|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Volume 1, Number 6. 01 December 1931 |
|
|
1 65 |
▲back to top |
Te Toa Takitini
Ehara taku tau i te toa takitahi engari he toa takitini taku toa.
—Tuhoto Ariki.
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Nama 6. HASTINGS. Tihema 1st, 1931.
HE MIHI-TAURANGI.
(Na Nga Etita)
E rau rangatira ma, tena ra koutou nga morehu o nga
waka i whiua ki te akau-roa o Papa-tuanuku te ahuatanga o
a tatou i tumanako ai, o a tatou i aroha ai, nga hoa i whawha
tahi ai, i rapurapu tahi i nga tikanga o nga ra ka hori ki muri
kua riro atu nei ratou ki Ranginui.
He mihi-taurangi te mihi ki a koe ra !
E tia i a roto nei he wai kei aku kamo!
Te kare-a-roto ra e kai-whiria nei-
He tira haere roa he maiao-kura-iti ra!
(Ma koutou e whakaoti atu. )
Ahakoa te taumaha o nga homaitanga a te wa, me mihi-
mihi tonu kia tatou. E rite ana te kawenga kei runga i te
ao e uhi ana ki Tai a Ruatapu i korerotia ra e o tatou tupuna.
Haruru ana tera i te Akau-roa o te ao! Enei homaitanga,
tupono tonu ki nga ra kua whanau mai TE PIHOPA MAORI
hei whakaungutu i Te Wairua Maori ki TE KAI HANGA
Kororia ki TE RUNGA RAWA! Ka tika ranei kia whaka-
ritia i roto i enei wa tata ano TE PIHOPA O AOTEAROA ki
taua whetu na ana ra i arahi haere te hunga i rapu ra i te
waahi e Whanau ai TE TAMA A TE MATUA? Kororia ki
TE RUNGA RAWA! Ko taua whetu i Te Rawhiti! Huri
atu. huri mai nga kanohi o Te Iwi Maori, e whai e mihi, e
whai i nga hihi o TENEI WHETU, i tona maramatanga hoki,
hei taanga manawa mo te hinengaro, mo nga Mihi-taurangi
ina tata nei Te Ao Karaitiana, ahakoa, nga tangi ki te Tau
Tawhito, te Whare Taua, i maringi ai te roimata, i haea ai
te manawa, i ta ai te toto kare-a-roto, o te hinegaro, Me
mihi mihi ano ra—MERI KIRIHIMETE! HAPI NU IA
Kororia ki TE RUNGA RAWA!
|
|
2 66 |
▲back to top |
66\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Tihema 1st, 1931.
INOI MO TE POOTI
E te Atua Kaha-rawa, te matapuna o te matauranga
katoa: Aratakina o matou whakaaro, kia mohio ai te kowhiri,
i te hunga tika, mo to matou Paremete; kia aro nui taua
hunga ki te mahi mo tou kororia, me te pai mo te iwi; ina
whiriwhiria, hoatu ki a ratou te wairua o te matauranga me
te whakapono tika; ko Ihu Karaiti to matou Ariki, Kai-
whakaora. Amine.
TE WHAKAARO KI ERA ATU
(Kirihimete).
Na R. P. H.
"E matau ana koutou ki te aroha noa o to
tatou Ariki o Ihu Karaiti, i a ia e whai tao-
nga ana, whakarawakoretia iho ana ia, he
whakaaro kia koutou, kia whai taonga ai
koutou i tona rawakoretanga. " 11 Kori 8, 9.
"He whakaaro kia koutou!" ara kia tatou ki te tangata.
He aha ra ta tatou Mona, mo tenei mahi nui i mahia nei e
Ia mo tatou ?
He patai tika tenei kia uia i te Ra Kirihimete. Ehara
ianei tenei i te Ra nui kia tatou? Kaore ana tatou e huri
ana i taua Ra hei hararei noaiho ? Kaore ana tatou e tumana-
ko ana kia whiwhi ki nga painga o taua Ra, me ona harakoa
tanga ? He aha te take kia popono tatou i nga painga o tenei
Ra mo tatou ake? He aha oti te Ra Kirihimete? Na, i te
tuatahi, he Hakari Karaitiana; he ra e whakamaharatia ana e
te Hahi mo te otinga o te MEA NGARO i whaihangatia nei
te WHAKAPONO ki runga—ara te WHAKATANGATA-
TANGA O IHU KARAITI, taua mea NGARO naana nei te
Ariki o te Kororia—o te ihi, o te wehi, o te kaha, o te honore,
"engari he whakaaro kia koutou whakarawakore ana Ia kia
whai taonga ai koutou. "
"He whakaaro kia koutou!" Ko ianei nga kupu e paoro-
oro i roto i o tatou taringa i a tatou e whakaaro ana ki taua
"Whanautanga i Peterehema. Na enei kupu ano ka tukua
Tona Oranga hei whakahere, i timataria nei i taua po takurua
i roto i te takotoranga kai ma nga kararehe. —hei aha ake Ia;
engari te whakaaro ki era atu. Ka ta ra tenei ki nga mea o
tatou e whakaaro ana ki a ia anake—hei aha era atu, ko ia
tonu! Engari totoa tonu ki te pupuri i te Kirihimete i ta
ratou i pai ai, kia ratou ake.
Ko te whakaakoranga e tumanako aua ahau kia mau i a
tatou, kia uru ki o tatou whatumanawa, ko tenei—Ko te
whakaaro ki era atu. Kia nuku ake to tatou whakaaro ki era
atu, kia iti iho ki a tatou ake, i to nga wa ka hori. Na, e
nga hoa i nga "homaitanga maha a te Atua kia tatou (raihi, iti)
ka kore tatou e whakaaro ki era atu—whakaaro noa koa—
kaore i te tika ta tatou pupuri i te Kirihimete. No te mea ko
|
|
3 67 |
▲back to top |
Tihema 1st, 1931. TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_67
ta te Ariki, ko ta Ihu Karaiti i whakaatu ai, kaore nei a era
atu kai-whakaako, ko te Rongo-Pai o te whakaaro ki te tangata.
Karanga ai a te Karaiti i a Ia ko te "Tama a te Tangata. "
He take ano; ara ko te nui o Tona whakaaro ki te tangata.
I ana whakaakoranga katoa, i whakahau Ia kia whakaaro ki
te tangata. He mea hou hoki tenei ki te ao i aua ra. Kaore
he whakaaro ki tetahi atu a te Hurai. He "poke he kuri"
etahi atu katoa, ko ia rawa anake. Ki te Kariki, ko etahi
atu iwi he mohoao. Ki te Roma kaore he whakaaro ki te
tangata. Ko tana he whakamoti i era atu iwi kia riro i a ia
te ao. He iwi pahua, whakapononga hoki i era atu iwi. Ko
te kororia o ana ahuareka ko te whakaheke toto. Ko tona
pa ko Roma kaore he hohipera, he whare koroua, he whare
whakawhanautanga mo nga wahine, he penihana koroua mea
pera. Ki te kupu kotahi, kaore he whakaaro ki te tangata.
Ko taua mea hou i takia mai e te Rongo-Pai ki te ao, e
puritia nei ano e taua Rongo-Pai i naianei, a haere ake.
Na tenei i nui ake ai te rereketanga o te whakapono kia
Ihu Kauati i era atu whakapono. Na tetahi Hainamana
Karaitiana tenei whakarite mo te whakapono ki a te Karaiti,
kia Confucius, kia Buddha: —Ka taka te tangata nei ki roto
i tetahi poka hohonu, takoto mai ana i roto o te paru-taoruoru
ngunguru ake ai, kaore e kereu. Ka tae atu a Confucius ki
te waha o te poka. "E hoa kanui toku aroha ki a koe: engari
he aha koe i heahea ai ki te taka atu ki kona ? Ko taku kupu
ki u koe, ki te puta ake koe, kei noho ka hoki atu ano'
"Kaore au e eke atu" te ngunguru a te tangata nei. Ko ta
Contucius tenei. Ka tae mai ko te tohunga a Buddha, "E
hoa, a koe ra e raru mai ua. Ki te kaha koe kia tae ake ki
waenganui, ka hutia ake koe e au ki waho. '' Kaore nei hoki
e taea e te tangata nei te korikori. Ko ta Buddha tenei. I
muri ko te Kai-Whakaora, katahi ka mahi, ka tautotoro iho
te ringa ka hutia ake ki waho, ka ki atu, "Haere kati te
haru. " Ko ta te Karaiti tenei.
E nga hoa, ko ta te Karaiti nei ta tatou e aru ana? Te
totoro o te ringa ki te awhina i era atu!" Ki te kahore kaore
he take e uhi ai te ingoa Karaitiana kia tatou me te harakoa
i te Ra i Whanau ai te Ariki.
E nga hoa, ko nga mea o tatou e whiwhi aua me whaka-
aro ki nga mea e rawakore ana: nga mea kaha, ki te hunga
ngoikore: nga mea mohio, ki te hunga kuare. Ki te kore
tatou e whakaaro, kaati kaore e tika te karanga i a tatou he
Karaitiana.
Te whakaaro ki era atu ! Ko runga tenei o te whakaaro
rangatira. He maha te hunga kua tuku whakahere i a ratou
—o ratou tinana—o ratou rawa, he whakaaro ki era atu. Ae,
tona tini, tona mano. I aru i te tauira Aana i tango nei i to
tatou "tinana tutua" mo tona Whakatangatatanga.
|
|
4 68 |
▲back to top |
68\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Tihema 1st, 1931.
I te whawhai nui ka huri, i te Somme 1916, ka whara te
waha o tetahi hoia i te maramara haro; te heke o te toto. Ka
hoaturia e au he inu. Kaore au i mahara tera atu ona whaka-
aro i wahike atu o te mamae, no te mea ki te tuakai-kiko ko
te inu te mea nui. Ka papare ake te ringa i te kapu, ka
ruru te mahunga. Ko enei kupu i puta mai, "kaore, kei paru
te kapu, ka kino ma era atu. "
E nga hoa, he paraeweti noa te. hoia i wareware nei ki a
ia i te whakaaro ki era atu. Kia mahara, ehara i te mea noa
te whakaaro ki era atu. Ka raruraru koe, ka poearea. Enga-
ri heiaha: ko te Ariki i nuku ke atu tona porearea mou moku
te take. Ahakoa tonu ano, ka rongo tonu tatou i te pai, i
te marama, i te hari, ki te mahi pai tatou ki era atu.
E nga hoa, tirotiro i tenei Kirihimene, a, ka whakaaro
ki era atu. He maha nga whakaaro e taea e tatou. Ahakoa
ririki koia tera. He whakaaro ra te kupu pai, te maioha, te
whakaharakoa mo te peehi i nga whiu kupu pohehe. Ma to-
hunga whiwhi ko te awhina i te hunga kaore i waimarie pera
me ratou. He tokomaha tenei momo tangata kei te ao. He
hunga mate hoki. I te nui o nga rawa, ka powhiwhiwhi nga
mahara ka ururua te hinengaro. "Whakaaro ki era atu, "
te whakahau a tetahi rata ki tona turoro whai-rawa, i mahara
kei a ia nga tu ahua mats katoa. Ka timata tona mahi ata-
whai, te whakaaro ki te hunga kawakore, te toha i ona taonga
mo nga mahi whanau; ora tonu ake tona mate. E ai ko te
ki a taua rata, "kaore e iti iho te ka o tau rama ki te whakau
koe i te rama a tetahi atu. "
Kua inoi tatou ki a Ia i whanau nei i tenei ra kia meinga
o tatou ngakau, me o tatou kainga hei nohanga mona. I
etahi wa e tere ana tona whakautu mai i aua inoi. Kia
mataara ki te titiro i te whakautu o te inoi. Tena pea he
rawakore tu ana i o tatau ki te inoi mea mana. Kaua e panaa;
kei tupono ko te whakahoki tena mo tau inoi Mt. 25, 31-40.
Te whakaaro ki era atu, ehara i te mea ngawari; he
whakaaro Atua hoki. Otira, ki te arumia te tauwira a to
tatou Ariki i Whanau nei i tenei ra, he mea ngawari noa.
He taonga e whiwhi tatou ki ona manaakitanga. Whakaaro
ra tatou ki era atu, "me Ia i whakarawakore nei, kia whiwhi
taonga ai tatou i Tona rawakoretanga. "
TE MARENA TUATAHI KI AOTEAROA NEI
I panuitia e te N. Z. Herald tenei marena i a Oketopa 8,
1931. Ko ahau ko te kai-tuhi tetahi o nga mokopuna tuarua
o tenei marena. I mahara ahau kia uru hoki ki ta tatou
pepa Maori tenei korero, hei titiro ma nga whakareanga kei
te heke iho.
No Hune 23, 1823 ko te marena nei. I marenatia ki
Meta Hui waahi o Pewhairangi (Bay of Islands). Na te Hahi
o Ingarangi te tikanga; ko Tamati Kenora (Rev. Thomas Ken-
|
|
5 69 |
▲back to top |
Tihema 1st, 1931. TE TOA TAKITINI \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_ 69
dall) te minita. Ko te hunga i marenatia ko Phillip Tapsell
Tapihana)" raua ko Maria Ringa.
Ko Tapsell he paahi-mete no te kaipuke Asp, e tau ana
i Pewhairangi i aua ra. Ko nga kai-titiro o te marena ko
Kapene W. F. Wilson o te kaipuke Royal Sovereign, me
Kapene W. D. Baird o te Asp. Ko Maria Ringa, he wahine
no nga whakapapa totika tonu o Nga-Puhi. He tuahine is
no Waikato, i haere tahi nei me Hongi me Rev. Kendall ki
Ingarangi.
I muri tonu iho i te marena ka hiki nga tokorua nei ki
te Pei-o-Pureti; noho rawaatu ki Maketu. Ka whanau nga
tamariki. Tokowha nga tane kotahi te mea wahine. I
marena te mea wahine kia Geo. Simpkins (Hori Himikini) o
Whakatane. Kotahi ta raua tamaiti he wahine. I marena
tenei kia John McAlister (Makareti) o Whakatane ano, na,
ko ahau te hua ko te kai-tuhi. Otira kei Maketu mai o te
tau 1823 ki tenei ra, papanga iho nga uri o Te Tapihana e
ora mai nei.
Hoani Makareti
(John McAlister — Sergt. of Police, Parnell. )
NGA KUPU A ANARU KANEKI
TE MEA NUI AKE I ANA MIRIONA
R. T. K.
He ingoa Anaru Kaneki (Andrew Carnegie) kua rangona,
•e te ao katoa, ko Kaneki hoki tetahi o nga tangata whai moni
o te ao, a kua tuwhaina e ia te nui o te moni hei painga mo
nga iwi maha. Kua kiia ia he muriti-mirionea ara he tangata
i nuku ake ana moni i te kotahi miriona pauna.
Na Anaru Kaneki te kupu he mea whakama rawa te mate
mirionea o te tangata. Ko te tikanga o tana kupu na te
kaiponu hoki, na te apo, o te tangata, i mate mirionea ai
ara i kutia te putea, i kopakina "te paahi a Marakaia' kaore
i whakatuwheratia ki te tangata. Ki te nui rawa hoki te
moni i tetahi tangata kei te iti i etahi atu.
I tino mohio Anaru Kaneki ki nga painga katoa i puta
mai nei i te nui moni — te mea e wawatia nei e te nuinga o
te tangata — kaore rawa tetahi hiahia kotahi ona i hapa; otira
i kitea e ia tera ano he mea kei runga ake i te moni, he mea
e kore rawa e whakawhitia e ia mo nga miriona katoa e taea
e te tangata te whakahaupu.
I a Anaru Kaneki e tamariki ana i mahi ia ki tetahi tanga-
ta rangatira, ko Kanara Anihana te ingoa. Ko te tino whaka-
ngahau a Anihana ko te korero pukapuka ara nga tino puka-
puka. I matakitaki Anaru Kaneki ki tenei ahua o tona ranga-
tira, a i whakaaetia hoki ia kia. tae ki te ruma pukapuka.
kaumatua nei ia ka puaki i a ia enei kupu: —
|
|
6 70 |
▲back to top |
70\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Tihema 1st, 1931.
"Nana ahau i mohio ai ki te pai nui e ahu mai nei i te-
korero pukapuka. E kore rawa e whakawhitia e au tenei
taonga nui mo nga miriona katoa e puranga i te tangata.
Kaore he pai o te ora i te ao ki te kore tenei. "
"To him I owe a taste for literature which 1 would not
exchange for all the millions ever amassed by man. Life
would pe quite intolerable without it. "
—(Harper's Magazine. )
Whakarongo ra e nga tai e wha ki nga kupu a te muriti-
mirionea, ara, "Kaore he pai o te ora ki te kore tenei" ara
te korero pukapuka, "Life would be quite intolerable, without
it"—without a taste for literature. E hua te tangata ko te
moni te huarahi mai o nga pai katoa; ki a Kaneki ia ko te
korero pukapuka te mea tino pai, pai atu i te puta moni.
Ko te hunga kua hohonu nei te rukuhanga ki te taketake
o te korero pukapuka e mohio ki te tikanga o nga kupu a
Anaru Kaneki. E ahei au ki te ki e mohio ana au ki te
tikanga o ana kupu, ko te korero pukapuka hoki taku tino
ngahau. Ko tenei tu ngahau e pa ana ki te hinengaro, ki te
wairua o te tangata.
Ko nga pukapuka e korerotia nei ko nga pukapuka a nga
tohunga o te. reo Ingarihi, ora. a Hakipia, a Korimete, a
Wordsworth, a Tennyson, a Dickens, a Scott, a Macaulay, a
George Elliot, a Robert Louis Stevenson, a Thomas Hardy
me era atu tohunga; ehara i nga pukapuka taru kikino nei, e
whakaminamina nei i te tangata kia mahi i te kino. Miharo
ai au ki nga tamariki o Te Aute ki te kore e ngakau nui ki
tenei huarahi o te hari nui whakaharahara. Ko te tino wa e
pai ai te korero pukapuka kia noho mokemoke te tangata.
Ko nga korero a nga tohunga o te reo Ingarihi ara prose
and poetry kei te akona e nga iwi katoa o te ao: kei te whaka-
akona ki nga kareti. Ki te kore te tangata e inoino ki enei
korero e kore ia e kiia he tangata matau he tangata i ata
whakaakona.
I rongo au ki a Timi Kara i te tapapatanga o te iwi
Kotimana ki a ia i to ratou taenga ko ona hoa memo ki
"Erinipara, te putahi o tera iwi. I te mate o tetahi o ona
hoa ka whakaritea inana tetahi o nga whai-korero. I tona
turanga ki runga ka tatakitia e ia tetahi o nga korero a
Rapata Purana, to pukorero o te iwi Kotimana: —
"Flow gently, sweet Afton! among thy green braes.
Flow gently, I'll sing thee a song in thy praise. ''
''Ata rere ra, e nga wai reka o Awhana \_\_ ou parenga
matomato,
Ata rere, a maku e waiata ou pai.
I a Timi e korero ana i nga kupu nei ki a matou ka moe
ona kanohi ano kei te hari nui tona ngakau me o matou, o
nga kai-whakarongo.
|
|
7 71 |
▲back to top |
Tihema 1st, 1931. TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_71
Ko a taua nei waiata me a taua nei korero hei a taua
anake, hei o taua nei marae anake, e kore e akona e nga
kareti nunui o te ao, a i te mea kei te ngaro haere to taua
maoritanga e ngaro haere ano hoki a taua nei hanga, a apopo
heoi ano te wahi e kitea ai hei roto i nga pukapuka a te
pakeha.
E koutou ma kua mohio nei ki te Reo Ingarihi rapua
kahatia te taonga i kitea nei e Anaru Kaneki, i kiia ra e ia
kei runga noa ake i nga tini miriona pauna, i kiia ra e ia ki
te kore tenei kaore he pai o te ora i te ao Pohiritia nga
tohunga nunui o te ao kei roto nei i a ratou pukapuka—
pohiritia hei hoa tuturu i nga wa katoa. E haere mai ratou,
e moe tahi me koutou ahakoa he pananaki noa o koutou whare.
He tokomaha nga tangata nunui o te ao kaore i tae ki
nga kareti nunui, ehara i te B. A., i te M. A., i te L. L. B.,
engari na te ngakau kaha, na te manawa nui, na te u ki te
korero pukapuka i kake ai ratou. Kaore a Te Taute i tae
ki nga kareti nunui; i timata ake ia i te huahua o raro rawa
a eke rawa ki te puhi-kai-oreore. I tu ia hei pirimia mo
Niu Tireni, hei tumuaki mo te Kooti Hupirimi. Kaore pea
he pirimia o Niu Tireni i tae ki nga kareti. Ko te tino kareti
tenei o te ao katoa ko te korero pukapuka.
I te whakaaro nui o Anaru Kaneki mo tenei take kua
whakaturia e ia he whare pukapuka ki nga wahi katoa o te
ao hei whakaako i nga iwi katoa. Ko tenei ano te take i
tuhituhia ai enei koiero he karanga i nga tamariki kura ara
i nga tangata katoa kia timata te ngaki i te mara o te korero
pukapuka, hei whakaako i te tangata, hei whakaranea i nga
whakaaro, hei whakangahau i te wairua.
[Kua whakamaoritia ano e au etahi korero a Hakipia, a
kei te whakamaori ano au i tetahi korero pai ana hei titiro
ma tatou ki te matau ra o te tohunga ki te ata whakatakoto
i te kupu engari ia ko te tino painga o nga korero a Hakipia
hei tona reo ake. Ko Manu raua ko Tiwana Turi nga tangata
i ata whakamihi mai ki a au mo taku whakamaoritanga i nga
korero a Korimete mo Te Kai-kauwhau Pae-ra-uta—na konei
i ngahau ai ki te tuhituhi i nga korero a nga ihumanea o te
pakeha. ]
TE MOANA I KAURIA E TE KIORE
(Ihaia Hutana).
Ka puta atu te tangata ki waho, ka titiro atu ki te moana
marino, ka kitea atu hoki te tutumaiao i te paewai o te
rangi: ka puta te whakatauki nei:
''E! te moana i kauria e te kiore mai i Hawaiki. "
Ki te rangi o te whakatauki, i kau tonu mai te kiore i te
moana mai i Hawaiki. Ko te korero tenei a nga pakeke. I
te hekenga mai o te kiore, he mea whiri nga waero ki te
whiri a Rauru mai i Hawaiki. E toru nga kanoi o te whiri.
Ki te matara tetahi, etahi ranei, i te whiri ka mate era.
|
|
8 72 |
▲back to top |
72\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Tihema 1st, 1931.
Ka hua te tawai ara nga kakano, ka heke mai te kiore
me te manu. Kaore e u noa ki te akau-roa ki te tua-whenua
ranei engari ki nga pua whaka-whenua i whangaia ki nga
tapu uruuru-whenua. Kia wehea rawatia te tapu katahi ano
ka eke atu ki te pua kakano. Kaore tenei kiore e tomo ki nga
whare i hanga e te tangata. Kaore hoki e kai paru. Kaore
ano hoki te kiore e wera i te ahi, te manu ranei. Kia eke ra
ano ki nga pua kakano, kia wehea te kiore tapu ara tuatahi
o te tawhiti hei whakahere ki te Atua, katahi ano ka pa ki
te waia tangata—ka tahuna hoki hei huahua.
E ai te korero ko Takitimu te waka—he waka tapu.
Ehara i te mea ko nga tapu upoko-ariki engari ko nga tapu
nui-hangerengere, i tuturu iho nei i te ihorangi me te tomai-
rangi i roto i nga kapua e whakaki ana i te rito tangata i
runga i te moana.
Ehara i te mea kei te tapu o tenei waka taku matohu i
te whakatauki e mau i runga ake nei, engari kei nga whaka-
marama ara:
Te Kotahitanga o te Kiore.
I whiria rawatia nga waero ki te whiri taura paapa, kauria-
mai ai te moana. E tika ana te patai: Nawai ra i marino ai
te moana, i u mai ai tenei Kotahitanga ki uta,
He Mea Uaua Te Whakakotahi.
Ko tetahi me uaua ko te kotahitanga o te tangata i runga
i te tumanako ki te ora. Ina hoki i inoi rawa a te Karaiti
ki tona Matua, "whakakotahitia ratou me taua e kotahi nei. "
Ahakoa no runga nga whakamarama i te kotahitanga o te
whakapono, te tumanako, te aroha; noho wehewehe tonu te
tangata. Ko enei nei hoki nga kaupapa o te kotahitanga o
te Hahi, kaore o nga hahi.
Kotahitanga Tiriti o Waitangi.
I noho te Paremete o te Kotahitanga o te Tiriti ki te
Waipatu, i te tau 1892-93. Ko nga kaupapa whenua i taua
wa, ko Puketitiri, Tarawera, Maungaharuru, Tutira, Wai-
marama, Porangahau, Manawaangiangi, Otawhao, Waikopiro,
Tamaki. Ko te Paipera te tapiri. I whakaaraa te Kawana-
tanga, te Pirimia me nga Minita.
Ko nga iwi i puta ko Waikato me Taranaki ara e mohio-
tia ana ko nga whare whakakeke, kaore i kotahi. Ko nga
putake i puta ai, he Kotahitanga ano ta Waikato. Kua tae
a Tawhiao ki Ingarangi i raro i te Tiriti. Kua wawahia te
Motu kia wha wahanga. Kotahi kia Tawiao Waikato, kotahi
kia Topia Turoa Wanganui, kotahi kia te Wheoro Ngapuhi,
kotahi kia Hori Ropiha Tairawhiti i raro i te Tiriti.
Whakakotahi i nga Rangatira.
I tu te hui whakakotahi i nga rangatira ki Parihaka, i
te tau 1896. Ko te Whiti ko Tohu ko Tomoana ko Taitoko
nga mangai korero.
|
|
9 73 |
▲back to top |
Tihema 1st, 1931. TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_73
Tomoana: He tiki mai tenei i a koma. Kua noho te
Paremete. Kua tu te Kawanatanga o nga iwi o nga Motu e
rua i raro i te Tiriti o Waitangi. Ki reira tuku ai i te mahi,.
i te maha, i te Kawanatanga ki a korua.
Te Whiti: Ana korero ko nga tukinotanga i te Whanau-a-
Iharaira, me te tukinotanga hoki i a ia. I mea ano ia,
whakahokia te taonga o te tangata. E hoki ki tou maori-
tanga, ka titi i tou raukura ara mo te karakia o nga tipuna.
Tohu. I tautoko i ta te Whiti. Whakahokia atu te tao-
nga o te tangata, he taonga pirau. Kua tukinotia te Motu.
Ki te kite koe i te manu i runga i te peka, ki te rere, ko te
wheoi o te peka e kitea atu kua ngaro te manu.
Taitoko: He tautoko i te Kotahitanga, i raro i te Tiriti.
Ahakoa tangohia mai te kumara pirau i te ma, whiua ake te
pito pirau. Ki te toua te pito ora ka tupu ano. Mo te manu.
Kia mahara, meake te wa kua hoki mai ano, kua mau i te-
mahanga-tu-tu.
Kei te mau tonu toku mohio ki tetahi peruperu me tetahi
waiata: —
TE PERUPERU
Haere atu ki Manga-reporepo i a ha !
Ka heke te kiore, a ka heke te kiore
E waina ha ?
He aha kei roto atu ? a he nihinihi;
He aha kei waho mai ? a he kiritapa;
He aha kei otapa ? a, he kea he hea. ha !
TE WAIATA
Ka tito au kia Kupe, e ngau ki Hauturu.
E ngau ki te whare, ki nga puke ahua pohewa,
E takahi ki tawhiti, e ngoto ranei ?
O niho ki reira; tena te kai,
Ka riro te pae ki Hawaiki
Ki te tipuranga mai o te kai he kiore e
Ko tenei waiata no runga i a Tainui. Kei tetahi kupu e penei
ana—
' Te ihu o Tainui, te waka o Hoturoa, naana i homai ho te kai
ki te ao-marama.
Ko Manga-reporepo he roto nui kei Hawaiki, he nohanga no
te kiore.
E kore e taea te korero nga tini whakatauki mo te tangata
i tangohia mai nei i te kotahitanga me te matauranga o te
kirehe.
Ina ra kua titaha te ao katoa. Kua rangona te reo ta-
ngata e tangi ana, e aue ana; i te kore mahi, i te kore kai.
Kei te aue hoki nga kai-hautu, i te kore moni. A, he aha ra
i kore ai e kotahi? He aha i kore ai e piri etahi koata ki te
taha whakakotahi ai? Tetahi taonga uaua. Titiro atu ki te
e*
|
|
10 74 |
▲back to top |
74\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Tihema 1st, 1931.
Pooti o Ingarangi. Ehara i nga kai-hautu engari na te reo
o te tangi, me te aue nui, ka wawaro haere atu i roto i nga
kapua o te rangi. No tenei ra kua kotahi nga Ropu maha o
Ingarangi ki te rapu taanga-manawa mo te Iwi nui tonu.
Te whanau ma: ko toku tumanako kia whakakotahi hoki
koutou. Tirohia nga ahuatanga o nga wa ka huri kua korero-
tia ake nei, ka whakatopu i a koutou kia kotahi. Kaua e
riro i te kupu whakapati mo nga mea kei te ngaro atu, he
moemoea tera engari te whakakotahi i a koutou mo nga mea
kua mohiotia me nga mahi kua wharaha nga hua i naianei.
NGA TANGI MAATUA-A-IWI.
(Rev. M. M. Tumatahi, Whaka, Rotorua. )
E tautoko ana i nga tangi me nga poroporoaki mo o tatau
aitua maha i hinga i nga marama ka taha i puta ai i roto i
Te Toa Takitini Nama 3 o Hepetema ka hori etahi, i puta ai
hoki te waiata poto ra "Ka riro ra ia te momo o te tangata,
ka mene ki te po" ana ra e hinga mai ua, e hinga atu nei.
Kaore hoki e taea te pehea. Kaore e taea te tataku a katoa.
Kia kotahi he miringa atu kia ratou—Haere ! Haere!! Haere
ra!!!
Ina e rua nei aku e whakaatu ake hei tapiri atu ki ena.
Kua hemo a Te Wetini Pekatitoki. I a ia tenei mea a
te wehi, te ihi, te whakamataku, mai i ona tupuna, heke iho
nei kia ia. I eke rawa kia ia tenei kupu "E whakatenetene
ana, e whakapanepane ana ki te hoa o Te Whatu kia Te
Rangikatukua ki Te Pekatitoki kia Tuhourangi. "
I whakaturia tenei tangata hei kai-karakia mo Ngati
Tahu, Ngati Whaoa, Ngati Tuwharetoa, kaati no te huringa
nei o te tangata ki te whakahaere Hatana ka haere hoki raua
ko tona wahine rangatira no te Arawa nei i te tira nui me ta
raua whanau katoa.
To raua urunga atu, tu tonu atu tenei tangata hei pihopa.
I a ia hoki etahi tino kakahu atahua. He tangata marama
ia, he tau hoki, a, ka mau te wehi. Ka timata tona kauhou,
ka ki atu ahau kia mau ia ki nga kupu a Ratana i ki ai "Te
Mihingare nooku. Nga Haahi e karakia ana ki Te Atua
nooku; no reira kia mau ki tou haahi ki tou haahi. "
Koia tena hei turanga waewae mou. Ka mau hoki ahau
ki taua kupu. Te kupu whakautu a taua tangata "E ki ana
o koroua a pa ano ma te upoko pakaru, katahi ka hoki ai. "
I mohio te ruruhi a taua tangata ki tenei korero, a taea noatia
te matenga o taua tangata. He nui te tangi kia ia "Raama,
ano ko Rahera e tangi ana ki ana tamariki kihai i pai kia
whakamarietia notemea kua kahore ratou. ' Kaore he haki
Kingi e iri ana. Na Ratana katoa nga haki. Ahakoa te nui
o to ratou tangi o to ratou pouri, tapaea ana mai maaku e
tanu taua tupapaku, te timatanga tae noa ki te mutunga.
|
|
11 75 |
▲back to top |
Tihema 1st, 1931. TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_75
I runga i te pai, i te marama o nga Ratana ka tukua mai
nei ma ta koutou mokai nga whakahaere katoa.. Na reira e
Ngati Tahu, Whaoa, tae ki to tatou kuia kia Pehia tena
koutou katoa mo koutou i uhi i ahau ki tenei honore whaka-
harahara.
Noho mai i kona i runga i te ngakau tumanako ki nga
kupu i horahia hei whakarongo ma te rahi ma te iti, hei
awangawangatanga i roto i nga whakaaro i a tatou ano e ora
nei. Kaua hei waiho i ta to tatou koroua i ki ai "A pa ano
hei te upoko pakaru. "
E hoki i te wa e ora ana, kia mohio ai koe ki o mahi ki
o haere taea noatia te mutunga.
Ko Piri Haana hoki tenei kua riro. Pera ano te wehi o
te tangata me tera. Koia tetahi o nga tangata i uru nui ki
roto i nga mahi nunui o Te Arawa nei. Hei matua tenei
tangata kia Mere Hooro, tumuaki o Hukarere. I moe atu ia
i te wahine ki Taranaki, katahi ka hoki mai ki Tuhua noho
ai, a ka uru i te tira haere ki nga tikanga Ratana. He roa te
wa e pangia ana ia e te mate, a ka hemo. Otira i te mea ka
mohio iho ka mate ia ka puta tona kupu "I te mea kua mate
ahau i muri nei kia u ki to tatou whakahaere
Ka mate, ka mauria mai e Ngai Te Rangi, ka moe ki
Mourea. Tetahi haere nui. I rokohanga au ki reira o ka
korerotia nga kupu ohaaki a tangata nei, katahi ahau ka tono
kia homai maaku nga karakia me te nehu, ka whakaetia e
te whare mate atae noa ki nga apotoro me nga Ratana katoa,
i runga i te rangimarie. Naku i tanu tenei rangatira ki Te
Awahou. E Ngaiterangi, nga Ratana, nga apotoro, te pouaru
tena koutou kataa te hunga marama, te hunga -whakarongo
ki nga kupu marama i uhi ai hoki tenei honore ki runga ki
tooku tinana e kore nei e taea te whakaaro. Na reira, noho
mai ra i runga i te tumanako i te whakapono i te aroha. E
kore e taea te whakawareware o enei mea katoa e whaka-
miharotia nei. Otira nui atu nga Ratana e riro ana maaku
e tanu haere, na reira kia ora mai ano nga Ratana o enei
waahi. Kei konei anake pea tenei hua? Kanui ra te aroha,
akona, whakamaramatia manaakitia o tatou whanaunga i
runga i te ngakau tumanako whakapono, me te aroha, te
mea nui rawa ia ko te aroha.
ROPU REIPA
(Ihaia Hutana).
Ko te kaupapa mo te Taha Maori ko te
1. Tiriti-o-Waitangi: Ko te wa e tu ai te Ropu Reipa hei
Kawanatanga, ko reira whakaarahia ai lie Roera
Komihana, hei uiui i nga mate o te Iwi Maori.
2. Te Kaunihera Maori: Ka whakakahoretia te Whare-o-
Runga, ka whakaturia atu he Kaunihera Maori.
Kaati i enei
|
|
12 76 |
▲back to top |
76\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Tihema 1st, 1931..
E te whanau, nga mokopuna, aata titiro iho. Kia mate i te
hinengaro ka hikoi atu ai. Ko te kaupapa nei e whakaatu
ana i tona wa. Ko te wa ra ano e tu ai te Reipa hei Kawana-
tanga. Kei te marama tona ahua: he waka e hoe ana ki te
tahora hi ai. Kia mau ki o koutou tinana. Kaua e tukua hei
pononga ma te kupu i roto i te whakaata.
Kua titaha te ao. Ko te haruru o te tangi—te aue nui,
o te tangata—te iti, te rahi—nga mea e ngote ana i te u—
nga mea e whanau ana mai.
So tetahi mea whakamiharo ko te whanautanga mai o
tetahi Kawanatanga Huihui i roto i nga ropu o te Whare
He mea tino hou. Kua peke ki waho kua kore e pai ki te
Kotahitanga o te Kawanatanga. Ehara i te mea i puta mo
nga putake e ora ai te iwi, engari he whakaaro mo ratau ake.
I tumanako ahau kia riro ko te Kaupapa o Niu Tireni
hei kaupapa mo te ao. Ahakoa kore he moni kei nga whaka-
haere tika, rangimarie o te Kotahitanga o Whoopa raua ko
Kooti.
Titiro ki te pooti o Ingarangi, kaore i tu i te kaha ropu,
tangata ranei: engari i te kaha whaka-wairua, i roto i te kaha
o te whakapono o Ingarangi.
No koutou enei tipuna a te Wheuriuri-o-te-rangi me
Warakihi. Kei te pito rawhiti" o Raukawa o raua pa. Ka ki
atu a Warakihi kia hui mai raua ki tona pa. Ka ki mai a te
Wheuriuri: "E, hei korero whakatu mau e Warakihi, hei
karotapapa ma te Wheuriuri-o-te-rangi. " Kaore i roa ko te
taua a Ngai-te-Upokoiri, Ngati-Whiti, Ngai-Tama. Kahoro
te pa. Ka mate a te Wheuriuri-o-te-rangi.
No koutou ano enei tipuna. Ko Pareihe kia te Hauwaho:
Whakatika ki runga ka haere taua. Waiho to taua kainga
hei kainga riri. Ma taua e titiro mai ki te auahi. Kaua e
tukua kia pungarehu, ka tiki mai ka tinei. Ka utua e te
Hauwaho: "Nou tou ope hei aru tira au. " Ka ki atu a
Pareihe, kaati ra e noho hei whakautu mo taku ahi, e ka mai
ra i te Whiti-o-Tu. Katahi ano ka maro te haere a Pareihe.
Kaore tonu i rupeke atu ki Nukutaurua, i te ara tonu a muri
e haere ana; ka pokia e nga iwi. Ka horo a te Pakake. Ka
mate a te Hauwaho o koutou matua.
E te wahau, te whenua, o te tangata ke. I okea ake i
raro i te one-pipipi. Ko Heretaunga te kainga, ko koutou
nga uri.
He nui no toku whakapono ki o koutou tupuna, ki o
koutou matua i mahue ai au i a koutou. I pohehe he taonga
ngawari te kotahitanga. Titiro ake kua tu nga hoia. Kua
rarangi nga pu-repo a te Reipa hei tukituki i te Kotahitanga
a te mate whanui. Kia watea koutou i tenei. Kaati ano ma
koutou hei te ngakau papaku. Kumea iho i te koha, te aroha
o era wa hei karo i te mate o enei nga wa. Na konei hoki i
|
|
13 77 |
▲back to top |
Tihema 1st, 1931. TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_77
korerotia ai: "Maana, Naana nga korero; Maana e tapiri te
mea tika. "
"TE KUPU I WHAIAO. "
Rev. M. M. Tumatahi.
Kua tata mai ano te ra pooti. Kua whakaingoatia ano a
Pita Moko. Ina to maua pooti: —
Rawake — Paeahi
Kanea Awhea Ngahoa
Pango Kahuwaero Ngatomokanga
Ringitanga Tumatahi Rakitu
1 1 !
Rahere — Manahi Tamati Moko
Rev. M. M. Tumatahi Pita Moko
I te pooti ka hori nei, ka tae mai a Pita Moko ki te kawe
mai i te kaupapa o tona pooti ara i te Tiriti; ko te mea ranei
i whakahaua e Ratana kia haina nga tangata ki raro i te
maru o Ihowa o nga mano, tane wahine, tamariki ka kotahi
te iwi maori. Ki Te Atua he mea hanga noa te tiriti ka ora.
Mehemea ko tenei tiriti, kaore ahau e pooti kia koe, notemea
e takahi ana koe, koutou i te kupu a Ratana kia kotahi te iwi
maori, e ono tekau mano nei me nga rau te iwi maori I te
hainatanga e rua tekau ma wha ano mano te hainatanga. Ka
haere a Ratana ki te ao, ka ki ia me haina ano. Te haina-
tanga e toru tekau ma wha mano. Ka ki ia kua tae ia ki te
putake mai o te tiriti i Ingarangi, kua kite ia kua mate te
tiriti. Ka tika tenei ki notemea kaore te iwi maori e kotahi
ana, ko te hawhe anake i haina, me pehea te tiriti na e ora ai,
a ka whakapakari nei nga Ratana ki te whakatu mema mo
ratou. Kaore nei hoki te iwi Maori i kotahi ki raro i a Ihowa
o nga maoa kua ki nei a Ratana mutu ake taana whawha ki
te tiriti. Tirohia ana korero i te Whetu Marama nama 3, 6, 7.
No reira e Moko nowhea tenei tiriti e kawea rei?
Mehemea ko ta Ratana e whakahau ra, kaore e arotia
atu. Mehemea he whakaaro maori, kaati e mahi i ta koutou
mahi.
Te whakautu a Moko kia hoki mai ia i te kauhou haere
ka hoki mai ai iu ki te whakautu i te patai.
I tu a Mita Taupopoki ki te tono kia Moko kia tu mai ki
te whakautu i nga patai Kaati kaore i hoki tenei patai. E
whanga mai nei ano matou tae mai ki tenei ra. Katahi pea.
Kia kaha ra te puru i to pu. mo to tae rawa ake kua whai
paura hei pupuhi mau, me te titiro mai i nga patai kia whaka-
tikatikaia mai te whika e 38 mano o Te Whetu o te marama
kua hori tata ake nei, notemea i te haina tuarua e 34 mano.
He rawaho ke hoki era.
|
|
14 78 |
▲back to top |
78\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Tihema 1st, 1931.
E ki ana a Ngata maata whakakorikoria te Tiriti o Wai-
tangi kei tahuri ake ka ngau i a tatou, notemea kaore hoki
ia i te mate pera me ta Ratana e ki ra kua mate. Kei te ora
tonu taua Tiriti. Ara nga moana o Te Arawa, me etahi atu
keehi ua te Tiriti o Waitangi i hura ake.
Kei te tautoko ahau i taua kupu maata whakaorikoria
kei huri ake ki te ngau i a tatou.
Otira ka tika koutou kia whakaohooho kia ora mai ai nga
kupu me nga niho e mea ake ra: —
(1) Ka pirangi nga Maori ki te hoko i o ratou whenua me
hoko ki te Karauna ara ki Te Kawanatanga.
Kaati kaore tatou i te pirangi ki te hoko ki te Karauna he iti
rawa no taana moni, engari nga pakeha rawaho he nui ke.
Otira i to tatou hiahiatanga ki te hoko ki waho, kua takahi
tatou i te ture, ara i te Tiriti o Waitangi. Mo hoko ke hoki
ki Te Karauna, ka tika.
(2) Kia rite te ture mo nga pakeha me nga Maori.
Kei te u ai ke te taake i nga pakeha i nga Maori, kaore hoki
tatou e ki atu ana ki te Kawana ''E kei te he te penei. Me
rite tonu ano te taake i a matou ki nga pakeha. " Ko te tino
reo o te Maori, kia kaua tatou e taakengia. Ka puta nga
rongo ture taake, kua timata te aruaru ki nga mema Paremata.
Kaati i te mea kei te rika katoa te Mangai ki ona whoa-
koata me ona haina koata ki te hapai i te taonga nei, akuanei
rite pu ai te whakaaro o nga Ratana e ta e Pita Moko, i temea
ra kua kaha te mahi ahuwhenua o te maori. Me pehea hoki
e ea ai nga moni a te Kawanatanga. Akuanei me whakaoho
Te Tiriti o Waitangi kia maranga ona waahi katoa ara kia
rite te taake i te pakeha me te maori. Ka kore ra e ea, ka
hoatu ki te karauna i te tuatahi, ka tahi ra pea ka ea te whaka-
aro ki Te Tiriti nei kei aku hoa. Ina ra, mei kore te ture
ki te tiaki mai i a tatou moana me a tatou kai, kua kahore
noatu ma tatou. He aha ianei te he o te ata noho, whiriwhiri
marika i mua o te rerenga.
KI NGA IWI O TE ROHE POOTI O TE TAI-RAWHITI.
Tena koutou i o tatau aitua maha. Tena hoki koutou i
te ahua o tenei wa, he wa pakeke, he wa i whakamotitia ai
nga mea katoa. Kei te pa enei mate ki nga topito katoa o te
ao, ko te rara o te pakanga nui kua hori ake nei. E kore e
taea te ki na tenei ahua, na tera ahua, i te maha noa iho o
nga putake mate.
Na era ahua ka whakaarohia kia whakakotahitia nga ropu
e rua i roto i te Paremata, ara nga ropu nunui o nga mema e
tauriterite ana o ratau whakaaro. Ka kowhiria i roto i aua
ropu he Kawanatanga, e tu nei i naianei. Ko au o te taha
Maori i karangatia ki roto ki taua Kawanatanga.
He tika he tau pooti tenei, ko te tau i whakaritea e te
ture mo tera mahi. Otira i te wa i whakakotahitia ai nga
ropu e rua ra, ka kiia kia nukuhia atu te pooti mo tetahi tau.
|
|
15 79 |
▲back to top |
Tihema 1st, 1931. TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_79
kia whaiti ai nga whakaaro ki te kimi, ki te whakahaere
tikanga hoki mo nga mate o te takiwa nei. No muri ka
whiriwhiria, ka kitea he pai ke kia whakahaerea te pooti i
naianei, kia tu rawa ake a he Kawanatanga, e tu matua ana
i runga i te tautoko hou a nga iwi pooti. No te 11 o nga ra
o te marama nei ka mutu nga mahi o te Paremata, ka whaka-
aria e te Pirimia te ra pooti, ara hei te 1 o nga ra o Tihema
mo te taha Maori, hei te 2 o nga ra o Tihema mo te taha
pakeha.
He whakaatu tenei ki a koutou kei te whakaaria ano au
mo te tuunga mema o te Tairawhiti, he kai-tautoko no te
Kawanatanga kua hui nei ki raro i a Whoopi (Forbes) raua
ko Te Kooti (Coates). Kaore e maha nga whakamarama i
muri i tena whakahua. Kei o koutou aroaro nga ahua katoa,
te pai, te kino, nga mea i oti, nga mea i hapa. Ka 26 nga
tau e tu ana au i te tuunga mema nei i runga i te awhina a
te nuinga o nga iwi o te rohe pooti. Tera nga mea hei ki
mai kua roa rawa tenei wa e tu ana. Kaore e taea e au te
whakahe ta ratau na korero pera.
Na te roa e tu ana, na te tumau o te tautoko a te hunga
pooti ki au, ka whakawhiwhia e nga Kai-hautu o toku taha i
roto i te Paremata ki te tuunga Minita mo te Taha Maori, ki
te tuunga Minita hoki mo Rarotonga.
Ko to te tangata ahua ki nga mahi me tu tuatahi i roto i
tona ake iwi. i runga i ta ratau tautoko. Na Ngati-Porou
au i whakaara ki te tuunga mema, ehara i au i tono, engari
na aku rangatira maha kua tata te ngaro ki te po, na aku
tuakana hoki. Kua whakawatia i era atu pooti te kupu
whakapae a etahi, kei toku iwi anake toku painga. Ko toku
iwi hoki kei te ki kei te whenua anake oku painga. Kaati me
waiho pena tonu ma ia iwi e korero he painga ranei kaore
ranei, a ka whai ai te ahua o te pooti i reira. Ki te korerotia
oku he. he nui noa atu, he tangata tonu hoki. Engari ma nga
mea ano e kino ana ki au mana e korero. Haunga nga mea
tarawhare. Engari ka korero i nga he ka titiro ano ki te
tahu o nga mahi i roto i nga tau ka toru tekau nei.
Ka tae ki te wa i whakaaro ai a Te Kooti, i a ia e tu ana
hei Pirimia, kia whakawhiwhia ki au te tohu e mau nei, te
ingoa Ta, he mea ata whakahoki e au ki toku whare ma reira
e whakaae mai kia tangohia tera manaakitanga a te taha
pakeha. Ka tae ki te wa i tonoa ai au e Te Waari kia tu i
te tuunga Minita Maori i ata korerotia ano i roto i a Porou-
rangi whare, na Ngati-Porou i whakaae. E hoki ana ki te
putake mai. Ehara i te mea kei te kuare te whakaaro ki te
titiro i te ahua o tenei whakatipuranga. Kei te kite tonu,
a kei te rongo nga taringa. No mua iho te whakataetae o te
whakaaro tamariki ki nga mea o te ao. Mei kore hoki e pera
kaore e tipu nga mahi. Tera ano te wa hurihanga o nga
tikanga o te ao, ka whakaputa tona tangata hei korero i nga
korero e rite ana mo te wa hou, hei whakahua i ngu mahi e
|
|
16 80 |
▲back to top |
80\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Tihema 1st, 1931.
rite ana mo taua wa, hei arahi hoki i nga whakaaro o te iwi.
Eo te wa i a tatau nei he hiku no te mea i timataia mai i te
tau 1914. He pai mehemea kua tae ki tona takeretanga. I
te taupatupatu o te ahua o nga mea katoa ka mea te taha
pakeha.
(1) Kia kaha tonu te ropu i roto i te Paremata hei whaka-
matua i muri o te Kawanatanga.
(2) Ko nga tangata hei Minita mo te Kawanatanga hei
nga pukenga, tautohito, o tenei momo mahi.
Ko te kaupapa whanui a te Kawanatanga e tono nei ki
te iwi kia tautokona ia hei pupuri i te waka kei tikoki; he
moana tuatea te mea hei hoenoetanga.
Kaore ano au i mohio tuturu ko wai te hoa tautohe moku,
•engari mo te tupono o te tauwhainga koia i tuku atu ai au i
te panui nei.
Heoi,
Na to koutou hoa,
A. T. Ngata.
TE RONGOA MO NGA MATE O TE AO.
Ko te mate nui o te ao inaianei he kore mahi, a i kore
mahi ai he kore moni hei utu i nga kai mahi, hei utu hoki
i nga taonga i nga kai; i te kore moni ka heke te utu o te
huruhuru, o te miiti, o te pata, o te tiihi, o te hua rakau—
ko enei hoki nga kai o Niu Tireni hei tukutuku ki era atu
whenua.
I te whai-korero a Dr. Winnington Ingram, te Pihopa
o Ranana, i tona taenga ki Kanata, i whakapuaki ia i tona
whakaaro ko te rongoa mo te mate o te ao me whakahoa nga
iwi o te ao i runga i te whakapono me nga mahi hokohoko
taonga. Ko te take mate o te ao he hua no te whawhai ara
na nga tahua moni raupatu. E utu ana a Tiamani i te moni
nui mo te raupatu, me Ingarangi e utu ana i te moni nui ki
Amerika me era atu iwi i uru nei ki te whawhai. Ki te ki
a te pihopa me whakakore katoa nga nama a nga iwi, a tetahi
ki tetahi, a ma tenei e hohoro tonu ai te maina o nga iwi,
e nui ai te moni hei hokohoko taonga a tetahi iwi ki tetahi
iwi. Ina hoki i tenei tau. i runga i te kupu a Huuwa.
tumuaki o Amerika, kua whakakorea nga nama whawhai a
nga iwi mo te tau kotahi.
I ki ano te pihopa ki te taumaha tetahi iwi ka rongo nga
iwi katoa no te mea i runga i nga tikanga hokohoko, e hoko
atu ana e hoko ana mai nga iwi katoa na reira ki te kore
moni tetahi iwi kua puta tera iwi ki waho kua kore e tango
i nga taonga a era atu iwi.
Ko Tiamani te iwi kua pekerapu engari kei te rapu
tikanga a Ingarangi me etahi iwi i tetahi huarahi e ora ai
|
|
17 81 |
▲back to top |
Tihema 1st, 1931. TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_81
Tiamani. Ko te hiahia ano tenei o te pihopa o Banana kia
horoia nga nama a Tiamani me a era atu iwi katoa.
K. T. R,
He tino korero na Paoro, kai-tirotiro o nga kura Maori,
i nga takiwa e haere ana ia, ko Te Aute kei runga o nga kura.
ahuwhenua katoa o Niu Tireni, kura Maori kura pakeha ranei.
TE OPE WAIATA O TE AROHA.
(Rev. B. Rangiaho, Porangahau. ).
Tenei te mihi atu nei nga morehu o tenei kaainga o
Porangahau ki te Ope Waiata o Te Aroha i haere mai nei. ki
te awhina i a matou mo runga i nga mahi o te Haahi. Kaore
tenei ope e warewaretia e matou katoa. Nui atu te mihi ki
nga mahi o te po nga waiata, nga poi, nga waiata maori,
pakeha, me nga haka taparahi a nga kaumatua i mahia e
nga tamariki, nga himene, me nga mahi whai, kei te miharo
katoa matou nga Maori me a matou pakeha. He mea tino
hou nga mahi waiata maori, te whaka-wairakautanga hoki ki
io te pakeha ahua, tino whakamiharotia ana. Tetahi huihui-
tanga waiata, mahi ngahau pai i kitea ki enei waahi. Mo
nga mihi o te Ratapu. Kei te mihi atu hoki ahau te minita
o tenei waahi mo te ahuatanga o nga waiata nga himene, nga
ritani otira mo nga mahi katoa i mahia e te Koea i taua
karakia nui o te awatea. Katahi ano ka penei te ki, te tapu,
me te whakaaro kotahi i roto i tenei whare. Kei te mihi atu
mo tenei whakaohoohotanga i to matou pariha. Kia ora rawa
atu. Kaati tena. Kua whakapa mai hoki a Taketake kia
tukua atu he mihi a nga Ratana kia koutou mo te whakaae-
tanga kia riro ma koutou katoa nga mahi o te Karakia Huihui
i ki ai Te Poho-o-Kahungunu i enei iwi; he whakarongo ki
nga hapai himene a Te Koea me era atu mahi i mahia e ratou,
tae atu hoki ki nga kupu whakawhitiwhiti, mihimihi a nga
kaumatua. Tenei te whakamiharo nei i roto i te ngakau me
nga tumanako kei roto. Kia tau nga manaakitanga ki runga
i Te Ope Waiata o Te Aroha me ona kaumatua katoa. Tane
mai, wahine mai.
Kia ora Rangiaho. Tatou ! Tatou ! Hoatu te taikiu ki
to Rangitira. Ina to pao: —
" TE OPE WAIATA O TE AROHA. "
Rangi: —"Mexicale Rose. "
(P. H. T. )
Porangahau karangatia ra
Te Ope Waiata o Te Aroha,
I haere mai nei ki te awhina
I a koutou e karanga ake nei "Haere mai"
Whakakotahitia mai ra tatou
Ki taumata o 'Tino Aroha'
Waiho ake nga makenutanga, "engari"
Tatau! Tatau e !
|
|
18 82 |
▲back to top |
82\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Tihema 1st, 1931.
E Kere Tipi Whakairo 'iro'
Me Kani Nga-kauri o Te Marae
He Take Matua Kuru i a Reupena,
He Itau nga Ki-reka na Hutana "Hiehie !"
Nga-rongo Pongi o Te Wahanga
Kei te Paaro Kahukiwi mo Te Ua
Te Hiahia ke o Te Atua o Rangi-a-ho "He aha?"
Tatau! Tatau e!
He ingoa tangata nga mea kua rainatia na Tena e nga
toa o te motu, reia he rangi pai tenei mo te karawhiu i te
ringa, i te arero, i nga mea katoa, e mama ana hoki te hoatu
he kupu e rite ana mo tou marae mo tou marae.
Nga Ta-kaka Aruhe.
He tikanga tenei hei titiro iho ma te iwi, ka pa atu
tenei ki oku karanga maha i roto i te pa i Ratana. Ka whaka-
aro tetahi kaumatua ki te whakataka ohu hei tope i tona
waerenga, ka huihuitia e ia tona iwi, ka whakahautia kia
topea te waerenga ra: kaore i roa te whakatikatanga atu kua
oti. Katahi ka mau te kaumatua ra ko nga takaka aruhe, ka
whakaropu haere, ka hoatu ki tena, ki tena, o te hunga mahi.
Ka raro te whakawhiwhi, katahi ka ki atu ki te iwi mahi.
Ko nga tupeka hiharehe ena ma koutou, taihoa ka whaka-
tinana, a enei tau e heke iho nei.
Kaati, kua rau, rau atu nga tau o tenei kororotanga, kua
mate he whakatupuru ranga, kei te tatari tonu nga uri ki
aua tupeka hikarehe. Kua uiui ahea ano ra.
Waihoki, i aahia tetahi mahi whakatuputupu moni i
Ratana i nga wa e kaha ana nga mahi, ano taua mahi i puta
mai i roto i nga mahi ki te Atua, a, ka kire he uiui o te
hinengaro whakapono ki Te Atua, he tika ranei, he pewhea
ranei; heoi ano he tika katoa, kei ngakau rua hoki. Ka he
nga homaitanga a te Wairua na reira ko nga mea i mana-
wapatia e te ngakau, whakaputaina katoatia atu ana ki waho,
ku homai nga riihiti ara nga kupono i homai nei e te Kotahi-
tanga. He tataki rau, he tataki mano, he pauna ra hoki mo
te tau; e pu uri nei, e pupuri mai ra, e pupuri atu ra, ka
tekau tau etahi e pupuri ana ka nui atu etahi; kua matemate
etahi me a ratou kupana, he aha te aha.
Otira ki te waimarie etahi o koutou e nga morehu, kia
makara a nga whakatupuranga e tumai nei ki etahi o koutou
hia, o koutou whanaunga. Kua kiia tenei mahi ehara i a
Ratana engari na etahi o nga kai whakahaere. Aera hoki I
puta mai era whakahaere i te wa e hau ana mahi. I reira ano
te Atua e titiro ana ki nga mea tika, ki nga mea he, na reira
kei nga hoa-Ahea ano koutou tirotiro ai a enei ahuatanga. E.
hoki ki te whakarite i taua kupu ra "Kia mau ki tou haahi,
kia mau ki tou haahi. " Me kaati te tito kua kotahi te iwi
ki te haahi o Ratana; Kua puawai nga mea katoa: Kaore e-
tika kia pena!
|
|
19 83 |
▲back to top |
Tihema 1st, 1931. TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_83
Engari me penei "Kia kitahi te iwi maori, tane, wahine,
tamariki ki raro ki a Ihowa o nga Mano, katahi ano ka ora
mai te Titiriti o Wai tangi, ka puawai nga mea katoa.
Ko tenei e 34 ano mano kua haina ki te kawenata tuarua;
I te kawenata tuatoru kia haina mo te haahi Ratana e 7 ano
mano kua haina, ara kua makere iho i te 34 mano ki te T mano
ano. E tika ana kia pataitia tenei patai E tika ana ranei e
7 mano kei te haahi Ratana? Tirohia nga tangata i i pooti
ki nga mema Ratana, a ko te nuinga o taua hunga he rawaho
anake. Kaati kei te nui hoku te makere haere mai o taua
hunga ki runga i te whakahau a Ratana i nga timatanga o
taua whakahaere kua tena ki tona haahi, ki tona haahi.
Kotahi ano ra hoki kei aku whanaunga te kupu inaianei
kia koutou e ata wawae ake nei i roto i tooku hinengaro moke
noa pea ara ko tenei. E hoki ki te haahi na ana i wawae ake
te ururuatanga mai i o tatou tupuna tae mai ki tenei ra.
Titiro atu ki to tatou Kingi! Manaakitia o koutou Minita,
kia whakamahara kia tatou, e te iwi kua kiia nei he morehu,
rauhitia te taonga, te oha a o koutou koeke, kaati nei nga
kupu no te ngakau e tangi atu nei o to koutou mokai.
|
|
20 84 |
▲back to top |
84\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Tihema 1st, 1931.
KIA KAHA RA TE AWHINA MAI I
TE TOA TAKITINI
Mo te taha ki ta tatou Pepa: ko nga whakaarohanga
nei i whiriwhiria: —
1. Me whakamatau ano ki te ta ta tatou Pepa te Toa
Takitini.
2. Me timata hou atu te katoa e tango ana i te Pepa.
3. Me whakahoki iho te kohi a-tau a te tangata ki te
6/- i te tau.
4. Me whakahoki iho nga wharangi o te Pepa ki te 12.
Ma te maha atu o te hunga tango i te Pepa i te 500 e
whakaaroa ai ano te whakarahinga ake i nga wha-
rangi.
5. Ki te taea me tere te tuku mai i nga whakaaro (kohi)
i mua atu o te putanga tuatoru o te Pepa kia whai
manawa ai hei taki i te Pepa.
6. Me whakamatau iia kai-tango ki te tiki atu kia kaua
e iti iho i te rima kai-tango hou.
7. Ko nga rongo-korero me nga reta me penei te tuku
mai: —Nga Etita, Toa Takitini. P. O. Box 300,
Hastings.
8. Ko te oranga mo te Pepa me tuku mai ki te Tari o te
Pihopatanga. Me penei: — The Secretary, Diocesan
Office, P. O. Box 227, Napier.
Tukua mai a koutou mahi ma TE PEREHI nei e mahi. Kei te
ngawari, kei te pai hoki nga mea katoa.
Na Nga Etita,
Rev. Hakiwai me P. H. Tomoana.