|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Volume 1, Number 2. 01 August 1931 |
|
|
1 13 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI
Ehara taku toa i te toa takitahi engari he toa takitini taku toa.
—Tuhoto Ariki.
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Nama 2. HASTINGS. Akuhata 1st, 1931
TE RU
He mea whakawehi te Ru i te tangata me te kararehe.
Ahakoa he kimonga kanohi noa te roa o te oinga o te whenua,
engari ra, raka ana nga whakaaro o te hanga nei o tangata.
Na te Hu katoa nga tu ahua whakakori i te whenua, pana
whakarunga, whakararo; tute ki tetahi taha ki tetahi taha;
ka tukitukia a te tangata; ka whaihangatia ake he mea hou.
Ko te takutai-moana mai i te Matau-a-Maui ki Mohaka
kua tairanga ake 10 putu ki runga. Ko te paru-moana nei
ko te Whanga kua tua-whenuatia nuku atu i te 2000 eka.
Ko nga awa ririki kua mimiti. Ko nga puna wai kua mimiti;
ma te 10 putu o te whakahohonu iho ka taea ai ano te wai.
Ko te takoto o te whenua kua rereke; kua oti hoki he roto
hou. Ko te ahua tenei o Heretaunga nei, i te autaia ru ka
hori ake nei. Haunga hoki te parekuratanga o te tangata,
me te pakarutanga o te hanga nei o te whare, me era atu
mea a te tangata.
He nui te minamina o to matauranga o te tangata ki te
rapu—he aha i ru ai?—hei aha te ru?—ke aha ona wa puta
o te ru?—tena atu ranei Tetahi kei te mehua mai i te ru?
Mai i ona wa i rapu ai te tangata i enei ahuatanga; e rapu
nei ano. Kua pae nga korero mo enei tohu-patai, whaka-
kawenata rawa, engari te ahua he murakehu noaiho. Ko te
aronga, he hiahia to te tangata ki te rapu i tetahi mea i huna
nei ki a ia te mohiotanga. Kua oti i te matauranga o te
tangata te hanga tetahi mihini hei whakaatu i te kaha o te
ru; engari kaore ano tetahi mea kia oti hei whakaatu i te wa
e puta ai he ru; a ka puta ranei ki whea waahi taua ru. No
reira ka taea te ki e te tangata whakapono, kei te ringa kaha
anake o te Runga-Rawa te mehua o tenei mea o te ru. No
te mea oti aua te ao, oti ana te ru. E mohio ana te tangata
|
|
2 14 |
▲back to top |
14\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Akuhata 1st. 1931
he ru tetahi mea, engari whaihanga tonu i aana mea kia
tutuki ki te rangi te teitei. Hei te whakahoronga a te ru
kua whakapae he kino te Atua. Ko tetahi: ua te hara o nga
tangata o taua waahi i runga ai. Ko whea waahi ra i purero
i te hara? (RK. 13, 4, 5. )
Ki te Karaipiture: ano nei te ru he "koringa" no nga
whakaaro o te Atua (Wai. 18, 7. ) Ki te hiahia te Atua ki
te whakaatu i te nui o tona mana ki te tangata ka puta topu
enei ahuatanga te ru, te whatitiri, te hau, te uira me te ahi
(1 Kg. 19, 11. ) Hei whakawehi tetahi i te tangata kia mohio
ai ki tona kore noaiho. Ka wehi ano te tangata whakapono
(Whktg. 11, 13. ): ko te tangata kore whakapono ia ka kohu-
kohu (Whktg. 16, 18. ) Hei whakarereke i te takoto o te
whenua (Haka 14, 5. ) Hei tohu i te wa (Amoho 1, 1. ) Ko
te maki nui rawa pea a te ru he whakaoho i te ngakau whaka-
pono o te tangata. Na te ru i whakapono ai te Keneturio me
ona hoa ki a Ihu—"He pono ko te Tama tenei a te Atua. "
(Mt. 27, 54. )
Ki te tangata. Nga take i ru ai: he puninga no nga ara
mamaoa o raro; ka rapu ua te mamaoa he huarahi putanga:
ka ru. Ko tetahi: ko nga ihiihi o te ra kei te pupuri i te ao.
I te wa e huri ana te ao ka pukoru nga ihiihi ka hutuki atu
tenei ao ki tetahi atu o nga ao; ka ru. He whiu na te Atua
mo te hara o nga tangata o taua waahi. Nga tohu ka puta
he ru. Ka orite te tangitangi o nga manu maha; he ru. He
hurihanga tau. He tau kaha te maroke. Ka poro a te
tangata mo tenei. Tena atu ranei Tetahi &C. Ki te tangata
ngakau kohungahunga na te Atua te ru. Ki te tangata matau
kaore. Hei aha te ru? Haunga ano te parekura me te
whakarereketanga i te takoto o te whenua: he nui tonu nga
painga i puta mai i te ru. Ko te mea nui rawa pea ko te
whakatauriterite i te whiwhi rawa o te tangata; i te ahua o
te tangata ki te tangata; kaore he rahi, he iti: he orite te
katoa, he arohatia.
Pena kaua te ru e kore e mohiotia te mate o Heretaunga
nei i era atu waahi o te Motu. Haunga ano te tamu whanui
o te ao; naana rawa a Heretaunga i patu na te whakamoti
tanga a te maroke i nga hua o te whenua i te raumati nei.
Ko tenei me ta te ru: kei whea mai te mate ? Otira i puta
he aroha mo te Motu, me te Kawanatanga kia ngai-maua.
Tetahi aroha nui whakaharahara.
Na te Kawanatanga e £3, 000, 000 hei whai-hanga hou i
nga taone, Wairoa, Nepia, Hehitingi me nga mea ririki iho;
hei whai-hanga hoki i nga raru e pa whanui ana ki te katoa.
Na nga whakahaere a te Minita Maori ka uru atu nga whare o
nga Maori ki tenei whakahoutanga: ka taki oti. Tetahi
waimarie.
Kaore e taea te tuku whakawhetai mo a koutou awhina
mo a te Motu. Heoi ano me mihi topu te katoa Pakeha,
|
|
3 15 |
▲back to top |
Akuhata 1st, 1931 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_15
Maori. Tena koutou mo a koutou manaaki: ki te kai, ki te
kakahu, ki te moni.
Tena koe te Minita Maori e rauhi mai nei i enei o te Iwi
Maori, i ta ai te manawa.
Etita.
TE MAORI ME TE AHU-WHENUA
"Ki taku whakaaro he moata rawa te mahi e whaka-
nohonoho nei i te Maori ki te ahu-whenua, " e ki ana tetahi
Pakeha kaumatua o Akarana. I panuitia e to N. Z. Herald
ona kupu e whai ake nei. He reo maori te koroheke nei he
tino waitaunga ki nga tikanga Maori.
"I ki ai au he moata rawa, ehara i te puahaehae noku ki
te hau o nga rongo o to ahu-whenua a te Iwi Maori. Kaore.
Ki ahau: kaore ano kia taea e te Maori te aata mehua te tino
tikanga o te ngakau aroha. Kei te Maori ko te aroha maori,
tino nui, koni atu hoki. Pena, he mahi taumaha he tere ke
te oti i te Maori i te Pakeha. Engari he ahu-whenua a-
takitahi ka mokemoke te Maori, ka hoha. Ka kainga nga
hua e ratou tahi ko ona whanaunga te aro ki te whakamama
i nga taumahatanga o te mahi. Ko te mate rawa o te Maori
kaore he mutunga o taana hoatu hoatu hoatu, pera ano me
taana mau he okooko tonu.
''Whakanohia kia toko-ono Maori ki taana paamu ki
taana paamu. Me hoko mai e tetahi he parau he peeke paraoa
me tutaki ranei e ia aana patiki kia tipu ake he hei. E kore
e takitaro ka whakaekea ia e ona hoa. He tikanga Maori.
Ki te kore he paraoa kaore e hoko mai, engari ka tonoa ko
ta te mea e whiwhi aua. Ka tonoa ano te purau. Tukua atu
hoki he hoiho ki te patiki i katia ra. Ko taua tikanga Maori.
"Ko te mea i kakama ka whiwhi engari kaore e kaha ki
te ki atu kaore ki nga tono a ona hoa. Ki te whakakahore
ia ka whakama taana wahine ki a ia. Ko aana tamariki ka
whakama hoki; tena e numinumi ki te takaro tahi me nga
tamariki a nga hoa i te mea kua takahia te tikanga Maori.
Kaati me hoatu, engari ahua amuamu marika. Na konei i
ririki ai te ono parareka, kumara a te Maori. He hanga
noaiho te mahi kia pera noaatu te rahi o te maara. He maha
oku rongonga ki te Maori: "Mo te aha ahau kia mahi nunui
i te maara hei whangai i etahi. "
"Ko te aroha-maori e kingia nei he tikanga-maori i tipu
mai i te wa e noho huihui ana te Maori. Ahua pai tonu i
aua ra, notemea ko te rangatira hei akiaki i te iwi kia o-rite
te mahi o te katoa. I enei ra kua kore nei he rangatira,
kaore e taea e te Maori te okaka ake kia mahi. Ka mahi ano
poto nei, ma te whai kai-akiaki ka roa atu. Kaore ia e mahi
mo te ahuarekatanga ki tenei mea ki te mahi. Kaore. E
mohio ana ia ko te nuinga atu o taana mahi ko te nuinga
atu hoki o te tae mai o ona whanaunga me o tona wahine kia
raua pepe ai. E kore ia e kiki 110 te mea he tikanga Maori.
|
|
4 16 |
▲back to top |
16\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Akuhata 1st, 1931
Ki te kore ia e whakarato i nga, hua o taana mahi ki nga
whanaunga ka whakama ia, a tena hoki e whakama ona tipuna
ka whia nei whakapaparanga te matenga atu.
"I te tikanga whakanohonoho e mahia nei ka nganangana
ra te Iwi Maori ki te mahi. He Iwi miharo te Maori he tere
tonu te hupeke ki te whawha i tetahi mea hou. Engari kaore
e ui te mea kaore ano kia atanga i ona whakaaro he mea hei
tumanakotanga atu inaana. Na reira tena e kotiti taana ahu-
whenua Ko te mea ai, ko tona whiwhi me toha; ka waiho
tenei hei whakatakararo i taana mahi e whiwhi ora ai.
"Ki tetahi aronga he mea pai tonu te kakama ki te hoatu,
engari e o-rite ana ano hoki te kakama o te Maori ki te
okooko; ka pewhea e tipu totika ai taana ahu-whenua. E
kore ia e tutuki hei ahu-whenua tuturu. Kaore he kai-
arataki Maori, Pakeha ranei e mohio ana ki te Iwi Maori
e whakahe i tenei—tena ano ranei, engari tokoiti nei. "
N. B. —Ehara i te mea he whakaaetanga ake ki nga kupu
katoa a te koroheke Pakeha nei i tuhia ai aana korero, heoi
ano hei matakitaki iho ma nga mea o ngai-taua kei te ahu-
whenua. Ko ta te Pakeha ahu-whenua hoki kia ngawha i a
ia te peeke-inoni, ko ta te Maori kia whiwhi taro ia mo tenei
ra mo tenei ra'
Nga Etita.
HE WHARE—KARAKIA KAITA
No Te Haahi Mihinare o Amerika
Ki te whakaarohia hei whare-karakia kaita tenei mo te
ao. Ko Paora me Pita te ingoa ara ko te whare-karakia rahi
o Amerika katoa. Kei te taone nui o Amerika kei Washing-
ton e hangaia ana te whare nei.
No Tianara Washington ra ano te whakaaro kia tu tenei
whare-karakia. Mai o nga tau maha katahi ano ka whaka-
tinana taana tumanako. No te tau 1891 ka oti te whakaahua
(plan). No te tau 1907 ka timata te hanga. Ki tenei tau ka
1/4 o te whare nei ka oti. Ko te moni e whakapaua ana e
£8, 000, 000.
I rereke tona whaihanga i to nga whare-karakia o naianei.
I whai i to nga rau tau ka huri. Kaore he maitai he rino
ranei i whakaurua hei pupuri. Ko te ki a nga tohunga ko te
maitai me te rino he 50 tau noa te kaha. Kaati ko te whare
nei he kohatu anake me ona karapi whakau. E 50, 000 tana
kohatu e whakarapaa. Ko te whaihanga i rite ki te ripeka.
Ko te waahi roa e 534 putu. Ko te teitei 135. E toru nga
tawa. E rua 196, ko to waenganui e 292 putu te teitei.
Na Perehitini Roosevelt i whakatakoto te kohatu o te
kokonga i te tau 1907. I whai waahi katoa nga Perehitini
o muri iho i a ia ki tenei whare. O te waahi kua oti e toru
nga whare-karakia ririki kua oti. Ko tetahi ko Peterehema
te ingoa kua karakiatia a roto mai o te tau 1912.. Kei etahi
|
|
5 17 |
▲back to top |
Akuhata 1st, 1931 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_17
ake, kei roto nga tangata nunui o Amerika e nehu ana; a
Perehitini Woodrow, Perehitini Wilson, a Atimara Dewey me
era atu tangata rongo nui o Amerika.
TEMUKA WHARE-KARAKIA
Ki te Toa Takitini, tena koe.
No te taite te 4 o Hune ka tae au ki Temuka. I poroa-
kitia mai kia tae atu ki te awhina i nga mahi hokohoko mo te
whare-karakia o taua waahi. I te ra o te hokohoko ka hui
mai te mahi a te Pakeha a te Maori ki te awhina. Tetahi hui
miharo ki au. Ko te pai ki au ko te makohakoha o te mahi
tahi o te Maori me te Pakeha kia whiwhi ta ratou ra. Kitea
atu ana te wairua karaitiana i roto i te katoa. Te ngahau
me te harakoa pai atu. E koa ana au mo toku taenga ki
tenei hui. Ko te taonga rawa ki au ko te otinga o te mahi
i runga o te whakaaro tahi he mea paihere nei na te whaka-
pono Karaitiana.
Ki ta te hokohoko nei, hui atu ki ta nga mahi o mua atu,
kua pae te moni i naianei e Ł700. E tata ana te timata o te
hanga i te whare-karakia. Kia ora rawa atu nga Maori o
Temuka me o ratou hoa Pakeha mo te kaha ki te mahi i nga
ra o te uaua nei he whare-karakia mo ratou. Kia nui atu
hoki nga ora ki to ratou minita kia Watihana mo te arataki
mohio i taana kahui Maori, Pakeha.
S. M. Lee (Mihi Rii),
Otaki, 24/7/31.
NGA RETA O TE MOTU
Ki te Toa Takitini: Tena koe, ka hoki mai na koe i te
mate ki te ora. Pouarutia ana taku Pou-Tapeta i a koe e ngaro
nei. E pai ana he whakamatautau tena na te Atua i a tatou
i te tangata. Kaati kua hoki mai nei koe, me penei taku
mihi ki a koe me whakahua i nga kupu o te waiata nei: —
Kaore te aroha ki taku Takitini, e Tini tukino te whai mua
iho koe ki ahau ei... ka tu ka haere i te tira aitua. Hoki
mai e Tini ka mate koe i te whainga mai ki taku hika tauke
ei... Hoki mai e Tini korerotia mai nga hane a te waewae i
kimi atu ai i nga rangi ra ei... E uia mai koe e nga whenua
nei ki te kauwhau whakapapa mau e ki atu he tamariki
wareware tonu au he tamariki ei... Tenei ano ra te rangona
ake nei, Tainui, te Arawa, Matatua, Kurahaupo, Tokomaru
ei... Nga waka ra ena o tatou tipuna i hoe mai ai te moana
nui a Kiwa e takoto nei ei... Hoturoa, Tamatekapua,
Rongokako, Tamatea, nga tangata o Aotearoa i whakapiraratia
ai ki nga whenua ei... E tika ana ra nga whakahe mai a to
teina ma-matua ma Takitini i to pepa e tuhituhi ai ki te papa
ngakau i nga rangi ra ei... E tika ana ra na Kahungunu
koe na Ngati-Kahu au, ka noho i te Upoko-iti ko te Kahu-
reeremoa ei... Pare te kawa Tama-a-Mutu te waka totoo
|
|
6 18 |
▲back to top |
18\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Akuhata 1st, 1931
pipi. Kia Takitini te whetu marama o te ata ei... Kia
motai tangata rau ei... ha
E te Toa Takitini ka pau te kaha o taku mihi ki a koe
i nga kupu o taku waiata. Panuitia atu ki nga marae o
Aotearoa. Kia, ora.
Pene Ngatete,
Whatuwhiwhi, 247/31.
PITOPITO KORERO
Mai o te ru nui i a Pepuere ki naianei ka 176 nga oinga
o te whenua.
Ka tata te oti te whare-karakia mo Nepia—te Hoani Hou.
He mea iti nei mo enei wa ake. E Ł5000 i whakapaua.
Ki te hakiri ake, tena a. Whoopa raua ko Te Kooti e
whakahui i o raua ropu hei Kawanatanga. Ki te penei ka
kore he tuku pooti a te Noema nei, ka kore e pau he moni i
nga wa o te korekore nei.
TE MA ME TE MANGU
E mea ana a Dr. Charles Hill Taut o Vancouver, he
tohunga mo nga korero o tenei hanga o te tangata (anthro-
pologist): ''Me tino whai-hanga he ture hei whakahau kia
whakaranu te marenarena a te kiri-ma, ki te kiri-mangu. Ma
te penei ra. ano e mukua atu ai te kinokino o enei momo-
tangata ki a raua. Ka mutu ano te huarahi hei rongoa i
tenei hirawerawe.
"Ki au nei mo timata atu i Amerika nei tenei tikanga
i te tuatahi; ma te ao e whai. No te mea e kore e tae ki te
kotahi tekau whakatipuranga ka maea ake he iwi hou—pai
te tu o te tangata, me te ahua. E taea ai tenei me tino mutu
te pohehe o te kiri-ma he runga ake ia i era atu katoa. Ma
tenei anake e taea ai te arai te pakanga nui e whakaarohia
nei tena e puta i waenganui i te ma raua ko te mangu. "
TOKA-A-KUKU
Kia ruarua nei aku korero mo te riri ki Toka-a-kuku.
Kaore i te aata tika etahi o nga korero mo taua riri. Me
timata tonu ake au i nga korero a R. T. K, i te Pepa 108.
Kia Wi Repa, i Hawai ano ka rohea mai nga hapu i hui mai
ki Toka-a-kuku. Mi a Mohi Turei raua ko te Mete i tae rawa
ki Whakatane. Engari, ina tata ano a te Whakatohea raua
ko Ngati-Awa. Me ui ki reira. Kaore hoki nga kaumatua
o konei i korero i uru mai era atu iwi ki taua riri. He korero
whanui tonu tenei ki konei. Kaore rawa he tangata o taua
pa i mate, kore kia kotahi. Kaore rawa taua pa i tatatatia
e taua taua nui whakaharahara. Pena i puta he ope o taua
pa ki waho hinga ai, kua horo tena pa. Mo te korero a te
|
|
7 19 |
▲back to top |
Akuhata 1st, 1931 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_19
Whanau-a-Apanui ko te Wera te rangatira o taua taua, ko
te korero tera o konei. Kaore he kaumatua i rereke te korero
tae atu ki nga Tiati Pakeha.
I te wa i timata ai te whakaputa penihana kaumatua ki
tenei takiwa: penei ai te ui mai a nga Kai-whakawa ki aua
kaumatua: "Kua whanau koe i te riri ki Toka-a-kuku i te
taua a te Wera? Ki te ki atu ae, a e paku ana ranei ia i
tau wa ka puta he penihana ki tena kaumatua.
Kaore e korerotia ana te ingoa o Kakatarau o Pareihe
ranei. Pena ko au te uri o tetahi rangatira i haere ki te
whakataka i tetahi ope nui maana, i nga iwi maha, hei
whawhai ki tetahi iwi iti rawa e kore au e korero he toa toku
tipuna ki te riri, kei whakatongatia au e nga iwi maha o te
Motu. Kaore haki ra te tangata toa e tika ki te haere ki te
aukoko mai i nga iwi maha me ona rangatira me ona toa hei
taua whawhai maana ki te iwi iti rawa. Ko te korero ano
tera o konei ngaro katoa a te Kaha i te nui o te tangata.
Kaore i kitea te kiri oneone. Otira ka ngaro ano te whenua,
ina hoki timata atu i Wharekahika ki Wairarapa te whaka-
taka taua. Kia kore hoki e ngaro te whenua?
Ki tooku whakaaro kei te tika te korero a Wi Repa i te
Toa 106. I mea ia, pena kaua te Whanau-a-Apanui o Omaio,
o Maraenui, o Hawai kaore noaiho te tangata e mate i taua
taua. Ko nga tangata o nga kainga i whakahuatia ake nei
he ruarua nei, engari kaore te iti nei i wehi mai i te taua
nui whakaharahara. I haere tonu, whawhai tonu atu. I mate
i runga i te riri. Ko te toa tenei ki au nei. Ko ta ratou
hoki he awhina i o ratou whanaunga e kati mai ra ki roto
o te pa.
I Omaio ki Hawai tekau maero te roa. No roto i te
tekau maero nei te parekura e korerotia nei. I Wharekahika
ki Wairarapa tata tonu pea ki te 400 maero. E ki ana ko te
kupu o te patere a te Whakatohea—"No rau o iwi nga toa
ka waiho hei tito ma paurehe ra. "
E tika ana te korero a Paratene Ngata mo nga pou
tekoteko whakairo i te taha o te huarahi mai i Waiorore ki
Pariokara. I kite au i toku tamarikitanga. E rua aua pou,
no Rangi Puturiri tetahi, no Ngahutorua tetahi. No te
Whanau-a-Apanui nei enei rangatira.
E hoa R. T. K kimihia mai ano e koe etahi korero tika
o maramatia ai te urunga mai o etahi iwi ki tenei riri. Ko
au nei ia kei te mea me whakarera noa ake tera waahi o te
korero, koi pohehe haere tonu nga tangata whakarongo.
Kua nuku atu i te 30 tau te haerenga o te Whanau-a-
Apanui o Hawai, Maraenui, Omaio ki te Kaha ki a te Whaua-
tehutu. Ko te take ko te mahinga ki te kai i te waahi i mate
ai nga tangata i hinga ki Toka-a-kuku. Ko Karawa te ingoa
o taua toma. He tokomaha ano nga pakeke i te ora i taua
wa. He nui nga korero i puta i te marae i te whare hoki.
|
|
8 20 |
▲back to top |
20 TE TOA TAKITINI Akuhata 1st, 1931
Kaore rawa au i rongo he tupapaku to tetahi iwi ke i roto i
taua urupa. Tena ranei kei te mohio koe.
Ina ra kua kite iho nei tokorua o tangata whakakaupapa
i nga koiero nei. Tokorua he haua katoa. Ina hoki ko ta te
Mete korero ko te Whanau-a-Apanui i mate i Wharekura.
He korero haua tenei. Otira penei tonu te korero a nga
tangata whakarongo tawhiti. Ita eke etahi, ka taka etahi.
Ka tika nga korero a Mohi kia haua no te mea kei roto ia i
te turorotanga e takoto ana, a e ngaua ana hoki e te mamae.
Kaore tunu e tika nga tangata e turorotia ana hei whakakau-
papa korero. Ka turoro haere tonu nga korero. Kaore aku
korero mo te take o taua riri mehemea mo Pakura mo te
Pori-o-te-rangi ranei mo wai atu ranei, engari ko Ngati-Porou
i haere mai ki te whawhai ki te Whanau-a-Apanui i Whare-
kura. Kaore hoki ahau i rongo i mohio ki te take o tenei
riri. Kaore ahau i rongo i riri ano a te Whana-a-Apanui ki
Rangitukia, a i mate i a Kakatarau. Mehemea he riri ano
tenei he aha i kore ai ai e ea te mate o Pakura i tenei riri?
Mehemea i toa a Kakatarau i tena riri, he aha hoki ia i haere
ai ki te whakataka taua mo Toka-a-kuku i muri tata iho?
E ki ana koe: he manamanahau te take i haere atu ai te
Whanau-a-Apanui i mate nei i a Kakatarau ki Rangitukia.
He korero taikaha tenei nau.
Ko taku riri i rongo ai ki nga pakeke: Ka kohurutia a te
Ngarara ki runga ki te kaipuke o te Pakeha i waho o Whaka-
tane; ka kitea tokorua nga Maori i runga i taua kaipuke no
Ngati-Porou tetahi no te Whakatohea tetahi. Ko te Ngarara
he rangatira no te Whanau-a-Apanui me Ngati-Awa. Ara
ona uri kei te Whare-o-Toroa e noho ana, e karangatia ra ko
NTgati-Hokopu. Ka mauria atu e te Whanau-a- Apanui raua
ko Ngati-Awa te ngaki mate mo te Ngarara ka riri kia Ngati-
Porou me te Pakeha ki Omruiti he pa kei Wharekahika.
Ka hinga a Ngati-Porou raua ko te Pakeha.
He whakatikatika mo te korero a Wi Repa mo te riri i te
Muhunga.
Kaore te Whanau-a-Apanui i riri ki a te Aitanga-a-
Mahaki i te Muhunga. Ko te Whakatohea ke te hoa-riri o
te Whanau-a-Apanui. Ka noho a Ngaitai raua ko te Whaka-
tohea i taua pa i te Muhunga i a raua na haere. Ka haere
ki roto o te repo ki te takiri whitau. Ka kitea te aroaro o
Tutahuarangi e te Whakatohea. Ka umeretia e te Whaka-
tohea. He tipuna tenei no Wiremu Kingi rangatira o
Ngaitai. Ka tonoa mai e Tutahuarangi a te Maunga kia
Turiri he rangatira ano no te Whanau-a-Apanui kia whaka-
takaia atu he taua Kei whawhai i a te Whakatohea. Te
taenga mai o tenei whakahau hohoro tonu te haere o te Whana-
a-Apanui. Kua tu mai hoki te mate o te Ngarara ki mua o
te aroaro hei rua mo nga take haere ki te Muhunga. Ko te
pa i horo, kotahi ano te tangata i mate. I runga i te whati
e whakawhiti ana i te awa i Waipawa: ka puhia e Tuterangi
Nooti ka hinga ki ro wai.
|
|
9 21 |
▲back to top |
Akuhata 1st, 1931 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_21
Anei tetahi o nga korero a Wi Repa: Kaore a te Whanau-
a-Apanui o te taha hauauru o Haparapara awa, i tae ki Hawai,
i whakaae kia uru ratou ki roto o te pa. Me penei ke te
korero: ko etahi o te taha hauauru o te awa o Haparapara ki
Hawai kaore i uru ki te pa. Ko etahi ano i uru. Ina ra i
whanau a Rewiri Tawhai ki roto o taua pa i te wa e katia
ana e taua taua. Ko tenei tangata he uri no Rangi Tawhai-
riri. He tuakana no te papa o Timutimu Tawhai. I mate
kaumatua tenei tangata. Ko tona matua no te taha hauauru
o te awa o Haparapara. Tera atu pea etahi.
I te wa i awhitia ai te pa, ko te mahi a te taua he miri
i te pa kia kitea he waahi tika hei whakaekenga i te pa. I
kitea ko te taha e kiia nei e Wi Repa ko te Raupa. 1 te po
ka whakaeke te taua ma reira. Ka puhia e te pa, ka hinga
tokowha nga tangata. Tahi po ake ka whakaekea ano. Ka
puhia ano te pa, ka hinga tokotoru nga tangata i mate. I
muri i tena ka mahia e te taua tetahi mahi matauranga. He
parepare tera he mea mahi ki te rakau ma te tangata tonu e
whakaneke haere atu, a tata, noa ki nga parepare oneone a te
pa. Ka mohio te pa ki taua mahi. I te po ka poua haeretia
a waho atu i nga parepare ki te rakau, kia haere mai ai taua
parepare rakau ka piri ki aua pou, ka hikitia ki runga, ka
puare a raro mo te mataa. Kore rawa te pa i taea e tenei tu
mahi a te taua. Ehara te kaha o tenei pa i te mea na te pai
anake o te pa. Pena kaore te pu i roto hei aha tona pai.
Mo te korero a Wi Repa, e whakahua nei i te toa o Hongi
Hika; ki tooku nei whakaaro, e tika ana mo te wa i a ia anake
te pu. Kaore hoki au i rongo i te ingoa o Hongi i te wa kua
rato nei nga iwi katoa i taua rakau i te pu. Tera ranei.
Koopu Erueti,
Maraenui.
TE MAKARINI KARAHIPI
(Na te Pihopa o Aotearoa).
No te 24 o nga ra o Hurae nei ka tu te hui a nga kai-tiaki
o te Tahua o te Makarini Karahipi. Ko nga kai-tiaki enei: —
Mr. F. Williams (tiamana), Mr. Dinwiddie, Mr. Wood (he
roia), Mr. Prentice me te Pihopa o Aotearoa.
Ko te rahi o te tahua hei whangai i nga Makarini kara-
hipi huihui katoa £4, 549/10/2. Hei tetahi tau e toru nga
karahipi e whakaputaina ana, i tetahi tau e rua.
Hei te tau e tu mai nei ka whiriwhiri ano nga kai-tiaki
me kore e taea te whakarahi ake o nga karahipi i ia tau
i ia tau. Kei te whakaaro ano hoki nga kai-tiaki ki te
whakarahi ake i te moni ma nga tamariki. Ko te rahi o te
karahipi inaianei e £35 ite tau. Engari ko tenei moni e pau
katoa ana i te utu mo te kura, kaore he toenga mai hei hoko
kakahu mo nga tamariki. Ko te motini a te Pihopa me
whakaneke nga karahipi nei ki te £45 i te tau, kia toe ai
|
|
10 22 |
▲back to top |
22 \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Akuhata 1st, 1931
be £10 hei awhina i nga raruraru o te tamaiti, ara o ona
matua. Ko te motini a te Pihopa kua hikitia mo tera tuunga
o te Hui a nga Trustees.
I panuitia te reta a Mr. Bird (Manu) whakaatu i tona
whakaaro (me ona hoa kai-tirotiro kura) kia waiho ko nga
whakamatautau o te National scholarships a nga pakeha hei
kaupapa whakamatautau i nga tamariki Maori mo te Makarini
Karahipi. Ko to ratou whakaaro e penei ana, kua kaha rawa
te mohio o te tamariki Maori inaianei a e tika ana kia
nekeneke atu ki te wahi hohonu.
Ko te Makarini Karahipi na R,. D. D. McLean (no tera
tau ia i mate ai) i whakatakoto hei tohu whakamahara maana
ki tona matua kia Te Makarini (Sir Donald McLean).
Ko te wariu o te karahipi e 35 i te tau, a e rua nga tau
e puta ai te karahipi ki te tamaiti kotahi. Ko tetahi o nga
karahipi he "Senior'* mo nga tamariki Maori kaore ano kia
hipa ake i te 16 nga tau. Ko te "Junior" mo nga tamariki
kaore ano kia hipa atu i te 15 nga tau.
Ko enei karahipi e tuwhera ana ki nga tamariki Maori
katoa ahakoa kei nga kura pakeha. Engari ko nga toto hei
te hawhe-kaihe ahu atu ki te Maori toto tuturu. Mehemea
ka neke atu te toto pakeha i te hawhe, kua kore i whakaaetia
mo te Makarini. Tuarua ko te reo Maori me tino mohiotia
e te tamaiti. Ki te kuare ki te reo Maori kaore e ahei kia
tango i te karahipi.
Ko nga tamariki i nga kura pakeha me tuku he tono ki
te Tari o te Matauranga (Education Department) whakaatu i
te hiahia kia uru ia ki te whakamatautau mo te Makarini.
Katahi pea ka marama nga kaupapa o tenei taonga nui
mo tatou mo te iwi Maori tae atu ki a tatou tamariki. He
tino taonga tenei e tika ana kia whakanuia e tatou. Katoa
u tatou tangata rongo nui o te iwi Maori, ara i runga i nga
huarahi o nga matauranga, ko te Makarini karahipi te titoko
i tae atu ai ki Te Aute, i kitea ai te mohio me te kaha o tena
o tena. He taonga tenei kua hereherea e te ture mo te iwi
Maori motuhake. Ko te taiepa nui kei te arai apopo ake nei
i a tatou tamariki ko te kupu nei na, "me tino mohio ki te
reo Maori. " Noreira tamariki ma tahuri ki te akoako i te
reo rangitira o koutou matua.
Ko nga Makarini karahipi o tenei tau kua riro i a John
Pike o Tipene kura te "senior. " Ko te "open junior" i a
Hirini Rangipuawhe o Te Aute Kareti, ko te 'reserved
junior" kua riro i a Matarehua Wikiriwhi o Te Whaka-
rewarewa.
Kei te mihi te Toa Takitini ki a koutou tamariki ma,
me te tumanako kia tino ea te rironga o enei karahipi i a
koutou. Kia kaha kia u ki nga whakaakoranga, a ma te
Matua i te wahi ngaro koutou e awhina e tiaki. Kia ora
koutou nga tamariki o te iwi.
|
|
11 23 |
▲back to top |
Akuhata 1st. 1931 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_23
WHAREKAURI
Kua roa rawa tenei wa e ngaro ana nga korero o te motu
nei o Wharekauri ara ki te pakeha "Chatham Island. " Ko
te tokomaha o nga tangata katoa kei tera wahi e tata ana
ki te 600. O tena kaute e 250 nga Maori. Ko nga Maori no
Taranaki te nuinga, ara no Ngati Tama no Ngati Mutunga
no Teatiawa. Ko nga tangata whenua ara ko te Moriori kua
matemate katoa, kotahi tonu te morehu e ora mai nei ko
Tame Horomona.
Ko te reo o te Moriori i ahua rite mai ano ki te reo Maori.
Kua mate noatu te reo nei a he wahi iti rawa te wahi e mau
ana i etahi ano o nga kaumatua Maori e ora mai nei. Tenei
etahi kupu a te Moriori he mea tango mai no nga pukapuka
tawhito hei matakitaki ma tatou: —"Ka ro kotau ko ro ta
ngaherehere ki tapahi i ta rakau, tona ingo i Akepiri, ka
hinga i a kotau, ko wawahi kia okowha ka taha, ka tarei ei
e tao. " Ko te whakamaoritanga, tenei: —Haere koutou ki
roto i te ngaherehere ki te tapahi i te rakau, tona ingoa, he
Akepiri: ka hinga i a koutou ka wawahi kia hokowha nga
taha, ka tarai ai hei tao. "
Kua tae mai te rongo tera tetahi aitua nui kua pa mai
ki nga morehu o Wharekauri. Tekau-ma-tahi nga tangata i
rere atu i runga i to ratou ronihi (ko Te Aroha te ingoa) i
Kaingaroa ki Owenga, ko te tawhiti e 24 nga maero. Ko ta
ratou haere he purei whutupaoro. Whanga noa mai nga
tangata i Owenga, a ahiahi noa. No te kore ngu rawa e tae atu
he kupu whakaatu katahi ka tukuna mai he karere ki Kai-
ngaroa. Na te karere i mohiotia ai kaore ano i tae te iwi nei
ki Owenga. Katahi ka tahuri te motu katoa ki te kimi, kore
rawa i kitea. No muri nei ka paea ki uta etahi o nga rakau
o te ronihi. Katahi ka mohiotia ko te iwi nei kua rokohanga
e te aitua i te moana. He Maori te nuinga. Ko nga ingoa
enei: B. Remi, Joseph Paynter, William Paynter, Edward
Thomson, Michael Thompson. Waiti Thompson, Bishop Ash-
ton, James Whaitiri, H. Stone, Ririmu Wiki, me Taaka
Ngaia.
E nga morehu o Wharekauri, tena koutou katoa i roto i
tenei atua nui whakaharahara. Tenei o koutou whanaunga
o te tuawhenua nei kei te tangi atu ki a koutou ka uhia nei
e tenei kakahu taratara. Ko ta matou inoi kia whakatata
atu ki a koutou te Atua o nga Whakamarietanga katoa hei
awhina i a koutou hei whakamarama i a koutou i roto i tenei
kapua pouri e uhi nei ki runga i a koutou i tenei wa. Kia
manawanui, kia kaha.
|
|
12 24 |
▲back to top |
24\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Akuhata 1st, 1931
MARAMATAKA
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_Akuhata, 1931. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
\_\_\_\_\_\_\_Te Ra. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_Ata. \_\_\_\_\_\_\_ Ahiahi. \_\_\_\_\_\_
2. Rtp 9 i muri i to 1 Kg 17. 1 Kg 18: 19.
te TOKOTORU
Waiata—
Ata 46, 47, 48; Rk 1, 1-25: Mt 11: C
Ahi 44, 45. Piripai 3. \_\_\_\_\_\_\_Nga Mahi 17..
9. 'Rtp 10 i muri i to 1 Kg 21. 1 Kg 22, 1-40.
te TOKOTORU
Waiata—
Ata 50, 53; Rk I, 26-56: Mt 13, 24-52: C
Ahi 51, 54. Piripai 4. Nga Mahi 27.
16. Rtp 11 i muri i to 2 Kg 5. 2 Kg 6, 8-32.
te TOKOTORU
Waiata—
Ata 56, 57; Rk 1, 57 mutu noa; Mt 16, 13 mutu noa:
AM 61, 62, 63. Korohe 3, 12-4, 6. Nga Mahi 28. C
23. Rtp 12 i muri i to 2 Kg 18, 13 2 Kg 19:
te TOKOTORU mutu noa:
Waiata— Mika 6. lha 38, 1-20.
Ata 65, 66: Rk 4, 1-15: Mt 18, 15 mutu noa:
Ahi 68. Pirimona. Epeha 1. C
24. Patoromu Apotoro. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
30. Rtp 13 i muri i to 2 Kg 22. 2 Kg 23, 1-30:
te TOKOTORU 2 Whkrtrte 36,
Waiata— Hapakuk 2, 1-14. 1-21.
Ata 71; Rk 4, 21-5, 11. Mt 20, 1-28:
Ahi 67, 72. I Tim 6. \_\_\_\_\_\_\_\_Epeha 2. \_\_\_\_\_G
Mo te taha ki ta tatou Pepa; ko nga whakaarohanga
enei i whiriwhiria: —
1. Me whakamatau ano ki te ta ta tatou Pepa te Toa
Takitini.
2. Me timata hau atu te katoa e tango ana i te Pepa.
3. Me whakahoki iho te kohi a-tau a te tangata ki te
6/- i te tau.
4. Me whakahoki iho nga wharangi o te Pepa ki te 12.
Ma te maha atu o te hunga tango i te Pepa i te 500 e
whakaaroa ai ano te whakarahinga ake i nga wharangi.
5. Ki te taea me tere te tuku mai i nga whakaaro (kohi)
i mua atu o te putanga tuatoru o te Pepa kia whai
manawa ai nei taki i te Pepa.
6. Ko nga rongo-korero me nga reta me penei te tuku
mai: —Nga Etita, Toa Takitini, P. O. Box 300, Hast-
ings.
7. Ko te oranga mo te Pepa me tuku mai ki te Tari o te
Pihopatanga. Me penei: — The Secretary, Diocesan
Office, P. O. Box 227, Napier.