kaha te mare. Tona hokinga mai i
Paiariti ki Ranana nui atu te pai o tona ahua
me tona ora ki te titiro atu, ko te mate ia kei
roto e ngau ana. Hei aha ake mana tona mate,
ka tahuri tonu ia ki te mahi i ana mahi. I te
Wenerei 26 o Aperira i muri tonu iho i tona
taenga mai ka karangatia e ia a Hori Riiri te
Komihana o Ahitereiria kia kite i a ia. I te
Taite te 27 ka karangatia a Rore Kitina, he
roa te wa i korero ai raua mo te ahua o na

hoia o te kingitanga. I te Paraire ka karangatia
ko etahi o na rangatira o Ingarangi, ko nga tangata
e mahi ana i na mahi nunui a te iwi. I te
Hatarei ka haere ia ki tona kainga i uta, kia
kite mehemea kei te pai katoa nga mahi o tona
kainga, ara o tona whare ake me tona paamu.
I te Ratapu ka tae ki te karakia ka haere hoki
ki te haereere i roto i tona paamu. Kua kaha
rawa tona mare i tenei wa. He ki atu ona
takuta kia whakanga, me mutu te haere i waho
kore rawa ia e ngawhere. I te Manei ka tino
kaha rawa te mate, me te haere tonu ki ana
mahi. I te Turei kua kaha rawa te mare.
No tenei wa katahi ano ia ka whakaae kia
whakaaturia ki te Kuini tona mate. Ko te Kuini
i tenei wa kei waenga moana, kei te haereere,
kei tetahi wahi tawhiti. Kaore te kingi i pai kia
whakararurarutia te Kuini he whakanga hoki
nana taua haere. I te Wenerei ka whakaaturia
ano ki te Kuini kei te taumaha, ko tera kei te
pau nga kaha o tona tima ki te rere mai i te
moana. Hei etahi wa kaore te kingi e nga. No
te Taite ka tae te Kuini, kaore i moe i te ra
ano i rongo ai ia. Tona taenga i runga ano ia i
te turu e noho ana, ko te ahua kua he. I te
Paraire kua tino heke rawa te ahua, kua waiho
auau tonu te kore e nga. Hoatu ai e nga takuta
he kahi hei whakahoki ake i te koiwi. Kei
runga turu tonu ia e noho ana i tenei ra. Kia
hoki ake te koiwi ka haere, ka mea kia whaka-
paia tona ruma mahi, kia tukua mai a Pirinihia
Whuhima o Tiapani kia korero raua mo te
ahua o nga whakahaere o te hui whakakitekite a
Ingarani raua ko Tiapani. Na te hinga tonu o
na mahara ka mutu enei korero, katahi ano ka
whakaae kia kawea ia ki runga moenga. Ko te
mahi a te Kuini he tiaki tonu i a ia, ka haere

2

TE PIPIWHARAUROA.

ki tetahi ruma whakanga ai ka hoki mai ano kia
kite. Kua tae he whakaatu ki tona whanau
katoa mo te taumaha o tona mate. I te
Paraire ka tae katoa mai ki tona aroaro, kotahi
rawa i ngaro atu ko te Kuini o Nowei, tae rawa
mai tera kua mate tona papa. I te po o te
Paraire ka ngaro nga mahara. I te 10 o te po
ka hoki ake ano te koiwi, mohio tonu ake ki
tona whanau katoa, me te korero ake ano.
Kaore i roa ka tino ngaro nga mahara, a no te
koata ki te 12 o te po ka moe i te moenga roa,
ka haere i te aro a te tini o te mano. E tanehu
ana te heke a te marangai i taua po. Kei waho
o te whare, kei roto i te ua e whanga korero ana
mai te mahi a te tangata, he whakaatu tonu hoki
te mahi i nga ripoata a nga takuta. Kei waho
e tu ana mai te rangatira me te rawakore, ko-
tahi tonu te whakaaro ko te kingi anake. I te
12.15 ka puta atu te Piriniha o Weri, he rite
tonu te mutunga o te hamumu, ko te taringa
anake te paepae ana ki te kupu. Ka kitea nga
tangata ripoata o nga nupepa e hoki ana, kei te
ui atu nga mea i tata atu, " He aha te korero,
whakaaturia mai ki a matou? Kua mate te
Kingi." He tika! " Ae." I taua wa ano ka pa
mai te tangi a te piukara i te paraki hoia. Pa
ana mai taua tangi kotahi tonu wiringa o te mano
e tu ra i waho o te whare, e tino mohiotia ana
hoki e ratou te tikanga o tera tangi. Kaore he
ki ma te waha, titiro atu titiro mai tena ki
tona hoa, ko te roimata anake te heke ana,
kaore hoki e taea te pupuri, ahakoa kati noa
te waha ki te aue. Ka tu te iwi ra i waho ko
nga potae kei nga ringa, ko nga mahunga kei te
tuohu, i te ngaunga a te pouri. Kaore i roa ka
ki te waha o Paora (te pere o te whare-karakia
nui o Ingarani. Hei te matenga anake o te kingi,
o te Akipihopa ka tangi tenei pere). I muri ko
te tini ko te mano noa iho o te pere. Ka paku
hoki nga repo o nga manuao i o ratau tauranga.
Ka haere te rongo puta noa i nga. wahi katoa o
te ao, pahi rawa ake te rua o nga haora i muri
iho o te matenga ka tae mai te rongo ki Niu
Tireni, te wahi tawhiti atu o te ao. Kotahi
tonu te whakaaro i tae, mai ki roto i nga ngakau
o nga iwi katoa, ko te pouri. He rite tonu te
rere a te waea whakaatu a tena wahi a tena
wahi o te ao i te pouri mo tenei aitua me te
aroha ki te pouaru ki te whanau hoki. He waea
ta nga iwi katoa. No tenei wa katahi ano ka
tino kitea te nui o te kingi, tona arohatia e nga
iwi katoa. Ko etahi enei o nga korero a nga iwi
mona, mo ana mahi hoki:—

I te whai-korero tuatahi a Hori V. i mea ia,
" Ko nga kupu enei a te kingi i tona ekenga ki te
toroona,  I te wa e mau ana te manawa ora i
roto i oku pongaponga ka whakapaua e au toku
kaha ki te whakahaere i nga tikanga e pai ai te

iwi." Ko tenei tumanako i tino rite i a ia, a
ko te tino tumanako a toku ngakau ko te whai i
nga tapuae o toku papa. He nui atu toku mate
i to te tangata e tangi ana mo tona papa e tangi
ana ahau mo toku kingi, mo toku papa, mo
toku takahoa."

He Apakaru mo te Kingi.

(RANGI—"Te Tangi a Ngatiporou mo Nehe Rapata.")

1. E, tukituki ana te ataahua o e te Ingarihi ki
runa ki ou wahi teitei, ano te hinganga o te Kini,
Aue   .!

2. E, kaua e korerotia ki Taimani, kaua e kau-
whautia ki na huarahi o Haina, kei koa na tamahine
a te Tiamana, kei whakamanamana na tamahine a
te Hainamana, Aue   .!

3 E, ko Kini Eruera he aroha he whakaahua-
reka i tona oranga, i rite tona ngakau mahara ki to te
nakahi, tona koha kore ki to te kukupa, Aue   .!

4. E, e na tamahine a te Ingarihi me te iwi Maori
tangihia a Kini Eruera, naana nei o koutou kakahu
nganga, naana nei hoki i piri ai nga mea whakapaipai
ki o koutou weruweru. Aue   .!

5. E, e mamae ana matou he whakaaro ki a koe
e to matou Kingi, he hana whakamiharo tou aroha
ki a matou, nui atu i to na wahine aroha nui, Aue!

Ka whati ra e taku rau kotuku,
Taku arai riri ki te nui o te iwi,
Nga waka e tau i runga i te Rawhiti,
He hinganga whare nui hei au anake ra!

No Kanata. " Ki te whakaaro o Kanata ko
Eruera te tino tangata i tautoko i nga mahi tika.
Ka mate te tino tangata matau o Urapi mo nga
whakahaere e pai ai nga iwi katoa."

No Airana. " Ka nui te mamae me te pouri
o nga tangata katoa o Airana mo tenei mate nui.
Kua mate te tino kingi nui te tino tangata matau
o Urapi katoa."

No Niu Tireni. Na Hooro Tione, te kai-
whakahaere o Niu Tireni nei kei Ingarani, i tuku
atu ki te kingi hou. " He whakaatu tenei naku
ki a koe i te pouri nui o nga tangata katoa o Niu
Tireni mo to tatou kingi nui ko riro nei. Aha-
koa ko te wahi tino tawhitia tera o te kingitanga,
kaore i iti iho te aroha, te pin pono, me te
pouri o nga tangata katoa, o nga Pakeha o nga
Maori, ki te kingi i to te hunga e noho ana i
Ingarani nei." 

No Ahitereiria. Na Hori Riiri, te kai whaka-
haere o Ahitereiria i Ingarani, ki te Hekeretari
mo nga Koroni. " He whakaatu tenei naku ki a
koe i te aroha o Ahitereiria ki te whanau a te
kingi, ki te kawanatanga hoki mo tenei aitua nui
i pa nei ki to tatou kingi nui, kingi aroha. Ko
te tangohanga atu i tona tinana kaha i waenganui
pu o ana mahi nunui ki te ao te mea nana i
whakapouri te ngakau o tona iwi katoa.

HE KUPU WHAKAMARAMA,

No Awherika. Na Tianara Pota, pirimia o
Taranawaara. " I toku kitea i te kingi he nui
te whakamihi o toku ngakau mona. He tino
kaingakau atu taua powhiri i au, i a Terarei, me
Ti Wete (nga tianara enei o te Poa) i to matou
taenga ki tona whare, ki katoa hoki matou i te
whakamihi mo ana kupu. No taua wa mai ka
mea matou he kini nui tenei no te iwi, he hoa
hoki noa te Poa. He tino nui taku pouri mo
taku kingi mo taku hoa kaingakau."

No Inia. " Kei te tangi a Inia kua mahue pou-
aru nei ki te ao, he tino matua ia no tona iwi

 Nga iwi katoa o Inia me nga karakia huhua ke"
te whakaaro katoa mo tenei aitua. Kei te ki
ratou he tohu no te kingi te whetu kua puta neii

No Ruhia. "He tino hoa a Kingi Eruera no
Ruhia, he tangata tautoko hoki i nga mahi ho-
hourongo. Kia pera hoki nga whakaaro o tana
tama. kia whanui ona whakaaro ki te hiahia o
te ao katoa."

No Tiamani. " He maha nga mahi nunui i
whakapaua e Eruera ki roto i te wa poto ona e
kingi ana. I tona kaoenga ki te torona kaore a
Ingarani i mohio ki te nui o tona whiwhi, a i a ia
ka mate nei kaore ano hoki a Ingarani i te mohio
ki te nui o tona mate."

No Tiapani. " He rite to matou pouri mo
Eruera ki to matou pouri ki to matou ake
kingi. Kei te aroha a Tiapani katoa ki a ia, no
te mea nona te kaha i hangaia ai te Tiriti a
Ingarani raua ko Tiapani, ana taua mea matou
i tae ai ki tenei turanga e turia nei e matou."

No Amerika. " He nui te pouri o te iwi katoa
o Amerika mo te mate kua pa nei ki o ratou
tuakana o Ingarani. E whakamihi ana ano hoki
ahau mo nga whakahaere pai i mahia e ia hei
painga mo te ao katoa, hei mea e noho ai na iwi
katoa i runga i te rangimarie." Na te Tumuaki
o Amerika.

No Roma, na te Wiwi, no Nowei, no Pani-
ora na nga kini me nga mana ririki hoki etahi
atu kupu mihi mo te kini. He tohu katoa
enei hei whakaatu ki a tatou i te nui o te kingi 
ki te titiro mai a nga mana o waho.

Ko na tangata whakamutunga te kite i te kingi
ko te Kawana hou o Niu Tireni raua ko tetahi
tangata nui o Ahitereiria. I a ia e whakamate-
mate ana ka karangatia to tatou kawana kia
kite i a ia a kihi ana te kawana i tona ringa.

  

"KUI! KUI! WHITIWHITIORA."

KUA mate te kingi; manaakitia e te Atua
te kingi." He pepeha enei kupu na te
Ingarihi no mua iho mo te kore e whati o tona
whakapapa kingi. Te wa ano i mate ai te kingi
kua tae atu te riwhi ki tona turanga ki te mau i
te karauna, kaore he tirotiro kaore he raparapa.
Te wa tonu i mate ai a Eruera kei runga a
Hore. Ko te tikanga tenei o nga kupu nei.

Ko kingi Eruera Tuawhitu no Nowema 9 o te
tau 18411 whanau ai. I te wa e whakawhanau ana
te Kuini i tetahi ruma mai te Tiuka o Weringi
tana e whanga ana kia mohio he tane ranei he
wahine ranei. Te putanga mai o te nehi he
tere tonu tona patai atu, " He tane?" Ka tu te
nehi ra i te aroaro o te Tiuka ka hiki mai i ona
tuke, " He piriniha e taku ariki." I te tau 1854
ka noho tahi ia me ona matau i runga i te
torona. No te tau 1861 ka mate tona papa.
I te tau 1862 ka taumautia raua ko Arehanara
te tamahine a te kingi o Tenemaka. I marenatia
raua i te 10 o Maehe, 1863. Koa raua tama-
riki ko Piriniha Kararene, ko Hori V., me nga
tamahine. I te tau 1871 ka pangia te kini, e
piriniha tonu ana ia i taua wa, e tetahi piwa
tino kino. Na te kaha tonu o na takuta, na te

kaha hoki o te iwi katoa ki te inoi ka ora ake.
I mate tona tama a Piriniha Kararena, ka tuku
iho nei te karauna ki a Hori. I te tau 1860 i
mua o tona marenatanga ka haere ia ki Kanata
ki te whenua hoki o te Merikana. I te tau
1875 ka tonoa ia e te Kuini kia haere ki Inia.
I pau ki a ia na manaaki a nga Maori o Inia.
tona una atu ka tae mai nga kotiro rangatira o
Inia ki te whakatau i a ia whakapaipai rawa, me
te toha putiputi ano ki tona ara. Ko taua
mea he marena i a ia ki Inia. Koia nei pea
te tikanga o te kupu a Inia i mea nei ka mahue
pouaru a Inia. No Hanuere 22 o nga ra 1901
ka mate te Kuini ka tu a Eruera hei kingi. Ko
te ra hei karaunatanga ko Hune 26, 1902. No
te 24 ka pangia te kingi e tetahi mate kino ano,
he aha noa ka ora i te takuta. No te 8 o
Akuhata katahi ano ka karaunatia. I tae he
ope Maori ki taua karaunatanga.

Ko te in oa nui i hoatu e te ao kato ki te kingi
ko tenei—" Eruera te Kai Hohourongo." He
tino tika atu tenei ingoa mona, no te mea ko te
tino mea tera i whaia e tona ngakau a mate noa
ia. Na na whakahaere pai a tona koka, a tona
papa hoki, i taea ai e ia tenei tikanga. E wha-
tekau ona tau e matakitaki ana a e ako ana
hoki i nga whakahaere papai a tona koka, eke
rawa ake nei ia ki runga i te torona kua tino

TE PIPIWHARAUROA.

mohio- ia ki te whakahaere pai. Ia ia ano e
noho, Piriniha ana ka kitea e ia ko te hohou-
rongo te tino  mea pai: atu i te whawhai hei whaka-
nui i te mana. o te kingitanga. Inahoki i te tau
1895 ka riri a Amerika raua ko Ingarani mo tetahi
wahi o Amerika ko Wenehuera te ingoa Ko
nga whakaaro kore o nga iwi e rua kei te haparangi
nga waha kia tu he pakanga Ka tata tonu. te
pakaru taua mea ka kiia mai e te etita o te
nupepa nui. o Niu Ioka ki te Piriniha he pewhea
tana kupu ki te Merikana mo taua raruraru.
Te taenga mai o te tono ki a ia hohoro tonu
tona whakahoki atu i te kupu ngawari e kaupare
nei i te riri. Ka kapohia tona kupu e te iwi
katoa o Amerika, pena me te pikaokao e kapo
na i te kanga. Ko te mutunga tenei o te noho
kino, ko te timatanga mai hoki o te noho pai o
nga iwi e rua tae noa mai ki tenei ra. I tona
ekenga ki te torona e noho wehe ana a Ingarani
ko ia anake ko Tiamani kei te puhaehae; ko
te Wiwi he hoariri tawhito no mua iho; ko
Ruhia kei te whakanui haere i tona mana i
Ahia; ko Awherika kei te whakapoururu, kua
hinga hoki i te whawhai. Ko tona mu tuatahi ko
te Tiriti ki Tiapani, ka noho hoa a Ingarani
raua ko Tiapani, ka mate i konei te hiahia
whakanoho o Tiamani ki Haina, me te apo hoki
o Ruhia. I muri i tenei ka haere ia ki te
whenua o te Wiwi, te tukunga iho o taua haere
ko te piringa mai o tera iwi ki Ingarani. Ka ora
taua iwi e wehi ana hoki i a Tiamani. Ka
ora taua iwi e wehi ana hoki i a Tiamani. Ka
raru nga hiahia apo o Tiamani i enei whaka-
haere a Eruera. Ka kite ia kua ngenge a Itari
i tona hoa i a Tiamani, ka ki atu ia ki tera kia
uru mai ki a Ingarani raua ko te Wiwi. Ka
raru ano a Tiamani. I te pakeketanga o te
tamaiti kingi o Paniora (Hipania) ka haere ki
te rapa wahine mana i Urapi, whakamoea ake
e Eruera ki tona Iramutu, ka uru mai a Hi-
pania ki te whakahaere o Ingarani. Ka mau i a
ia enei mana ka anga ona whatu ki a Ruhia.
Kua mate tera i a Tiapani, i ana whakahaere
kino hoki. Ka mohio a ia he wa pai tera hei
kumenga mai i a Ruhia ki tona tikanga. I haere
tinana tonu ia ki Ruhia, i tona hokinga mai kua
haere i roto i nga pepa te hoanga o Ingarani raua
Ruhia. Ka wehe mai a Nowei i Huitini, ka
rapa kingi mona; whakaaturia ake ko te hunaonga
a Eruera, ko te iramutu o te Kuini. Ka tu
mai a Tiamani i waho ko ia anake. Engari
kaore ano i mutu noa te purei a Eruera. I
mohio ia kaore noa iho he take o te puhaehae
o Tiamani, na reira ka tae ia kia kite i tona
iramutu o Tiamani, a te tukunga iho o tana
haere ko te nohanga kai o Ingarani raua ko
Tiamani. Hei whakamarie i te ngakau pouri o
Awherika, ara o te Poa, ka tukua atu e ia ki a

ratou ano te mana whakahaere i a ratou. Ko
te haringa tena o te Poa, ka kite hoki he tino
mana rangitira rawa a Ingarani. Inaianei, na
tana whakahaere pai, kua huia nga mana ririki
katoa o Awherika kia kotahi, a kua hoatu te
ingoa Tominiona ki reira. E noho haramai ana
a Hori ki te whakapuare i te Tominiona, ka
mate nei te kingi. Tena kua tae inaianei te
Kawana Tumuaki mo tenei Tominiona hou.
Mate rawa ake nei a Eruera kua kotahi te ao
i a ia. Katahi ano, nga mana o Eurapi ka
penei, mai ano o tuauki po a tae mai nei ki
tenei ra. Ko tana whakahaere tenei i tika ai
te karangatanga i a ia ko Eruera te kai hohou-
rongo. Ko to tatou kawana hou te tangata
whakamutunga ki te kite i a ia, hei whakaatu ki
a tatau i te whakaaro tonu mai ia ki a tatou
tae noa ki tona matenga. Kati tena kei te
Kawana ana kupu ki a tatou.

  

HE MAHI WHAKATUPU HIPI.

Na APIRANA T. NGATA.

HE kaupapa korero ke to te mahi whakapai
whenua, e tupu ai nga tarutaru e rite ana
hei kai ma nga kararehe whai tikanga. Otira e
tika ana kia mau mahara tatou ki etahi ritenga
o te mahi whakapai whenua, e pono ai hoki te
mahi whakatupu kararehe.

NGA PURAPURA KARAIHE.

He mahi nui te tuanga i te ngahere tae noa ki
te tahunga kia watea te whenua hei ruinga ki nga
purapura karaihe. Ko te mea tupato ia kia
pai nga purapura, a kia kapi te whenua te rui.
Ma te tupu hoki o te karaihe e ora ai nga kara-
rehe, e hoki ai nga moni i pau i te tuanga, e ea
ai ranei te mauiui o te hunga nana te waerenga.
Na reira me whakamomori he purapura karaihe
pai, me nga koroa hei whakaranui kei moumou
te waerenga. Ko te karaihe me ora ai nga ka-
rarehe te Arepa me te Omeka o te mahi whaka-
tupu kararehe.

E kore te whenua e waiho kia takoto noa e
te Kai-hanga ina kore e ruia e te tangata: ka
hohoro tonu te ki i nga taru kikino. Waihoki
ki te mama te rui ka takitahi te tupu a nga
putake karaihe, ka watea etahi wahi o te whenua
mo nga taru kore tikanga ki te kararehe, engari
whai tikanga i te mea kua whakakiia e ratou nga
wai hei tohanga atu mo nga karaihe. Waihoki
ki te kino nga purapura e ruia, he maha e mate
ko nga papapa kaore e tupu, ka rite ano tena ki
te rui mama, ka riro ma nga taru kikino e
whakakapi nga wahi watea. He nui te papapa
kei roto i nga karaihe kikino.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

Ko tetahi mea pohehe he rui i te whenua ki
te momo karaihe kotahi. Me ki pea he rai-
karaihe (rye-grass). Ko te he o tenei e rua
ano ona takiwa e kaha ai te tupu, ko te koanga
tae atu ki te timatanga o te raumati, a ko nga
wiki tuatahi o te ngahuru. I waenganui o enei
takiwa ka whakamate taua karaihe. Heoi i te
wa e kaha ana te tupu e hakari  ana nga kara-
rehe. Kia whakamate te tupu ka hemokai nga
kararehe. Ko te tikanga ia o te hipi. o era atu
kararehe ranei kia haere rite tonu te ora i na
wa katoa o te tau.

Ko te tikanga ia me Whakaranu kia maha nga
momo karaihe, koroa hoki, kia matamua etahi
kia tomuri etahi, kia tae ki te wa e pihi ai
etahi kei raro etahi e whakakeke ana. e tatari
ana ki te wa e whakamate ai etahi ka pihi ake
ai. Ko te koroa he taru kupapa; ko tona wa
e pakari ai kei muri mai i to na karaihe. Ko
nga karaihe e tupu poupou ana, ko na koma e
kupapa ana; ka ki te whenua i na tarutaru e
ora pai ai nga hipi. Tetahi tikanga nui i whaka-
ranua. ai na karaihe me nga koroa hei whaka-
momona kararehe. E kiia ana, a e mohiotia
ana, e ora ana te hipi i te patiti Maori. engari
e kore e momona i tera, me uru rawa he ka-
raihe pakeha he koroa ranei ki roto.

Ko te ahua o te whakaranu kaore e taea te
tohutohu mo nga ahua whenua" katoa. E rereke
ana i runga i te ahua o nga whenua o ia takiwa o
ia takiwa o nga motu e rua. O tira mo nga
whenua e kitea ana te kaha o te tupu o te ka-
raihe e riterite ana te ahua o te whakaranu.
He pai kia whakamatauria tenei rui mo te eka
whenua kotahi, mehemea he waerenga ngahare,
ara:—

Momo karaihe. koroa. Taimaha.

Rai-karaihe (rye-grass)
Kakewhutu (cocksfoot)
Koroa ma (white clover)
Koroa kau (cow-grass)
Poa (Poa praetensis) ...
Korau (turnip)

10 pauna.
2
1
1
1
1

Ki te eka, 16 pauna.

I etahi wa e apitiria ana e rua pauna rai-
karaihe Itari (Italian rye-grass). He tautahi
tenei momo karaihe, hei te tau tuarua ka mate.
Otira he pai mo te tau i mia ai, he kaha ki te
tupu, he nui no te kai ma nga hipi e tukua ki
runga ki te waerenga i te makariri, a i te tima-
tanga o te rau mati.

Ki etahi whenua e pai ana kia nui ake na
pauna kakewhutu ki te eka, kia wha tae atu ki
te ono, me nga pauna koroa ma kia rua. Kaore
ia e pai ki nga whenua nui te momona. Ko te

kakewhutu hoki he karaihe tere ki te toha. na
reira ka whakamamatia tonu rui ki na whenua
tino momona kia waiho ma tona kaha ia e toha
haere. Ko te korau e pai ana mo na whenua 
e tupu ai ina mia ki na waerenga. E ahei ana
mo nga;  whenua katoa o te Tai-rawhiti, o Opotiki.
a tera e pai ki nga whenua. ngahere o te takiwa  o
Tuhoe  Ko tona wa rui ko te raumati tae atu
ki waenganui o Pepuera Ko muri atu he to-
muri ravva ki na whenua  matao; ki nga  whenua
mahana tera e pai noa atu ina tae ki te wiki
timatanga o Maehe te mina.

Ki nga whenua rauaruhe kua tahuna a kua
watea, ki na whenua manuka hoki, kia piri ake
te rui, kia taimaha ake hoki na haraihe whaka-
ranu e mia, ara:—

Momo karaihe  koroa. Taimaha.
Rai-karailie (rye-grass) ... ... 9 pauna

Kakewhutu (cocksfoot) ... ... 6   "

Koroa ma (white clover) ... ... 2   "

Koroa kau (cow-grass) ... ... 1

Wehike (sheep's fescue) ... ... 1

Poa (poa praetensis) ... ... ... 1

Ki te eka. 20 pauna  

E kore pea tenei rui e pai ki etahi wahi o te
motu  ki na oneone mama ahua pungapunga
Ki era ahua  whenua me whakaiti rawa iho me
whakakore ranei te rai-karaihe ka whakanui ko
te kakawhutu.

Ko tetahi mea pohehe ko te kokoti i te ka-
raihe i te raumati tuatahi i muri iho o te mina
ka mea hei purapura. E rua nga mate, ka mate
ko te karaihe i kotia ra, ka whakaheke te tupu,
a e kore e tupu pai te karaihe o ona purapura
ina mia. He koriri te he, kaore ano i pakari.
He maha nga waerenga kua kite au i aitua i
runga i tena whakahaere. Ko nga purapura pa-
pai tino pakari ko o nga mina tawhito.

Ko te whakarapopototanga o enei o a tatou
korero, koia tenei:—

1. Me rui te whenua ki na purapura karaihe
koroa papai pakari.

2. Kaua e mia ki te momo kotahi, engari me
whakaranu nga momo e rite ana.

3. Kia piri te rui, otira kia pin ake to nga

whenua rauaruhe, manuka, i to nga wae-

renga  ngahere
.1. Kaua e kotia na karaihe, ka kotahi  ano

tau o te mina atu, hei purapura: a kaua

tera ahua purapura e ruia ki etahi atu

whenua.
5. Ko na purapura papai, pakari, ko u nga

ruinga tawhito.

Kei tetahi  tainga   te roanga:  . Ko te matenga  
korero mo tera;  ko " Nga;  Tikanga   o te Whakatupu
Hipi."

HE KUPU WHAKAMARAMA:

TE HAHI I NIU TIRENI.

WAHANGA III.

TE WA O TE TIPUNGA O TE HAHI.
UPOKO I.

NO te tau 1862 ka tu te Hui Topu tuarua
ki whakatu. He toko iti rawa na rei-
mana i tae ki tenei Hui, ko te Pihopa anake
o Otautahi te mea i tae mai o tona Pihopatanga,
kaore he minita kaore hoki he reimana i tae
mai. E wha ano nga ra i tu ai te hui. kaore noa
he take nunui i mahia. Ko na tino mea i
whakahaerea i tenei hui.

1. Ko nga tikanga mo te whakahaere a nga kai
Tieki i nga taonga a te Hahi.

2. Ko etahi tikanga e kaha ai, e pai  ai te
whakahaere a iia pihopatanga i te hahi Maori i
raro i a ratou.

3. Ko etahi tikanga e pa ana ki te pihopatanga  
o Meranihia. Me uru mai taua pihopatanga
ki roto ki te Hui Topu.

4 Kia whakaaturia he Poari kai Tieki mo te
Pihopatanga o Otautahi. Ko te take i ara ai te
mea tuawha nei na te pitihana a te Pihopatanga
o Otautahi kia tukua atu he mana ki to ratou
Hinota ki te whakatu Poari Kai Tieki mo na
taonga a te pihopatanga. Kaore tenei tono i
whakaaetia e te hui. Mea aua mana e whakatu
he Poari, a ma taua poari e whiriwhiri he kai
tieki mo nga taonga o Otautahi. Ko nga tanata
mo tenei Poari ma te Hui Topu ma te Hinota
hoki o Otautahi e whiriwhiri, engari ko to ratou
mana kei te Hui Topu. I tenei takiwa kaore
nga tangata o Otautahi i te pai ki te kaupapa kua
whakatakotoria nei i te tuna o te Hui Topu tua-
tahi, hei whakahaere i nga mahi a te Hahi u
Niu Tireni. Ko te take tenei i kaore ai ratou
e tae ki te hui i Whakatu. No nga tanata anake
o Otautahi tenei kino kaore i uru atu na tanata
o te Tai-whakararo ara 0-te-Poti.

Ko a ratou whakahe enei ki te kaupapa:--
E he ana te waiho i te mana mo tenei Hahi ki
runga ki ta te iwi i whakaae ai. Kaore he kaha
o tenei tu mana. Pai ke mei kiia ko tenei
mana ko te mana tonu o te Hahi ki te whaka-
haere i ana tikanga. He mana tenei e whaka-
aetia ana e te huna whakapono katoa.

Ko tetahi mea e whakahengia ana e nga tangata
o Otautahi ko te putake u te kaupapa, ara ko

te  meatanga ko na taonga a te Hahi hei putake 
mo te kaupapa. Kita ratou he pai  ke me
waiho ko te mana pihopatanga hei putake  mo
te kaupapa. Pai ake tenei i te putake taonga .

WHAKAMARAMA.

Ko te ahuatanga o na Hinota takiwa ki te
Hui Topu. He he ki to ratou whakaaro kia
kiia te Hinota Takiwa he wahanga kau no te
Hui Topu. Ko te tikanga inaianei e penei ana.
He pai ke mei tukua ki te Hinota Takiwa te
mana whakahaere i nga mea o roto i tona piho-
patanga. Hei whakahaere i nga mea katoa  o te
Hahi nui ko te Mui Topu. Ko taua Hui Topu
me puta mai i roto i te Hinota Takiwa. Nui
ke te pai o tenei tikanga, ka nui ke atu te
manako o na tangata ki te pupuri i aua mahi 
He penei te tikanga a te Mahi i Amen ka.

Kaua he wahi  o te kaupapa, ahakoa nga  tino
mea, e meinga kaore e taea te whakakore.

Ko te puritanga ki te Mui Topu anake te
mana whakatu kai-tiaki mo na taonga o te Hahi
i raro i te- Ture Kai-tieki o te Tau 1856. Kaore 
tenei i tika. Pai ke mei whaimana ano I Hinota
Takiwa ki te whakatu kai tieki mo nga taonga  o
tuna pihopatanga  Ko te tino mea tenei i tino
kaha atu te whakahe a nga tangata o Otautahi  
He nui a ratou hui i karanga ai hei whakahaerenga
mo tenei take. a te tutukitanga iho ko tenei.
kia tukua  mai tenei mana ki na Hinota Takiwa
ki te kore e tukua mai me wehe mai te Piho-

patanga o Otautahi ki waho o te kotahitanga,
mana ake ana mea katoa e whakahaere. I roto
i enei whakahaere katoa kaore te Pihopa i uru
atu. Na nga minita anake me nga reimana 
Engari i mea ia  mana e kawe a ratou take ki
te Hui, a ki te kore te Hui e whakaae mai ki
aua tunu, ka wehe mai ia i a ia ki waho  o te
Hui, katahi ia ka uru atu ki te hiahia o tona
pihopatanga. Ko te take i kore ai ia e uru atu i 
te tuatahi na te mea he mema ia no te Hui
Topu.

Ko tu take i tino kaha ai te tono a te Piho-

patanga o Otautahi ki a ratou take kei Tuna i
te whakatau a nga Tiati o Ingarani i te ahuatanga  o
te- mana o nga Pihopa Mihinare o te Hahi i na
Koroni. Ko taua whakatau no te tau 1863,
mo te raruraru i ara ake i waenganui i te Pihopa
o Keepa  Taone raua ko tetahi o ana minita.
E penei; ana taua whakatau, " Ko tu Hahi o
Ingarani i na wahi kaore nei te hahi i whakaturia
e te Ture, kaore i rereke atu i era atu Hahi.
E whaimana ana ia, e pera ana ano me era;  atu
Hahi, ki te whakatu Hinota Topu, Hinota
Takiwa ranei, hei whakahaere i nga tikanga o te
Hahi i taua wahi, a ko te mana o taua Hinota
Topu, Takiwa ranei e kore e taea te takahi."
Na tenei whakatau ka mea na tanata u Otau-
tahi ki te Pihopa  o Niu Tireni kia karangatia
ano he Hui, kia  whakahoutia ano te ahuatanga o
te Kaupapa   Na te Hekeretari  mo na Koroni
tenei whakatau   i whakaatu ki na Koroni katoa 

8

TE PIPIWHARAUROA.

HE KORERO TAWHITO.

Na MOHI TUREI.

TAE noa ki te tau 1835- Kei te mahi kai ma te
 ope kua whakatakara ra te Kakaratau, atu
ano i Nukutaurua a tae noa ki Wairarapa, hei ngaki
i te matenga ona ma ua me te iwi. Kua tae mai i
tenei wa nga " Kaha " a Hinetautope. wahine ranga-
tira no Tauranga. Ko te ingoa o na " Kaha" ko te
Ngaku o Pakura Hoia," o tona tungane turanga
whanau e takoto mai ra i Kahanui-a-tiki, mona nei
te ope i whakatakaia nei tana tama. Ka aukahatia
ki te waka, huaina iho te waka ko Pakura, no roto
i Maraehara. I te mutunga o taua tau 1835 kua
rangona kei te haere mai te ope. I na ra timatanga
o Hanuere o te tau 1836 ka tae mai. He maha nga 
ra i whakamanuhiritia ai e Ngatiporou, o Whakawhi-
tira o Rangitukia. Kati tenei. Ahakoa kauwhau noa
a Taumata-a-kura, kei te " kuhu" tonu nga ihu o na
tohunga i ona atua i ana "kite,"ara "matakite" i
ona iho tana tanata ra hoki kua matotorutia ki ana
mahi, kua ururuatia, kua patiotia. I waenganui o
na ra o Pepuere ka manu te ope he mea whakarite
ano ki a rite Id na ra tika e haere ai na ope taua.
" Kia mau tautiti o Rongouaroa," ara kia kainga te
kumara, kia rokohanga ai e te ope i waenga o na
maara. Te taenga o te ope ki Tokakuku, ka ma-
takitaki ake i te moana ki te pa. ano he whata e
kore e taea e te kuri te rei ake. E matakitaki iho
ana hoki te pa ki na waka o te taua e kukupa
ana "ura" tonu ano he moana kahawai " Kohu-
rawea." Ka u te ope ki na awa i te taha whakararo
o Tokakuku, ki Waiopure, ki Tauranui. Ka takoto
nga waka ki uta kei te hanga i te pa ki Oumu Kahu-
kura. Ka oti na wharau. Ko te pa nei tata tonu
ki Tokaakuaku. He wai iti nei kei waenganui,
marama tonu te titiro a tetahi pa ki tetahi. Te
otinga o na mahi. katahi ano te ope ka whakakite i
a ia. Ka takoto he matua, he matua ki te wahi
ngaro mai i te hoariri. Katahi ka werohia, ka puta
Id te wahi marama ka tukua te whana. Ka takoto
tera matua, kai te ui na tanata o roto o Tokakuku
ki a Tangitaheke " Ka kiia ko te iwi pea tera ko
Porourangi?" ka kiia ehara. Ka kokiri tahi ona
matua. Ka tangi te umere a Tokakuku; me te ki
ano ki a Tangitaheke " Koi ara pea te iwi?" me te ki
ano ia ehara. Ka ki ia " E kore e ngaro te tohu a
Ngatiporou, he ra whangake i te rua." Ka poto katoa
nga matua, i muri ta Ngatiporou. Ka karanga a
Tangitaheke ki na mano i roto i Tokakuku; katahi
ano "Porou," " Porou" a "Nanaia." Te ekenga ki
runa ka tukua i runga i te poupou tahi. Te kitenga
mai a Tangitaheke kai whakakapakapa i tona mere- 

mere me te " Haha." " Porou, Porou a nanaia ka
mahi Tamamapua." (Ko na kupu tera i rangona i
muri nei me te kiinga ano, koia na kupu a Tangita-
heke i makututia ai mo aua kupu whakapehapeha
ana). Ka ara hoki na matua ra ki te peruperu; i
muri rawa ko ta Ngatiporou. Te tuna ki runa. ana
puare ana te waewae, Ka aue ano ko Whakatana,

he rangatira i roto o Tokakuku. Ka karanga kia
Te wharau he rangatira no te Whanau Apanui. "Te
wharau e. ka ngaro te whenua ka ngaro te tanata i te
waewae o Kakatarau, ihiihi ana whenua i Waiho."
(Ko na kupu ena i rangona i muri iho nei). Ka
takoto na matua e ono nei. Ka tu a Taumata-a-
kura ka tohu ki nga matua. Whakarongo  e nga matua
e takoto nei. me na rangatira me nga toa katoa o te
ope. Whakarerea  whakarerea rawatia atu na atua
Maori. kia kotahi he Atua mo taua. Apopo koe
timata ai ki te mahi i haeretia mai ai e koe. E
hinga te tangata i to kokiri. i to parekura ranei.
kaua rawa e taonga e kainga, kaua rawa e tangohia e
koe tetahi mea a to tupapaku ahakoa he pu. he
hamanu he kakahu, he patu. me etahi mea a te
tupapaku o te parekura ranei: kaua rawa e tangohia
waiho atu mana e tiki mai ona tupapaku, he mea
kana na te Atua. Ki te rite i a koe e te ope nei
enei tohutohu tera pea ka pai te Atua. Ko tenei
whawhaitanga hei tohu mo te maungaarongo o tenei
pakanga o mua iho o na tipuna mai ra ano. ki te
takahia e koe tetahi o enei tare ko koe ano e te
tanata e takahi ana i a te Atua i kanga ai, ka kanga
ano hoki koe e te Atua. (Me ki ake kei enei kupu
a Taumata-a-kura te timatanga o te ohonga o te
whakapono o Ngatiporou puta noa ki Wairarapa).
Whakarongo  ana nga matua e takoto ra. ka karakia,
ka hoki ki te pa me te matakitaki tonu mai te
hoariri. I te aonga, ka tau rawa te ra ka tikina e
te ope ka pataritia, he tiki kai, he tiki wahie te
whakataruna. Te kitenga mai o te Whanau Apanui
ka pau te kokiri ki waho, kua whawhai. Ka hina te
Whanau Apanui he nui te hinana. Ka whati tera
ki roto o tona pa. E kiia ana e 25 te hinana. Ka
noho te ope kihai i whaia. Te kitenga o Te Parata
he taina tenei no Kakatarau no raro tonu iho. no
runga ake i a Te Mokena Kohere. Te kitenga a Te
Parata i tupeka a tona tupapaku kei te puru ki
roto i taua paipa kai te " Pato " i te ahi. " To " ano
a tana tupapaku kei te puhipuhi. Kei te ki noa
mai na hoa kia maharatia na tohutohu a Taumata-
a-kura. Ka ki ano ia, ana mo na taonga mo tenei
rawa hoki. Mutu kau ano te kupu ra ko te kokiri-
tanga mai a te Whanau Apanui he whakamomori he
tiki mai i ona tupapaku. Ka whati te ope ka tu a
Te Parata i te pu, ka mauria e nga hoa. Kore rawa
tetahi o te ope i tu e puhia atu nei i muri, engari e
kiia ana kei te rere te mata i roto i nga kakahu. I
te taenga ki te pa ka hemo a Te Parata. Ka ma-
takitaki te ope ki to ratou ngaunga e te mata, kore
rawa tetahi i tu. ki te matenga ano hoki o te Parata
mo tona hara. I te ata ka mutu te karakia me te
kai ka haere ano te kokiri a te ope, ka whakapiritia
ki te pa ki te taha ki te moana. Ko ta Ngapuhi
kokiri ki te pito ki runga o te pa. Ka hinga a ano te
Whanau Apanui. Te tuna te tanata i a Tamaki-
hikurangi, ka unuhia e ia te hate whero u tana tupa-
paku kei te kakahu ki a ia. Kei ki te atu nga hoa kia
mahara ki na kupu tohutohu a Taumataakura,
kore rawa i rongo Tu atu hoki ki runga ka tangi atu
tona pu, puhia mai ana e te pu a te hoariri, ko
Tamakihikurangi ka tu, he rangatira. Ka mauria e
nga hoa ki te pa, te taenga atu ka hemo. Kei te
whawhai te kokiri a Ngapuhi i te pito ki runa o te pa,
i te taha ano ki te moana. Ka hinga te tangata i te
pu a Marino, he rangatira no Ngapuhi, ka mau ia ki

HE KUPU WHAKAMARAMA.

te pu a tona tupapaku kei te tango i te paea mo
tana. Kei te ki mai na hoa kia maharatia ano na
kapu a Taumataakura, ka ki ia, "Mo te pu tena,
mo te paea ka rawe taku i te paea." Kua mau ki
runa i tana pu, kua tangi, pehia mai ana e ta Te
Koha i roto i te pawa o te pu ko Marino. Ka
mauria e nga hoa taenga atu ki te pa ka hemo. Ka
titiro te ope ka oho ano i enei tohu. Tera te ope a
Whanau Apanui te haere mai ra, he mea hoe i runa
i te wai i te po. Ki a te Whanau Apanui o Omaio,
o Maraenui, o Hawai, o Ngaitai me te Whakatohea,
me Ngatiawa. Kua rangona hoki e te ope kei te
haramai te ope i whakatakaia ra e na mano o
Tokakuku, hei mea kia puta na mano o te ope ki
waho ma Tokaakuku e huri te pa o te ope. Kihai
i roa kua kitea atu ki na ahi e tahu haere tonu ana
mai. Kei te hui mai na matua o mua ki Waiorore,
ka poutumaro te ra e whanga ana ki na matua o
muri. Kia ao te ra ka kokiri mai ai tera. Me te
matakitaki atu ano te ope, me Tokaakuku kei te
hari, kei te koa ki tona taua i karanga ai.

  

I te riri mekemeke i Amerika i hemo rawa
tetahi o nga tangata riri. Kua hopukia te mea
i ora ki te whareherehere. Kua whakakore te
riri a Honehana raua ko Tiewhiri.

  
NGA TAUANGA.

" Moumou noho noa i runga o Aotea:

Ka tau mai te ngenge me te hiamoe e!"

KO tetahi mate nui tenei o te Maori he kore
korero hei kai ma tona hinengaro. Koia
i whakaarohia ai tera nga tangata korero i Te
Pipiwharauroa e pai ki etahi whakamarama poto-
poto mo te ahua o nga whenua o te ao, o ona
kawanatanga, o ona rawa, o ona tangata me ena
ahua korero. Tera e whakahaerea i ia tainga o
te pepa ena ahua korero i raro i tenei whaka-
upoko, " Nga Tauanga." Ka timataia i tenei tainga
etahi whakamarama potopoto mo enei moutere
e noho nei tatou, kia timata atu ai ano te ma-
tauranga i te kainga.

Niu TIRENI.  TONA Nui.

Nga eka whenua.

Aotearoa ... ... ... ••• ••• 28, 459,520

Te Waipounamu ... ... ... 37,456, ooo

Rakiura (Stewart's Island) ... 425.390
Wharekauri ... ... ... ... ••• 239, 920

Ara, kei runga tata ake i te 67 miriona nga
eka. Ki te whakaaro kei te tae ki te 12 miriona
pea nga eka e kore e tupuna e te kai, e te ka-
raihe ranei, ka toe e 55 miriona te nui o na
wahi whai-tikanga.

OA TANGATA.

I te 31 o nga ra o Tihema, 1908, ko te toko-
maha o nga tangata o Niu Tireni me na moutere
katoa i raro i tona mana 1.020, 713 ara—



Tane.Wahine.Huinga 
Pakeha ... 510,329 450.3131) 60.64
Maori ... 25, 53822, 19347-731
„ Nga Moutere 6, 2246, 11612, 340

542, 091 478, 622 1.020.713



 NiuTireni, tirohiatenei, ara:
111.Pakeha.Maori.
1858... 59-41356, 049
... 218, 66S
67
74... 299.51445-470
1886... 578.48241.960
01... 77271943,143
1906... 888.57847-731
1908
19080b... 960, 642

Ko te pakeha anake kei te piki. kihei i rika-
rika. E tika ana i runa i te ahua o nga tauanga 
i runga ake nei kaore i te heke te iwi Maori,
engari me ki kei te tu, a tera pea kei te hoki
ake te koiwi. Hei te tauanga o te tan 1911 e
tino matauria ai.

Ki te tirohia te oranga whenua ki te tanata
kotahi o te pakeha, o te Maori ka kitea i te tau

1906:

Nga Nga, Nga;  eka
Tangata Whenua i ia tangata 

Pakeha
Maori

908, 726
47.731

Whenua
37, 564.288
7, 445,000

41
155

Etahi atu moutere kei raro i te
mana o Niu Tireni (e uru ana
a Rarotonga, a Niue me era atu)

Hui katoa nga eka, 67, 040, 590

NGA RAWA.

Ko na rawa o Niu Tireni ko ona kararehe
me nga mea i hua mai i aua kararehe, ko nga kai
i whakatupuria ki te whenua, ko nga mea ake o
te whenua penei i te koura, i te waro, i te kapia,
i te rakau, i te harakeke. Ko etahi o enei
rawa e pau ana ki enei moutere ano i nga hia-
hia o ona tanata. Heoi nga mea e taea te ta-
tau ko nga rawa i tukua ki waho ki era atu
wahi o te ao.

I te tau 1908 ko te wariu o nga rawa o Niu
Tireni i tukua ki waho i eke ki te £15,984,530

ara i tata tonu ki te 16 miriona pauna. Ko te-
wehewehenga tenei:

10

TE PIPIWHARAUROA.

Wuuru

Miiti whakamatao ...
Pata...
Tiihi...

Witi, oti kaanga
Muka (whitau)
Koura
Kapia

Rakau; hinu, waro, me etahi
atu mea ...

Te Wariu.

£5.332, 781

3,8, 515
1, 171, 182

783.419
143, 223

396, 288
2, 004.799

372, 798
2,501,525

£15, 984, 53o

I hoki iho enei i o te tau 1907 a e mahara-
tia ana tera e nui rawa atu i te tau 1909 Ka
kitea ko nga rawa nui o Niu Tireni no nga. ka-
rarehe: no reira nga wuuru, nga miti whakama-
tao, nga pata, nga tuhi. Kei runga atu i te
£10, ooo, ooo (tekau miriona pauna) te wariu o
nga rawa i takea mai i nga kararehe, i whakapu-
taina ki waho o te Tominiona.

Tirohia te tauanga o nga eka whenua kua
whakapaia:

Tau. Eka i Whakapaia.
l86l ... ... ... ... 226, 621

1871
l88l
1891
1901

1908 

1, 220, 222
5, 189, 104
8, 893, 225
13, 083, 971

15,566, 308

I tupu noa te pakeha me ana mahi! Na te
ahuwhenua ra i tupu ai, a pa ano a kia kapi te
mata o te whenua.

Me titiro hoki te tauanga o nga kararehe kia
mohiotia ai te pikinga o era rawa:—



Tau.1861 1871 1881 1891 1901 1908Hoiho.28, 275 81, 028161, 736 211, 040 279, 672363.259Kau.193.285436, 592 698, 637 831, 831 1, 361, 7841 773 326Hipi.2, 761, 383 9, 700, 629 12, 985, 085 18, 128, 18620, 233, 09922, 449, 053Poaka.^3^7° 151, 460200, 083 308, 812 224, 024 245, 092

Ko te mea miharo rawa ko te hohoro o te
tupu o te mahi whakamatao miki. I timataia
i te tau 1882, a ko te wariu o nga miiti whaka-
matao i tukua ki tawahi i taua tau £19 339-
Tena tirohia nga tau o muri iho:—

Tau.

1888
1898
1908

Taimaha
(cwt.)

552, 298

1, 55I,773
2, 120, 303

Wariu.

£
628, 800
1, 698, 750
3, 188, 515

E kiia ana mehemea kaua te kitenga i tenei
huarahi i te whakamatao miiti, mei kaua hoki
te hanganga i nga tima hei hari miiti, pata hoki
kia tae pai ai ki tawahi, e kore rawa e penei
te hohoro o te tupu o nga rawa o Niu Tireni.
Kei hea he putanga mo nga mano mano kara-
rehe e whakatupuria ana? Me pehea e tae ai
ki na wahi tangata o te ao hei kai? Ko te mate
nui tena o Niu Tireni i mau, he tawhiti mai i
nga moutere tini te tangata whai-moni, iti te
whenua hei whangai ki na kai e hiahiatia ana. E
kiia ana ki te kore he tima atu o waho nei e u
ki Ingarani tera e mate te tini o te tangata i te
hemokai i roto i nga marama e wha. Na te
matauranga o te pakeha i kimi ka kitea te mahi
hukapapa ki roto ki nga kopu o nga tima, ma
tera e whakamatao nga kai hohoro ki te pirau
ina takoto noa, ma te matao e pupuri kei
pirau, kia tae pai ai ki nga miriona tangata o
Ingarani. Te mahi miraka kau i tupu ai na te
mea i taea nga pata te hari ki tawahi e nga tima
whakamatao. Me waiho tonu ko o Niu Tireni
nei toru tangata hei kai i nga miraka, i nga pata
hoki, e kore e mahia nuitia te mahi miraka.
Ma tenei e whakaatu te kaha o te tupu o tenei
mahi:—

Nga Pata i tukua
Tau. ki waho.

1889 ... ... ... 1; 897 tana

1899 ••• ••• ••• 6, 804 „
1907 ... ... ... 16, 422 „

E 2, 240 nga pauna pata i roto i te tana kotahi
—ara, i te tau 1907 i tata ki te 37 miriona nga
pauna pata i tukua atu i enei moutere ki
tawahi.

(Tera atu te roanga).

  

TE KAWANA HOU O NIU TIRENI.

KUA tae mai nga whakaatu kua whiriwhiria
a J. Rikihana Poita (Sir J. Dickson
Poynder) hei Kawana mo Niu Tireni. Ka
44 nga tau o tenei tangata, ko tona iwi he Koti-
mana. I tae ia ki te whawhai i Taranwaara, i
te mutunga o taua whawhai ka riro mai i a ia te
tohu D.S.O. Ko tana mahi he Tiati. No
1892 ka tu ia hei mema a tae noa mai ki tenei
wa. No te tau 1896 ka marena, kotahi tana
tamaiti he wahine. He tangata pai tenei he
tangata matau e ai nga whakaatu mai. I te mea
kua tae ki te 18 ona tau ki te Paremata ka tika
noa atu ia kia tu hei Kawana. Kua tukua mai
tetahi tohu honore ki to tatou Kawana tawhito,
ki a Rore Parangikete, ko te tohu G. C.M. G.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

11

HE HUI HURANGA KOHATU.

NO te 31 o nga ra o Maehe i hurahia ai te
kohatu whakamaharatanga mo Mitika-
kau Otene, tetahi o nga tino rangatira o Hokianga
Mangamuka. I mate ia i te tau 1907 Kei te
mohiotia ia e nga iwi katoa. He rangimarie, he
atawhai, he aroha tona hepeta mate noa. I
puritia e ia nga taonga a tona iwi a Ngapuhi, te
Tiriti o Waitangi, Te Kotahitanga, Te Kauni-
hera, me te whakapono. I hurahia ano hoki i
taua ra te kohatu tohu aroha o Mitikakau
Hone, he mokopuna na Mitikakau Otene
i mate aitua i te purei whutupaora, me to
te Rakena Pou, no taua ra katoa i hurahia
ai. He kaumatua rangimarie i u ano ki te
whakapono a mate noa. He tini rawa te tangata
i tae mai ki tenei hui. He nui he taimaha nga
take i tukua ma taua huihuinga e whiriwhiri, ara
ko te pitihana mo te whakawatea i te takiwa
pooti o Tokerau Pewhairangi: kia kaua e pangia
nga whenua e nga mana o te Ture Poari, o te
Ture hou hoki o te tau 1909 Te ripoata ate
huihuinga a nga rangatira o nga iwi, o nga hapu i tu
ki Mangamuka i te 30 o Maehe 1910, mo te
pitihana a nga kai pitihana o te takiwa pooti o
te Taitokerau Pewhairangi. Nga kaumatua i uru
mai ko Re Temaunga, Huirama Tukariri, Wi
Hopihana, Rihari Mete, Taniora Mato, Ra-
wiri Te Ruru, Rev. Reihana Ngatote, Henare
Pikahu, Wiki Pikahu, Te Heumate Tipaki,
Moka Mitikakau, Karanga Puhi, Rev. Hami
Kingi, Kipa Roera, me te tini atu o nga rangatira
wahine, me nga rangatira taitamariki. Hui katoa
te iwi i hui mai ki te whakahaere i tenei piti-
hana kei te 200 tangata (haungia ia te huihui o
te hui katoa kei te 250 neke atu). Whiriwhiria
ana taua pitihana i runga i te titi ro ki te mate
o nga whenua Maori i te pahitanga o te Ture hou
o te tau 1909, me te Ture Poari kihai nei i
mohiotia taua mate i te tuatahi. Kitea ana e
taua hui me tautoko taua pitihana i runga i nga
take e whai ake nei:—

Tuatahi, Mo te takiwa pooti anake o Toke-
rau Pewhairangi te kaha, me te mana o te piti-
hana.

Tuarua, E kati ana i te hoko whenua ki te
pakeha, ki te Kawanatanga.

Tuatoru, E whakapuare ana i te hoko, i te
nihi, i te mokete kia ratou anake.

Tuawha, E whaimana ano nga Maori ki te
whakariterite utu tika mo nga taonga o ratou
whenua.

Tuarima, Me kohi he oranga mo nga kai kawe
i taua pitihana.

Tuaono, Me tuku nga kape o te pitihana ki
nga takiwa kia haina mai nga iwi katoa, i runa i
te whakaaetanga a tenei hui i taua pitihana.

Tuawhitu, Kua pahitia, ko Hapeta Henare
ko Kepa Roera, ko Rawiri Te Ruru, kia kotahi
mo te Aupouri kia kotahi mo te Rarawa, kia
kotahi mo Ngatiwhatua.

Tuawaru, Ma tena hapu, ma tenei hapu e
kohi he oranga ma tona kai kawe i taua piti-
hana.

HAPETA RENATA, Tiamana.
HENARE KINGI, Hereretari.

  

PITOPITO KORERO.

Ko te Pire Waipiro a Tiamani mo tenei tau
ka huri nei £145 ooo, ooo. E rua taima rawa
te nekenga ake o te nui o enei moni i nga moni
i pau hei utu mo nga manuao i te tau, a e wha
taima hoki te nekenga i na moni e pau ana mo
nga kura o te iwi katoa.

Tetahi mate kino i tupono ki tetahi taone o
Urapi. I te 28 o nga ra o Maehe ka tu he kani-
kani nui ki taua taone. Kotahi ano te tatau
tomokanga ki taua whare. Te urunga o nga tangta
ki roto ka neratia taua tatau kei uru atu na
tangata tutu ki roto. Ka roa te kanikani e
haere ana ka hinga tetahi o nga raiti ka kangia  nga

rau rakau whakapaipai o taua whare. Kore rawa
i roa ka ngaro katoa taua whare i te ahi, ka
kangia hoki nga kakahu rahirahi o na wahine. I
tae ki te 230 nga mea i tino mate i te ahi. he
nui nga mea kaore i tino mate rawa. I mate ai
ratou na te neratanga i te tatau o te whare."

Ko nga rongo anake o Rangiuia e hau mai ana
ki te wa kainga, tena ano pea ko ona whakaaro
etahi, ko tona tinana ia kia kore atu. Ko te
ahua me te mea nei kua takahia mai e ia te
kainga tupu. I tetahi ngahau nui i tu ki tetahi
whare rangatira i Ranana ko ia te tino tangata o
roto. I reira nga momo rangatira o Ingarani me
etahi ano o nga tangata nui o Niu Tireni a
Hoori Tione me etahi atu.

I te whaikorero a tetahi o nga mema o Ingarani,
i mea ia e kore e taea te turaki te whare Ariki.
Ki te hinga tana whare ka hinga tahi ano me ia te
mana kingi me te Hahi, kei te haere hui tonu
hoki ratou e toru.

  
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.

Fred Smith, Wi Erueti, Mekameka, Miss Bulstrode. Miss A.M.
Williams, Hori Tohungia, Hon. Wi Pere. Wi Heihei. P. Hopere.
Pita;  Pokia, Hone Pomana, 5/-; H. Mahuika. £1. Te Rahui  2 0.

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.