Te Toa Takitini
         Ehara  taku toa i te toa takitahi engari he toa takitini taku-toa.
                                                   —Tuhoto  Ariki.
                Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Nama  3. HASTINGS. Hepetema 1st, 1931
        E TE MATE KEI HEA TOU WERO
                     C. Mortimer-Jones.
     Te mate, ara te hemo, e  tirohia ake nei e  tatou he
whanautanga   atu ki tetahi ahuatanga pai ake o  te ora, i
watea mai i etahi huarahi atu ki nga mana nunui.
     Titiro iho ki nga kanohi o te tamaiti i roto i te pouritanga
o te koopu ka hurahia ki te maramatanga o te ra i runga i te
ao, pera ano hoki nga kanohi i roto i te pouritanga o te mate
kaore nei i kite i te moana i te tuawhenua.
    Ko  tetahi waahi noa tenei o te oranga i whakatakotoria
mai  e Te Atua mo tatou. He  timatatanga atu tenei e ai ki
Te  Karaipiture, ara he whanautanga atu ki roto i nga mea
whakamiharo  e pukai ma ra kei mua ara te Kaumatuatanga
o te mohio kia Te Karaiti.
    Kei te whakamiharo  tatou ki nga ahuatanga o te ao.
Titiro iho ki te anuhe (mokamoka) meake nga ra kua whai
parirau kua atahua. Te kakano iti rawa, meake te wa kua
 tupu he totara, he kauri. Otira enei mea  he iti rawa hei
 whakaatu i te nui o te Mana o Te Atua, e whakapono nei tatou
ki te wairua i roto i te tinana tangata.
     Ko te Mate ra te kuwaha ki taua oranga e tawhaitia atu
 nei e te hunga whakapono. Te kupu  a Te  Karaiti ki te
 tangata hara i whakapono: —"Ko aianei koe noho ai i au Ia
 Pararaiha. "  Ki te reo Hiperu ko Pararaiha he waahi pai hei
 nohoanga mo te hunga pai ina mate.
     I ki hoki a Te Karaiti, e haere ana Ia ki te whakapai
 kaainga mo tatou i roto i Te Whare o Tona Matua.
    Kaua  ra te hunga Karaitiana hei awangawanga mo a
 ratou i aroha, i ngakau nui ai, he hunga i u ki te whakapono-
 ki to tatou Kai whakaora  kia Ihu  Karaiti, notemea e tata
 rawa ana tatou kia Ia, ahakoa ra te ahua he o te ao. Te
 Wero   o Te Mate  he  hara ripeneta-kore (tino nui) otira me

26\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE    TOA  TAKITINI  Hepetema 1st, 1931

mihi tatou mo te homaitanga  i Te Wikitoria, i ria rototia inai-
nei i a Karaiti  Ihu ka  riro nei Te Wero-koi  o te mate, ka
rite nei te utu mo te Hara i Tona iringa ki runga te Ripeka—
He  mea tino pai ra te mohio ake o te ngakau kei te ora a
tatou e aroha nei i "Roto i nga ringa o Ihu. " Kaore e taea
atu  e te aitua. Kaore  e taea  atu e te  hara, e te mamae.
Kua  whiti atu i te mate ki te ora.
    "E te Atua Kaha rawa, kei a koe e noho ana nga wairua
o te hunga e haere atu ana i konei i runga i te Ariki, e noho
hari ana ano i a koe nga wairua o te hunga whakapono, ua
watea i te taimaha o te tinana; Tenei matou te whakapai atu
nei ki a koe, mou i pai ki te tango atu i to matou nei hoa i
roto i nga he o tenei ao kino; me te inoi atu ano ki a koe,
kia pai koe ki te whakakapi wawe i te rangapu o au tangata
i whiriwhiri ai, kia tae wawe  mai ai tau kingitanga: kia
 whiwhi ai matou, me  era katoa kua riro atu i runga i te
whakapono ki tou Ingoa tapu, ki te tino tikanga o te haringa
 o te tinana raua ko te wairua, i roto i tou kororia mutunga
 kore; ko Ihu Karaiti hoki to matou Ariki. Amine. "


              TA TATOU PEPA
    Tena  koutou e te hunga awhina mai  ta tatou nupepa.
 Kanui te aroha atu kia koutou ara rawa ia te wa ka hinga ta
 tatou pepa i te ru ara te Tari o Te Haahi i Nepia, ka timata
 te tino ngoikore o ta tatou pepa.
     Inaianei nei kei te mahi noa iho maua  i tenei taonga
 nui (ki ta maua nei mahara) kaore e mohiotia atu ana he aha
 te Whakaaro o te tari, o nga kai tautoko mai ranei i ta koutou
 taonga. Ko nga  korero kua tae mai kia maua koia enei: —
        "Kua  nui rawa nga korero o waho o te whakapono"
         "Kaore tahi e hangai ana nga korero mo te pai"
         "Kei te tangohia hoki te awhina a Te Tahua Whaka-
         mahara kia Te Wiremu  (e kiia ana £150 taua moni
         awhina) te take he uru mai no nga korero paremata
           (politic).
 I runga i enei ahuatanga ka ngoikore tetahi o nga kai tuhi,
 notemea  kaore i tino kuraia ki te whakatepe korero o Te
 Haahi, me  ona kaupapa, engari ko te mau, me  te u ki te
 kaupapa o te whakapono, koianei anake te marae i kori ai te
 hinengaro ki te awhina i tenei taonga. Otira i runga i tenei
 tu oioi noa o te taonga, ka whakaitia iho te pepa, kia tekau-
 ma-rua  noa nga wharangi. Kei. te pai pea kia koutou, kaati
 i tenei ahuatanga. Ki a maua nui atu te hemanawa, notemea
 ko nga whakaaro kei roto whanui ke i enei wharangi, ko nga
 mahara  o nga Kai tuhi korero mai whanui ke, a kaore e tika
 kia tapatapahia nga whakaaro  whanui, papai, mo te iwi e
 pukai atu nei, na konei ka whakaatu atu nei i enei ahuatanga.
      Iti ke inaianei te moni perehi i ta koutou taonga, e ono
 herengi ano mo  te wharangi kotahi. Kaore tenei utu i kitea
 i mua iho. E maharatia ana ano nga kai tuhi e te tari i mua

Hepetema 1st, 1931 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_27

atu o te ru, otira kei te takoto nama te tari mo tetahi tekau-
ma-rua marama, i mua atu o te ru, kaore rawa he mahara-
tanga e kitea atu ana i reira, i tetahi atu waahi ranei. Heoi te
tangata kei te kaha tonu ki te tuku korero mai, kei te tohu-
tohu mai hoki ko R. T. K, anake. Kaore  ano he reta tuku
korero mai  a nga minita, ahakoa te rere noatu o  Te Toa
Takitini kia ratou.
    He  taonga tenei e tika ana kia kaha te awhina mai a
Te Haahi. E tika ana te taumaha o te wa! U a koutou na
e ngaki mai na i nga taumaha hou o te wa, o te Rau Tau Hou.
    Heoi  i korero penei ai, na  te mahara, iho ki te penei
tonu te ahua, ka mutu te awhina atu i ta ta-tou taonga, he
taumaha rawa no te mahi penei noa iho.
    Manaakitea te taonga e nga iwi e kaha ana, e mama
ana. Ki te mahara iho koutou ma maua e mahi atu ta tatou
taonga, tena e koro ma, e kui ma kia kaha mai ki te Nupepa
 a Te Haahi ki te pepa kua mohiotia nei e Te Ao Maori ko Te
Toa  Takitini, na Te Haahi Mihingare me  ona Kaumatua
Katoa.


            NGA AWHINA  O TE RU
     Na te mate ra, hoki, ka puta nei te aroha o te Motu kia
 ngaimaua; ka ngahue noa mai na te mahi nei a te kai, a te
 kakahu, a nga kupu aroha. Te whiwhi o te tangata i nga
 mea katoa. I rite tonu te kai pata, tiamu, miiti me era atu
 mea o te tangata i aua ra. I nuku atu i ana ake o mua atu
 o te Ru. Ka pai ra hoki, ka whiwhi mea  hei pupuri i te
 tinana me te wairua. Ko  te ongaonga ia o te tinana i te
 rureruretanga i a ngaimaua e kore rawa e tere te warewaretia.
 Apiti atu ki enei, ko te mukunga atu i o matou taone me te
 tukitukinga i o matou whare noho, roha tonu nga whakaaro.
 Kaati i te mea ka roa te wa ka matoke  haere nei hoki te
 aroha; ka mau nei ko ta te Kawanatanga aroha, whaiture rawa.

     I muri  tonu iho o te Ru  ka tae mai nga  Minita o te
 Kawanatanga, ka kite i to matou mate. Ka timataria i konei
 te whakaaro o te Kawanatanga kia whakaputaia he moni hei
 awhina i tenei whakararu. Ko te karangatanga a te Kawana-
 tanga kia kohia he moni. Ki ta te Kawanatanga ake me nga
 moni kohi ka  pae ko nga miriona e rangona ake nei, a, e
 whakapaua  nei i naianei.
     I whakahau  iho te Minita Maori kia riro ma  te Ropu
 Maori o Heretaunga  nei me to te Wairoa e whakahaere" nga
 mahi i waenganui i nga Maori. Ko nga  Maori ano hei mahi
 i nga mahi-maori, a me utu ki tetahi utu ngawari. I te ahua
 mama   o te pakarutanga  o te Aute Kareti, ka  timataria ko
 tera te mahi tuatahi. Kaore nei i roa te ohunga, pau rawa
 ake te rua marama ka oti te mahi. Ko  te Kareti Momona
 me te Kura o Hukarere kaore i taea te whawha atu. He maha
 rawa nga mano pauna ka ora ai enei.

28\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE  TOA TAKITINI  Hepetema 1st, 1931

    Ka  timata i konei te tapitapi i nga whare o nga Maori.
Mai i a Maehe ki nainei ka nuku atu i te 500 o matou whare
kua takioti. Kaore  pea i tae ki te 50 kei te toe ka pae tenei
mahi. O nga awhina katoa i whiwhi matou, ko te mea nui
rawa ko te mohiotanga o a matou tamariki ki te whiu hama,
ki te whakatakoto  pereki me te whakapiri mataa. Kotahi
Pakeha  i wehea hei tohutohu mo nga tu ahua katoa o te
hanga  i te whare. E ki ana taua Pakeha ka  taea e ia te
whakauru  nga tamariki Maori ki nga mahi, a te wa e timata
ai te whai-hanga hou i o matou taone. He kupu  nui tenei.
E  whakaatu  ana i te tere o te Maori ki te hopu i te mahi.

    Ko  tetahi mahi awhina kua toua iho e te Minita Maori
kia matou ko te Ahu Whenua  kua tohaina nei e ia ki era atu
waahi o te Motu   He mea hou tenei kia ngaimaua. Na te
kore tonu pea e rarahi o nga paanga whenua ka tomuri nei
 te tae mai o tenei ahuatanga ki konei. Ko tetahi ano na nga
ture hou a nga Pakeha Hokohoko  (Merchants). Ma te moni
 ra ano kia takoto ka riro mai he mea. Kaati, ka kore nei he
 moni a te Maori ka raru ana mahi ririki e puta ai he oranga
 iti ki a ia. Ka whakaaro nei te Minita Maori kia tukua mai
 e ia kia nuku atu i te £2000 hei awhina i a matou mo tenei
 taha. Ka whiwhi matou ka ora. Kei te whakahaeretia tenei
 mahi i naianei. Ko nga mahi e whakapaua ana tenei moni: —
 He hoko kau miraka—he  hoko i nga tu-ahua purapura—he
 whakapai i nga taiapa maori—he hoko menua—me te whaka-
 pai i nga maara. Kei whea  mai nei tenei. Kaore rawa e
 taea te inihi te Minita mo ana mahi e awhina nei i a Ngati-
 Kahungunu.
     Mai  o muri  o te Ru  ki naianei ko te Minita Maori  kei
 te whangai i a ngaimaua ki te paraoa, ki te huka, ki te ti,
 ki te taewa. E £250 e whakapaua ana i te marama. Hei
 te whakapaunga o Hepetema nei ka mutu tenei awhina. Ko
 te minamina ia kia haere tonu tenei awhina. Kaati, kaore e
 taea kei pohehe matou ka waiho tonu  a raro hei kainga ka
 kore e kereru ake ki te kuhu.
      E TANGI E TE IWI KI O TATOU AITUA

      E tika ana kia kiia inaianei rere a-wai ana te tangata ki te
 po, ina rawa ia ki Heretaunga nei, pairi ana te ngakau mo
 nga hoa aroha kua takahia atu nei te huarahi ki te po, ka tika
 ai pea te waiata ra: —

          "Ka riro ra ia te momo o te tangata
          Ka memene  ki te po" etc. etc.
 Kua  mate a Aorangi, te hoa wahine o W. H. Nikera I mate
 ohorere ki te Paki Paki i a Hurae 25. Tetahi tangi nui mo
 tenei wahine. Tokorima  nga  tamariki ririki kua pania me
  to ratou matua.

Hepetema 1st, 1931 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_29

He  mate ano  te mate, otira i te mea ka marama  ake  te
ngakau o te turoro, e tika ana kia kiia kua ora ake, ka mama
hoki te ngakau o te hunga ora.
    Koia ra te ahuatanga ki nga mate  o Heretaunga nei.
No te rua o nga ra nei ka hinga a Ruiha, te hoa wahine o Rev.
Hakiwai ki Royston Hohipera. No nga ra whakamutunga o
Akuhata, ka uru atu ia kia tapahia te mate i roto (Apendix).
I pai tonu te tapahanga e ai ki te korero a ana tonu me te
takuta, otira no muri tata mai ka ngaua ko te manawa  riro
atu ana  tenei wahine atahua, tenei o etahi o tatou MAMA
tokoiti rawa, e tangihia nei e te motu, e nga mea i matau kia
ia. He wahine tenei i tino kaia tona awhina i nga tikanga
o te Haahi. Otira ko te waahi i tino kitea tona kaha ko te
wa  i a raua i Ruatoki, tekau o raua tau ki reira a he nui nga
tamariki o Matatua i rere mai ki Hukarere me Te Aute na
raua te kaupapa. I pau katoa nga ahua tangi ki runga i a
Ruiha a te motu me te tangi hoki a tenei peka o Te Ropu
Waiata  Himene  o Te Haahi. Hei arahi i era atu Koea o
Te Haahi koia ka hoatu nga himene me nga waiata i whaka-
huahuatia ki runga i a Ruiha: —
            Po ata-rau i moea iho nei
           E haere ana koe ki pa-mamao
            Haere ra! E  Ruiha haere ra
            Tenei ahau te tangi atu nei.
           Tuku  whakarere atu te roimata i aku kamo
           Rite tonu ki te wai o te awa o Ngaruroro
           Kore rawa e mutu te aroha i ahau
            Haere ra e Ruiha! Haere ra.
        Himene  131. Kaore ra i konei ete.
         Himene  105. E Te Kahui iti nei etc.
        Himene  154. Nui mai te paanga o te hau etc.

        Himene  130. Ka mahue Ihipa etc.
        Himene   62. Ko Koe e Te Atua etc.
         Himene  152. Piko nei te maatenga etc.
 Na Rev. N. T. Wanoa; Canon Mortimer-Jones, Hastings: Rev.
 Geddis, Puketapu; Rev. Priorly, Westshore i whakahaere te
 karakia tanu.
     He tahuritanga motoka, ka aitua a Aati Whitiwhiti, tona
 hoa wahine a  Tatu-o-te-Rangi, ta raua tamaiti a Te Roera
 4 years hemo atu ana ki te hohipera. Nui  atu hoki te tangi,
 me te ririka noa o te ngakau mo tenei aitua, he haurangi te
 putake, ka purei haere nga motaka  i te rori, ka aitua nei.

30\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE  TOA  TAKITINI Hepetema 1st, 1931

    Na Te  Haahi Ratana tenei tanu, me tana koea, pai atu
hoki nga mahi himene. Ko Rev. Hohepa, Rev. Tipene, Rev.
Rapihana, me  Rev. Frost o Te Haahi  Mihinare o Taradale
tetahi, i runga ano i te tono a Mrs. Te Roera. Tareha kia whai
waahi taua, minita ki te tanu. Na Rev. Frost nga kupu o
enei tanu, nui atu hoki nga mihi mo ana kupu marama.
    Kua  mate hoki a Kingi Kamau, tetahi o nga taitamariki
ruarua o Heretaunga nei e matau ana ki nga korero whaka-
 papa o te motu. Ahakoa  kaore i te mohiotia e te motu, tenei
 tangata, ehara hoki i te tangata tu marae, engari he tangata
 i tino mohiotia e Heretaunga  nei a he  nui hoki te aroha
 me te tangi kia Kingi. Wa Te Momona tenei tanu.
    Kua  mate hoki a Te Rauoriwa, he mokopuna na Pona-
 tahuri o Te Hauke, tetahi o nga uri o Turahui. Anei ake
 nga aitua maha o Heretaunga nei i tenei wa tata ano.
     Kua tae mai nei hoki tenei rongo kua hemo a Te Peehi
 (Elsden Best) te tino pakeha  i tino maori. Koia ra tenei
 ko tetahi o nga tohunga na aua i whakawhaiti nga korero
 maatua o te motu, ara rawa ia o Matatua. I te hanga kua
 rongo mai koutou, kaati ake mo tenei takiwa, taihoa ake nei
 whakahekea  ai nga korero mo tenei kaumatua. Na Pihopa
 Aotearoa nga kupu i te tanu i Poneke.
     Koutou ra e noho mai na i roto i nga marae maha, tangi
 atu tangi mai, tangi ake ki o tatou aitua.
     Ano te ahua o tenei o tatou pepa he HE ROIMATA, HE
 PAKE KAWAKAWA!


             Kaore te aroha ki taku nei manu
             Titoko rawa ake i te ahiahi nei
            Ka  tomo ki te whare taku ate hau ai
              Tirohia atu ra ki te parera na
            Ehara ra e he manu maori noa
             Tikina, tirohia kei nga huruhuru
             Whakairoiro rawa mai no tawhaiti
             Kei hea Korotau, ka ngaro nei e
              Tena  ka riro kei te katokato kai
             I te rau rakau ka whakataoreore
              Aata wehea mai hei rauhi whare
             Hei pu korero ki taumata raia
             I kopurea ai ki te huahua e
              I pohewahewatia mai no Aotearoa i.
                                  Na  Te Toa Takitini.

Hepetema. 1st, 1931 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_31

                 TOKA-A-KUKU.
E nga Etita, Tena Korua,
    I mahara au kua  kopi nga korero mo te riri ki Toka-a-
kuku, i te nohopukutanga o  Wi Repa, i tana korenga e
whakautu  i nga korero a "Angiangi te Hau, "  i taia i te
marama  o Oketopa o tera tau. No te Akuhata rawa o tenei
tau katahi ano ka whakahuarangitia ano te take nei e Koopu
Erueti—tekau rawa nga marama  e whakaata ana te korero,
engari i ahu katoa mai nga kupu ki taku tinana, kore rawa
he kupu  kotahi i ahu mo "Angiangi te Hau. "  Pai ke atu
me  i kore ngu korero a Koopu Erueti i panuitia i te mataotao
rawa, kei whakahoha noa i nga kai-korero i nga kai-karo hoki.
    I whai tonu nga take a Koopu i a Wi Repa, a ko te
ahua no  Koopu nga  ringaringa ko te reo ia no Wi Repa.
Pai atu au me i hamumu  tetahi reo o te Whanau-a-te-Uhutu,
no  ratou hoki ra tera pa a Toka-a-kuku ehara i a Koopu
Erueti.
    Kaore  noa iho he  korero a Koopu  ahakoa maha  nga
marama  i whakakaupapa  ai ia i ana korero. Ko  ana tino
kupu  e rua ano, ara: —
    Tuatahi: Kaore raua ko Wi  Repa i rongo i te ingoa o
Kakatarau  engari to Te Wera me  te mea nei he mokopuna
raua na Te Wera. He  aha ra te wahi ki a raua o tenei take?
     He tika pea kaore raua i rongo otira ehara hoki i te mea
ma  koua e kore ai nga taringa o tetahi atu e rongo, e kore
 ai ranei he Kakatarau. He kuare tonu pea no raua ina hoki
 ra na kaore ia raua i rongo i te riri ki Rangitukia i te tau
 1834, i patua ai te Whanau-a-Apanui e Kakatarau. Ko te
 riri ki Toka-a-kuku no te tau 1836, e rua ano tau i muri mai—-
 te hohoro ra o te Whanau-a Apanui ki te wareware ki a Kaka-
 tarau. Kaati waihotia kia wareware ana.
     Tuarua: He ope tino nui ta Kakatarau-ta Te Wera ranei,
 kia tutuki ki te hiahia o Koopu Erueti raua ko Wi Repa—
 tena ko ta te Whanau-a-Apanui he iti rawa, i Tikirau ano ki
 Hawai. (Ko nga rohe nei i mau i nga tangata nei ko Kaka •
 tarau me Rangitukia i warewaretia).
     He korero tino whanui  na Kakatarau  i whakataka  te
 haere ki Toka-a-kuku a i waiatatia hoki e te wahine "te ope
 a Pape"  ara a  Kakatarau  engari kaore he  korero, mai i
 Wairarapa  ki Wharekahika   poto katoa nga  tangata ki  te
 haere kore rawa he tane i mahue ki te kainga. E marama
ana ka roa te takiwa ka uaua, ka  torutoru, te haere a te
 tangata: ka tata ka ngatere tonu te haere. Ko  te korero a
 Te Mete 1800 nga tangata o waho i haere ki te whakaahuru
 i Toka-a-kuku-haere uta haere hoki te moana. Ko te hunga
 kua kite i Toka-a-kuku e mohio ana he pa tino nui tera e kore e
 tika kia kotahi ano he tangata mo roto.
     No  Ngatiawa  a te Ngarara  a  he ngaki i tona mate i
 haere ai tera iwi ki te rohe  o Ngati-Porou. Koinei tetahi

32\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE    TOA  TAKITINI   Hepetema 1st, 1931

take a te haere ki Toka-a-kuku he rapu utu, a he aha hoki
a Ngati-Awa  kia kore e awhina i te Whanau-a-Apanui?  Ka
tahangoi ra hoki te takoto o te korero.
    No  te tau 1910 ka panuitia e Te Pipiwharauroa nga korero
a Mohi  Turei, he pukorero no Ngati-Porou, no te tau 1930,
1931, e 20 tau i muri mai katahi ano ka puta nga whakahe
a Wi  Repa raua ko Koopu Erueti. Kaore he whakahe o mua
atu a Wi  Repa, a Koopu  Erueti, a te Whanau-a-Apanui, a
Ngati-Awa, a te Manihera  Waititi  ranei a te pukorero, he
tangata tuhituhi hoki a te Manihera ki Te Pipiwharauroa.
    Ko  nga  korero a Te Mete  he mea  uiui nana ki nga
 kaumatua, ki nga pukorero ehara i te mea  whakaaro noa
pera me a Wi Repa raua ko Koopu. Ko te taenga whakamu-
 tunga o Te Mete ki Te Kaha no te tau 1900.
     Ki te ki a Mohi Turei e 205, te parekura o te Whanau-a-
Apanui; ki  ta Te Mete  140 te  parekura ki Puremutahi!
 Kaore oku hiahia ki te whakahua i nga  parekura nei heoi
 ano na te tangata i koko ina ra ka puta.
     E ki ana a Koopu Erueti he kupu taikaha tera naku i ki
 ia au na te manamanahau te Whanau-a-Apanui i kawe ki
 Rangitukia. Kore rawa au i mahara he kupu kino tera engari
 na Koopu ke nga kupu taikaha, i mea ra ia: —
     "Pena ko au te uri a tetahi rangatira i haere ki te whaka-
     taka i tetahi ope nui mana i nga iwi maha, hei whawhai
     ki tetahi iwi iti rawa e kore au e korero he toa toku
     tipuna ki te riri, kei whakatongatia au e nga iwi maha
     o te motu. "
     Ko nga kupu kino kaore a Koopu Erueti i mohio he kino
 tena ko taku kupu pai noa iho ka kiia e ia he taikaha, ara,
 ko te mea iti ka whakarahia e ia, ko te mea rahi ia ka whaka-
 ititia.
     Ko te ingoa nei ko Kakatarau te kehua o Wi Repa raua
 ko Koopu Erueti a i te mea he mokopuna au na Kakatarau
 ka huri katoa mai ki a au nga kupu ka kapea a "Angiangi
 te Hau. "  Noku ranei te he i mokopuna ai au ma Kakatarau?
 Ma  Wi Repa raua ko Koopu Erueti e whakaatu nga makenu
 o Kakatarau. Ko ta raua To Wera e whakakororia nei raua
 no Ngapuhi ehara i te Whanau-a-Apanui, a i rangona ai nana
 pu.
     Ahakoa  ra nga pu a Te Wera kaore tonu a Toka-a-kuku
 i tahuri, he pa kaha hoki, i kiia ra e Wi Repa ma te pu repu
 rano e horo ai. Ko te ora o te Whanau-a-Apanui na te kaha
 o te pa ehara i te toa o te tangata, a na te kore kai a te taua
 whakapae  i hoki ai ki te kainga na te ea tonu hoki o nga
 take i haerea ai.
     E  kitea i te Nama 103, o Te  Toa Takitini, enei kupu
 aku: —
      ''Ko nga korero onamata he korero tapu ehara i a tatou
     i waihanga; a me  waiho ano i te hangaitanga ahakoa
      kino, pai ranei. "

Hepetema 1st, 1931 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_33

    Ko  tenei te take i tuhituhi ai au, he mohio hoki noku
kei te whakariroia ketia e te tangata nga korero o Toka-a-
kuku ehara i ta Koopu e mea nei he whakamanamana noku.
Naku  ano ra i korero te matenga o aku tipuna i te Piki-a-te-
Atawhiua, i Wharekura, e marama  ai kaore oku hiahia huna
i te korero, ngakau whakahi ranei. Kaati pea enei korero.
                                  Na R. T. K.
                                           East Cape.

          NGA TAKE  WHENUA  MAORI
    He takiwa tenei kei te nui rawa te whakaeke i nga korero
me  nga mahara mo te whakanohonoho i nga toenga whenua
e toe mai ana ki te Maori. Ko etahi rohe me etahi tangata
 kei te mahi i nga toenga whenua i hoki mai kia ratou i roto
 i nga mahi nui ki te ui ui ki te whakahaeretia e nga roia, e
 nga kai whakahaere, a, ka whiwhi tika etahi, ka waimarie
 etahi i te kakama, i te korero waihanga noake, me era atu
 ahua e tino mohiotia ana i roto i enei ra, na te mohio nei ki
 te takahuri i nga korero, ka  mate etahi. Otira kua  ata
 mohiotia era tu momo  o te whakahaere me  ona hua, a na
 kona pea i takatu tonu ai te tangata kia tere te whakaohotia
 mai o nga tikanga kua takoto marama i te ture kia whakaritea
 nga "kapeneheihana" kua oti nei te whiriwhiri e te ture nga
 tika o Te Iwi Maori mo runga i nga whenua i riro he i roto i
 nga rohe o nga whenua i riro i te kawanatanga nga whenua i
 murua  hetia.
 Koia enei ko te ahua o aua whenua: —
     (a) Whenua  i murua hetia e Te Kawanatanga.
     (b) Whenua   i riro he ki roto i nga rohe whenua i hokoa
 ki Te Kawanatanga.
     (c) Whenua  he kupu oati i waiho kia whakahokia ki Te
 Maori. Ko etahi atu ahua whenua  e taka iho ana ki raro i
 tenei wahanga mahara ko nga whenua kei te takoto to-nui tonu
 e whakaarotia nei inaianei kia hua mai he painga i roto i nga
 ra o te taake, o te reiti me era atu ahua o te whakaputa
 takoha ki te Kawanatanga.
     Otira ko te mea e whaia ake ana ko te roa rawa o nga
 whakatutukitanga i etahi o aua whakataunga kia puta he
 mahara ma  Te Kawanatanga. Titiro iho tatou ki te keehi o
 Aorangi. Te roa o tena waahi e takoto he ana. Kua oti te
 whakatau  e te kooti, tae noa ki te whakaheaheatanga, otira
 ko te moni kapeneheihana" a Te Kawanatanga  kaore tahi
 ano he whakaotinga.
     Tetahi o  nga tangata tuatahi na  ana te pitihana ko
 Horomona  Te  Rongoparae, kua mate. Ko Ihaia Hutana  te-
 tahi na ana te pitihana, engari tenei kei te ora ano, otira kua
 mate tenei ko nga tamariki, ko nga mokopuna  a te iwi nei
 kua  tini, tini noa iho. Te whakaaro nui kei roto i a ratou
 me era atu o nga hapu i whaipaanga nei ki tenei poraka, i te

34\_\_\_\_\_\_\_\_TE        TOA  TAKITINI  Hepetema 1st, 1931

whakawhiwhianga   nei a Te Kooti Whenua   Maori, kia kai
ratou i te hua o tenei mahinga nui.
    Kaati, awhea ra tutuki ai tera whakaritenga e Te Kawana-
tanga. Na  nga korero whakanohonoho whenua me te kaha
o etahi iwi ki te kuhu, a, me te awhina hoki a Te Minita
Maori i a ratou ki te whakakaha i era ahuatanga. Otira kei
te titiro iho ki tenei ahuatanga, me te patai iho "He aha ra
hoki i taea ai te whakapau he moni ki runga era maharatanga,
a ko nga mea kua takoto hangai te whakatau a Te Kooti kia
whakaritea, ka kiia e Te Kawanatanga  kaore tahi he moni.
E  tika ana  hoki kia kiia tenei whakaritenga, he  moni  e
whakapaua hei awhina whakanohonoho, notemea kei te takatu
katoa te hunga e whai paanga ana ki taua whakatau ki te
whakamahi  i tona paku whenua i riro he nei, a ko nga whaka-
tau a nga  Kooti Whenua  Maori  kua oti, kua marama  hoki,.
kaati kaore tahi ano he tohu whakahohoro, whakatutuki ranei
i aua maharatanga "kapeneheihana. " Heoi te mea e rangona
ana, kua tukua he moni hei awhina i etahi atu iwi kaore tahi
nei ratou i te whanga moni "utu nama" mai a Te Kawana-
tanga kia ratou.
    Kei te rangona ake kei te whakahaeretia tetahi moni hei
tono ki tenei paremata e tu nei kia whakaputaina hei whaka-
pau  ki te Iwi Maori mo runga i te mahi whakanohonoho
whenua, kaati kaore rawa i te marama te tuku pera atu a
Te  Kawanatanga, a, ka waiho i nga mea e rite ana kia utua
kia takoto nama ana.
    Kaua  hoki tatou e wareware  ki te nui o nga moni  i
whakapaua  a te tangata mo te tirohanga i aua keehi tino ua
ua. E whia mano pauna i pau mo te whakahaeretanga i aua
 keehi, a ka hoki mai ara ka kitea nei te tika o nga Maori.
 Kaati, 110 enei ra kua kiia kaore he moni a Te Kawanatanga,
 engari hei te whakapau moni hei whakanohonoho, hei awhina
 i nga mea kaore pea te Kawanatanga i te noho nama, ka tino
mama  te tuku awhina.
     E tino tika ana kia kaha te awhina a Te Kawanatanga i
 Te Iwi Maori, engari mo muri pea te awhina, ko nga nama e
 whakarite  i te tuatahi, ma reira e marama   ai te titiro atu e
 kei te whanui te ngakau aroha me te ngakau awhina.
     Ko  tenei ahua inaianei kei te penei te titiro atu, kei te
 tukua ketia nga moni me nga mahara awhina ki wahike.
     E whakapau  nei ia i tona kaha ki roto o nga iwi o te motu,
 he whakahauhau na aua kia tere te takoto hangai o nga take
 paanga o tena tangata kotahi, whanau ranei, hapu ranei iwi
 ranei, kia taea ai te whakahohoro i nga mahi whakanohonoho,
 i nga mahi "ahuwhenua" hei whakatupu hua ki runga i nga
 whenua  maori e hua-kore nei i roto i enei ra. Ma te moni ka
 taea ai. Otira i te mano, mano  atu huarahi konihi tanga o
 tenei mea o te moni, koia ka whakapau nei ia me ana apiha
 katoa o Te Tari Tukutuku  Moni ki te whakahaere i etahi
 huarahi e taea ai te arai atu i nga. huarahi e moumou ai te

Hepetema 1st, 1931 TE TOA TAKITINI               35,
paunga moni, kia takoto ai nga whakahaere me nga 
pautanga moni  ki etahi, te tiaki pai (kauponu) i te moni, te
noho tuturu ki te mahi, na reira ka puta tenei kupu a te poai
hou  nei a Tipoki-te-Rito "KIWITEKO. "


           TE PIHOPA O AOTEAROA
    Kua  tae mui nga rongo kanui te mahi a Pihopa Aotearoa
i Te Waipounamu. Na  nga  tono kia haere atu ki reira, ka
haere nei Te Pihopa. Ko tetahi o nga mea  i mahia  e ia i
reira ko te whakaatu i nga mate o Heretaunga nei i te ru nui
ka  hori tata ake nei. He  raiti whakaahua  tana  i hari ai,
kaati e kiia ana nui atu te manaakitia o ana korero me ana
hui. I a ia i tera motu, ka pangia ia e te mate rewharewha,
a haere ana ia ki Te Hohipera mo  tetahi wa poto, a puta pai
mai ana ia. Kua  hoki mai ia i tenei wiki ano, a kei te haere
ia ki Turanga., mehemea ki te pai nga ra.

               TE MATE FLU
    Kanui  te kaha o te horapa haere o te mate nei ki roto o
Heretaunga. Kua  puta nga  tohutohu a Te  Tari Ora kia
tupato mo taua mate. Ina pa mai  te ahua rereke, me takoto
rawa i ro whare, kia mahana tonu hoki. Me kai ki nga rongoa
tikotiko, kia wawe te ma o roto. Ina  pai ake me ata nona
marika  i ro whare mo nga  ra e rua katahi ka haereere ai ki
waho. He  pai tonu te inuinu wai remana, kia wera te wai.
Ko  te whakatupato   kei uru mai  he  numonia ka kino, ki
ngaua  nga  kaokao, ko te tohu tena o  te kinonga o te
tiaki a te tangata i a ia. Kia kaha e te iwi, ahakoa he rongo
whakamataku, te rongo haere o te mate rere, kia kaha, kia
manawanui; a kia whakarongo ki nga tohutohu a nga takuta,
kei koua hoki he ora mo  tatou. Kia  pai kia ngawari, tau-
toko i nga tohutohu a Te  Tari Ora. Kaua  hei whakaaro
maori, ka patu i nga tohutohu notemea na te pakeha. Kia
marama  te ngakau me  te hinengaro, kei te kite tonu, kei te
marama  tonu kia tatou nga whakahaere me nga whakapono
maori e whakamama   haere nei i o tatou ngakau.


              NGA  MANAAKITANGA
    Ina Te Toa  Takitini te whakarongo ake nei ki te nui o
nga manaakitanga a Te Kawanatanga, ara a Te Minita Maori
mo  nga hapu o Heretaunga nei i roto i nga whiu a te ru me
nga ahuatanga o te wa.
    Timata mai  i a Pepuere tae mai ki tenei ra e whangaitia
ana a Heretaunga, timata mai i Porangahau tae noa Tarawera
ki te kai, ki te kakahu e nga komiti whakahaere i nga mahara
mai a te ao. E rua wiki ka puta nga waka kai, ki te iti ki te
rahi, rite tonu te tahua, te paraoa, te ti, te huka, te taewa,
te pata, te raihi, te kanara, to rohi, te miti, me te kahu.

36\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE     TOA TAKITINI   Hepetema 1st, 1931

     Otira ka. roa e haere nei nga manaaki, ka tangohia etahi,
 ka roa rawa ka tangohia ano etahi, a ka mahue ake ko te
 paraoa ko te ti, ko te huka me te taewa. I tenei wa kua
puta nga whakaatu ka mutu taua awhina. Kua tohaina hoki
 nga purapura taewa.
     Ko  nga mahi  ka timata  atu inaianei, ko te awhina i
 nga waerenga kai me nga mahi ahu-whenua i raro i te tikanga
 whakanohonoho. I tae pea ki te rima tekau ki te ono tekau
 ranei nga tono kia awhinatia mai e te Tari Whakanohonoho
 i raro i te whakahaere a Te Minita Maori, a ko nga mea kua
 marama  mai nga take taitara, kua timata te mahi. Kua tae
 mai nga purapura  oti, witi, taewa, karaihe, maniua. E tika
 ana kia nui rawa atu nga whakawhetai, haunga nga whaka
 moemiti, a enei hapu ki te putaketanga mai o enei awhina-
 tanga, kia ngoto rawa atu ki roto i te ngakau tinana, ngakau
 wairua, ki te hinengaro irirangi o tena o tena o Te Aitanga-
 a-Tiki e noho porewarewa tonu nei nga mahara i roto o nga
 parenga o nga awa nei o Tutaekuri, o Ngaruroro, o Tukituki,
 nga taupahi i waihotia ake ra e Taraia raua ko Te Aomata-
 rahi, hei papa okenga mo nga uri whakatupu i muri i a ratou.
     Ahakoa ra e noho morehutia ana, e noho moke hoki, i te
 na o te wa  na ana i tutetute, e tika ana kia kotahi te reo,
 ahakoa me  momotu  mai i roto i nga reo nei "Heretaunga
 hauku nui!  Heretaunga  ara rau!" tika tonu kia tahia ake
 enei porewarewatanga o enei ra tata, ka whakawhaiti i te
 ngakau aroha i te ngakau tangi ka whakaputa i nga kupu
 mihi aroha ki te manawa i aroha kia tatou, i awhina i a tatou,
 ki nga roimata i heke mo tatou, ka tapae i te tangi a to tatou
 tupuna hakoro a Timi Kara "TATAU ! TATAU  !"

     TE MAORI  O NANAHI ME TO TENEI RA
     He maha nga kupu pepeha a te Maori mo tona puku-mahi
 i ona ra. Ina etahi na: "Mauri mahi, mauri  ora. "' "He toa
 taua, he toa pahekeheke; he toa mahi kai, he toa mau tonu. "
 Ko  te ora tinana, ara ko te kai te mea nui ki te Maori. Ka
 ki nga pataka kai a te Maori, ka tau te mauri. Ahakoa he
 maha  nga tu-ahua raweke a te Maori, engari ko te wa anake
 te kai-akiaki i a ia. He wa mo te whawhai, me te ta potaka.
 He  wa mo  te takiri manu me te tao karaka. He wa mo te
 whaiwhaia  me  te kato pikopiko. He wa  mo  te kai tangata
 me  te whakamaroke  pioke. I enei tu mahi a te Maori ka
  tu-tika tona tinana, ka ora. I waiho ai hei kupu pepeha ma
  te pakeha—"I  tupono atu au ki te Maori. Katahi te iwi tu-
  rangatira o nga iwi maori o te ao. Te ora, me te marohirohi
  o te tinana, me te kokoi o te hinengaro. " No nanahi rawa
  tenei ahuatanga o te Maori.
      Na i nanahi tonu ake nei, ka tae mai nei te Pakeha. Ka
  akona te Maori ki ana tikanga me ana mahi. Ka whaia e te
  Maori ko te whakapono me  te moni a te Pakeha. Ko  nga
  mea i aru i te whakapono waiho tonu atu ko tera te mahi.
  Ko nga mea i minamina ki te moni i whakamahia e te Pakeha

Hepetema 1st, 1931 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_37

ki te tope ngaheere, ki te mahi rori, taiapa me era atu mahi.
He tika te ki na te Maori nga mahi taumaha o te Motu i mahi
i aua ra. Ka reka nei hoki te moni, ka matoke te puku-mahi
o te Maori. Ka ringa-pototia e te Maori te huarahi e whiwhi
ai ki te moni, ara, me tumata i papa-tuanuku. Ko te weranga
tenei o nga whenua maha o te Motu. I pai i makoha ai te
whakapuputa  o te rangatiratanga o te Maori. Ka mahi  te
Maori kei a ia tonu tona ritenga me te wa e mahi ai ia. Kua
mutu  te whakaaro ki te pataka kai engari ki te pataka herengi.
Tae  rawa mai ki tenei fa ka ma kopare. Kua  tino kore nei
he oneone o etahi. Kua whakanoho  etahi ki roto ki nga repo
ki nga keokeonga o nga maunga.
    Ko  te whakapono  tetahi mea kei te whakaakuto i te
whawha  a te Maori ki nga raweke maha a te Pakeha i tenei
wa. Kei te pai te Whakapono i mauria mai nei e te Pakeha.
Ko  te whakapono i whakananua e te Maori te mea e pai-
herehere nei i a ia. I te kaha tawhiti o te Pakeha ki mua
ka whakawhirinaki te Maori ma tona whakapono e mahi mere-
kara  ia kia tata atu ki te Pakeha. Ko  te tino nohanga i
 noho ai te Maori ki te whanga ma te Atua e mahi maana.
 Ko te wahanga kuare o te Maori kei tenei ahuatanga. Ko te
 wahanga marama  kei muri tata tonu i te Pakeha e whai atu
 ana.
     I tenei ra, kua whaihanga hou te Maori i a ia. Kua kite
 kaore he painga o tona noho i te ahuatanga o mua, engari te
 aru i to te Pakaha ahuatanga. Kite rawa ake nei hoki, kua
 ma  kopare. Tetahi he horo rawa  te oma a te Pakeha  i te
 huhua o ana putea hei manawa mo ana mahi. Ehara i te
 mea he kaha  ake ia i te Maori ki te mahi. Kaore. Na nga
 tini kopeka ka mahue te Maori i muri na hurorirori haere mai
 ai. Engari hei kupu pepeha tenei, he wa kei te heke iho ka
 taurite ta raua oma.

                  RATOU
                     Na R. T. K.
     Ratou!  Tokotoru  ratou he hunga ririki rawa engari e
 tino mohiotia ana i nga waahi katoa, a, kaore hoki e paingia
 e te tangata-—he tino hoa riri no te tangata Ko Waeroa, ko
 Puruhi, ko Rango, o ratou ingoa.
     He ngau  kino ta Waeroa pera ano me ta Puruhi ngau
 engari he koi atu taana. Whakaatu  ai ia i a ia; ko taana
 whakaatu  ko taana waiata, ko taana pao. Ko te wa e kokiri
 ai ia hei te po, kia moe te tangata. Ka hohoni ana ia kaore
 e arikarika te mamae. Hei  te pakinga a te tangata papaki
 noa ki takiwa; ka rere, ka waiata: ko te rangi o taana waiata
 ko whakakaitoa.
     Ko  te tino kainga o Waeroa he ngahere, he roto, he po-
 kere, he wai pirau. E ki ana te Pakeha ko te ngau a te Waeroa
  te take o nga mate  e kiia nei he malaria. I nga tau tuatahi
  i mahia ai te awakeri ki Panama i matemate nga tangata i te

: 38\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE  TOA TAKITINI  Hepetema 1st, 1931

malaria i te nui o te roto ki tera waahi. No te tapuketanga
i nga roto, no te ringihanga ki te hinu karahini katahi ano
ka mutu  te matemate o te tangata, ka ngaro hoki te waeroa.
 Kaore he malaria o Niu Tireni.
    Ko  ta Puruhi ngau i te tangata he ngau kohuru kaore
hoki aana pao hei whakaatu pera me ta Waeroa. Ahakoa pai
te moenga, Kaiapoi nga paraikete, ruwha ranei te tangata ka
tuwhanatia ia e Puruhi, e kore e reka taana moe, ka hurihuri
tonu i te po roa. Ma te ongaonga noa o nga waewae huhua
 o Puruhi e rere ai te moe.
    I te mea kaore ano kia tu he pihopa Maori ka rongo au
 ki a Apirana Ngata e ki ana ko te tangata tika hei pihopa
mo  te Iwi Maori he tangata kua honia e te puruhi. Kei te
 mohio a Apirana ki te hohoni a te puruhi i ona kopikopiko-
 tanga i o tatou marae huhua. I rongo ano  au ki tetahi
tangata nui, ka mutu ano te mea e moe ai te tangata i nga
 whare puruhi ko te kiri, ka ongaonga—ka  rere te moe ki
 tawhiti titiro mai ai. Hae ai au ki nga tangata kaore nei e
 rongo ki te kikini a Puruhi. Ahakoa pewhea te ngau a te
 puruhi, kei te takaokeoke au nei kei te ngongoro ia o ratou
 ihu. He tu tangata ano pea—no Ngati-Mamoe.
     E rua nga take i nui ai te puruhi o te whare: Tuatahi he
 uru no te kuri, he tata ranei, ki te whare; tuarua, he paru no
 te whare, he kore e tahia, he kore e horoia.
     Kaore ano he waiata a taua nei a te Maori mo a taua nei
 puruhi engari te Pakeha. No te kitenga o Ropata Purana i
 te puruhi e piki ana i runga o te potae o tetahi wahine atahua
 ka puta i a ia enei kupu: —
         Ye  ugly, creepin', blasted wonner,
         Detested, shunn'd by saunt an' sinner,
         How daur ye set your fit upon her—
                          Sa-e fine a lady!
         Gae somewhere else, and seek your dinner
                       On some poor body.
         E koe, e te ngarara ngokingoki, 'poko-kohua,
         I kinongia nei e te tangata pai, e te tangata hara,
          Tou toa ra ki te piri ki a ia—
                        Ho  wahine tino atahua!
         Haere he waahi ke rapu tina ai mau
                         Ki  te tinana e tika ana.
 Ka  mutu  ano  te pai o Puruhi  he  kore e whiriwhiri i  te
 tangata—he   rite katoa ki a ia—taina, tamahine  ranei; kai-hi
 ika, mema paremata ranei; pupurikana, pihopa ranei. Kaore
 hoki aana whakahawea  ki te hiroki, ki te ruruhi, ki te poro-
 ngarara, ki te ware—he reka katoa ki a ia.
      E kiia ana e te pakeha he puruhi te kai-titaritari i te mate
 kino nei i te puponika.
     Kaati ake pea i konei nga kupu mo Puruhi me  huri
 tatou i naianei ki tona whanaunga tata ki a Mihi Rango. I
 whanau mai  a Rango  i roto o te paru taoruoru; ko tona

Hepetema 1st, 1931 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_39

puiaki he haunga, ko tona oranga he piro, ko taana kai he
pirau. Ahakoa i hea te tangata kei reira ia e hongi ana; he
waha-reka  ki te huka: he tikotiko i te kai, he whakaparu i
nga matapihi. He aha te mea weriweri atu i a Rango?
    He mea iti rawa a Rango engari ko ia te matapuna o te
mate; he kai titaritari ia no nga purapura o nga mate kino—
o te piwi taipo, o te mate kohi me era atu mate. Ina taana
titaritari i te mate. E tau ana ia ki runga ki nga mea piro,
ki nga mea pirau, a hei tona rerenga ka tau ki runga o nga
kai a  te tangata—o  te huka, o te paraoa, o te miiti, o te
koura mara, me era atu kai, na ka paru aua kai i ona waewae.
Hei te horomanga a te tangata i aua kai ka horomia ano hoki
te kino i pania ra e nga waewae o Rango, ka heke ki te kopu
o te tangata hei purapura mo te mate. He tika e kore nga
tangata katoa e horo ana i te tiamu a Rango i pani ai e mate
engari ko etahi e pangia e te mate pera ano hoki me nga
tangata i honea nei i te pakanga. He tino kauwhau tenei na
nga  rata.
     E ki ana a tatou tamariki i haere nei ki te whawhai,
 koinei tetahi mate nui o ratou i Ihipa i Karipori, he nui no
 te rango. Tu ana te kai popoke ana te rango, pango tonu.
 Ina pania te paraoa ki te tiamu kia tere tonu te whawhao i
 te paraoa ki roto o te waha ki te kore ka kapi katoa te paraoa
 i te rango, ka rite tonu hoki ki te tiamu. A, ahakoa hohoro
 te panga i te kai ki roto o te waha kaore te rango e rarua,
 ka uru ia ki roto o te waha hoia a horomia atu hoki, nawai
 ra ka taunga noaiho te hoia ki te kai rango, a, i te mate kai
 ka reka noaiho. Heoi ano pea na te puku maitai tonu i te
 puku hoia i kore ai e mate, otira mate iho.
    He  tikanga he te waiho i nga kowhao o nga whare paku-
 paku kia tuwhera ana, i nga mea pirau kia toha noa. Ko te
 tikanga pai me taupoki nga kowhao me tanu nga mea pirau.
 Ahakoa ra hoki kore te tangata e pangia e te mate engari he
 mea weriweri rawa te kai i te tiamu a Rango i pani ai.
     He hunga  ririki rawa a Waeroa, a Puruhi, a Rango,
 engari he take mai ratou no te mate  no te kino—he  hoa-riri
 no te tangata. Mo Ratou  pea te whakatauki a Ngati-Porou,
 e mea nei, "He iti mapihi pounamu. "
     I kawea  e tetahi tangata taana hoiho ki te tepara tu ai,
 i te kore rango e muimui mai ana i te tepara ka miharo ia ka
 whakamihi, katahi te tangata o te tepara ka ki, "E, he rango
 tonu, nui atu, engari ina tata nei i tangi ai te pere tina o te
 papara-kauta, i rongo nga rango i te pere kaati kua riro katoa
 ratou kei te papara-kauta kei te tina, akuanei kia mutu  te
 kai ka hoki mai ano ki konei muimui  ai, ko to ratou kainga
 hoki tenei. "
     Kia tupato ki a Rango; kia nui ake to tatou mataku i a
 ia i to tatou mataku i te kehua. Kaore ano a te kehua tangata
 i patu ai engari a Rango, tini atu, kaore pea tatou i te mohio,
 ko te pupuhi hoki a Rango he pupuhi ngaro, he pupuhi torohu.
     Kaati nei nga korero mo Ratou. Ratou, ratou ! Tatau,
 tatou!