|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 100. 01 December 1929 |
|
|
1 1921 |
▲back to top |
TE TOA
TAKITINI
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Nama 100 HASTINGS Tihema 1, 1929
Kia hikirangi Te Rau tokowhitu a
Te maioha mo te Kauhanganui
he rahi ke ta Komou pepa
i tenei putanga!
Kaore he toa takitini i a hanuere.
"Kia whakata ake maua "
Kia harikoa
mo te Kirihimete me Te Tau Hou
Na nga etita
|
|
2 1922 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Te Toa Takitini
Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau,
Me penei nga reta "Te Toa Takitini, " Box 300, Hastings.
1922 TE TOA TAKITINI Tihema I, 1929
MERE KIRIHIMETE
Kei te anga whakamua te whakaaro o te tokomaha ki te
wa e whakatinana ai te maioha nei — MERE KIRIHIMETE!
He wa "hari nui, " he wa harakoa. Mei kaua te tangata i
whakahua i tenei maioha kua riro ma nga mea hanga e wha-
kahua. Ko te nui whakahara tenei o tenei ra.
He tokomaha pea e whakahua ana i tenei maioha, kaore
e tino aro he aha te tino tikanga o aua kupu. Kia taua ki
te Maori, ina na to taua mohio mo taua ra, me ona tikanga: —
(1) He wa hakari, tona nui o te kai. He wa harakoa, whak-
auru tahi nga mahi inuinu. He wa whakaatuatu i nga pueru pa-
pai i riro mai i nga mahi raumati. (2) Ano nei he hurihanga
tau ki tenei i te kaumatua nei. Ka inihi ki a ia kua tae ora
ki tetahi atu kirihimete. Ka tautaparia he "take" hei whak-
ahuihui i te tangata. Ka whakapau te kaha o te hunga naana
te ra ki te tango i te kai nei, kia ingoatia ai ratou.
Engari ra, kua ahua mohio te Maori. Mohio penei na: ana
ano tetahi mea kei te akiria e ia i tere makona ai ki te kar-
angara kirihimete, ahua hui maori nei. Kua kore i kaha ha-
mama te waha ki te karanga whanui i te kirihimete. Kua
mohio ki te nui o ona taumaha. Kua whaiti te karanga. A,
he wa ano ko ia anake me taana whanau ki ta ratou nei kir-
ihimete.
Ko te mea e patu nei i ta te Maori, me ta te Pakeha hoki
pupuri i nga whakaritenga o te kirihimete, ko te mahue o te
ngako ara o te Mea Ora o nga whakaritenga o taua ra. He
nui rawa ki te taha whakateao — te kakai, te inuinu, me te
porewharewha noaiho. He iti rawa ki te taha whakatewai-
rua — te karakia whakawhetai, te maioha rangimarie, te hari
whaka-wairua.
Otira, tera etahi e mea, he aha te Hari Wairua? Ko te hari
wairua: he hari i runga i to mohio ki te kaupapa i harakoa
ai koe; he hari i whanake i roto ake i a koe, ehara i tetahi
mea o waho i whana kia puta mai ki waho. I hari wairua a
Hana mo tona whiwhinga i taana tamaiti i a Hamuera: "E
whakamanamana ana toku ngakau ki a Ihowa" etc- I hari
|
|
3 1923 |
▲back to top |
Tihema 1, 1929. TE TOA TAKITINI 1923
wairua a Rawiri: 'A kanikani ana a Rawiri i mua i a Ihowa. "
I hari wairua a Himiona, "Katahi e te Ariki ka tukua to pon-
onga" etc. I hari wairua "te ope o te rangi....... e mea ana,
kia whai kororia te Atua i runga rawa" etc.
Na, ka kite ai tatou, ko te hari wairua nei: KO TE ATUA
I TE TUATAHI, KO KOE MO MURI. Ki te tika tenei, ka
tika te katoa o au whakarite i nga tikanga o te RA KIRIHI-
METE.
TE RA KIRIHIMETE:
He ra hari, harakoa mo te whanautanga o te Tama a
te Atua ki te ao. I hari nga mea katoa, mai te rangi tatu iho
ki te whenua. He hakari tenei i puritia e te Haahi Karai-
tana o nehera, a mohoa noa nei, engari kaore i te ra kotahi.
I mea a Keremeneta o Arehanaria ko etahi pupuri ai i te 20
o Mei, ko etahi he marama tuturu i mua mai. Ko te wahanga
rahi o te Haahi o te Rawhiti i hui i tenei ki te taha o te Hak-
ari o te Whakaaturanga, ki te 6 o Hanuere, no te mea i kiia
ko te ra tera i iriiria ai a te Karaiti. Na te Haahi o Konotin-
opera (Constantinople) i whakahurirapa taua ra mo te 25
o Tihema, katahi hoki ka tangohia e era atu Haahi, a ka tae
mai nei ki a tatou. Ko te Haahi ia o Aminia mai ra ano e
pupuri nei i taana Kirihimete i te 6 o Hanuere.
Ahakoa te tohipa o nga whakarite o mua mo taua Ra Kiri-
himete engari ko te Ao Karaitiana o naianei kua tango ko te
25 o Tihema taua RA. Ina ra e whia ake hoki ra ko te 25 o
tenei Tihema. Ka pehea ra tau whakanui i tau Kirihimete?
Ina na, ta nga Anahera: — "Kia whai kororia te Atua i runga
rawa, kia mau te rongo ki runga ki te whenua, me te whak-
aara pai ki nga tangata" Ina ano, he Atua Ia, ka tango nei
i te ahua tutua o te tangata. Piripai 2. 6—8. Ka whanau ki
ro tepara. Ruka 2. 7. Ka rawakore noaiho. 2 Kori. 8. 9.
Enei katoa i pa ki te Tama a te Atua, mou moku te take. He
aha ra ta taua mona?
Me hari noa? Kaore pea e nawhe. Me pera pea i ta nga
MAKI, me mawhera nga taonga hei whakatinana i te hari,
ara, hei awhina i nga take i whanau mai ai Ia ki te ao nei.
Ko aua taonga, ko au whakahere i te wa o te Kaingatahitanga
Tapu. Ko tenei te karakia nui o te RA o te Kirihimete.
Tena koutou! Mere Kirihimete!
KIA MAHARA KI "TE TOA TAKITINI
Ko te putanga whaka mutunga tenei o te pepa mo Te Tau
Tawhito, na reira ka puta nga mahara ki nga kai tutu korero
mai, ki nga kai tango i te pepa, ka mahara ake kia whakaput-
aina atu nga mihi me nga 'taikiu' maha, aroha hoki kia koutou
katoa mo te nui o te manaaki. Katahi ano ka penei te nui o te
|
|
4 1924 |
▲back to top |
1924 TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1929
tautoko a te iwi i ta koutou pepa. Nga Kai-Hautu o tena
haahi o tena haahi nga iwi kaore i matau he pepa Maori ano
ta tatou kua rongo, kua kite, kua tango. Tenei e pukai atu
nei nga mihi nunui, nga kupu tautoko, nga tumanako kia piki
rawa te maha o nga Kai tango, me te pai hoki o nga korero
ako, arahi, tohutohu, whakamarama e tukua tikatia atu ana
ki te tangata takitahi, ki te hapu, ki te iwi ranei ahakoa Maori,
pakeha ranei, e puta ana ranei aua whakamarama i roto i te
pepa, na a koutou mihi mai ka kitea iho te manaaki, no reira
ka mihi atu kia koutou katoa: —
I roto i o tatou tutukitanga ki nga pouri me nga mea whaka-
mamae i te tinana me te hinengaro i te tau tawhito ka whaka-
hemo, nei, kia whiwhi koutou katoa ki nga manaakitanga a
Te Rungarawa i nga ra o Te Kirihimete me nga Tai Whakaki
o Te Tau Hou tae noa ki ona Tai Timu.
Kia Aroha tetahi ki tetahi. Nga whanau, nga hapu, nga
iwi, nga ropu, nga huihuinga tangata tukua mai a koutou
whakaaro ngaro, a koutou whakaaro makoha, mou ake. mo
koutou ranei mo era atu ranei ma ta koutou Nupepa nei ara
ma Te Toa Takitini e whakamarama takitahi, whanui ranei.
kei tahau, kei ta Nga Etita i kite me pera, ka horahia peratia
ki Te Motu.
He koha nui hoki mehemea koutou e tango nei i te pepa, ki
te riro mai i koutou kia rima atu tangata ma tena ma tena hei
tango i te pepa, kore e kore te tupu kaha o ta tatou taonga e
mihia nuitia nei tenei ra.
E nga Kai-tango o Te Toa Takitini, ina ta koutou mihi ki
Te Motu: —
E nga Pihopa, e nga Tohungatanga, e nga Mangai, e nga
Kaumatua o nga Haahi maha o Te Iwi Maori, e Te Maui Po-
mare, e Ta Ngata,, Tau Henare, e Tuiti Makitamara, e Riki-
hana, nga pu-korero o nga hau e rima, e nga Rito Toetoe-mata
a mea Tupunu a mea tupuna, Kia Meri Kirihimete Kia Hapi
Nuia kia koutou katoa.
PITOPITO KORERO
Ko te Kawana Hou mo Niu Tireni nei ko Lord Bledisloe.
Hei nga ra o Pepuere 1930 ka tae mai. He tino tohunga taua
tangata mo nga ahuwhenua.
Ko Honore T. M. Wilford te kai riiwhi mo Ta James Parr.
hei mangai mo Niu Tireni ki Ingarangi.
Ka ora te mare i te WOODS' GREAT PEPPERMINT
CURE.
|
|
5 1925 |
▲back to top |
Tihema 1, 1929. TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_1925 Ki te hakiri ake kua taea e Byrd ratou ko tona ropu te whakamutunga mai o te taha Tonga o te Ao. Kua tukua e nga Maori o te Pei o Pureto te 6000 eka ki te Kawanatanga, hei utu mo nga Reiti kei runga i o ratou whenua e £25, 000. Manuku rawa ake te Ope a te Ingarihi, tiaki i te whenua o te Tiamana i tangohia hei whakautu mo nga raruraru o te Whawhai Nui ka hori ka kitea e 8000 tamariki a taua hunga i mahue atu. Ko te ope Rawa a te Marikana te pahika, 15000 a ratou. E hia ra a nga tamariki nei? E ki ana a McWilliam, kai korero takiwa a Kingsford-Smith: kei te pakiha noa atu nga mea rere takiwa a te Tiamana i a etahi atu iwi o te ao. Hei te 22 o Tihema nei ka whakapangia a Rev. Rangiaho me Rev. Moana hei Piriti, ko Wanoa o Ngatiporou hei Ri- kona. No te Pihopatangata o Waiapu enei. E ki ana a G. K. Chersterton ka tino whai-rawa te tangata; ka nukuhia atu tona awangaawanga (worry)), kaore e iti iho. E ki ana a Dean Inge: —'"E tumanako ana ahau kia tino tohunga to kowhiri mahi mau. Ko te mahi e tika ana mau ko te mahi e taea e koe te mahi kia pai rawa, ko te mahi e ahuareka ai koe ki te mahi, ka koa, ka hari nga ra o tou oranga; no te mea, waenganui rawa ake o ra, ka takora noa to mahi kia koe; a ko tenei mea ko te takaro he whakapiki i te ora o to tinana. " Kua tae mai te rongo kua whakaturia a Dr. Te Rangihiroa hei Komihana mo nga Cook Islands, ara Tonga, Rarotonga. Hamoa me Nuea. Ki te watea ana Te Minita Maori he mea pai tonu te haere ki Hamoa, me kore e taea te awhina atu a Hamoa e ngunguru mai nei i te nei mamae nui mo ratou e whiua mai nei e nga whakahau a nga ture a Te Komihana. Tera ano pea ma te ngakau, ma te manawa Maori e whawha atu te hohonutanga o taua raruraru. Kua kaha rawa te mauria ake o nga korero a Ta Maui me Ngata, rereke ake i a o raua kawanatanga i whakatakoto ai. i runga i o raua whakaaro maori ake. Ki ta maua nei titiro iho nei kei te riterite ki nga ra i a Te Whiti raua ko Tohu, na reira i marama ai te hohoro o te whawha atu, kei mate turoro tenei iwi i te whakaaro nui kia kaua hei taka takahia te mana o ratou tupuna. Mehemea kei te he te takahi, me huri te wiira o te ture kia whakatikaia. Mehemea ranei kei te kore ratou i te marama, kaati me ata kawe te reo Maori me te ngakau o Te Minita ki te whaka- mariri i tenei pouritanga i runga i era motu maori e wawa- tatia nei te ngakau kia tae mai te wa e kotahi ai he reo Maori mo nga motere o Te Moananui-a-Kiwa.
|
|
6 1926 |
▲back to top |
1926\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1929
Kua tae a Huata a Turi me Te Minita ki Mohaka he titiro
i te ahua o nga whenua Maori hei whakapaunga i etahi moni
hei whakapai i aua whenua. Ka pai tena. Kia kaha mai e
Ngati Pahauwera! Kia tekau-ma-toru mano pauna tonu te
tono hei kaha, mo koutou (£13, 000. 0. 0)
NGA RETA TUKU MAI
Ki te Toa, kia ora ano. No te 26 Noema nei ka tatu iho te
ope tuarangi, te ope atau, te ope whakamataku, o te Minita
Maori ki runga ki a Tuhoe nei. A ha ha! rere ana te ihi-
ihi.
Ko te kaupapa o te haere nei. he mau mai i nga mate o Ari-
hia me tona tama, me te Makarini ki runga ki a Matatua, Te
Arawa, tae atu ki Waikato. No te 26 ka tae mai. Ka tangi i
te marae. I kaha te tangi a te katoa. No nga mihi i te po:
ka whakaatu mai te Minita, ki te mutu nga mihi, me haere
tonu te mahi a nga Komihana whakatopu paanga a Ruatoki
No. 1, 2, 3, me te hoko ki te Karauna. "Kei konei a Tiweka
Anaru Te Kai-Rehita: homai o koutou hiahia i naianei. " I
muri i te Minita ka tu te tangata ki te tapae i nga hiahia o
Tuhoe.
Ko te take nui, ko te tono ki te Minita kia whakatuwheratia
he mokete moni ki a Tuhoe katoa, hei awhina i te mahi ahu-
whenua, me whakatu hoki i tetahi Ropu hei takawaenga i
waenganui i te iwi me te Poari. I whakaaetia tenei e te Mini-
ta.
Ahakoa kaore ana nga Taitara o Tuhoe kia tatu, puku
mahi tonu a Tuhoe ki te kowhiri i tona Ropu, kia awe te mahi
tahi pera me nga Ropu o te Tairawhiti e hau mai nei nga ron-
go. Ko te Ropu tenei: —
1. Teihi Paerata,
2. Erueti Biddle,
3. Tamarehe Waewae,
4. Wiremu Tereina,
5. Tuiringa Mokonuiarangi.
No te 27 ka whakapuaretia te Whare Mahi Tiihi hou o Rua-
toki e te Minita Maori. I hui mai te toko maha noaiho o nga
upoko o nga whare mahi Tiihi, Pata, o etahi atu waahi, me te
Mema o te Pei o Pureti. He tokomaha rawa i hui mai kaore
i rikarika. Ko te kupu nui o roto i te whaikorero a te Minita
Maori, ko taana tono ki nga pakeha kia aata hanga ki nga
Maori; kia kaua e hokona nga kau weriweri ki te Maori, ara
nga "culled cows. "
I muri o te tina, ka manuku te ope o te Minita ki Whaka-
tane, ki a Ngati Awa. I taua rangi ano ka karawhiua te hoko
|
|
7 1927 |
▲back to top |
Tihema 1, 1929. TE TOA TAKITINI 1927
a Rua ratou ko tona iwi i Ruatoki. Ka kino te haere! Auwa-
hi ana te korahora o Ruatoki.
Kia ora nga Etita,
Teihi Paerata Ruatoki 3/12/29.
Ki nga Etita o te Toa: E hoa ma kia ora huihui mai ano
tatou. Tenei kei te maumahara tonu te whakaaro ki te panui
a ta tatau Pepa: tena te wa e timataria ai ano te whakara-
popotoi nga WAIATA MAORI o te Motu. No reira ko te mea
tuatahi, he whakamihi ki te Minita Maori, me tona Ropu;
mo te kaha, me te uaua ki te whakakawenata i nga taonga o
nga matua. Engari, Etita ma: puta rawa mai nei te "Nga Mo-
teatea" hou, ana- Ko nga WAIATA a etahi iwi tau ke he iwi
ke. Ko nga whakamarama, huri iho ana ano he kai oraora
taua waiata mo te iwi naana ai.
Ahua mehameha te tangata ki te haere ki runga i nga iwi
nei, i runga i te takararo o te whakamarama o etahi o nga
waiata. Na, ko te hiahia i runga i tenei tuhi atu ko tenei,
ara, i mua o te whakakawenatatanga i o tatau taonga, me
aata karanga rawa nga mohio o tena hapu o tena hapu o ngai-
taua, hei hoa mo te Minita. Me aata wananga te waiata ka
kopaki ai ki ro pukapuka.
E hoa ma ehara i te whakahe, engari he pairi no te poho
kia kawenata tika, to mauiuifi to mohio, to manawanui, e
whakapau nei koe i to kaha ki nga taonga o te Motu.
H. Thomas,
Ngati Te-Roto-o-te-rangi.
Rotorua 7/12/29.
TE INGOA NEI AOTEAROA
Ki nga Etita: E hoa ma tena korua. Kia tau ano nga mana-
akitanga kia korua e mahi mai na i ta tatou Pepa. Kia ora.
He kite iho kua nui rawa te take mo te ingoa nei Aotearoa,
na reira ka hiahia ki te tuku atu i nga korero kei konei. Ko
tenei ingoa na te wahine a Kupe i hari mai i Hawaiki ra ano.
Naana i uhi ki runga ki te Motu nei Aotea. Ko tenei kupu
Aotea e pa ana mo te ngakau pai o te tangata, ara ngakau
whakaro nui ki te rahi kai. Ka ki he pataka whakatu ake.
Ka kiia he aotea, ka ora hoki te ngakau. E rite ana ki te ku-
pu ra "He ao-te-rangi ka uhia" mo waho tera o te tangata. Ka
maru i te kakahu ka kiia he "ao-te-rangi. "
Kaati ka tae te rongo o te Ika-roa-a-Maui ki Hawaiki mo te
nui o te kai—haupu noaiho ki uta—haupu noaiho ki te moana
—kaore he mahi a te ringaringa—ma te tai noa e hari mai ki
|
|
8 1928 |
▲back to top |
1928 \_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1929 uta, ka kai te tangata, ka kai te manu, ka kai nga ngarara katoa. Na ka haerea mai na e Kupe raua ko tana wahine, me a raua tangata i raro i a raua, na ka tae na ki te Pikiparie Motu, na ka kite i te kai e haupu ana ki tonu te Motu—he paua, he kina, pupu, rimurimu, tio, hapuku, tarakihi, me era atu mataitai o te moana. Titiro ake ki uta e papaki ana te manu—te kuku, kaka, me era atu manu e tika nei hei kai ma te tangata. Na ka karangatia tena motu ko Aotea. Na ka titiro atu ki te moana o Hauraki ki tonu i te kutai me era atu mataitai, na katahi ka kumea te reo ina a AOTEROA. Na te reo i hari, uhi kaoa ki runga i tee Motu katoa, whiti atu ki te Waipounamu. Kaore he rohe o te roa, he roa hoki i tawhai mai ai i Hawaiki. Ka karangatia ko te reo o te wahine ki uta "Aotearoa, " ko to te taane ki te moana ''Nga moana a Kupe" Waiho iho enei hei karangaranga ma nga uri, mohoa noa nei. Heoi, e nga whare wananga — Kapua Rangataua, Tuhi- taare Heemi, no mua iho ano mana o te reo o te wahine. Ma te wahine e tapatapa ka tika. Ma te wahine e powhiri te manuwhiri, ka maru. Ma te wahine e hohou te rongo ka mau. Titiro atu ki te whare kii o te Arawa, ki te parekura a Hongi Hiki, he reo wahine ka ora. I mohio a Hatana he reo mana to te wahine. Tikina ana e ia patua ana ko te wahine i te tuatahi, a, na te wahine te kupu ki taana tane kia Arama, ka taka raua ki te he. I te whakahokinga mai a te Atua i te Wairua ora ki te ao, ina rototia mai ano i te wahine, maea ake ko Ihu Karaiti. Na he wahine te huarahi mai. Waihoki ko te ingoa nei Aotea- roa he wahine ano naana i tapa ki te Motu nei. E rua nga mea nunui i hanga e te Atua ki raro nei — he whenua, he wahine. Ta te whenua, he kai, ko ta te wahine he tangata ina e noho nei i runga i te mata o Aotearoa. I te hokinga o Kupe ki Hawaiki, ka korerotia e ia nga mea katoa, tae noa ki nga mataitai o te moana. Naana ano i aata tohutohu te huarahi mai mo ratou katoa. Na nga rongo o nga mataitai, ko te haerenga mai tena o Toi te Huatahi. Te taenga mai ka kimi i nga kai uta, kaore i kitea. Kua horo ke pea te tawa me te hinau i tona taenga ma. Te hopukanga atu ka kainga ko te tinana katoa o te rakau, a waiho tonu iho hei ingoa mona ko Toi Kairakau. Kaati, mo Aotea waka: Kaore i ahu mai tenei waka te in- goa nei Aotearoa. Kaore. Mehemea no taua waka te ingoa o te whenua nei kua riro ko tona ingoa ki runga i te waiata nei: — "Tainui, Te Arawa, Matatua, Kurahaupo Tokomaru, Aotea. " Ko tetahi ki te korerotia i whakatotohutia a Aotea ki Kawhia, a e tika ana me mau tona ingoa ki tetahi waahi o reira. Ana, kaore kau ana.
|
|
9 1929 |
▲back to top |
Tihema 1, 1929. TE TOA TAKITINI 1929
E hoa Rangataua Keepa, e ki na koe, kei Taranaki na te
tuturu o te maoritanga. E tika ana ano. Hui tahi pea ki
etahi whakaakoranga kaore nei e mohiotia a runga, a raro.
A te Ua Haumene, me ana whakaakoranga. Kua maroke
tera. A te Whiti raua ko Tohu, heoi ano. Na ko Ratana.
Katahi te mea rereke rawa. Kua rima nga atua ki tenei: ko
te Tokotoru Tapu, nga Anahera Pono, me te tangata. Kei-
whea mai nei!
Hakare Paraone
Ahumea Coromandel. 19/9/29
Ki Te Etita
E hoa kia ora koe
Anei nga whakamahara tanga ki nga ra i hemo ai a ma-
tou tamariki te pukapuka ka tukua atu nei i te taha o tenei.
Penei he waahi wa tea mo te perehi atu ki to peepa Toa Ta-
kitini. Ko enei tangi toru nga tangata e mohio ana Kua
tonoa kia matou kia tukua ki waho koi ngaro tonu atu koia
nei ka hoatu nei ki te taha o nga whaka maharatanga ki a
matou tamariki.
Nga tangi tuatahi i tuhia na i raro (Paretu) Koia na te
matua wahine o Rangiuia. Ko te tangi whakamutunga na—
Na Rangiuia i tuhituhi.
Ko tenei o nga tangi a Rangiuia kaore i te maha nga tang-
ata e mohio ana.
Kia ora koe
Na Nopera me Tina Rangiuia
P. O. Box 22
Tolaga Bay,
East Coast.
HE WHAKAMAHARATANGA
Kia Marie Marino
I hemo ki Te Ruapekapeka Uawa (Tolaga Bay) i te 16
onga ra o Oketopa 1929 ona tau 12
He whakamaharatanga ano hoki.
Kia Mona Hine Tinaku Marino.
I hemo ki Te Ruapekapeka Uawa (Tolaga Bay) i te 20 onga
ra o Noema 1928 ona tau 23.
|
|
10 1930 |
▲back to top |
1930\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1929
NGA TANGI A NGA MATUA O MATE RAUA
KO MONA
E tangi ana au e ki au tahi ka maheno ite rua
He mahuki tu noa ka ngaro i ona amo
Hei tu aumu atu ra e ki runga ite arorangi
I whaka haputia te kakanga ki te ngutu o te wehe
Horahia ki runga i te taupiri ko ia te ua whero e
Ki rawa atu au e "E hika ka tu taua ko runga ra
Ki ana mai tera "Puritia te toka i Whekenui
Kia mate whaka taane ai au e ki te ngutu o te pa
Taria ia ra kia unuhia i te hoe whaka kau
Rara noa ia ra ki runga ite hiwiroa e"
Ko wai o Tukota e i kainga e au
I nui mai ai ra o hara kai poke ki te makau
Te matakitaki rawa he tawhera taupoki note wai o tera
Kohe waka whakatekateka ia ra naaku ki te kahu o te wai
Kia tangi te umere ra ehara ko Uwetonga
Na Tumatanui korua e, na Hikataurewa
Na Rongotipare ra koia e whanatu na e—
Na Paretu
He rangi au e tatari he raro e manako atu
Mo aku mea ra kaore ano i puta mai
I te ra ka tau ka tu kai uta e
I te tai ka taui ka maunu mai ite hukinga
Tenei te rere nei i runga nei i runga i te au whakaheke
Ka hangai ki Hauaiti nui nei
He hangai koutou ki Hauaiti nui nei
Ko Tutehurutea ko koutou e hika ma e
Ko koe kai te ta e whakatangi ana ite hoe
Kai Te Ruapekapeka ka rongona atu e au
E whaiwha ana mai koi tutata ki uta ra
Mo te waka raia kia toia ki tahaki
Ka riri mai na koe ki taku whakeketanga e
Ko wai ka tohu iho ko te rangi tonu tenei o te mate
Ka hupeke na koe te aki to rawa iho
Ko te ngenge ra ia ka waiho nei kia au
Kuru rawa iaku iwi ite ra roa ote waru
Kia noho atu au i konei e hika e
He matihe ia nei e hoki mai ki te ihu e
Na Rangiuia
|
|
11 1931 |
▲back to top |
Tihema 1, 1929. TE TOA TAKITINI 1931
MAHI MIRAKA O TARANAKI
Kanui nga tohu kua puta, kua paaha ki teao mahi kei te
haere whakamua nga iwi o Taranaki ki tenei mahi kurutete
miraka. Kua tae hoki ki reira haereere ai, ahakoa i aria
noa te haere kei te kite kei te rongo i aua kaha ki enei mahi
me te puta pai mai hoki o te hua o te hua o enei mahi ki
nga morehu o Taranaki nui tonu.
Te hunga taitamariki i tupu ake i muri i o ratou tupuna
i a Te Whiti me Tohu me o ratou maatua kua mene ki te po
kua whawha ki te akoranga a te wa kia tapiki.
Ahakoa nga poropitanga kei te rongorongo ratou, kei te
whawha etahi, otira kanui te whakamihi mo te kitenga-a-
kanohi, a tinana hoki, e kei te ata waihotia ake era poropit-
itanga ki tona wahi tapu ano takoto moi ai, engari kei te wha-
kahaere atu i to te wa reo e karanga nei ki te iwi nui tonu
kia mahi.
I te mea kua ngawari ake nei te kitea atu a kua marama
mai nei etahi o nga huarahi hei tiki atu i te moni awhina
i a koutou, a kua noho mai nei mo tatou ano Te Minita Maori
ahakoa kua puta mai a Maui ki waho, katahi ka tika kia kaha
mai a Taranaki ki te ahiaki kia tukua atu enei awhinatanga
tika hei tautoko mai i te hunga taitamariki e takatu mai a ki
te mahi ahuwhe nua. Kua eke tonu mai tenei te Rau Tau
Hou ki runga i te Motu na reira ka mihi ki nga tohu kaha
o Taranaki.
Kia kaha. Awhinatia mai hoki ta koutou pepa maori hei
reo, hei mokai ma koutou.
E Te Whiti E Tohu! E Tahupotiki. E a ratou tamariki!
E a ratou mokopuna! E Te Iwi Nui tonu!
Tena koutou i raro i nga Mana o Koutou Maatua me o
Koutou Tupuna, maira ano!
Tapiki! Whakapurua ki ta te wa e karanga noi "Haere
mai ki ahau e koutou katoa e mauiui ana. e taumaha ana,
maaku koutou e whakaokioki. "
A MORIKAU WHAAMA
Kanui te koa mo te taenga mai o te ripoata kei te kaha
rawa te whaka haere penei o nga whaama a te iwi. No te
wa i haere ai Te Minita Maori ki Taranaki ka peka atu Wan-
ganui, a koia tenei tetahi o nga take nui i whakatakotoria ki
tona aroaro. He nui hoki ana kupu whakakaha i te ropu
taitamariki o Wanganui mo runga i te mahi i taua whenua.
Ko te nui o taua poraka i te tuatahi 15, 776 eka a no muri nei
ka whaka hokia tetahi wahi ki nga maori. Ko tenei poraka
i wehea nei hei paamu no Morikau Nama 1 no Ranana, no
Ngarakauwhakarara.
|
|
12 1932 |
▲back to top |
1932\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1929
I hoatu taua poraka ki Te Poari hei mahi paamu, me kore
te hunga taitamariki i Wanganui e kite rera tu mahi ka
whawha atu ki te mahi pera.
Kaati he nui nga ahuatanga o te he o te whakahaere tanga
i taua paamu i nga ra tuatahi, katahi ka uiuitia te ahua a
ka kitea nga wahi e ngoikore ana o te whakahaere, a i roto
i enei tau tata nei ka timata te piki haere o te pai, tupono
ai hoki te pikinga o te utu o te wuuru katahi ka tino pai rawa.
I a Mahehe 31st 1929 ko te £32. 133. 6. 8. Kaati apiti atu ki
tenei ko te moni a Te Aotea paori £ 7. 189. 6.
Otira ko nga moni me nga ahuatanga o te painga ake o te
whenua i runga i nga taiapa, whakapai i nga ngahere, karai-
hetanga, te wai, mahinga rori, nga whare e £32, 280, 12, 8.
Ko nga kararehe e £16, 496, 13, 0. (hipi kau, hoiho, koati).
Nga mihini kei runga e £849. 9. 2. Ko nga hipi kei runga
10, 937 i a Maehe 31st, 1929. Ko te wariu £12, 824, 17. 0. Ko
nga hua i puta mai i nga hipi £5, 364, 9, 10. Ko te huinga
atu ki nga wuuru ka piki te hua ki te £10, 197, 3, 0. No nga
kau te hua i puta mai i a Maehe 31st. 1929 £1. 724. 13. 3.
Kaati i tino kitea te kaha o te pikinga ake o te hua i raro
i nga whakahaere hou. Ko te tumanako kia pera tonu te
kaha haere o te piki o nga mahi. Kei te topea e 400 atu ano
eka i tenei tau. E 5, 000 eka kua watea, a kei te toe 6, 907
eka hei whakapaitanga. Ko nga tangata no ratou tenei when-
ua e 2, 059. No enei tau kua hori ake ka whakaturia to ratou
komiti Maori hei whakahaere i to ratou taha, kaati nui atu
hoki to ratou mataara ki te whakaatu i nga mea e pouritia
ana e ratou, a na to ratou kaha, ka nui nga mea kua takoto
marama inaianei kaore nei i marama i mua.
TE PIHOPA O AOTEAROA
(Taanga Manawa Tomoana)
Kia tau ra ano pea a koutou whakariterite me te ingoa nei
Aotearoa e Rangatana ma, ka tahi ano ka tau te remu o Te
Pihopa ki raro! E taea te pehea! E Keremeneta e tangi
nei ki to Upoko-ariki, waiho atu i kona haere ai, mahi ai,
whakarata ai i to iwi. apa he mahi iti kia moea te po! Engari
inoi tahi tatou kia hoatu, kia ringihia atu he kaha mau-roa
ki runga i a ia kia purata tonu ai, kia momona tonu ai, ana
mahi me ana kauhou ki te iwi me kore taua e waimarie ki te
tae ki te haora e kotahi ai te hapai a to iwi maori i te hoe
o Te Whakapono. Kei te heke atu to taua nei whetu, kei te
whakaata ake tera whakatauki ra kia taua "Ka pu te ruha!
Ka hao te rangatahi!" He whanuitanga ringa noa hoki te
marae kua homai hei koringa mo taua, e piri mai ai nga
|
|
13 1933 |
▲back to top |
Tihema 1, 1929. TE TOA TAKITINI 1933
kupu waiata a ratou ma e mea ra: —
"A taua tatari hoki anei!"
"Katahi nei hanga kino na Te Atau!"
etc. etc. etc.
Otira mehemea kei te pera o whakaaro, he mea pai ke kia
whakapaua te kaha me te hinengaro ki te kaainga nei me te
iwi, i te whakapau atu ki nga motu nei haere ai, ki te hui
pihopa.
Ka eke tenei ki runga i nga motini maha o te Ao Mihingare
e tautoko nei kia haere a Aotearoa ki te Kauhanganui. He
whakamarama tenei i nga mea i kitea iho roto i oku mohiti-
Nga Kai-arahi Nunui, Nga Kai-Hautu o Te Rau-tau Hou ko
Ta A. T. Ngata mo te taha kia 'Hiha' a ko Peneti kua kiia nei
ko Aotearoa mo te taha Wairua o Te Iwi Maori. Kaore ta
'Hiha' i memene nga paparinga mo te kupu whaka-kiingi i a
ia mo Hamoa, engari i kakati nga niho kia noho ia ki roto
tonu i tona iwi waihanga ai i nga paruarua me kore e tupu
matomato te iwi i roto i ona ra taki-itiiti rawa e toe nei.
Ko raua tonu raua; he Minita mo nga Mea Maori tetahi.
he 'Minita' ara ko te Pihopa o Aotearoa.
I o raua ra e Ngata ana tetahi, e Peneti ana tetahi, na raua
tahi ano i whakarite o raua whakaaro kia kaua hei te pakeha
he pihopa i roto tonu i nga meneti, tekina ranei o te mahinga
i taua take nui, ka whaiti tahi, a tino pai hoki, taua putake.
Kei te whakamoemiti tetahi me tetahi, me to iwi nui tonu i
tenei ra; a kei te takahia nga marae o te motu e tetahi me
tetahi o raua. He mea whakamiharo tenei.
Heoi ra ko te patai: — Nawai i penei ai? Ma wai hoki
ka penei ano? Te whakautu "Ma raua anake. "
TE AITUA I OPOUTAMA
No nga marama timatanga o te tau nei i mate ai tetahi
tangata i roto i nga mahi kawanatanga i Opoutama, i horoa
e te kohatu i roto i te 'koare. ' Ko taua tangata nei ko Par-
aone te ingoa no Heretaunga nei i haere ki nga mahi kawan-
atanga ka pa nei ki tenei aitua. Kaati he nui te roa o te wa
i whakahaere ai te ahuatanga mo tona wahine me a raua ta-
mariki, ara kia whai whakaaro te kawanatanga. Kaati i runga
i te kaha me te manawanui o Bob. Tutaki ki te whakahaere
i taua tono i runga i tona turanga mangai mo te hunga mahi,
ka puta te mahara a te kawanatanga kotahi mano pauna
(£1000) ma taua pouaru me ona tamariki.
Kanui te whakamihi o Te Toa mo tenei ahuatanga. E kui
koutou ko tatou tamariki. Kia kaha ki to koutou rangatira-
tanga i roto i tena aitua. Kua mate to koutou matua, me ara
|
|
14 1934 |
▲back to top |
1934 TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1929
ake hoki i roto i a korua tamariki he 'Tetekura' waimarie
ake i to tane kua wehe atu i runga i tena huarahi he.
E whakaatu ana tenei i te pai o te whakaropu haere i a
tatou i tena wahi i tena wahi ahakoa he aha te iwi, te hapu,
te naahi, nga whakapapa ranei, na reira e nga Toa Takitini,
e nga kai korero o to koutou pepa, tohaina enei tu ahuatanga
ki o tatou marae maha, a ka awhina mai i tenei o koutou pa-
tu-watawata hei reo hei mokai pikau mo a koutou whakaaro
maha mo nga tikanga e piki ake ai te iwi ki te maramatanga
ara rawa ia mo Te Whakapono.
TE MATE TAIPOPIWA
Kei te hakirikiri ake kua ngau haere ano te mate Taipo-
piwa nei kei roto o Heretaunga otira o te mutu katoa. E
wha nga mea kua tae kei te hohipera, engari kore ano he mea
i tangohia atu; e kiia ana na te mahi pokapoka nei i penei
ai te ngawari o te paanga mai. Kua whakahautia ano kia
pokapokatia nga tangata o Heretaunga nei. Ko te hiahia
kia ngawari te iwi ki te tuku i a ratou me a ratou tamariki
kia peratia. Te hunga i marama ki to ratou oraititanga i
nga tau e toru ka pahemo nei, i haere ai a Takuta Te Rangi-
hiroa, me nga mema o nga Kaunihera Marae, me a ratou
Naahi ki te pokapoka haere, otira i Heretaunga rawa
nei me Te Ratana pa. e tika ana kia ngawari rawa mai mo
tenei putake. Na konei ka whakaatu kia manaakitia mai
nga Takuta nga Kaunihera Marae, nga Naahi e haere ana i
roto i nga rohe koira te putake.
Hei aha te whakarongo atu ki etahi tu pakeha maori ranei
e whakatoi ana ki aua mahi, ko te ora mo te iwi e ata whaka
aaro, ka manaaki i tenei whakahau-
"TE MANU KAIRAKAU E PATUA I WAHIKE"
"TENA KO TE MANU TAUPUA E PATUA I TE KAAINGA
(Na P. H. Tomoana)
He whakatauki enei i whakahuatia e Pareihe i mua tata
atu i tona hekenga atu ki Nukutaurua me nga iwi o Heretaunga
nei i te mea e pokia ana ratou e nga taua maha o te mutu e
whakaeke ana ki te tango i Heretaunga hei kaainga mo ratou.
He poroporoaki ka puta enei kupu atahua i tenei kaumatua.
E tika ana hoki kia whakatepea etahi korero e peka ana ki
enei tu korero hei whakaohooho haere me kore e mauria e
etahi o tatou hei whaka-wairakau mo nga pitopito korero.
I raro tenei whakaupoko ka watea he whakaputanga i nga
pa whawhai i patua ai nga iwi o Heretaunga nei e nga iwi
|
|
15 1935 |
▲back to top |
Tihema 1, 1929. TE TOA TAKITINI 1935
whakaeke me nga pa hoki i taea e nga iwi o Heretaunga nei
te tawhai atu.
Ko te mea na ana i whakamama te whakaaro ki enei tu
korero na-te-mea kua eke nei tatou kei runga i te wahanga
o te tau tawhito e kiia nei ko Te Raumati, e whakatama-tane
haere nei nga puawai atahua o i ahua, o ia ahua, i whaka-
wairua ake nei i te koanga o te wa, te kaupeka o te tau na
ana i wani te ao rau rakau, te ao kararehe, me te ao wairua,
ka hoki whakamuri te mahara ki nga ra e houkura ana te
mana tangata, e rangona ana nga reo reka o Te Waonui-a-
Tane, me ana matohu mo nga ra kei te heke iho, e whakak-
oromaki i tena kaumatua ki tana i tumanako ai ki tana i
hiahia ai i tupu ai te ngakau mataara i roto i o ratou nei
ra mo nga po kai, mo nga po korekore, mo nga taua kei te
haere, e ruke atu ai i nga mea hua kore, e whiu ai i nga ko-
pura whai oranga mo nga ra kino kei te heke iho ki roto i
nga pataka.
Ka waiho ake nei enei ra hei whakawhaititanga i a ratou
mahi me o ratou pa hei whakaatu ki nga toenga morehu o
tena waka o tena waka i enei kupu atahua "Te Manu Taupua!
Te Manu Kairakau. " Kaati ka marama nei i a tatou enei
kupu whakamarama, ka timata ake ki nga pa.
Te Roto-a-Tara: —
Koia tenei ko te pa o Rangitane me Tara i te wa ka riro i
a raua te mana o Heretaunga nei. He mokopuna raua na
Whatonga me Tangowhiti. Kei te tata tenei pa ki Te Aute
Karaeti, he moutere kei waenganui o te Rototara moana. E tae
ana nga tamariki tuatahi o taua kura ki taua moutere, ka
kite i tenea mahi a te pititi, waina, e tupu ana. Kitea ai
hoki te angaanga tangia i ro-te-wai i nga tauranga waka. E
kiia ana i te takiwa e karapotia ana taua pa e nga taua, pehia
ai te tahaa ki raro i te wai kia kore ai e uru he hamuti kiroto
Ma tenei ahua e riro ake ai he wai purata mo te tahaa.
E piri tata ana tenei pa ki nga whenua i tukua hei kura mo
Te Aute Kareti e Ngai Te Whatuiapiti ara e Te Hapuku ma
kia Mita Hamiora Wiremu.
Na nga whakane-nene me nga tauwhainga ki nga mana
rangatira i roto o Turanga ka wehe mai a Taraia raua ko Te
Aomatarahi ki Heretaunga nei, a ko tetahi tenei o nga pa i
noho ai raua ko Te Rotoatara.
Otatara: -—
I te pa nei a Rangitane me Tara e noho ana ka rangona atu
kei te haramai te matua a Taraia raua ko Te Aomatarahi, ka
tohutohu a Rangitane kia Tara "E He toa tenei iwi e hara-
mai nei!" "Ka whakatauki a Tara" Tutu te kahawai o Ko-
pututea, ka whanatu Tara nei ka pao. "
He pa nui tenei, kei te kitea tonutia: karinga i nga pare-
pare me te nui noa iho o te mahinga i taua pa. e toru rau
|
|
16 1936 |
▲back to top |
1936 TE TOA TAKITINI Tihema 1. 1929
eka pea te rahi o tenei pa, kaati riro atu i te matua o Taraia
raua ko Te Aomatarahi. No tenei te hinganga, hinga katoa
nga pa o uta atu, ka whati a Rangitane kitawahi o Manawatu
Akitio: —
Ka haere atu a Te Aomatarahi ma te taha moana ka tu-
taki kia Tara. He whana ta tetahi! He whana ta tetahi!
Nawai ka whati te taua a Tara ka watea te mana o Heret-
aunga nei kia Taraia raua ko Te Aomatarahi a tae noa mai
ki te wa i a Te Whatuiapiti, he uri no Kahungunu, i pare-
kereketia mai i roto o Turanga-
Wheao me Te Rotoatara: —
No nga ra ano i a Te Whatuiapiti ka nohia enei pa e rua.
Ko Wheao roto tata atu o Te Hauke te kaainga o Te Hap-
uku kei reira nei a Hori Tupaea raua ko Makuaiterangi e
noho ana, me nga iwi o Te Hapuku He tangata atahua a Te
Whatuiapiti he tangata toa hoki. Otira no te rironga mai
o tona wahine o Te Kuramahinono ka tupu he ri-riri ki wa-
enganui i a Kahungunu ki Te Wairoa, ka heke mai ia ki Wa-
irarapa. Rokohanga atu e pakanga tonu ana a Rangitane
me Kahungunu, ka whakaekea ko Wharemauku, ko Waing-
awa he pa-horo, he parekura.
No te pakanga i Wharemauku ka kitea te toa o Te Wha-
tuiapiti, ka korero a Hikawera "E ta ma! Kaua hei tukua
kia pungarehu te ahi e ka mai ra tiki atu ka tinei. Whaka-
hokia ta tatou tamaiti ki te kauanga i Hianganui, kia tiwhana
te atua nei tiwhana i runga i te umu i taona ai a
Tunui a Takaha. " Ko Hianganui he whitianga kei runga atu
o Whakatu e tata ana ki Te Kohupatiki, kei runga atu o Tan-
enuiarangi.
Ko te hokinga tena o Te Whatuiapiti ka tae mai ki Akitio,
e whai ana ano nga uri o Rangitane, katahi ka whakatakina
e ia kia tae ki Marotiri kia kotahi te patunga i nga matua
nei. Kei roto hoki tetahi wahanga i te pa i Marotiri.
Marotiri: —
Ko tenei pa kei te tata ki Porangahau me Otautane, he
pa no Irakumia he uri kia Rangitane.
Tae rawa i a ia te whakataki o tera, ope e whai ra i a ia
ki te taha o te pa, katahi ka rere ki mua o te ope
whakawhaiti ai i tena mea i te huata, tuatahi, timata mai
tetahi pito tae noa ki tetahi pito. Tuarua, ka huri ki tetahi
taha, timata mai i tetahi pito tutuki noa ki tetahi pito. Ka
miharo nga maatua ki te toa o Te Whatuipiti. Ka hinga
Rangitane ka whati ki roto i te pa. Ka karanga ake a
Irakumia "E ta tirohia ake to taua iramutu, ka kawe ake
ki au. " Katahi ka ui ake a Te Whatuipiti "Ko wai tena? A
he aha te tohu?" Ka karanga iho tera" He urukehu. Kei
waho tonu te karihi. "
|
|
17 1937 |
▲back to top |
Tihema 1, 1929. TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_1937
Ka kitea ka tapahia te upoko ka mauria atu me te karanga
atu ano 'Ina tikina mai" Karanga iho a Irakumia "Mauria
ake" Ka karanga ake tera "E! Kaore au e haere atu kei mate
au i a koe. " Ka mea iho era ''Kaore koe e mate i au. " Ko te
haerenga atu o Te Whatuiapiti ka hoatu te upoko o Tupito.
Katahi ka tuku te ihu o Irakumia kia Te Whatuiapiti, ka
mau tena rongo. Koia te whakatauki e mau nei tae maiki
tenei ra "Te ihu tuku mai i te po. "
Ka hoki mai a Te Whatuiapiti ka tae mai ki Pukekaihau.
Pukekaihau: —
I konei ka tutaki ki nga rangatira o Heretaunga
kia Tupokonui raua ko Tupaka e roherohe ana i to raua
kaainga, katahi ka whakaohotia e Te Whatuiapiti, ka oma te
tokorua nei, ka whiti atu i te awa o Tukituki i raro atu o
Te Waipukurau, ka karanga ake kia Te Whatuiapiti "Ka
mutu ano to maua maunga i a koe "Ka kapo atu te ringa o
Te Whatuiapiti me te karanga atu "Hoatu ra! Tena te rito
toetoe mata a Hine-te-moa te haere na-"
Kaore hoki i roa te whitinga atu kua mau era, patua iho
ka tapaina te ingoa o taua whitianga ko Tupokonui raua ko
Tupaka. Ka whakanohoia tenei pa me Moana-i-rokia e tata
ana ki Hatuma. Ka haere atu ia i reira ki Ruahine.
Pohatunui-a-Toru: —
Ka hanga e ia tenei pa ki Ruahine, kei waenganui o Tuk-
ituki me Makaretu. Nona i konei ka tae te rongo kia Te
Rangitaumaha ka tonoa atu te karere kia haere mai ki te ho-
hou i te rongo. Kaore i haere.
Engari i kohiritia e ia tetahi ropu wahine e wha-tekau
a ko tona papa ko Te Aukamiti i tonoa atu hei hoa mo te
ope wahine ra.
No ratou e haere atu ana ka tutuki te waewae o Te Auka-
miti i te kohatu. Ka karanga atu te ope he tohu aitua, me hoki
ratou. Ka karanga atu a Te Aukamiti "E kore ahau e hoki
i te waewae tutuki! Apa ano he upoko pakaru!" I pakaru
tonu hoki te upoko i Matakakahi.
Te Matakakahi: —
Ko tenei pa e tata ana ki Omahu, kai tawahi atu o Tutu-
kiopaki te kaainga tawhito o Airini Tonore.
I kohurutia te ope nei ki taua pa. I whaimahara ano a
Tamahikawai kia Te Aukamiti, ara i kuhua atu he huatu ma
ana hei rapu utu mona. Ka karanga ake a Te Aukamiti "Ko
Tamahikawai koe?" Ka mea iho tera "Ae, ko ahau tenei. "
Katahi ka karanga ake tera i roto ite whare "E kite koe i a
Te Whatuiapiti, ki atu kia ia kei mauria e ia tenei ahua, en-
gari kia kotahi mo matou 'He tapiki wewete i te awatea' kia
reka ake ai te taringa ki te whakarongo. "
Tona tikanga kia kaua hei mauria he kohuru he ngaki mo
|
|
18 1938 |
▲back to top |
1938 TE TOA TAKITINI \_Tihema 1, \_ 1929 to ratou mate, engari me riri awatea, i te ra whiti ana. Kaore nei- Ka tae te rongo o te mate nei kia Te Whatuiapiti, ka tangi ia ki ona matua me ona tuahine katahi ahi ka haeretia ki te taha moana, i te aronga ki Kairakau, ko te pa ko Manawara- kau, i reira ia e moe ana i te taha o tona papa i taotu. I te ata ka huaki te taua a Ngati Kahungunu, ka whaia e Tama- hikawai he toa hoki tenei tangata. Ka whiti i te awa. ka puta atu i te ngahere a ka hinga a Te Whatuiapiti. Ka karaanga atu a Tamahikakawai "Tena hoki koe te hinga na!" Ka ka- ranga ake a Te Whatuiapiti. Waiho ra kia hinga ana i te whenua, i te tangata kua tupu i mua. " Ka titiro mai a Tama- hikawai e kore e mau i a ia, katahi karanga atu "E ta ka puta ano koe, tu mai. He kupu ake na to papa na Te Aukamiti" E kite koe i a Te Whatuiapiti, ki atu kia ia, kei mauria e ia tenei ahua, engari kia kotahi mo matou, he tapiki we wete i te awatea' kia reka ake ai te taringa ki te whakarongo ake!" Ka kapo atu te ringa o Te Whatuiapiti. No nga ra i muri mai ka tonoa e ia tona papa a Hikawera hei tiki i nga uri o Rangitane i Tamaki a Ngati Mutuahi a Ngati Pakapaka. Ka ki atu a Hikawera "Akuanei au ka patua. " Ka mea atu a Te Whatuiapiti ''Kaore koe e patua. Ana taku ihu tuku kei runga i a Irakumia!" Ka haere te kaumatua na, ka metia kia patua kaati na te ihu tuku nei ka ora. Ka rewa era hapu, tona hoatutanga ana ko Roro-o-pipi ko Aroaro-tahuri he parekura kei Te Whanga- nui-o-Rotu, te moana i roto o Nepia. I muri tata tonu mai ka whakaekea te pa o Te Rangitaumaha e Te Whatuiapiti me ona iwi. Kei mua ko Te Whatuiapiti e okooko ana i tena mahi a te huata, ka rere ake a Te Huhuti, te tamahine a Te Rangitaumaha, tu ana i mua o nga taua nei, ka mau i konei te rongo. No Kau-inanga kei te Wairoa, ka mau hoki te rongo ki tera wahi, ka houhia tenei rongo, ka ea te mate kohuru. Ka rite te korero oha aki a Te Aukamiti, ka hoki a Te Whatuiapiti ka noho tuturu ki Te Rotoatara, ki Wheao. Ka whai a Te Huhuti i a Te Whatuiapiti, kaati kaore a Te Rangitaumaha i whakaae, ka oma nei a Te Huhuti, ka kauria te moana o Te Rotoatara ka moe i a Te Whatuiapiti Ko te koka ia ko Hine-te-Moa kaore i whakaae i runga te koruhutanga i te ope ra me tona tungaane me Te Aukamiti. Kaati i te taenga atu o Te Huhuti ki roto i te whare ka riri te kuia ra ka karanga atu "Ha! noho ana me he hore! Ha! noho ana me he teko-" No muri ka whanau ona taaina ka tapaia ko Hinehore raua ko Hineteko. Ka noho tuturu i runga i Ienei maungarongo. Ka parekere- ketia atu nga rangatira maha o Heretaunga me te motu e tu mai ra hei maunga teitei mo ena iwi mo ena iwi, huri noa
|
|
19 1939 |
▲back to top |
Tihema 1, 1929. TE TOA TAKITINI 1939
Turanga, Tuhoe me era atu pekanga maha e korihi nei roto
i enei ra. Kia ora katoa tatou.
Ka tupu a Te Whatuiapiti hei tangata mo Heretaunga,
ka kiia ko Ngai Te Whatuiapiti ki tenei taha o Keteketerau
ko Ngati Kahungunu ki tera taha. Ka penei te karangaranga
i a ratou tetahi ki tetahi, otira kei nga haere ki waho, ka
horapa tenei ingoa Ngati Kahungunu Katoa, timata mai i
Wairarapa, Heretaunga, Te Wairoa, tae noa ki Te Mahia.
Te Horehore: —
E tata ana tenei pa ki Te Takapau, he pa whakamat-
aku tona tu. I whakamatautia e Tangi-te-Ruru, no Waikato
tenei pa otira ahakoa he pu tona rakau, kore rawa i taea.
Ko nga tangata o roto ko Hawea Toataua, ko Ngaokoite-
rangi, ka Ngarangikahiwera, ko Te Kikirioterangi.
Te Puketapu: —
Kanui nga ahuatanga i tenei pakanga, otira ko tenei te mea
e tino tata mai ki au nei ko etahi wahine tokorua e kiia ana
ko te koka kia Taipua raua ko Te Otene tetahi. Ka tae te
rongo kia Te Rotohenga katahi ka haeretia e ia ka tukua
ngarotia kia hoki ki o raua iwi. Ko Te Rotohenga ara ko
Winipere i moe i a Tini ka puta ko Karaitiana Takamoana
raua ko Te Meihana Takihi. I muri ka moe i a Te Hira
Whawhaopo ka puta ko Henare Tomoana raua ko Te Uama-
irangi.
Kei te tata ki Moteo tenei pa, i whakaekea e Ngati
Raukawa, Ngati Whiti, Rangitane me Ngai Te Upokoiri, te
pae o nga iwi whakaeke. I hinga i tenei pakanga a Te What-
anui. No tenei pakanga hoki te Kaioara a Hinemotuhia e
mea ra: —
E muri ahiahi takoto rawa iho ki taku moenga,...
E hine ahaku me pehea te whakaaranga iho,
E paheke rahi ana te toto rewa,
Te hunenga i raro ra.
E kai e hine i te wai-roro nou e Te Kauru,
Te tangata patu kino i te matua.
Ka noho pania nei.
Tenei o kutu e Te Hauwaho te ngaua iho nei,
Tera aku kai kei Ahuriri, ko Ngati Matepu,
Te Rau Hokowhitu a Kahungunu, ko Ngati Kurukuru
Kia nui mai au kia kai atu au kia ruaki.
I te wai ra-ara o Muheke na ana nei aku hoa,
Koi whakahinga nui ki te awa ki Tutaekuri.
He aroha tonu ake ki te matua i waiho e te tau
Ka tae nga rangi o te noho ka nunumi whakararo,
Te pua ki te reinga ki te matua, oti tonu atu.
Motukumara: —
Kei te taha hau-raro o Omahu tenei pa i horo i a Nga-
|
|
20 1940 |
▲back to top |
1940 TE TOA TAKITINI Tihema 1. 1929
tiporou ka riro nga maatua o Hohaia Te Hoata me Huare.
No konei te taha-rua o enei whanau i roto i enei ra.
Tanenui-a-Rangi: —
Ko Meke te pae o Ngatiporou i tenei haere.
Ko tenei pa kei te raorao noa e tu ana kei te taha o
te awa o Ngaruroro e tata ana ki Te Kohupatiki, ka houhia
te rongo kia Ngatiporou e Ngarangikaunuhia, he uri moko-
puna na Te Whatuiapiti. Ina te whakapapa: —
Kuramahinono = Te Whatuiapiti = Te Huhuti
Te Rangiwawahia Te Wawahanga
Te Rangihirawea Rangikawhiua
Pohoi-o-te Rangi Te Manawakawa
Hikitangaterangi === Tahatuoterangi
Ngarangikaunu hia
Taanga
Tini = Rotohenga = Te Hira
Karaitiana Meihana Tomoana Te Uamairangi
Otira kotahi te mea korero ake i konei ara mo Pareihe. I
''ka tuturu te haere ki Nukutaurua ka tu a Pareihe ki
te whakatu rakau, he maero te kakahu, he taiaha i te ringa
he mea wani ki te kura.. E kiia ana he tangata tau, he tanga-
ta wana ki te mau rakau. Mutu rawa tona whakatu rakau
katahi ka tahuri atu ki te iwi, ka puta i konei ona kupu
poroporoaki. Ka mea ia: —
"I kawea atu e ahau taku tinana hei kai ma Ngapuhi.
kaati i te mea kua hoki ora mai nei, taku kupu e Heretaunga
katoa, e Wairarapa katoa, whakatika ki runga, ka haere taua.
Ko a tatou ri-riri tara~a-whare waiho ake. Titiro atu ki
taku ahi e ka mai ra i Te Whitiotu (Roa rawa) Waiho to
taua kainga kia watea hei marae riri. Ka haere taua ki wa-
hike titiro mai ai ki te auahi e whanake ana i runga i te
hau-whenua. Otira kaua hei waiho kia pungarehutia ka tiki
mai ka tinei. (Roa rawa) Ki te waiho tenei ahua mo taua,
ina to taua whenua ko Heretaunga. Ki te kore koutou e
whakarongo mai ki ahau, a Heretaunga e takoto nei ka riro
he tangata ke: mate tangata mate whenua! He kupu na o
koutou tupuna "Te Manu Taupua e patua i te kaainga! Ko
te Manu Kairakau ia e patua ki wahike"
|
|
21 1941 |
▲back to top |
Tihema 1, 1929. TE TOA TAKITINI 1941
Ka maringi te roimata i te mata o te iwi; mutu rawa ka-
tahi ano ka hotu te manawa, ka whakaae ki te haere me te
tumanako; ka waiho a Heretaunga hei marae mo te riri.
Koianei te heke ki Nukutaurua.
Okurarenga (Nukutaurua): —
Ka tau a mua, kei te haere tonu a muri, ko te rongo rawa
kua puta kua hinga a Te Pakake, a kua mate a Te Hauwaho
me nga rangatira huhua o Heretaunga. Nga uri o Te What-
uiapiti pokopoko noa ki roto i nga ringa o nga Taua a Ngati
Tuwharetoa, Ngati Raukawa, Ngatiawa, Waikato me era atu
iwi o Te Taihauauru. Te pae o Waikato ko Ngati Tuwhar-
etoa to Ngati Raukawa, Ngati Whiti, Ngati Tama ko Ngai
Te Upokoiri.
Ka horo nei a Te Pakake, ka rangona kua riro ke a Pareihe
kei Nukutaurua, ka maaro te whai a nga taua nei kia tutuki
rawa ratou kia Pareihe ki Nukutaurua, a ko Te Heuheu te
pae o nga iwi.
Tetahi pakanga nui, pakanga roa, Noho atu! Noho mai!
Kai-a-waha atu. Kai-a-waha mai! Te po te ao kaore e moea!
Taami atu, peehi mai, te ngarue tahi taha, me tahi taha,
nawai ka pau te kai, a ka ruruku te tatou ki roto i te hope, a
kua kai i te uku.
Otira ahakoa te kaikoretanga kihei i horo te pa nei, engari
ko nga taua i whakapiri mai i waho ki te awhina i te pa i
mate.
Ara a Te Heuheu kei te titiro. Ka marama i a ia te kore e
horo te pa nei, katahi ka unuhia e ia a Ngati Tuwharetoa.
Nona te unuhanga ka unu katoa atu era o nga taua whakaeke
ka ora te pa e kiia nei ko Kaiuku. Ka kiia hoki tenei unu-
hanga he koha na Te Heuheu kia Pareihe.
Whakawhitira (Waiapu): —
I Nukutaurua tonu a Pareihe ka tae mai a Kakata rau
no Ngatiporou he tono i a ia kia haere atu ki te whakapiki,
i a Ngatiporou e hemanawa ana i nga iwi whaka-raro.
Ko nga kupu enei a Pareihe, "E ta! Kaore ano i moea e
au te po, ko koe rawa tenei? Kaore koe e titiro mai kei te
ka tonu te ahi, kei te marara tonu i runga i te tuara? Kaore
koe e titiro mai he kaainga ke, he taumata ke tenei?" Kaore
he kupu a Kakatarau, otira i tirohia mata-karipitia. Roa
rawa katahi a Pareihe ka mahara ki te koha a Ngatiporou
i te maungarongo a Meke raua ko Ngarangikaunuhia i Tan-
enuiarangi i ora ai te tangata, ka whakaae a Pareihe. Ko hea
tenei ko roto o Waiapu, i reira a Tamanuitera me nga ranga-
tira huhua o Ngatiporou. Ka riterite nga kupu, ka hoatu, na
ko Kekeparaoa tena, ko Tokaakuku tera kei Whangaparaoa-
hauauru, ka hinga a Te Whauau-a-Apanui. Ka hoki mai ia
ki Nukutaurua, me nga mahara kei roto e tupu ana kia toroa
a Taupo me Waikato.
|
|
22 1942 |
▲back to top |
1942 TE TOA TAKITINI Tihema I. 1929
No TOKAAKUKU pea raua ko KEKEPARAOA tenei haka
I tawhiti ano nga rongo i a PAREIHE
KAI-A-TE KOKOPU e haramai ana,
PAIRI taku poho!
TE whakahongihongi, e rangona nei e au ki te tangata,
A' hura ana mai roto- HURA ANA MAI ROTO!
Kowai o tawhiti i riro mai ki uta ra
A hei tukituki mo te tangata
A hei tukituki mo te tangata
E ka rere rawa nga momo ki whea e whaia mai nei e
.... Hongi
A! E haria mai nei e Marama ka whanake,
E haria mai nei e Marama ka whanake.
Na ana ka pakia-hei!~hei!-hei!-ha!
Ka whiwhi i te paura me te pu, he utu whitau me era atu
tikanga, i riro mai ai era taonga, ka mama te whakaaro hoki
mai ki te kaainga i te mahara e toko ake ana kia tawhaitia
a waho atu o Heretaunga, kia tutaki ki nga iwi i whakaeke
mai nei ki te tango i Heretaunga.
Omakukura (Taupo): —
Kaore i roa te hokinga mai ki te kaainga ka whakatika a
Pareihe me tona iwi, i tika ana ki Taupo. I te huarahi ka to-
rona mai e etahi tangata o Tuwharetoa, na Te Heuheu i tono
mai. Te taenga mai ki te puni, e tutu-ngarehu ana te iwi nei,
whakamataku ana te rite o te rere o te wai me te tu-tama-
tane o te tangata.
TE TUTU-NGAREHU A NGATI KAHUNGUNU
TAUPO
E Moho e?
O!
E Moho e?
O!
Tenei te Ruru te koukou nei
Kei roto kei te tawhiwhi!
Homai te here kia herea iho
Ki te here a Matuku tangotango,
I po-popoko ai ki te reinga.
E! kei te rakau a Haua!
E! kia whana ! tahi-maaro-huri!
Na Pawa, ki te kereru tipi iho i runga
O te kaki koua tungoua!
— A! — A! —A!
Ngarue ana te whenua. E kiia ana kaore he ope taua o nga
iwi whakaeke nei ki Heretaunga penei te ringa me te wae-
wae.
|
|
23 1943 |
▲back to top |
Tihema 1, 1929. TE TOA TAKITINI \_\_\_\_\_\_\_\_\_1943 I tino oho nga tangata i haramai nei (Kowai ra nga ingoa). Ka hoki te tokorua ra ka korerotia atu kia Te Heuheu "E! kaore e taea te iwi nei!! Ka tae ki te pa ka rere a Te Heuheu kia Paraihe "E ta! tenei kei te mihi, kei te miharo kia koe.. Taku kupu 'Kei te mohio atu ki to haere" Haere e hoki i konei. Ko Waikato tenei. Ko ahau te kopura o Waikato, ka hinga nei i a koe, kua hinga i a koe a Waikato, ko ahau ake tena. " Ka mahara a Pareihe ki te koha a Te Heuheu i Okurarenga, ko te hokinga mai tena ki te kaainga. Te Rotoatara Tuarua. Kua nohoia e Ngati Raukawa Ngati Whiti, Ngati Tama, Ngai Te Upokoiri me Rangitane a Te Rotoatara ka hoki mai nei e Pareihe i Nukutaurua e rua nga ara, kotahi i tingaia ma runga waka i roto o Tukituki, ko tetahi ma Te Ngaue kei runga atu o Pakowhai. I tutaki tenei ope kia Paorikiriki no Ngai Te Upokori, ka patua ka mate. I Te Rotoakiwa ka tuta- taki nga taua nei, ka whati ki Kahotea, ki Te Rotoatara. No te ata ka whakaekea ma runga waka, ka horo te te pa, ka mate a Tanguru no Tuwharetoa, he waka tahuri. He marau-tanga koia a Ngati Marau. Kahotea: — Ko tenei pa kei tuawhenua e tata ana ki Te Rotoatara; te taha Rawhiti-ma-tonga. Kei waho mai o taua pa te wahi i mate ai a Te Momo, i roto i te waiata 41 o Nga Moteatea Nama I. te kai-oraora a Karangi mo Te Wera raua ko Pareihe. Ko nga korero kei au; i kitea a Te Momo me te tamaiti i runga i te tuara e waha ana (kowai ra?) i te parae e oma ana, ka meatia kia patua. Na Karaitiana Te Kahuirangi, papa o 'Mutu* (kei te mohio nga tamariki tawhito o Te Aute Kareti) i arai taua mahara, ka metia e ia me ata wewete i te awatea ara me peapurei marika. Ka tonoa e ia a Te Momo kia pakanga- a-ringa raua. Ka mahue te pu a Kahuirangi. He roa te wa e noho ke ana raua a ka kitea atu e te nuinga ka mate a Kahui- rangi ka rere pokanoa, ka rere ponana tetahi tangata. Ko te matenga tenei o Te Momo, he toa. kaore i mate tara-a-whare. No roto i enei ra ka timata te whakaeke o Te Whakapono ki Nukutaurua me Heretaunga nei. a ka timata hoki te maunu o nga iwi whakaeke ki Heretaunga. Ka hoki mai a Pareihe i Nukutaurua ka noho i Te Awapuni, ko te mahi i tera wa he ako, he hapai i te whakapono. Ka oti te kupu i Te Awapuni kia tikina o ratou whanaunga kia whakahokia mai a Ngai Te Upokoiri. Ka puta hoki ona kupu poroporoaki ki nga tangata o Wairarapa me Heretaunga "Naumai e hoki ki tou momotu ahi ki tou momotu ahi. Tenei ahua i au nei whakarerea. E hari ki te whakapono hei ora mo koutou. Haere ki tau mea poto ki tau mea roa. No kou-
|
|
24 1944 |
▲back to top |
1944 TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1929 tou tenei ra; ehara i au. Ina to koutou kaainga a Heretaunga. Ma te pakihiwi koutou e whakahoki mai. E tika ana tenei whakatauki ''Ko te Manu taupua apatua i te kaainga. Ko te Manu kairakau ia ka patua ki wahike. " Otira na te koha iraro e takoto ake ana koio koutou ka hoki ora mai. Haere e hoki i runga i te rangimarie. Kia mau ki te whakapono. O koutou taina a koutou tuakana e, noho mai ra i Manawatu tikina atu whaka whaititia mai. Ka tu a Te Rotohenga ka pupuri i a Pare- he kia noho tuturu ki Te Awapuni "E koro e noho hei matua mo nga morehu o Heretaunga. Ka ki atu a Parehe" Kaati ra e Roto i tenei; tukua ake ahau kia hoki ana. Kua tu Te Whare Karakia, tukua ake ahau kia hoki ana ki te whakatupu i te tangata. " I mate ia ki Te Awapuni a i kiia kia tanumia ki te taha o Te Whare Karakia. I mauria hunatia ki roto i tetahi ana tanu ai i Te Matau-a-Maui (Kidnappers). No tona hokinga tua- ruatanga mai i Nukutaurua ka whakaaratia te whare karaki, nei. TE AROHA O RANGINUI KIA PAPATUANUKU Ko nga ra me nga po kai, kai-kore o Kaiatea ara o Hanu- ere nona nei a Kaiwaka whetu. MO NGA WA UA, KORE UA RANEI ENEI MATOHU 1—8 Kei waenganui o Tirea ki Tamatea-whakapa he matao he ua. 8—15 Kei waenganui o Tamatea-whakapa ki Rakaunui ka titakataka te pai. 15—23 Kei waenganui o Rakaunui ki Tangaroa-a-mua kaore e ata tau te pai. 23—31 Kei Tangaroa-a-mua ki Te Whiro ka ua ka hau. Na Taharakau te whakatauki "E roa raro! E tata runga. " 1. Tirea 12. Hotu 23. Tangaroa-a-mua 2. Hoata 13. Atua 24. Tangaroa-a-roto 3. Ouenuku 14. Tura 25. Tangaroa-kiokio 4. Okoro 15. Rakaunui 26. Otane 5. Tamatea-kani 16. Rakau-matohi 27. Orongonui 6. Tamatea-kai-ariki 17. Takirau 27. Mauri 7. Tamatea-aio 18. Oike 29. Omutu 8. Tamatea-whakapa 19. Korekore-whiwhia 30. Mutuwhenua 9. Maure 20. Korekore-rawea 31. Tirea 10. Mawharu 21. Korekore-hahani 11. Ohua 22. Korepiri-ki-Tangaroa Kaore he Toa i a Hanuere na reira ka hoatu to Ruuhiter- angi i tenei putanga.
|
|
25 1945 |
▲back to top |
Tihema 1, 1929. TE TOA TAKITINI 1945
Ko nga ra me nga po kai, kai-kore o Ruuhiterangi ara o Pep-
uere nona nei te whetu a Uruao.
Mo nga wa ua kore ua ranei enei matohu.
7—13 Kei waenganui o Tamatea-whakapa ki Rakaunui he
ua he hau.
13—20 Kei waenganui i Rakaunui ki Tangaroa-a-mua he pai
N. NW. kino S. SE. te hau.
20—28 Kei Tangaroa-a-mua ki Mutuwhenua ko nga hau pai,
kino, a Tawhirimatea.
1. Hoata 11. Atua 21. Tangaroa-a-roto
2. Ouenuku 12. Turu 22. Tangaroa-kiokio
3. Okoro 13. Rakaunui 23. Otane
4. Tamatea-ngana 14. Rakau-matohi 24. Orongonui
5. Tamatea-kani 15. Takirau 25. Mauri
6. Tamatea-aio 16. Oike 26. Omutu
7. Tamatea-whakapa 17. Korekore-whiwhia 27. Mutuwhenua
8. Mawharu 18. Korekore-hahani 28. Whiro
9. Ohua 19. Kore-piri-ki-Tangara
10. Hotu 20. Tangaroa-a-mua
Nga matohu mo Hakihea ara mo Tihema nona nei a Rehua
whetu.
16—23 Kei waenganui o Rakaunui ki Tangaroa he paki.
23—31 Kei waenganui o Tangaroa ki Te Whiro he ua.
Kia waimarie koe i nga ra hararei, kei maaku.
TIROHANGA WHAKAMURI KI NGA MEMA
MAORI
1867—1929
No te tau 1840 ka 'hainatia' Te Tiriti o Waitangi, otira no
Oketopa 10th, 1867 katahi ano ka paahitia te ture whak-
amana i Te Maori kia noho i roto i Te Whakaminenga Nui
Tireni. Timata mai i taua tau tae mai ki tenei ra ka ono
tekau ma rua nga tau ara nga tuunga Paremata o Nui Tireni
nei. Koia enei ko nga ingoa o nga Rangatira Maori o te motu
i taea te tirotiro haere i uru ki roto i Te Paremata hei mangai
mo te Iwi Maori: —
Waipounamu: —
1868—70 Hoani Patihana
1871—78 Hori Kerei Taiaroa
1879—81 Ihaia Tainui
1881—84 Hori Kerei Taiaroa
1885—1911 Tame parata
1912—17 Taare Parata
1918—21 Hopere Uru (John Hopere Wharewiti
1921—28 Hape Uru
1928— Tuiti Makitanara
|
|
26 1946 |
▲back to top |
1946 TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1929
Taihauauru: —
1868—70 Mete Kingi Paetahi
1871— Wiremu (Te Kakakura) Parata
1876—79 Hoani Nahe
1879—84 Wiremu Te Wheoro
1884—87 Puke Te Ao (mate)
1887—93 Hoani Taipua
1894—96 Ropata Te Ao
1897—1911 Henare Kaihau
1912—29— Ta Maui Pomare
Taitokerau: —
1868—70 Pererika Nene Rahera
1871—75 Wiremu Katene
1876—79 Hori Karaka Tawhiti
1879H-84 Hone Mohi Tawhai
1884—86 Ihaka Hakuene;
1887— Wiremu Katene
1887—91 Hirini Taiwhanga (mate)
1891—93 Eparaima Mutu Kapa
1894—1908 Hone Heke (mate)
1909—21 Doctor Te Rangahiroa
1912—29 Tau Henare
Tairawhiti: —
1868—70 Tareha Te Moananui
1871—78 Karaitiana Takamoana
1879—84 Henare Tomoana
1884—87 Wi Pere
1878—93 Timi Kara
1894—95 Wi Pere
1905—1929 Hon. Ta A. T. Ngata
Nga Mema o Te Whare Ariki: —
1872—1887 Hon. Hone Mokene
1872—87 (Ka mate) Hon. Wiremu Tako Ngatata (Hauauru)
1879—80 (Koriwhai) Hori Kerei Taiaroa
1887—97 (Ka mate) Hon Rapata Wahawaha (Tairawhiti)
1898—1904 (Ka mate) Hon. Henare Tomoana (Tairawhiti)
1903—10 (Ka mutu) Hon. Wherowhero Mahuta Potatau
1912 (Ka mate) Hon. Tame Parata (Waipounamu)
1913 (Ka mutu) Hon. Wiremu Kerei Nikora (Hauauru
1913—29 Hon Rikehana (Taitokerau)
Timata mai i te wa i uru ai he mema maori tae mai ki tenei
ra he nui nga uiui tanga kei te pai, ranei kei te kino ranei te
urunga atu o te maori ki roto i Te Paremata o te Koroni. He
maha nga tikanga me nga ture i paahitia mai i Te Paremata
kei te taumaha ki te iwi maori me nga tikanga na Te Pare-
mata i titiro ka ora etahi tangata me etahi iwi i nga whaka-
tau me nga whakaritenga he a etahi ropu.
|
|
27 1947 |
▲back to top |
Tihema 1, 1929. TE TOA TAKITINI \_\_1947 Otira ko te mea whakamiharo ina ata whaka takina ko te ahua o te pootitanga a nga rohe nei i o ratou mema, ka kitea te kaha ki te whai haere i te hunga taitamariki hei arahi, hei mangai mo tena rohe mo tena rohe. Titiro iho ki Te Waipounamu. Timata mai i a Tare Parata heke iho kua timata te kowhiri i te tamaiti matau hei reo ki te whare, Hopere me HapeUru heke iho kia Te Tuiti Mak- itanara. Titiro iho ki Te Tauhauauru, kei a te Maui Pomare tera nohoanga. Kei te Tokerau ka kite tatou na Hone Heke ka timata mai i te ropu tamariki, heke iho kia Takuta Te Rangihiroa, heke iho kia Tau Henare. Kei Te Tairawhiti nei ko Ta Apirana Ngata e tu nei, mai ano o te tau 1905 ki tenei ra. Ko nga mea i whakataetae ko Wipere ko Mohi Te Atahikoia ko Ihaia Hutana nga kaumatua me nga taitamariki o roto o aua ra. Ka rua tekau-mawha nga tau e tu ana a Ta A. T. Ngata hei mema mo Te Tairawhiti, a kua ekengia e ia te tuunga nui e pa ana ki te taha maori, ara te tuunga Minita mo nga Mea Maori. He turanga tenei kihai i ekangia e etahi atu mema maori. He tohu tenei no te whakaatu a te wa kua tawhai whakamua te iwi maori ina hoki i homai ai tenei tuunga nui ki tenei o tatou. Ahakoa e toru toru ana, kei te haere a muri te reanga tamariki. I ekengia ano e Ta Timi Kara tenei tuunga, mo te rohe pooti pakeha o Turanga tae ahu ki Te Pirimia-Awhina mo Nui Tir- eni. I ekengia e Ta Pomare tetahi wahi o tenei tuunga ara koia te mangai o te iwi maori nui tonu me te Minita hoki mo nga Moutere Maori. Otira he honore nui i riro mai i a Maui ara ko te rironga mai o Te Minita Mo Te Ora, mo te motu katoa, a, na te Kawanatanga o Kooti ka tukua kia langa. I riro mai hoki i a Takuta Te Rangihiroa te tuunga mangai mo te Iwi Maori i tona wa poto i te whare. Otira ko te timatanga o tenei whakatu mangai me te iwi no Mahuta mai, i uru ai ia ki te whare na taua ahua. Na Tareha "Ko te po kia moea ka ao te ra. " Na Karaitiana "Kaore he painga! Ma te reo kihi ka mama!" No te takiwa i a Henare Tomoana ka tu ko Te Kawanatanga o Hall ka tukua mai kia ia te tahi wahi o te mana minita maori I tono ia kia homai kia ia te mana motuhake ki runga i nga whenua maori (i taua wa e whitu miriona eka) otira kaore i whakaaetia e tona kawanatanga. Katahi ia ka mahara he aha te pai ki te noho i runga i tera tuunga kore mana noaiho. Ka tohe ia ki tona Pirimia kia homai taua mana kia ia, no te korenga e whakaae, ka tae ki te pooti turaki i te kawana-
|
|
28 1948 |
▲back to top |
1948 TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1929
tanga, i runga i te tohutohu a te taha turaki ka whakaarotia
tona tono e ratou ina tu ratou hei kawanatanga ka rere ia ki
te taha turaki kawanatanga ka hinga taua kawanatanga o
Hall. Kaore pea i tae ki te rua wiki e tu ana taua kawana-
tanga nei ka hinga. Kaati koira te rongo nui o tera kawana-
tanga ara ko te poto o tona tuunga, i runga i te mahi a taua
kaumatua ona pai me ona he ano; i runga i te rika kia whai
mana ia ki te whakahaere i nga whenua o te iwi e pokea kin-
otia nei e te pakeha me nga apiha kawanatanga o era nga ra-
Otira i kite ia i te tahangoi o tona ahua ki roto i tera whare,
koia ka titoa nei e ia tenei waiata: —
Tenei ka noho i te Paremata
Parara ki te uru nga whare o Kuini.
Nga whare tenei e mahia atu nei
Nga ture kihino mo te iwi maori na!
E noho nga iwi i runga rangi totohu
Ka maewa noa ra i runga rangi kekewha.
Nga waka uru mate mo te iwi maori na!
Ko Taiaroa ra te heti o nga mema.
Nana te motini mo te motu katoa.
He aroha noake nga iwi o te motu
I tu mai ai e a Te Mohi Tawhai
Te mema o Ngapuhi e rapu nei te oranga e!
Kumea mai ra te pooti kia piri,
Hei ngaki i te mate mo te iwi maori.
Piki ake matou ko aku hoa ki runga,
He whakaaro kotahi piri tonu matou.
I hokona ki te moni ka hinga nei matou na.
Tera koutou kei te tuku kahiti
Ki te tumuaki e nga kooti whenua.
Ka noho i reira ko nga kai-tawari.
Ko te mea tera hei huna atu e
I te mana nui tonu o te iwi maori na!
Tenei ra e te iwi ko te mate i o mema*.
Ko turi ko whango e ko pohe i aku whatu,
Huri kaurapa noa te tinana i te whare,
Tu tahanga noa te marae o te pakanga,
Ko te kapetautanga te arero i roto ra e!
Ehara a Kerei i te hoa piri pono,
Mo te iwi maori e kimi nei te oranga
Na ana nei hoki ra ka raru te Ati Awa.
I mau ai a Te Whiti i runga o Taranaki
Na ana nei hoki ra ko te pire reiti,
Ko te tiuiti e, ko te heti o Kuini na! '
|
|
29 1949 |
▲back to top |
Tihema 1, 1929. TE TOA TAKITINI \_ 1949
Na Wipere "Whakamahia te whenua ki te kaanga. "
Na Timi Kara i runga i te takatu o te pakeha kia tukua nga
whenua maori ki a hokona kia whakaritea te maori ki te
pakeha "Taihoa. "
Na A. T- Ngata "Kia kaha ki te mahi, ki te whakakaporeihana,
ki te whakatopu paanga whenua. "
Koia tenei ko nga reo kaha e paaha ana i roto i nga rohe e
wha o te motu a kei Te Tairawhiti rawa e tino kaha ana tenei
reo i roto i enei ra.
Ka rua tekau ma wha enei tau e penei ana te reo ki te Taira-
whiti, i roto i tenei ra kua tu mai a Ngata hai Minita Mo Nga
Mea Maori, a kua kaumatuatia kaore ki waenganui i a tatou
anake engari ki te motu katoa me ana kupu tohutohu i a ia e
penei ana me tatou nei. kaati i a ia kua tu nei hei Minita mo
Te Kawanahanga a he Kawanatanga kei te tu oioi noaiho,
na reira e tika ana kia pau nga kaha o te iwi nui tonu ki te
tono tono i nga mea katoa, moni mai, whakatau mai, mahara
mai mo te taha o te ora tinana, me nga mahi whakanohono-
oho whenua, whakawhiwhi ranei ki te whenua.
Kaua hei hoki i te waewae tutuki, apa ano hei te upoko
pakaru. " Ana etahi o tatou mema me o tatou hoa kei te
whare e whanga mai ana kia hoatu he mahi ma ratou. Kei
te kaha a Maui, a Tau Henare, a Te Tuiti Makitanara, me
Te Raumoa ratou ko ana tamariki o tetahi wahanga o Te
Ropu o Whanganui-a-Tara kei te rika katoa mai ki te awhina
i te iwi.
Mo te patai a nga mea e tauhou ana "Ko wai tenei ropu
a Te Whanganui-a-Tara?" Kia mohio mai koutou ko te ropu
taitamariki kei Poneke e noho ana ko Witako to ratou Kaum-
atua ma ratou koutou e whakatangata whenua ki nga mea
katoa e hiahiatia ana e koutou, ahakoa no tewhea hau kou-
tou e haere pohe atu ana ki Poneke mo a koutou nei mahara
maha, ma taua ropu koutou whaka tangata whenua ki a kou-
tou taonga e hiahia ana.
Kei Akarana ko tera ropu ara "Ko Akarana Association"
hei mokai hei rangatira ranei mo koutou.
Kei Te Waipunamu ko Te Ropu o Murihiku. Kei Wang-
anui ko Te Aute Kareti Old Boys' Association. Kei Turanga
ko Te Y. M. P. Kei Te Wairoa ko Te Kahunganu Welfare
League- Kei Heretaunga ko Te Heretaunga Ropu.
Kua tu mai hoki to Matatua Ropu.
I whakatuturia enei ropu i runga i te mahara kia puta he
koha ma te hunga taitamariki ki te iwi.
Kei te kitea whanuitia ake te haeretanga whakamua o nga
mea katoa, ahakoa kei te takitahi te tu mai i tena wahi. E
tika ana kia mana nga tumanako, ara kia nui nga toa i tena
huarahi i tena huarahi, i tena mahi i tena kaainga i tena
|
|
30 1950 |
▲back to top |
1950 TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1929 marae, me nga huihuinga tangata. Titiro ake tatou ki nga huarahi o te whakapono, katahi ano ka ata kitea te nuinga mai o nga tuunga upoko mo tena wahi mo tena wahi o nga mahi nunui o tatou haahi ahakoa he aha tona ahua. Kua tatanga te whakaaro me te huri o te ngakau ki te taha Atua- tanga, he Pihopa enei kei Te Haahi Mihingare, kei Te Haahi Katorika, kei Te Haahi Tuawhitu, kei Haahi Weteriana, he Tohungatanga kei Te Haahi Momona, he Mangai kei Te Haahi Ratana, he Pihopa kei Te Haahi Ringatu me era atu Haahi Maori e tupu haere nei i roto i te iwi. He tohu katoa enei no te haere whakamuatanga o te iwi. Kei te marama ano hoki nga whakaatu, kei te haere mai te wa e kotahi ai. Heoi te mea inaianei ko tena haahi kei te noho tumanako kia hui mai ki tona haahi ki tona haahi. Kua ara nei nga Kai Hautu o enei tu waka whaka-te-wairua he mea tika kia huihui ratou me kore e hui nga haahi i runga i nga kupu marama o roto i te karaipiture, hei reira kite ai te mea tohetohe, te mea pohepohe, te mea moemoea, te mea tauwhainga ki te marama noaiho o te huarahi ki te mea tika. Kua kaumatuatia o tatou kai hautu i enei me era atu ti- kanga e pa ana ki te iwi nui tonu ki te tangata takitahi ranei, na reira te pai o te hui ki tetahi marae tu takawaenga, hei reira koutou, aku Toa Takitini whakapau ai i o koutou kaha, whakatakoto ai i o koutou maramatanga mo te hua- rahi e kotahi ai te hapai i te hoe a te iwi nui tonu me kore e kitea nga tai o Tangaroa hei whakaunga i Te Waka o Te Whakapono i te ra e whiti ana. Kua mene nga kaumatua ki te po a ko a ratou i tumanako ai i wawata ai kaore i kitea e ratou nga hua, ahakoa te Kar- aipiture, Te Tiriti ranei o Waitangi, nga Mana Motuhake ranei i wawatatia ai e ratou; i te tino Mana Motuhake nga- wari ranei, kaore i kitea. I mahue pea te manu i roto i te ringa, katahi ka tawhai atu ki te mea i moemoetia atu i roto i te ngahere? Kua riro mai i nga tamariki, i nga mokopuna te ra nei. Whakamahia te morehu whenua! Hokona te taima! Piki ake i raro, me te ngakau whakaiti! Kia harikoa ai ina eke ki runga i te pae. Koia tenei ko Te Mana Motohake ngawari, i tino tautokona e etahi o koutou matua me o koutou tupuna. Ko tetahi wahanga i to ratou kaha ki te Mana Motuhake tuturu (Absol- ute). E rua enei tono e haere katoa i raro i ta ratou whaka- maoritanga i Te Tiriti o Waitangi. I pau o ratou tino ra. o ratou tino tau ki te moumou mo tenei ahua. I haere a iwi tonu ki tena hui ki tena hui mou- mou ai i te wa i te kai i te moni i te whenua. I roto i tenei ra kei te matau rawatu koutou ki o koutou
|
|
31 1951 |
▲back to top |
Tihema 1, 1929. TE TOA TAKITINI 1951
kai hautu marama, ka hui ki tetahi marae tu-a-takiwa (neut-
ral) ki reira koutou whakahaere ai i tetahi ahua hei painga
mo apopo.
Kua haere whakamua koutou, kua maanu kei te huarahi
marama rawa, kaati kia kaha kia marama, tangohia te ko-
pani o nga kanohi whakatinana, whaka-te-hinengaro. Tuhia
iho nga mea kei te kitea e he ana, engari whakapaua te kaha
ki te manaaki ki te mahi i te whenua, ki te whakamahi hoki
i nga ua ua me nga roro kia noho ora roa ai ki te whakataki
i Te Rongopai o Te Rungarawa. me Te Ahuwhenua, e kitea
atu nei nga Hua Atahua.
Na te reo pea o te wa, na te tutuki ranei o nga whakaaro
me nga poropititanga ma te penei o te mahi ka puta he koha
ki te iwi, koia enei tapuwae, enei pua-a-wai, enei matohu
whakapaipai mo te haere whakamuatanga o te iwi, mo te
whakarongo ki te reo karanga me te reo tohutohu o te wa
"E te iwi maranga! Tapiki: Kia Kaha!
Kua Ono-Tekau-ma-rua tenei, nga tau o te urunga o te
Maori ki roto i Te Paremata o Nui Tirenei, a tena hoki e
kitea e koutou i runga i te Kohiri i nga tikanga manaaki
pai, moumou-kore i te Taonga, ka apiti ki nga matauranga
pai o te pakeha me te matauranga-tu-a-rangatira, te whika
tika, te reta atahua, i tuhia i runga i te kaupapa karaitiana.
Ka marama ki te rapu i nga he me nga mate o nga ra ka
muri ka tatanga hoki te waihanga i nga rongoa e ora ai aua
mate i roto i Te Paremata a enei ra e heke iho nei.
"Ka pu, te ruha!. E hao te rangatahi!"
NGA PATAI A NGA MAHITA
1. E pehea ana te ahua o nga Pakeha ki nga Maori o tou
nei kainga?
1. Kei te whakamiharo nga pakeha whai-whakaaro. Kei te
awhina hoki.
2. Ka nui ranei te u me te pai o nga Maori (tane me te wa-
hine) ki te mahi mo te Pakeha?
2. Mo te mahi kutikuti hipi me nga mahi raumati 'harvesting'
ae, kanui te u.
3. He pehea te whakaaro o nga Maori o tou kainga ki nga
mahi o nga tohunga?
3- Te Rau Tau Hou, kaore i te whakaae ki aua mahi mo nga
turoro nei, mo nga tohungatanga ki etahi atu mahi, kei te
whakamiharo.
Mo te mare o te Tamariki whangaia ki WOODS' GREAT
PEPPERMINT CURE.
|
|
32 1952 |
▲back to top |
1952 TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1929 4. E tukinotia ana ranei nga Maori kore mohio e: — (a) Nga Maori kua whai mohiotanga? (b) Nga Pakeha? 4. Kaore. Engari ara ano nga hipi pango o roto i te kahui, itiiti nei. Kei te kaha nga kai-tohutohu o te iwi ki te aruaru i aua tu tikanga, me te pai hoki o te reanga tangata, he whak- rongo ki nga kupu tohutohu. 5. Pehea te ahua o nga Maori o tou kainga ki nga mahi o te whenua (mahi paamu, kau, etc. ) 5. Kanui te rika kia whiwhi tena kia whiwhi tena ki tetahi mahi pera ma ana. 6. E hia nga Hahi o tou kainga? 6. Kei te rima pea! He Mihingare. Katorika, Ringatu. Mo- mona, Weterina, Ratana. 7. Ko tehea te Hahi e taunu ana i nga Maori? 7. Kaore tahi. Ana ano ranei te tikanga o te patai? No mua rawa ake tenei na Te Ratana te korero he hipi pango katoa nga haahi i waho atu i to ratou, engari kua kore tera ahua e kaha te rangona ake. 8. He aha te mea e tino hiahiatia ana e nga Maori o tou kainga kia whakaakongia ki a ratou tamariki? 8. Ko te 'kaha' (grit) o te pakeha i taea ai, i manawanui ai, i marama ai te pakeha ki te kuhu i roto i nga tuatea o te ahu whenua. 9. E kakama ana ranei nga tamariki Maori ki te ako i nga mahi o te kura? 9. Ae I runga ano ra te ahua o te tukunga mai i aua mea. 10. E meatia ana ko nga kura Maori o nainei e ako ana i nga tamariki Maori kia rite ki nga Pakeha kino haunga te tangata Maori pai- He aha tou whakaaro mo tenei? 10. Katahi ano ahau ka rongo i tenei korero. Ki taku mah- ara kei te he, notemea, kaore tahi hoki i roto i nga tohutohu ki nga mea e paahitia ana hei mahita, kia peraratou. Na nga whakaro tangata ake pea tena. 11. He pai ranei ki tau titiro kia whakaturia he Maori ki roto ki te tari whakahaere o nga kura Maori? 11. Ae he mea tino pai tena mehemea kei te rite te pai, te matau te makoha, 'obliging' o te maori hei tango i taua tu- unga. 12. Na te aha i penei ai tou whakaaro? 12. Na te mea ma te ngakau maori ano e tere ai te kitea mai o te kupu o te mahi ranei a te maori me te hiahia, tae noa ki te putake i hiahiatia kia peratia. Ko te ngakau maori kaore i roto i te pakeha.
|
|
33 1953 |
▲back to top |
Tihema 1, 1929. TE TOA TAKITINI 195? 13. Ka pai ranei ki a koe kia whakaakongia tuturungia ki nga tamariki Maori nga mahi aringaringa haunga nga taha whakamatautau ? 13'. Ae. Otira i mua o te peratanga, he mea tika kia ata toroa te hinengaro o te tamaiti e tukua ana ki roto i tetahi mahi, karaihe ranei, me kore e kitea atu te mahi e rite ana ma ana ahakoa kei te kohungahunga ano ia me ona whakaaro, no- temea he tamaiti ano ka kitea aua ahua. 14. E tino hiahia ana ranei nga matua kia tino whakaakon- gia a ratou tamariki? 14. Ae kei te tino hiahia matou kia akona a matou tamariki ki taua ahuatanga. 15. E kaha tonu ana ranei ta ratou akiaki kia whai tonu a ratou tamariki ki te matauranga? 15- Ae, kei te tino kaha matau ki te akiaki kia whai i te matauranga. 16. He aha ki a koe nga me kino o nga kura e kore nei e tere te matau o nga tamariki? 16. Kei te nui rawa te purei whutupooro o etahi o tatou kura rarahi, notemea ko taua ropu, whanau ranei, e kiia nei whutuballers he iwi hianga. 1 rongo ahau ki to matou Matua mahita Mr. John Thornton he matau atu nga tama- riki Hindus, a kaore hoki ratou (i tana wa i a ia i India e ako ana) e uru ana ki nga ngahau pera. 17. Me pehea ki a koe ka horo ai te matau? 17. Me whakapau te kaha o nga mahita ki te whakawhaiti i nga mahara o te tamaiti ki runga i ana mahi me te marama hoki me te pai o nga kai-whakaako. Te ako me nga mahi o te kaainga kia pai ara te kohanga. He nui nga wahitapu me nga mea i whakatapua i roto i nga Whare Maire me nga Whare Wananga. 18. He pai ranei ki a koe kia whakauru te reo Maori hei akonga i roto i nga kura? 18. Ae mehemea ko tetahi wahi anake, hei putiputi kau mo te iwi e tupu ake nei. 19. He tino mea pai ranei ki a koe kia matau rawa nga kai- whakaako ki te reo Maori? 19. Ae. Ma te tino matou hoki ki te reo Maori, ka taea ai te ako atu o tetahi. 20. Pehea tou whakaaro ki te pai o nga kura runga rawa (Secondary Schools) mo nga maori? 20. He pai tonu. Tera ano pea etahi tamariki kei te tino matau, a ma te whai kura hei haeretanga atu, ka whai waahi mo era momo tamariki matau.
|
|
34 1954 |
▲back to top |
1954 TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1929 21. E tino pai ranei te iwi Maori kia tu hei Maori tonu nga kai whakaako o nga kura Maori? 21. Ae, he mea pai rawa tena, ka nui ake nga marae hei kor- inga mo nga Maori kua paahi mo ena mahi. He mea pai hoki te mohio iho kei te ako koe i tou ake iwi kia rite, kia mohio ake ranei i te pakeha. Ka mahia he 'hiahia' he 'mina' (ambition) ki roto i te mea pera ona whakaaro, ka ngakaunui ki tera mahi pai ki te AKO. Ko nga Mahita hoki nga Tino Awhina o nga maatua. 22. He tikanga pai ranei kia whakatungia etahi kura Maori mo nga tamariki o tawhiti hei nohoanga hei kura hoki mo ratou i roto i nga ra e rima o te wiki? 22. Ae, mehemea te reo o te wa kei te pera, te paaha. Me ako nga mea katoa e rite ana mo te wa kia tu rawa ake ki te pakanga, ki te mahi, ki te whakaaro ranei i tetahi tikanga, kua rite nga mea katoa, kua tu tama-tane. 23- E mea ana ranei nga kai-whakaako o nga kura Pakeha kei raro iho nga kai whakaako o nga kura Maori i a ratou? 23. Kaore ahau i te rongo i tena reo. Kei te tauhou ahau ki tena rongo, engari mehemea kei te pera, kei te he. 24. He nui ranei te pai mehemea ka whakatungia etahi kura nunui e te Kawanatanga mo nga tamariki Maori. 24. Ae, nui atu te pai me te ingoa hoki. Ma te pera hoki e puta mai ai tetahi tamaiti matau a mua, ka tu ia hei tangata matau, ka uia "Nohea tenei tamaiti-" Ana kua piki te ingoa o Te Maori University 'pea. ' 25. He aha nga mahi ma a tatou tamariki ina puta atu i roto i nga Kura nunui? 25. He whakatutuki i nga mahi i akona i hiahiatia ranei e ratou i te wa i a ratou i aua kura nunui, me te hoki mai ki te kaainga ka whakatupu i a ratou te tuatahi, hei muri ka arahi i te iwi ki te turanga manaaki i te ora-a-tinana me te ora-a-waiaru. 26. He aha hoki te mahi pai ma te kotiro Maori i taua wa? 26. Ko te ako pai me te mahi pai ma nga kotiro, he whaka- tama-tane i a ratou, i roto i enei ra hei rangatira pai, aroha kia ia ake ano. He tika ano te whakatipu hei wahine, otira he ahua here- here, pononga nei tera ahua, notemea ka whakaponongatia, ka whakakuaretia te kotiro ahakoa pehea tona pai, na reira ko te kotiro e kaha ki te mahi oranga mona ake i runga i nga mahi papai tonu, Naahi, Takuta, Tuitui, karaka, Ako-whak- atangi, me era atu taumata kua oke te wahine, ka waiho era mea katoa hei pekanga ake i runga i te reo karanga he wahine koe. he tane ahau.
|
|
35 1955 |
▲back to top |
Tihema 1, 1929. TE TOA TAKITINI \_\_ 1955
Otira ko wai te wahine i kaha ki enei mahi, a tutuki ana
ki te mutunga o tana mahi, i ingoa kino i a ia tona ropu wa-
hinetanga.
He wa tenei no te pikinga ake o nga matauranga katoa
na reira ahau ka ki, whakapuaretia te ngakau makoha kia
piki te kotiro ki nga mahi ki nga turanga e puta mai ai he
oranga kia ia rawa anake, i runga i tona ake kaha me tona
pai. He tikanga he te whakatupu ake i nga kotiro hei pin-
onga, hei taurekareka ma te tane. Waiho tera wahi ma te
reo o te wa e karanga raua tetahi ki tetahi. Na reira ki te
tu-tama wahine te tane, koira hei kuki, hei naahi ma raua
ko te kotiro ina wahinetia "to attend to all business" hei
whakahaere mo nga mahi.
E pehea ana ioti?
NGA MATE MAORI ME NGA RONGOA MAORI
Me mihi koutou kia T. L. Earnshaw me Henare Ahuriri,
tokorua no Te Araroa me o raua hoa maha na ratou nei i
whakawhaiti mai enei marama ki nga mate me nga rongoa
wairakau a te maori. Kaua hei tukua enei maramatanga
kia ngaro. He pai tonu mehemea ka mauria e nga mea e
ako nei ki nga mahi whakaranu rongoa me nga mahi takuta,
ara me kore e taea te whakapiri atu ki nga matauranga kura
o te wa pakeha me te ture, kia raihanatia ai. kia rehitatia
ai hoki era mohiotanga o nga ra o mua.
E kitea ana hoki te haere whakamua o te iwi i roto i ana
whawha ki nga raurakau me nga wairakau, me te oranga o
nga mate o te iwi, na rei a a te whakaaro awhina i enei tu ta-
onga kia tukua atu kia koutou.
Kei te nui nga mea kei roto i te iwi e matau ana ki nga
tikanga whakmiharo maha a te hunga kua wehe atu ara nga
karakia tahere manu, hi-tuna, whakato kai, nga tangi a nga
manu maha e matohu nei mo nga ra kei te heke iho, nga pai,
nga kino, nga tau whiwhi, nga taukorekore. He aha te he o to
tuku mai kia perehitia atu, kei ngaro.
Te Ngaupuku.
He Koromiko te rongoa. Me ngaungau i nga rito kia,
rua kia toru ranei ki roto i te waha, ka horo i te huare.
Nga motu kikino, nunui, me nga ringa, waewae raupa.
He miro te rongoa. Me tapahi te rakau, ka rere mai
te hapiapia ka pani i te motu, i te ringa i te waewae
raupa, ranei, ka takai ki te harakeke.
He whakatipu huruhuru upoko.
Ko nga kakano o te Karo ka kurukuru kia hinuhinu
ka popo ai ki te upoko: ka tupu hoki te huruhuru.
|
|
36 1956 |
▲back to top |
1956 TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1929
Mo nga mate poho me nga mate u.
Me kurukuru nga kiri o te Koihu ka waiho i roto te wai
mo etahi haora maha, katahi ka kurute i te wai, ka hor-
oi i te poho me nga u. He pai tonu te wai hei inumanga.
Mo te wera itiiti i te ahi.
Me pani i te hinu karaka katahi ka whakapiri atu i
nga rau, a ka takai.
Mo te toto-rere i roto me nga motu.
He patiti te otaota, me ngaungau ka puru i te patiti ki
roto i te motu a ka takai.
Mo te Whuru 'Influenza'
He Manakura, me kurukuru te kiri o roto, ka mea ki
roto i te wai matao, ka inu.
Ina kitea tetahi ahua kara i runga i nga rau o taua ra-
kau koina te tohu kei te haere taua mate Influenza, hei
reira tonu timata ai te kai i taua rongoa.
Mamae upoko.
Me puru nga rau hou tonu o Te Wharangi ki roto i te
wai paera mo nga haora maha, a ko te wai e inu.
He rongoa pai tonu tenei hei inu i te paanga tuatahi
mai o te mate huango.
Mo te Nihotunga.
Ko te kiri o Te Mapou e horoi ka paera, ka whakate
i te wai a waiho i roto i te waha kia ngaro te nihotunga.
Mo te horoi i roto i te puku, me nga motu, raupa hoki.
He harakeke te rongoa hei whakatikotiko. Ko te pia-
pia hei pani ki roto i nga motu me nga raupa.
Mo nga mate whakapirau me nga whewhe.
Ko raro atu o te peka tamariki o te mamaku e tihore
atu. Ko roto atu me waruwaru ki roto i te takai katahi
kawhakawera a ka whakapiri tonu atu ki runga i te
mate. He pai tonu te whakapiripiri iia wha haora iia
wha haora.
He pai tonu te wai hei horoi i roto i te puku i muri
mai o te whanautanga tamariki.
Mo Te mate korokoro (Quincy)
Me koromukumuku te taru paiwhara nei ka waiho i roto
i te wai mo te haora katahi ka horo ki roto i te korokoro
me te waha whakakorokoro ai ka puha atu ki waho hei
horoi i te korokoro.
Mate tongamimi, takihi.
Me puru nga rau o Te Houname (Whau) ki roto i te
wai ka paera mo te kotahi e rua ranei haora, ka kurute
i te wai ki waho ka inu i runga ano i te kaha o te mate.
Hei horoi hakihaki, mate maruu ranei.
Me muru i nga rau hou tonu o Te Ngaio katahi ka pa-
|
|
37 1957 |
▲back to top |
Tihema 1, 1929. TE TOA TAKITINI 1957
era mo te kotahi, rua haora ranei, ka horoi ka whaka-
piri ranei i te wai ki runga i nga hakihaki, i nga maruu
ranei.
Mo Te iwi whati.
He Kaata te tino rongoa. Ko te taha whitinga ra kei
reira nga kiri e tika ana. Ko te waho kiri hei papa,
otira kia rite te whakapai i te papa kia rite ki nga wha
tianga o te wahi e whakapiria ana. Ko te kiri o roto
me kurukuru kia ngakungaku, ka puru ki roto i te wai
tu ai mo tetahi wa roa, a ko te whati ka horoia ki roto
i taua wai matao.
Mo nga mate ngau puku.
Me kuru kia ngaku te kiri o roto rawa o te Pukatea ka
waiho mo tetahi wa roa ki roto i te wai matao ka inu
i taua wai i whakaranua ra.
Mo te maunu, takoki ranei.
Me paera ngatahi nga rau o te manuka me te pohue.
ka horoi i te wahi e mate ana ki te wai.
Mo te mate turuturu
Me inu te wai i paeratia ai te meiha rite o te kiri o roto
rawa o te manuka me te putake o te toatoa.
Mo te mate puku kaki (Goitre)
Me kai i te karengo (parengo ki etahi) i te ahua e kainga
nei.
Mo te wera i te ahi i te wai wera ranei.
Me paere nga rau o te makomako kia ngawari rawa, ka-
tahi ka whaka piri ka horoi i te wahi mate, ka whakapiri
hoki i aua mate ki nga taha o roto o nga rau i paeratia
ra engari kua pania he hinu ki runga.
Hei whakapai i te mimi.
Kia rite tonu te nui o te karamu me te kawakawa, ka
paera mo te haora a ko te wai hei inu. E kiia ana he
tino rongoa pai tenei.
Mo te Taipopiwa.
Me whangai te turoro ki te harkeke i taua wa tonu, a
ka whangai ki te wai o te horopito i konatutia a ka
paera i roto i te wai, ka hoatu hei inu e toru inumanga
i te ra, i muri tata tonu iho o te mutunga o te mahi a te
harakeke.
Mo nga iroiro i ro puku.
Ko te rongoa pai kia rite tonu te nui o nga putake o te
toetoe Tataramoa, me te pirita ka konatu rawa ki roto
i te wai wera ka inu itiiti i nga ata
Mo te ngehe i te roa e takota mate ana.
Ma te wai miraka o te Turepo, mea whakaranu ki te
wai ka unu, ka uru mai he wai-ora ki roto i te turoro.
(Nei ake te roanga)
|
|
38 1958 |
▲back to top |
1958 TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1929
Kua oti, tuturu rawa, te kupu a Te Pihopa
Hou o Waiapu me Te Pihopa o Aotearoa kaore
raua e haere ki te Lambeth Conference, 1930.
NGA MIHI AROHA
He huringa tau tenei ka whakaeke, na reira me puta atu
nga mihi ki nga mea tuku korero mai mo te pepa, otira ko nga
mea rawa hei mihina atu ko Takuta Wirepa, R. T. Kohere
Tuhi Taare, Rangataua, Te Taite Te Tomo, Rev. Eruini Tikao
me Ihaia Hutana, Takuta Te Rangihiroa. Kia ora katoa
koutou i roto i Te Tau Hou.
KUA MATE A AMIRIA
No te ahiahi o te Ratapu nei te 15 o nga ra o Tihema nei
ka hemo a Amiria, te pouaru a Nepe Te Apatu o Waipawa.
I mate ki te hohipera i Te Waipukurau. He roa te wa e oke
ana ia i runga i tona mate. Kanui ra te kaha o te kuia nei
ki te whawhai i tenei mate taumaha, tupono iho kua kaum-
atuatia katahi ka uaua rawa tenei ngaki taumaha. Haere e
kui! Kua taea e koe te whika a te karaipiture i homai ai. Kua
nuku ou tau i te waru tekau. I whai kaha rawa koe!
Haere i runga i te ringa kaha o te kaumatuatanga. He nui
nga mihi me nga whakamiharo ki tou kaha me tou manaaki
i nga tikanga a o tungane i waihotia ake kia koutou: i tenei
ra kua tutuki i a koe.
Waiho ake te aroha me te tangi ki tau whanau me au
mokopuna ka ki nei o marae maha i te atahua o te tangata
me te wahine. Haere i runga i te rangimarie te aroha.
Waiho ake te reo o Te Toa Takitini hei mau atu i reo o
tamariki o mokopuna ki o marae maha i te motu, mo ou
kawai maha i peka ki tena wahi ki tena wahi. Ma o karanga
maha me o manaaki e rongo ka haere mai ki te kawe mai
i te roimata e tika nei kia nui te heke mou.
Haere kia Te Kakakura, kia Taipua, kia Taitoko, kia Te
Whiti, kia Tohu, kia Te Wherowhere, kia Te Kani-a-Takirau,
kia Wipere raua ko Pitau, Kia Huata, kia Te Wainehu, kia
Whaanga, kia Kereru, kia Te Heuheu, kia Taiaroa, kia Tama-
hau, me o tungane maha kua haere atu i mua ia koe.
Whakangaro atu ra e kui ki tua o te pae!
|
|
39 1959 |
▲back to top |
Tihema 1, 1929. TE TOA TAKITINI 1959
Kei te tupu o mokai. E hia ake hoki nga ra ka tino pu te
ruha. Ko nga tamariki ka karangatia he kaumatua, ko nga
mokopuna ka tangatatia. Na reira haere me ou nunui me
ou rarahi, i uhia iho nei e o tungane ki runga kia koe. Haere!
Haere- Haere!
Maringiringi ai te wai kei aku kamo e,
Ko tona hekenga tonu
Na Maui tonu aua pokapokanga e
He tini te kohao
Homai noa ra he mimira mo te waka e
E mau ai ra (Kaati i konei)
Te Toa Takitini.
TE WAIATA A PAREIHE ME TE TANGI A
PATUKAIKINO
Te waiata kia Te Wera raua ko Te Whareumu i Taanenuia-
rangi.
Kaore te po nei te kaikainunui
Ko te Wera Hauraki i konei maua.
Maaku e iri atu ki tenei awe tukituki papa
Ki tenei awe pu-mahuru, maaku anake koe ra!
Kei runga ko Te Whareumu: — Sche mara! whakaihokia!
Whakaihokia!
Ka whakahuatia ano te waiata ra penei: —
Kaore te po nei te kaikainunui
Ko te Whareumu rawa i konei maua.
Maaku e iri atu ki tenei awe tukituki papa,.....
Ki tenei awe pu-mahuru. maaku anake koe ra!
Te tangi a Patukaikino mo tona papa: —
Taku whakaruru hau e, taku mana ki te rangi!
Haere ra e koro e!
Ka whakairia koe mo Pukekaihau.
Mo Te Matau, mo Te Whitiotu e!
Hoatu ai o koe ra ko Kekeparaoa ko Toka-a-kuku
Tou hokinga mai e! ko Omakukara ko Te Rotoatara
Ka tarake te whenua na!
Takoto mai e koro i roto koia o Te Awapuni.
Kia whakarongo koe te haruru o te tai!
Ka tokia to kiri e te anu matao.
Nga hau tuku mai o roto koia o Heretaunga ra!
E Wi ma e! e kapo noa mai ra i te pu o te tonga
Tangihia mai ra e
Kia nui te tangi ki te makau e!
Tenei ra ia ka maunu te ika nei i tona rua!
|
|
40 1960 |
▲back to top |
1960 TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1929
HE POWHIRI
Ki nga iwi: Ki nga hapu: ki nga rangatiratanga: Ki nga mana
Ki nga reo: ki nga huihuinga tangata: ki nga morehu i ia
marae e tau nei i runga o Aotearoa me te Waipounamu.
Tena koutou nga Iwi e noho mai na runga i nga Marae
mahuetanga iho i o koutou Matua Tupuna kua riro i roto i
nga tau maha ka huri.
HE POWHIRI ATU TENEI KIA TAE MAI KOUTOU KI
TE WAIMATE NEI
A TE 12 O NGA RA O HANUERE, 1930:
KI TE HUI WHAKAMAHARATANGA I TE HURINGA O
TE RAU TAU O TE WAIMATE.
1. No te tau 1830 ka poua te Whakapono ki runga o Te
Waimate, ka noho ko Te Waimate te Poutokomanawa mo te
Whakapono i tiria ai te Purapura o Te Kupu a Te Atua ki
runga ki nga Marae o te Motu. I timataia ki Te Waimate te
Mahi Ahuwhenua mo runga i nga Mahi Paamu; ko te Huarahi
Kuini tuatahi me ona piriti he mea hanga mai i te Kerikeri ki
Te Waimate; i timataia hoki ki Te Waimate te ako ki nga mahi
o nga Kura o Runga (Secondary Education). He Hui Whaka-
maharatanga tenei na te Motu i te huringa o te Rau Tau o
te Marae Kainga i whakawhanautia ai enei taonga nunui ki
te ao.
2. He hui hoki tenei hei tukunga ake ma te Motu katoa
Maori Pakeha i ta ratou Whakawhena Nui ki te atua mo nga
manaakitanga o te Rau Tau ka huri. No te tau 1814 ko te
Whakapono ka u ki Oihi: no te tau 1830 ko te Tiriti o Wai-
tangi; nga Taonga enei i paiheretia ai te Maori me te Pakeha
mai i o koutou Tupunu tae mai ki tenei ra.
3. Ko te ra hoki tenei e hurahia ai nga Tohu Whakamaha-
ratanga mo TE MATENGA me ona hoa MIHINARE na ratou
nei i mau tuatahi mai te Whakapono ki te iwi Maori.
4. He Hui na te Motu — "Ko te Toki Kanohi kia kite mai"
he mea hoki ka tutataki nga iwi o te Motu, nga whakaaro
o te Motu, tae atu hoki ki nga Mate o te Motu.
Ko te wa tika hei tukunga mai ki te Marae ko te Paraire
me te Rahoroi te 10 me te 11 o nga ra. Ko te 12 o nga ra.
te ra nui me ona Karakia. Ko te Mane he ra Whakaputa i
nga whakaaro o nga iwi.
HAERE MAI! MAURIA MAI NGA WHAKAARO!
HAERE MAI! MAURIA MAI O TATOU MATE!
Tena koutou i roto i TE RA WHANAUTANGA O TO TA-
TOU ARIKI tae atu hoki ki TE TAU HOU.
NA NGAPUHI KI TAIAMAI.
W. PANAPA (Sec)
Waimate North,
Takiwa o Pewhairangi,
Tihema 2, 1929.
|
|
41 1961 |
▲back to top |
Tihema 1, 1929. TE TOA TAKITINI 1961
TE AUTE KARETI
(Te Ripoata o Te Kareti)
Te Tiamana, Poari o te Aute, Nepia.
E pa
Tenei te ripoata o nga mahi o te Kareti o tenei tau
1929 te tukua atu nei e ahau.
Ko te katoa o nga tamariki i tenei tau e 87. e 89 i te tau
ka huri. Tokowhai he kohungahunga rawa, noho i te Kareti,
engari kura ke ai i te Kura o Pukehou.
I toku papangia e te mate ka ahua tahangoi te haere o nga
mahi, ka taumaha rawa hoki nga mahi ki era o nga mahita.
He ahakoa, e mihi ana ahau ki aku mahita mo to ratou uaua
ki te whakatutuki i nga mahi i au e ngaro ana.
I te whakapaunga o tera tau ka mutu aku mahita tokorua,
a D. T. Okey B. A., me J. Dugdale B. A. Ko o raua turanga
i tangohia e E. Dwyer H-D. A. me K. Ellicot. Kaore i waen-
ganui tenei tau, ka mutu a Ellicot; na R. D. Sharpe i tango
tona turanga.
NGA WHAKAMATAUTAURANGA. Ko nga mea enei i
waimarie o te Kareti i nga whakamatautau i a Noema me Tih-
ema: —
Matriculation 2
Public Service 5
Intermediate 3
Junior Makarini 1 (Tu Wirepa)
Senior Makarini 1 (T. Wikiriwhi)
Buller Scholarship 1 (C. Bennett)
Proficiency Certs. 4
I tapaeria he Karahipi e te Tari Kura mo John Bennett mo
te haere ki te University, engari na te ahua turoro kaore i
taea te whakarite i tenei tau. Ko Hirone Wikiriwhi kei te
Canterbury College. Ko te Arawa Poari kei te tuara i tenei.
Ko John Greening kei Hawkesbury Agricultural College, ko
te Maori Purposes Board kei te awhina i tenei. Ko A. Waaka,
R. Pene me T. Wikiriwhi no Hurae nei ka whakawhiwhia ki
nga mahi Tari Kawanatanga.
PRIZE LIST
1929
Dux of School Edwin Paku
Proxime Accessit Lindsay Watson
DIVINITY PRIZES
FORM VI.
Form VI. Bishop's Prize Lindsay Watson
Form V Chaplain's Prize W. P- Hunter
Form IV. Chaplain's Prize Harold Merrett
Form 111 ' Williams Memorial Hakopa Nepe
|
|
42 1962 |
▲back to top |
1962 TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1929
Agriculture A Chaplain's Prize Pera Te Ngaio
Agriculture C Williams Memorial Reuben Nehemia
1st Prize for Proficiency — Dux — Edwin Paku
2nd Prize for Proficiency. Proxime Lindsay Watson
accessit
Special Prize for Mathematics Pohukura Turei
Special Prize for Maori. Rawiri Durie
FORM V.
1st Prize for Proficiency W. P. Hunter
2nd „ „ „ Jack Ruru
3rd „ „ „ Charles Bennett
Special Prize for Progress William Oaks
FORM IV.
1st Prize for Proficiency Tutu Wirepa
2nd „ „ „ Haere Parata
Special Prize for Progress Len Rangi
Special Prize for Progress Werepu Te Ohaere
Special Prize for Geography George Fabling
FORM 111.
1st Prize for Proficiency Kuru Waaka
2nd,, „ „ James Smith
3rd „ „ „ Hakopa Nepe
1st Prize for Progress Douglas Bainbridge
Special prizes for Progress Tom Huka
Rongo Paerata
T. Anaru
Roy Niwa
Special Prize for English Mac Schultze
AGRICULTURAL FORM
Section A.
1st Prize for Proficiency Mokena Kohere
2nd „ „ „ Pera Te Ngaio
3rd „ „,, Stephen Ngata
Special Prize for Science Tom Robinson
Special Prize for Farm Work Paul Gemmell
Section B.
1st Prize for Proficiency Ihaia Trainor
2nd „ „ „ Wano Anaru
Special Prize for Practical Work Fraser Wainehu
Section C.
1st Prize for Progress and Proficiency William Grace
2nd Prize for Proficiency Jack Reedy
Special Prize for Farm Work Dave Hehe
Prefects Prizes. John Keretene (for Service), Ra Paenga,
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_and Ewin Paku. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
Te rongoa tuatahi mo te mare mo te matao mo te puru
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE.
|
|
43 1963 |
▲back to top |
Tihema 1, 1929. TE TOA TAKITINI\_.... \_. \_ 1963
Monitors Prizes Kura Turei, Ned Kihi, Jim Aupouri, and
W. P. Hunter and Jack Ruru.
Ernest G. Loten,
Mahita Tumuaki
Te Aute College.
Haere tonu HUKARERE COLLEGE.
Kanui te rongo pai o nga mahi o Hukarere i tenei tau. Kua
piki ake tona ingoa inaianei ara kua kiia he Kareti — Haere
tonu Hukarere! Kia Kaha. "Hiahia"
Kia ora a Mere Hall.
HE WHAKAMAHARATANGA
KIA TE PARAONE
Atirikona Tuatahi o Tauranga.
(Archdeacon Alfred Nesbit Brown)
No te tahi onga ra o Tihema 1929, i te 3 onga haora i te
ahiahi o te ratapu ka tu te karakia whakamaharatanga mo
te huringa o te rau-tau o te unga mai o Te Paraehe ki Niu
Tireni i te tau 1829.
I tu te karakia ki tona kainga i noho ai ia i Tauranga, ki
runga tonu i te wahi i tu ai tona whare-karakia. Kua kore
noatu te whare-karakia, ko te mea kei te tu tonu ko tana
pere-karakia. No te wa ano e ora ana a Te Paraone te
tanginga o taua pere. Ka mate atu ia, ka mutu te tangi tae
mai kinainei.
Ka wha-tekau-ma-rima nga tau ki naianei, katahi ano ka
whakatangihia, he mea ata kowhiri nga tangata hei patu i
te pere. Tokorua nga kaumatua pakeha kotahi te kaum-
atua maori ko Te Reohau Piahana, ko ratou he hunga e mau
mahara ana kia Te Paraone, me te wa e tangi ana taua pere.
He mea whaka-whitiwhiti ta ratou patu i te pere, he hanga
aroha nga mahi o taua ra. Ka timata te pere tuatahi, ka tim-
ata te whaka-heke mai o te iwi pakeha, kuia koroheke, taenoa
ki nga kohungahunga. Ka whaka-tata te mutu o te pere
tuarua, ka whakaputa atu nga minita, ka tu i roto i te whaka-
minenga i te wahi hoki i whakaritea hei tuunga mo nga min-
ita.
Ia te Rev. H. F. Hall minita o Tauranga te arahi o te kar-
akia — Rev. Manihera M. Tumatahi o Te Ngae, te panui
o te waiata i te reo-maori — Rev, E. M. Eruini Te Tikao o
Ohinemutu te korero o te upoko pakeha, me nga kupu ki
nga maori — Rev. Rewi M. Wikiriwhi o Te Puke, me Archd.
F. W. Chatterton o Rotorua ko te Kauhau ki te iwi pakeha,
mo nga mahi a Te Paraone, me nga mahi nunui o roto i te
|
|
44 1964 |
▲back to top |
1961 TE TOA TAKITINI Tihema 1 1929 Hahi, o roto i te rau-tau o te wa i a Te Paraone. Nga painga ki te iwi pakeha, me nga painga ki te iwi maori. I tata ki te 400 nga tangata i hui ki taua karakia, he pakeha te hunga tokomaha, kihai i nui nga maori i tae mai ki taua ra. He mamao tonu tetahi no nga kainga maori, he ahua ahiahi rawa no te haora mo a ratou mahi kutete miraka. Ahakoa kaore i tokomaha nga maori, ma te aha, te hunga i tae mai ki te whakanui i te ra. He karakia nui rawa tenei, e kore e warewaretia, ka waiho hei tohu, hei mau mahara mo tenei whakatupuranga mo nga tau maha e takoto mai nei. E te Atua tohungia to iwi pakeha, me to iwi maori i roto i te pariha o Tauranga, me to pononga me Rev. A. F. Hall, me ana mahi i roto i te Hahi. I whanau a Te Paraone ki Ranana i te 23 onga ra o Oketopa tau 1840, i kuraina ki Ranana na te Pihopa o Ranana i wha- kau i te tau 1823. No te 10 onga ra o Hune tau 1827, ka motuhia hei rikona, kotahi tau i muri mai ka whakapirititia. No te marama o Hune tau 1829, ka whakatika mai raua ko tana hoa-wahine i Ranana ki Niu Tireni ka u mai ki Paihia i te 29 onga ra o Noema 1829. Inoho raua ki Paihia ki te ako i te reo-maori, me nga ritenga maori katoa, e rima o raua tau ki reira ka heke, mai ki roto o Tauranga, no te 6 onga ra o Hepetema ra o Hepetema tau 1834, ka noho ki Otumo- etai he Pa nui i reira no Ngaiterangi. Ko te minita matahi tenei ki Tauranga, na ana i tiri te whakapono ki nga iwi i roto o Tauranga. He nui nga hapu o roto i a Ngaiterangi i maranga ki te hapai i te whakapono i nga ra o mua. Hei tohu mo to ratou awhina i te whakapono, ka tapaetia kia Te Paraone e nga kaumatua etahi whenua hei tuunga mo nga mahi a te Hahi, hei kainga noho mo Te Paraone. He tokomaha nga tai-tam- ariki o Ngaiterangi o era wa i noho i roto i te kura mihana a te Hahi i whakatu ai ki Tauranga i raro i a Te Paraone. He mea tuku rangatira mai e nga kaumatua o Ngaiterangi o ratou whenua ki te Hahi, mai i te tau 1834. ki te tau 1863, kua maha enei tau i tu ai te Hahi i waenganui ia Ngaiterangi, ko Te Paraone to ratou minita, kua rite tonu ia he matua no ra- tou. Kua noho humarie te iwi, kaore he whakatupu-kino ka- ore he whakatonunu, kaore he aha. No te wa o te pakanga i ara ai ki te Keeti-Pa i te tau 1864, ka tupu i konei nga raruraru, ka paoho ki nga wahi katoa. Ka whawhai nga iwi Hauhau, me nga pakeha. Te tukunga iho o tena pakanga, murua ake nga whenua o Ngaiterangi e te Kawanatanga ka noho kino nga kapu o Ngaiterangi, ka rorea atu ki roto i aua raruraru, nga whakahaere a Te Paraone i runga i nga korero whakapae, ka mahuetia i konei e Nga- iterangi to ratou whakapono, me nga whakahaere o te Hahi me to ratou matua a Te Paraone, i noho tahi tonu nei ratou,
|
|
45 1965 |
▲back to top |
Tihema 1, 3929. TE TOA TAKITINI l965
mo nga tau e 29, i mua noatu o te pakanga ki te Keeti-Pa. Ko-
tahi rawa te tangata i piri pono tona aroha kia Te Paraone.
ko Hamiora Tu, me tona hapu ake me Ngati-Tapu o te mata-
pihi, tera atu ano etahi o nga rangatira o Ngaiterangi i aroha
kia Te Paraone, i noho tahi tonu, i muri mai o te Keeti-Pa.
a taenoa ki te matenga o Te Paraone i te tau 1884. Ka 45
nga tau ki naianei o te matenga o Atirikona Paraone, i ne-
hua tona tinana ki te Papa, ki waenganui ia Ngaiterangi, me
ona hoa rangatira ka rumene atu ki tera o tatou marae, ki
tera o tatau kainga.
Keite waiho hei korero ma etahi tangata i roto i enei ra.
nga whenua i murua e te Kawanatanga i roto o Tauranga.
kua kiia na Te Paraone i muru, nga whenua o Ngaiterangi.
koia te putakenga o nga mate i pa ai kia Ngaiterangi. Kaore
tahi a Te Paraone i konei hei whakautu i a koutou kupu
mona. Ka mutu tonu te mea hei whakahoki i a koutou kor-
ero, ko to koutou hoa ko te Wa. I noho a Te Paraone i roto
i nga hapu o Ngaiterangi mo tetahi wa. mai i te tau 1834.
ki te tau 1863, e rua-tekau-ma-iwi ena tau. i noho tahi ai.
i roto i a Ngaiterangi. kua piri te aroha o tetahi ki tetahi.
kua matua ia kia ratau, kua iwi tuturu ratou mona. Kua roa
noa atu enei tau e noho ana ia ki roto i a Ngaiterangi. katahi
ano ka ara mai te pakanga o te Keeti-Pa. No muri ke o taua
pakanga ki te Keeti-Pa. katahi ano nga muru-whenua. Me-
hemea na Te Paraone enei muru-whenua. e kore ia e waiho
e Hamiora Tu, me era atu rangatira, kia noho i roto o Taura-
nga, tera ia e whakamatea, ki te kore ka panaia rawatia atu
a ia, no te mea na nga maori te whenua i tuku atu. na nga
maori hoki i hanga tona whare-raupo hei nohoanga mo raua
ko tana wahine. Kati tena, i noho pumau tonu a Te Par-
aone ki roto o Tauranga, mai o te mutu-nga atu o te pakanga
ki te Keeeti-Pa taenoa ki te ra i mate ai a Te Paraone, e rua-
tekau nga tau. no te 7 onga ra o Hepetema tau 1881, ka moe
a Te Paraone i te moenga roa.
E rima-tekau-matahi ona tau i noho ai i roto o Tauranga.
e waru-tekau-matahi ona tau, i tona matenga. Kotahi te ta-
maiti a Te Paraone raua ko tana hoa-wahine, i whanau ki
Paihia i te tau 1831. he tamaiti tane ko Maihi tona ingoa.
i mate ki Tauranga i te tau 1845. ona tau 14, he uhunga nui
ta Ngaiterangi mo tena tamaiti, i te ra o te nehu neke atu i
te 200 a Ngaiterangi i tae ki te urupa, uhunga ai ki tena ta-
aiti. No te 26 onga ra o Hune tau 1887. ka mate te hoa wahine
o Te Paraone, na nga pakeha me nga maori i tangi, taenoa
ki te nehu.
Ko nga tangata e mohio ana ki nga korero tawhito, ka
kite i te ahua o te takoto o nga whakahaere i waenganui i
nga maori, me Te Paraone. E ki ana nga korero i piri pono
nga maori kia Te Paraone ki nga maori.
|
|
46 1966 |
▲back to top |
1966 TE TOA TAKITINI Tihema 1, 1929
I tu te Komihana i te tau 1927 ki te uiui i nga whenua
raupatu timata mai i Opotiki, nuku mai ki Whakatane, i
mutu mai ki Tauranga, ko te whakatau a te Komihana, me
utu e te Kawanatanga ki nga maori, tetahi moni e rite ana
mo aua whenua i riro raupatu. I whakaae te Kawana-
tanga ki tona he, mo aua whenua i murua mai i nga maori.
Mehemea he tika te korero whakapae, mo Te Paraone e kore-
rotia nei, nana i muru nga whenua o roto Tauranga, —I hea
aua tangata e ngaro ana ki te whakatakoto i ta ratou whaka-
pae mo Te Paraone?
Na te roia o te Karauna i panui i te ra i tu ai te Komihana
ki Tauranga he mea hahu mai roto i nga korero tawhito, e
ki ana taua rarangi — He mea tuku etahi whenua kia Te
Paraone, e Hamiora Tu, rangatira o Ngati-Tapu, me era atu
rangatira o Ngaiterangi, hei whenua tuunga mo nga mahi
a te Hahi i roto o Tauranga.
Tera etahi tekihana kei roto i te Taone-hipi o Tauranga,
kua oti te Karauna-karaati ki nga rangatira o roto i nga hapu
o Ngati-Pikiao — He mea pehea i pa ai, a Ngati-Pikiao ki
enei whenua? He mea marama tenei, e hara ia Te Paraone,
i hoatu mo ratou — e hara ia Hamiora Tu, me era atu ranga-
tira o Ngaiterangi i tuku kia ratau. Engari nawai oti?
"Mene, Mene, Tekere, Uparahine. "
HE KUPU POROPOROAKI
Ki oku hoa minita maori o te Pihopatanga o Waiapu,
Tena koutou e noho mai na i o koutou pariha. Ma te
atua kaha rawa koutou e whakakaha ki te mahi i tana pai ai
a nga tau e heke iho nei: mana hoki koutou ko a koutou
whanau e tiaki, e manaaki, kia tatanga ai mo te Ra o to
tatou Arikika tata nei. Kia mahara tena, tena, "he hoa nahi
na te atua" koutou 1. Kor. 3. 9.
Na reira me whai tonu kia mohio ki tana e pai ai hei
mahi ma tena, ma tena, a ia ra a ia ra.
Kaua e noho mangere: kaua hoki whakapau i to kaha ki
te mahi i tau e whakaaro ai, e pai ai, engari i tana.
Kua tuhituhia hoki nga Karaipiture Tapu hei tohutohu,
hei whakaako, i a tatou kia mohiotia ai tana e pai ai: kua
whakahau mai hoki ia kia kimihia kia mohiotia e tatou
katoa. Epeha 5. 15 ki 18
Na reira kia tupato tena, tena, ki tana e mahi ai e kauwhau
ai, kei Kore e rite ki ta te Atua. Kia tupato hoki kei pau
i te ahi a te Ra nui o Ihu Karaiti tau e hanga na i enei ra.
Tirohia ano 1. Kor. 10 ki 15.
Maharatia te whakatauki a o koutou tipuna, ara "Ruia
|
|
47 1967 |
▲back to top |
Tihema 1, 1929. TE TOA TAKITINI 1967 taitea rui taitea: waiho kia tu ko taikaka anake' Ka tata hoki te Rangatiratanga o te Rangi. Ara kua tata te Ra o Ihu Karaiti e whiwhi ai ia tangata ia tangata ki te utu e tika ana, e rite ana ki ana Mahi ahakoa pai ahakoa kino, ahakoa mahi he noa iho. Na reira kia kakama koutou, e oku hoa, ki te mahi, ki te mahi hoki i a ta te Karaiti i whakahau ai. Kauwhatia te Rongo Pai o tona Rangatiratanga, peia atu nga rewera, whakao- rangia nga turoro matui 10. 7 ki 8. Whakapaia te huarahi o te Ariki. ''Whakatahuritia nga ngakau o te hunga tutu ki te mohiotanga o te hunga tika. " Tirohia te Inoi mo te Ratapa tuatoro o te Haerenga mai, me Matui 3. 2. 3, He poto noa iho hoki te taima inaianei mo tau mahi i tau e pai ai. E mohio ana hoki a hatana me ona ope katoa he poto rawa te wa mo raou: Koia e whakapau nei ratou i to ratou mohio, kaha hoki, ki te wehewehe i nga ope hoia o Ihu Karaiti, ki te whakararu i a tatou, ki te whakaware i te nuinga ki nga mea he noa iho o tenei ao, kei hinga ratou i a tatou, kei rokohanga hoki tatou e te Karaiti e tatari ana ki tona hokinga mai, e mahi ana hoki i tana i Whakahau ai. Ko taku poroporoaki tena kia koutou, e oku hoa, e aku teina, e aku tamariki, i roto i te Ariki. Kua tino tata tenei koroua ki te mutunga o nga ra i whak- aaetia mo te noho o te tangata i tenei ao i tene wa. Ka whi- tu tekau oku tau a Aperira e heke iho nei, a kua kore e kaha ki te mahi tonu i nga mahi mihana i homai nei e te Pihopa o Waiapu i te tau 1919 hei mahi maku, me ka kore he hoa mahi moku. Kahore ano kia whakaaetia aku tono i tetahi hei awhina i ahau, engari kua tu he ropu ke hei mahi mihana puta noa i Aotearoa. Ka tekau ma tahi nga tau inaianei e whakapau ana ahau i toku mohio me toku kaha ki taua mahi "mihana, " ki te whakaora hoki i nga mea mauiui. Koia hoki ta te Pihopa i whakahau mai ai. Kua Kite hoki te nuinga o koutou-kahore te katoa i toku hiahia, me toku kaha ki te whakaako i nga tamariki kura i nga ata, ki te awhina i nga turoro i nga awa- tea, ki te kauwhau i te Rongo Pai Tapu ki te katoa i nga po puta noa i nga ra o te Mihana, ki te pei i nga rewera, ki te whakapa ringaringa ki nga mea mate, i runga i te Ingoa o to tatou Ariki o Ihu Karaiti na ana nei te whakahau kiapera tatou katoa. He tokomaha hoki te hunga kua whiwhi ki te marama, ki te ora hoki mo te wairua, mo te hinengaro, mo te tinana hoki. Me whaki e ahau he pokanoa pea taku haere ki nga pariha o te nuinga o koutou, a koia pea i kore ai e tautokongia te
|
|
48 1968 |
▲back to top |
1968 TE TOA TAKITINI Tihema l. \_1929
mihana one ahau hoki. He mea whakahau etahi mihara
na te Pihopa o Waiapu ki a koutou, ki ahau hoki. He mea
karanga etahi atu na te Pihopa me nga wahine pakeha i nga
whare mihana, he mea tono etahi naku ake kia whakaae kou-
tou. Tokorua anake o koutou katoa i pai, i whai whakaaro,
ki te karanga "mihana" ki tona pariha ki tona pariha.
Me i whakaaetia taku motini i te wa o te Hinota i a Oke-
topa, kua Kaha tonu ahau ki te awhina i taua komiti a nga
ra, a nga tau, e heke iho nei. Koia hoki toku wawata: koia
hoki i hiahia nui ai ahau kia whaaaetia e koutou.
lnuhia ai e ahau ki waho o te Hinota he kitenga noku
kahore te nuinga o koutou i te pai kia tu he komiti hei kara-
kia i nga turoro, hei patu i te mana o nga tohunga maori. Ki
te ahua onga kupu korero, pai ke atu te tohunga maori i
ahau; pai ke atu hoki ana mahi maori i aku e mahi nei i
runga i te Ingoa Tapu o Ihu Karaiti, i runga ano i te mana
o te Wairua Tapu.
Kati, waiho i ta koutou i whiriwhiri ai, i paiai.
Itemea kua kore koutou e pai, ehiahia, ki te karanga "mi-
hana" ki o koutou pariha: kua kore hoki e pai ki te tautoko
i taku motini kia tu he komiti hei awhina i a koutou i o kou-
tou pariha, hei uiui hei rapu i te tikanga o nga mate rereke
e patu ana i te iwi maori, i te Hahi maori hoki, i tenei wa:
itemea hoki kua tu he ropu ke, he ropu taitamariki toko-
toru, hei mahi mihana "puta noa i Aotearoa, ki ia pariha
ki ia pariha i tenei tau: " itemea hoki kua timata taua ropu
te mahi i a Akuhata me Hepetema, ki nga pariha o tenei
Pihopatanga hoki, e kite marama ana ahau kua kore he mahi
maku inainei ki waenganui o te iwi maori e arohatia nuitia
e, ahau.
Kua rite tenei ki te whakatauki a te maori — "ka pu te
ruha, ka hao te rangatahi. "
Heoi, kia kaha te ropu hou ki te "hao tangata, " kia pera
me Pita ma.
Kia kakama hoki tena, tena, o koutou ki te mahi hei awh-
ina kia tini ai nga hua o te mahi.
Mahia takitahitea o koutou Pariha. Ngakia tau patohe:
kaua hoki e whakato roto i nga tataramoa. Tirohia Here 4 3.
Tapahia katoatia nga ''tataramoa" e kaha ana te tupu ki
tena pariha ki tena pariha, nga mea maori, me nga mea pak-
eha: hutia ake nga pakiaki: kia kaha ki te parau, ki te
rakaraka, ki te ngaki toto i tau wahi o te mara waina o to
tatou Ariki: kia mahara ki te rui tonu i te "purapura pai, "
ara i "nga kupu a te Atua. "
Heoi ano. Ka mutu taku i konei. Hei kona koutou mahi ai.
Na ta koutou akiritanga
Na Kenena Aata Wiremu
Pukehou, Napier.
Tihema 16, 1929