|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 101. 01 February 1930 |
|
|
1 cover |
▲back to top |
TE TOA
TAKITINI
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Nama 101 HASTINGS Pepuere 1, 1930
TE HUI KI WAIMATE
No te tau Hanuere 12th 1930 ka hui nga mangai katoa o
Te Haahi Mihingare me nga hoa tata ki Waimate (Ngapuhi)
Te Atipihopa Averill o Nui Tireni, Te Pihopa o Aotearoa, o
Te Haahi Maori o Nui Tireni, Atirikona Hokena o Waimate
Kenana Wilfred Wiremu o Wanganui, Rev. Hakiwai, Here-
taunga, Rev. Te Muera Otaki, Rev. Patihana Wairaraipa, Rev
Te Harawira, Taranaki, Rev. Poihipi Mercer, Waikato, ka
hui tahi atu kia Kenana Keretene o Whangarei me Rev- Pana-
pa o Kaihohe, hui tahi atu nga minita katoa o Te Rohe o
Ngapuhi, i reira katoa. Ko nga mangai reimana o tawhiti ko
Takarangi Mete Kingi. Wanganui, Kipa Roera Otaki. Ihakara
Kapana. Heretaunga, me Paraire Tomoana. Heretaunga.
Ko te marae o te iwi Maori ko Waimate Show Ground. I
reira a Ngapuhi, e rua nga Maaki. me nga teneti huhua noa
iho. Ko te whare nui i nga manuhiri. Te Karakia nui i Te
Whare Karakia o Waimate, me te kaihapa i waho tonu, tena
nui o te iwi Maori. Nga korero na Te Atipihopa ara he wha-
katakoto tonu na ana i nga mahi o te timatanga mai o te wha-
kapono ki tenei motu a tae mai ki tenei ra. He mihi na ana
ki te hunga na ratou i tiri te whakapono. Ko te Upoko i
tikina e ia mo tona kauhou ko Nga Mahi a Nga Apotoro 16
te 9 me te 10 o nga rarangi: — Ka kitea e Paora he kitenga i
te po: He tangata no Makeronia e tu ana. e tohe ana kia ia.
e mea ana. whakawhiti mai ki Makeronia, awhinatia matou.
|
|
2 1969 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Te Toa Takitini
Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau,
Me penei nga reta "Te Toa Takitini, " Box 300, Hastings.
1970 TE TOA TAKITINI Pepuere 1, 1930
Ano ka kitea te kitenga, ka mea tonu matou kia haere ki Ma-
keronia. I whakaaro hoki, na Te Ariki matou i karanga ki te
kauhou i te rongo pai kia ratou.
I mea hoki ia "Ka tekau ma rima nga tau, i te
Kirihimete 1914 ka hui ki Oihi he whakamaharatanga ki te
taenga ki te rau tau o te kauhoutanga i te rongo pai ki te iwi
maori, i tu ai te karakia tuatahi, ko te rangi tonu te wharau
o te iwi, i whakaputaina ai nga kupu karaitiana, me te ahua-
tanga o te matauranga, te aata me nga tuturitanga mo te tango
hapa, kotahi ano te taro, kotahi te kapu, piri ana te maori me
te pakeha i roto i taua ra, ano he tuakana, he taina i roto i te
mana o Te Atua. Otira ko taua ra i paruparu i te putanga mai
o te pakanga nui i te Akuhata i muri tata mai. Ko te tino
mahara ia kia kaua taua ra hei warewaretia e nga whakatu-
puranga o Nui Tireni e heke iho nei.
I runga i te tima i haere mai ai a Te Matenga ki Ahitereria
(Marsden) tetahi Maori. E kite ana ia e tukinotia
ana. Ka titiro atu ia, ka whakarongo atu ki ona korero mo
tona iwi maori, ano nei te ahua e tono ana mai i a ia kia whi-
ti mai ki Makeronia, pera me te whitinga o te rongopai i a
Paora e korerotia ra i te upoko o te kauhou, ka whiti atu te
rongopai ki Oropi, ka pera ano hoki te ahuatanga o taua
rangatira maori nei ara o Ruatara mehemea nei e karanga
ana mai kia Te Matenga ''Whakawhiti mai ki Makeronia" ara
ki Nui Tireni nei ki tona iwi maori e noho nei i roto i te
pouritanga.
Kaore rawa i roa ake nei te whakamahara nui ki nga Wire-
mu, ara kia Henare me Te Wiremu mo to raua piri pono me
te kaha ki te kauhou i te rongopai, ko tera whare atahua
kua tu mai nei ki Paihia.
I tenei ra ina tatou e huihui nei ki tenei wahi he whaka
nui i tenei ra te taenga ki te kotahi rau tau o te hanganga i te
Mihana tuatahi hei whakatupu i te maramatanga wairua me
te taha tinana o te matauranga e tika nei kia takoto atu tenei
hei tino ra i roto i nga Hitori o Nui Tireni, notemea koira
te wa i tonoa ai e nga Maori kia mauria atu te whakapono
kia tiria ki roto i te tuawhenua ara ki Waimate.
|
|
3 1970 |
▲back to top |
EXTRA SPECIAL!!!
HE POHIRI KI TE IWI MAORI KATOA.
Ka Pu Te Ruha! E Hao Te Ranga-tahi!
Haere mai! Haere mai! • Haere mai!!!
Haria mai te ahuatanga o koutou tupuna, o koutou maatua
Haere mai me te aroha ki o tatou hoa.
Haria mai te aroha ki a tatou tamariki
Haere mai e nga Morehu o Te Motu.
Tirohia mai ra ou Raorao whanui! Takahia mai ra ou ma-
ania papa-taurite! Kauria mai ra ou Awa-hohonu! Pikitia mai
ra ou Maunga-teitei'
Whakaeke mai ra ki te Marae o Wai-o-mata-tini i te Mane
3rd, Turei 4th, o nga ra o Maehe e heke iho nei, ko te Hin-
engaro kia awhi-a-tinana tahi ki TE POHO O POROURANGI
e tangi hotu nei.
Ma te po ka moea, kia tatu ai te remu ki raro, te ruuha ka
mahea, tae rawa ake ki te wa kua rite, tu-tama-tane ana ki
te mahi tahi, ki te korero tahi mo nga putake nunui e hia-
hiatia nei kia whawhatia e Te Iwi Maori i roto tenei ra-
Ka timata nga mahi me nga korero i te Wenerei. Taite,
Paraire, Haterei, Ratapu. Mane. Turei. Maehe 5th, 6th, 7th,
8th, 9th, 10th. llth.
Nga take hei korerotanga: —
1. Te Tiriti o Waitangi me ona ahuatanga katoa.
2. Nga huarahi o ora ai te Iwi Maori i roto i nga ra o te
pakehatanga.
3. Whakawhanatanga i te 'mahi paamu. "
4- Te Ture Waipiro.
5. Te Ora mo Te Iwi Maori (Health. ).
6. Te Pihopatanga o Aotearoa me ona ahuatanga katoa.
Nga mahi: —
1. Te tomokanga i te Whare Whakamaharatanga kia 'Arihia*
me 'Makarini. "
2. Ka timataria Te Tenehi ki Ruatoria.
3. Ka hurahia nga kohatu whakamaharatanga kia 'Arihia*
Me 'Makarini a te Ratapu 9th. 10 a. m. me 3 p. m.
4. Ka tomokia Te POHO O RAWIRI, Raiti, Turanga.
Maehe 10th.
5. Ka whakaetieti i nga Tenehi i Kaiti Maehe llth.
''E pa-tea koia-kiwi nga hau-e wha-nei e!
"Pupuhi-wi mai-neiwi ki taku-wu kiri-ewe: —"
E Te Waipounamu. Tai-Hauauru, Tai-Tokerau, Tai-Rawhiti: —
Haria mai ra Te Tumanako, Te Whakapono me Te Aroha.
Hon Ta A. T. Ngata. Minita mo nga mea Maori.
Ri. Rev. F. A. Peneti. Pihopa o Aotearoa.
Tukere Te Anga Esq. Tumuaki Tenehi Maori. N. Z.
Me te Iwi Nui Tonu.
Rev. Tamahori. Chairman. H. Reedy. Secretary-
Co-operative Store. Tikitiki.
|
|
4 1971 |
▲back to top |
Pepuere 1, 1930 TE TOA TAKITINI 197] No te tau 1830. te hokinga tuaono mai o Te Matenga ki Nui Tireni nei ka whakaritea taua tono a nga maori- I maha- ra hoki a Te Matenga he mea tika kia whakahaeretia etahi atu tikanga e awhina ana i nga tikanga o te haahi, ara ma te tu o te nei Mihana ki te tuawhenua e taea ai te whawha atu etahi tikanga tautoko me te whakapiri mai i nga tukunga o te matauranga, me te whakapono, te kura ako i te maori kia u tuturu ki te mahi-a-ringa, a me te ahuwhenua hoki hei ora- nga mo te Mihana. I mua o tenei, ko nga kai me nga paraoa e haere katoa ana. mai i Ahitereiria. Na reira tika tonu te whakahaere penei- tanga. Ka akona i reira te rongopai ki Te Atua me te rongo- pai o te mahi. E piri tata ana ki te manaakitanga mai a nga rangatira maori i taua tikanga ko nga Mihingare pakeha ara ko Rev. William Yates ko G. Clarke te papa o Archdeacon Clarke. Alien Cross, Richard Davis. John Hamlin kua iri nei he wha- kamaharatanga kia ratou kei roto i te whare karakia nei. a e tika ana kia tapiritia atu o ratou ingoa ki to Te Matenga mo enei mahi nunui i tupu ai te Haahi ki roto o Nui Tireni. Kua whakatu whakamaharatanga tatou mo te hunga toa i haere nei ki tenei pakanga nui. mo to ratou kaha me to ratou manawanui. Kaore ianei e tika kia whakatu tatou i tetahi whakamaha- ratanga mau tonu mo tenei ope nui o Te Haahi e whawhai nei, ki te kuaretanga ki te mea whaka wehiwehi o te ao, ki te kino, ki te atua whakapakoko? E tika ana ra kia nui nga mihi ki taua hunga i kakari nei i roto i te houkuratanga o nga tini mana rereke atu i to te haahi, i manawanui ai taua hunga ki te noho i runga i te tino maoritanga o te wa, te hu- nga na ratou i tiri te maramatanga! Na to ratou kaha, ka kiia i roto i tenei ra he waahi rawa a Nui Tireni nei no Te Emepaea o Ingarangi. Na reira kei wareware tatou. Kei wareware! Ina nga mahi nunui i puta i te Mihana. Te hua- rahi tuatahi i hangaia ki tenei motu i timata mai i Kerikeri he ara mai mo nga rakau mo nga whare mi ana. Ka tu te whare karakia tuatahi 1831. Koira ano hoki te whare kura. Te iriiritanga i te tamaiti i whanau tuatahi ki Waimate (pa- keha) George Bloomfield Clarke. Iriirittanga i nga Maori tua- tahi, tokowaru (Kowai ra nga ingoa?) No te 1832 ka kitea he iti rawa te whare karakia, katahi ka hanga te mea rahi ake i te 1839. No te tau 1841 ka tae te nui o te hunga karakia ki te 1000, a ko te hunga kai hapa e 500. I te tau 1842 ka tuturu te kaainga o Pihopa Herewini ki Waimate. Ka tima- taria te kura ako. iti, rahi. Ka timata mai a St. John's College ka whakapangia e 300. ka whanau a Richard Selwyn te Pihopa tuarua o Meranihia. Ka tu te hinota tuatahi i te tau 1844. Katahi ano ka tu te hinota o te haahi mai ano i te tau 1717. I maharatia he whakahinga mana taua hinota. Ka whakaturia
|
|
5 1972 |
▲back to top |
1972 TE TOA TAKITINI Pepuere 1, 1930
tenei whare karakia 1872. e kore hoki e taea te ki kaore i
kai tangata i enei wahi, otira i roto i nga ra o tenei whare ka-
rakia, kai tahi ana i Te Taro o Te Ora te mano mano maori,
pakeha hoki. Otira ko tetahi mea pouri ko te matenga o te
kai whakaako o Ienei kura ara o Rev. Whitehead. No te tau
1844 ka wehe atu Pihopa Herewini ki Akarana. Ka timata
te tupu haere atu o te haahi ki Kaitaia i runga i te kaha o
Rev. Matthew me Te Paki. Me tuku ake ki Te Atua Nui tonu
nga whakawhetai me nga whakamoemiti mo enei tikanga
nunui i whakatoria nei e Te Matenga me nga Mihingare tua-
tahi, i tu ai tenei Mihana hei whakato i enei purapura. Kia
pera hoki tatou a enei ra e heke iho nei. Kua whawhaitia e
a tatou tamariki te whawhai nui, kua tupu nga purapura a nga
Mihingare, waihoki i roto i o tatou nei ra kia tupu tatou hei
whakahaere i nga tikanga e tuturu ai te Maungarongo ki te
Ao Katoa ko a tatou mahi hei pou whakamaharatanga ki
nga uri e puta mai a mua hei whakanui ma ratou i a tatou
nei mihana.
TAIAMAI
Kei nga whakamarama o tenei whakaupoko te marama ai
tatou ki ona korero. No nga whakamatenga o te tau ka hori,
ka puta nga pohiri a Ngapuhi o Te Haahi Mihingare kia
hui atu nga iwi o te motu ki te ra whakamaharatanga ki nga
kaumatua Maori e ora ana i te 12 o nga ra o Hanuere 1930,
i whakaturia ai te Whare me te Marae Mihana tuatahi ki te
tuawhenua i Waimate i runga i te tono a nga Maori kia ratou
nga hua papai a nga Mihingare tuatahi e whakato ana i aua
ra. ara te whakapono, nga kura ratapu, nga kura ako inga
tikanga o te whakapono, nga mahi-a-ringa, ara te whakatupu
witi, te mahi paraoa, te mahi pihikete, me te mahi kauhuri
i te whenua. Enei tikanga e mahia ana e nga Mihingare i te
taha tai o Korororareke. i Oihi i Paihia, i te ngutuawa o Wai
tangi i waho-whaka-te-moana o Te Rere-i-haruru, nga wahi
e rongona nei e Te Ao katoa, koira te wahi i u tuatahi
mai ai te pakeha, i kauhoutia tuatahitia ai te rongopai o
Ihu Karaiti, i whakaaro tuatahitia ai te ako whanui i nga
mahi ahuwhenua me nga kura ako i nga ahuatanga katoa ki
te tuawhenua, kia horapa pai ai te haeretanga o te matauranga
o te Wa i runga i nga kaupapa o Te Whakapono Karaitiana
i whakatoria nei e Te Matenga (Rev. Marsden) i runga i te
kitenga me te arohatanga kia Ruatara. Na reira ka mohiotia
te nui o tenei putake hei huinga mo nga iwi Maori e ora
morehu nei inaianei, ki te tuku i ona whakaaro whakamihi.
whakamiharo ki nga ra o nga Kaumatua Maori me o ratou
hoa kaumatua pakeha mo te taenga ki te kotahi rau nga tau
e ora ana a ratou tikanga i roto i nga iwi o te tai whakararo o
nga hau e wha. Taitokerau. Tai Hauauru, Te Waipounamu.
me Te Tairawhiti. I roto i tenei ra ka mama nei te titiro iho
|
|
6 1973 |
▲back to top |
Tihema 1. 1929. TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_1973
ki nga mahi a nga Kaumatua, ka mama te haere ki te whaka-
rite i nga pohiri kia huihui atu ki te kainga nei ki Waimate
kia tuku whakamoemiti tahi, kia kai tahi, kia korero tahi.
kia whakamiharo tahi mo nga mahi nunui i tiria nei e ratou
ma, ka kotahi rau nei nga tau mai i reira ki naianei, mutu ai
te pakara o te korokoro ki te kiko tangata, i noho ai. tatu rawa
te remu ki tou ake marae whakarongo ai ki nga kupu tohutohu
a Te Kai Kauhou, ka houhia nei te rongo e Te Hinengaro ki
tena iwi ki tena iwi, eke rawa ake te rau tau o tenei whaka-
tupuranga i era tikanga ko tatou tenei e haereere nei i runga
o tatou marae maha, e tangi a tuakana, taina ana tetahi ki
tetahi, ki nga kaumatua ano e tangi atu ana he tamaiti ki
te matua, he mokopuna ki te tupuna.
Kowai ra o ratou ingoa, kua ngaro i roto tenei ra. heoi
te mea e tino matauria ana. he Maori te kaitono, he pakeha
te kaiwhakarite, ara ko nga akonga te kai tono, ko nga kai-ako
te kai whakatutuki koia ka tu nei Te Mihana tuatahi ki Wai-
mate i te tau Hanuere 12th. 1830.
Na te Rongonui, na te rongo pai o era mahi, o era tikanga
i whakatupuria houtia ake i reira koia ka whakahoutia ano
aua kupu atahua a nga tupuna mo te tangata pai nga whaka-
aro, pai nga mahi, kua tae mai nei ki tenei Rau Tau Hou: —
E ta! E hine! I haramai ra koe i Taiamai!
Te Hui a Te Pihopa o Aotearoa kia Ngapuhi katoa katoa!!
katoa!!! no Hanuere 13th 1930 ara. No te ra tuatahi o te Rau
Tau Hou.
Hanuere. Mane 13th. 1930—2030.
"1 haramai ra koe i Taiamai"
Mehemea no nga ra o mua kua rangona tenei tu naumai i
nga mea i haere ki te hui whakamiharo i tu mai nei ki Wai-
mate wahi o Ngapuhi i te 12 o nga ra o Hanuere ka hori tata
ake nei. Ko taua hui i karangatia mo te motu me te Haahi
Mihingare katoa, pakeha mai, maori mai. kia huihui ki Wai-
mate, hei tuku whakamoemiti ki Te Kaihanga, mo te taenga
ki te rau tau o te Mihana tuatahi i te tuawhenua, i timataria
ai te whakatuputupu i nga tikanga e tupu ai te whakapono
me te mahi-a-ringa, te matauranga whanui. I runga i te kite
o nga Kaumatua o Ngapuhi i te pai o nga hua o nga mahi i
puta ki Oihi, i tawahi atu o Kororareka. Pewhairangi, i tima-
taria tuatahitia ai te kauhou te rongopai e Te Matenga (Mar-
sden) i Te Kirihimete o te tau 1814, ka tonoa e ratou kia
haria atu taua taonga ki roto i nga rohe o Te Waimatenga
ara o Waimate. No aua ra ka timata te kaha haere o tenei
ingoa o TAIAMAI ki runga i taua rohe.
Na nga mahi papai, Te whakapono, te kura ako i nga mahi
matauranga, te mahi waerenga, whakatuputupu witi hei pa-
raoa, nga mahi whare, te kura ako hoki i nga tikanga kaupa-
pa mo te whakapono i raro i Te Haahi Mihingare, pau katoa
|
|
7 1974 |
▲back to top |
1974 TE TOA TAKITINI\_ Pepuere 1, 1930
i taua kaainga ara Mihana te ako. Ona tangata tuatahi e awhi-
na ana i a Te Matenga he tangata Karaitiana katoa me te iwi
hoki o Ngapuhi ka timata te huri nui tonu ki taua whakapono
ka tipu tenei ingoa a Taiamai ki te nui.
He nui te whakamihi ki te taenga ki tenei hui, me te tu-
ponotanga o tenei ra kua tu he Pihopa Maori, haaunga ano
te nui o Te Minita Taitamariki Maori, tino kitea te hua o
nga mahi o roto o taua rau tau. He mea miharo.
rawa hoki te taenga o Te Pihopa Maori ki Taiamai mo te ra
tuatahi o te Rau Tau Hou, i whakapaua ai, i iriiritia ai hoki
nga akonga o te haahi i raro i nga rakau nunui o te marae
he puriri, ko te ranginui tonu te wharau. Nga kupu kauhou a
Te Pihopa, nga himene reka a Ngapuhi, ano he taonga e
maringi nui iho ana i Te Rangi, ano tona ahua e whakawahi
ana, e whakahauhau ana mo te rau tau hou.
Nga ahuatanga katoa o roto i te timatanga mai o ta ratou
nei rau tau hou, kitea ana te rau tau te tawhititanga atu ki
muri. Marama ana te titiro iho ki nga hua papai i tumana-
kotia e ratou ma i te wa e tiri ana i aua purapura atahua.
Kitea atu ana te whanaungatanga! Ano te ahua he taina
he tuakana: he matua he tamaiti:
Taea ana hoki te titiro atu ki nga ra kei te tu mai mo tatou
me ratou e tupu ake nei,, me nga kupu mihi "Haere ra ki
Taiamai. "
NEW ZEALAND MAORI TENNIS ASSOCIATION
Te whakataetae-a-tau tuarima a nga Toa Takitini mo te tenehi
Ka timata mai i Ruatoria (Waiapu) mutu mai ki Kaiti (Tura-
nga)
Wenerei, Taite, Paraire, Haterei.
Maehe 5th. 6th, 7th, 8th, 1930.
1 taua wa. he maha nga putake korero e pa ana ki Te Iwi
Nui tonu e whakahaerea.
KAKENGA O TE IWI MAORI
R. T. K.
Kei te whakamiharo kei te whakawhetai te ngakau ki te
kaha o te kakenga o te Iwi Maori i nga tau e 30 ka taha nei,
haunga te pikinga o te tauranga, he mea tenei e tika ai tatou
kia nui te hari, engari to tatou pikinga i era atu ahuatanga
katoa. Ehara i te mea na te tangata i korero mai ki a au,
he mea hurahura ranei naku ki nga pukapuka, kaore, engari
naku ano i ata titiro i te whanuitanga o toku oranga i tenei
|
|
8 1975 |
▲back to top |
Pepuere 1, 1930 TE TOA TAKITINI 1975 ao. kei te kake te Iwi Maori- Ka titiro whakamuri atu au i te taumata o te kaumatuatanga ki te paenga roa o te wa o nga tau e 50 ka hipa nei ka marama ra hoki te titiro ki te whanui o te tupeketenga whakamua o te Iwi Maori. Ko te Kaupapa o aku korero mo nga iwi o te Tai-rawhiti, ko nga iwi hoki enei e tino matatau ana au. a kaua te ngakau koro- ke e ki i tuhia ai enei korero hei mea whakamanamana: kahore engari hei whakakaha i a taua kia kaha rawa te tupeke wha- kamua, kia ''nuku atu te koau ki te aro maunga. "he rangai maomao kua huri ki tua o Nukutaurua e kore e hokia. " i tuhia hoki enei korero hei titiro ma nga reanga kei te heke iho. I taku whai-korero ki te Kotahitanga o Te Aute i te tau 1897—ka 32 nga tau—ko taku wawata, ko taku tumanako. he whare mo te Maori me whare perana ara ko nga papa o au whare he mea wawahi ehara i te mea kani. T pera ai taku wawata i kite hoki au i etahi whare pera a i hiahia hoki au ki te whare perana. E kore ra e kitea he whare Maori, he whare perana. inaianei, heoi ano kei nga paenga kei te kora- ha, kei nga kainga whakanoho hou. Kua papa katoa te whare. kua whare pakeha, mai i waho ki roto. He nui nga whare kua ki i nga taputapu huhua a te pakeha, i te piana, i te terewhona me era atu mea a ko nga waka kaukau o etahi whare he kohatu, ki tona reo he porcelain. Kua mutu noa atu te tikitiki wai i te awa i te puna ranei, heoi ano ko te huri i te korere ka rere te wai matao te wai wera. Kua tau mai te whakama, te numinumi ki a maua ko taku whare perana i wawatatia ra e au. A ko te hunga i minaia ra e au o ratou whare perana kei roto e i nga whare nunui i enei ra. Eha- ra ia nei tenei i te tupeke whakamua? He mea tika me papaki au mo taku whakapono iti. Kua ngaro te momo o te taiana karapi i enei ra. kua waea katoa te taiapa, a he mahi tohunga te mahi taiapa ki toku takiwa, e whakamihia ana e nga tangata haere. Mo nga kai me nga mea mo te kai kua rite ki ta te pakeha engari ra ahakoa he aha te koi kahore e rite ki nga hua hou o te whenua, ki te puha ki te kumara—ko nga kai reka a te pakeha hei aha. Kaore he ti. he paraoa a te nuinga o te ta- ngata i nga ra e tamariki ana au. Ko a matou kai i nga awa- tea, a nga tamariki kura, he taewa tunutunu engari a nga ta- mariki pakeha he paraoa i pania ki te pata. Kei te mahara tonu au ki te tototanga o te wai i taku waha i taku mina ki te paraoa pata. Tena i enei ra. e. ehara ra te paraoa me te pata i te kai: kua whangainga te paraoa ma te heiheei. te pata ma te kuri. T mua whakatu ai te wai-u ki nga paepae rewa te pata hei tahi ra ake ka hokoa me kaurori ki te rakau ka pata. Tena -. Mutu ana te kutete kua hurihia te miraka ki te hepareita na konei hoki i nui ai te pata, a i reka ai hoki.
|
|
9 1976 |
▲back to top |
1976 TE TOA TAKITINI Pepuere 1, 1930
I nga ra koa kua huri kaore he maripi kaore he paoka,
kotahi ano te paepae ma te whanau, kahore i wehe he pereti
ma tena ona tena. Ko nga maripi ko nga paoka i enei ra
hepiata (stainless) he kapu he maka noa ranei heoi ano he
panikena. a ko te huka he huka pango. Kua ngaro rawa te
huka pango inainei me te panikena. E ki ana nga wahine
o enei nga ra reka atu te ti ina inumia i te kapu, otira i nga
ra hoha—kore o te panikena i reka tonu te ti—tino reka atu.
heoi ano e kore ko te ti me te huka mo panikena. Katahi, me
he mea kei te kake taua te Maori kei te kake ano hoki to
taua whakahi.
Ae. te whakahi Tirohia ina nga kakahu o enei ra, o nga
wahine, te crepe de chine, te georgette, te voile, te aha ake,
te aha ake. I mua ka mutu ano te kakahu o te wahine he
"kaone puuru" (print). Na te pakeha taua i ako ki te wha-
kahi. Ka whakama nga taitama o enei ra ki te kore e whi-
whi ki te hutu meiha, i nga ra ia o mua he paki noa o etahi.
o etahi he "tarau taka. " he tarau mohikena. Ko nga tino
rautete ko nga mohikena ma. piri nga waewae. I torutoru
nga tangata i whiwhi ki te puutu i era ra. engari tohungia
ai hoki nga puutu mo nga. Ra Tapu mo nga huihuinga. I te
haerenga o taku tipuna ki te Paremata i te tau 1872 ka mau
puutu ia kaati i te maro o nga huarahi o Poneke ka unuhia
e ia ona puutu ka tikawetia ki tona pakihiwi. Kei te rongo
ake au e kata ana te ao hou.
E tino kata te ao hou ina rongo ki te tangi a te kukau ara
a te roria. Ko te whakatangi tenei o nga ra o taku tamariki-
tanga. Kei te mahara tonu au—e whaaki ana inaianei: kia
murua ai—ki taku tahaetanga i te roria a taku tuahine, he
mina roria hoki noku. He tini nga tamariki Maori o enei ra
kahore ano kia kite i te roria. Ko te whakatangi a te Maori o
enei ra he piano, he whira he guitar, a he saxaphone. he tino
tohunga etahi o ratou ki era hanga. Na te pakeha katoa enei
whakatangi engari pea nga tipuna o Ngati Whatua i whaka-
tangi roria ina hoki he kainga to ratou ko Tangi-te-roria te
ingoa. E kore pea he tamaiti o enei ra e toa ki te whakatangi
i te koauau a Tutanekai. ma te ihu nei e pupuhi..
Me tataki ano ranei nga korero o te matou ka? Kua tawaitia
e etahi Maori te ka Ford e whakama ratou ina kitea i runga
i te Ford.
I nga tau i kura ai au ki Te Aute ko te whakaaro ote
tamariki kia whiwhi ki tetahi mahi a te pakeha, kaore he ta-
maiti i mahara ake he mahi tino rangatira te ahuwhenua. He
mea tino nui te uru o te tamaiti Maori ki te tari o te pakeha
Tona i enei ra kua taea e te Maori te nuinga o nga turanga
o te pakeha. Kua tu he roia Maori, he takuta; he kai-whaka-
akokura. he kai-whakamaori, he kai-unu niho, he neehi tura-
ro. he kai-rehita. he karaka tuhituhi, he tohunga titiro kau
|
|
10 1977 |
▲back to top |
Pepuere 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2977
kutete, he kai-hokohoko. he kamura, he tui tera, he tui ka-
kahu. Kei toku takiwa he kamupene hokohoko, e wha nga
whare hokohoko mea ake ka tu te tuarimi. He maha nga tei-
hana hipi kei raro i tenei kamupene. Ko te komiti whakahaere
o tenei kamupene he Maori katoa, ko te menetia me te he-
keretare he Maori, nga karaka tokorima he Maori, te nuinga
o nga tangata hokohoko he Maori, tokotoru ano nga pakeha.
Kei toku takiwa ano he kamupene mahi paia no te Maori
motuhake a kei te hau nga rongo kaha o Tuhoe, o Ngatika-
hungunu ki Te Wairoa ki Nuhaka, o Taranaki me etahi wahi
atu mo te u ki te kutete kau. He tino tokomaha hoki o te
Iwi Maori kua piki i runga i te whakatupu hipi. Ko Timi
Kara i tu Pirimia-riiwhi. a i tu ano ia hei Minita mo te Ka-
rauna pera me ana tamariki i muri i a ia me Pomare raua
ko Ngata. Tokowha nga Maori he mema no nga kauti o Wa-
iapu o Matakaoa.
Ahakoa i ngawari noa te tu o te Maori hei minita mo te
Hahi engari ko te piki o te minita. Maori he mea raua rawa.
No enei tau tonu ka tu he Maori hei kenana, hei atirikona.
hei pihopa. Kaore he hiahia o te pakeha kia tu he Maori hei
pihopa heoi ano na te pakeke tonu o te Maori i whakaaetia
ai.
Ka marama kua waenganuitia taua ki roto o te pakeha-
tanga, kua pahemo te au tawhito kua rakau-nui rawa te ao
hou. E rua nga tino rewena nana i whakapiki te Maori: tua-
tahi na te kura, tuarua na te ahu whenua.
E te Atua o matou tipuna, o matou matua, kei wareware
koe ki tou Iwi Maori Noho tonu ki a matau.
TE AO PANGO I RUNGA O HAMOA
He mea tino whakapouri i te ngakau tenei raruraru kua pa
mai nei i -ranga-
tira o taua iwi ara: --i i tupu ake
i roto i nga maramatanga o tenei wa? penei me enei o tatou
tangata matau e arahi nei i tona iwi. i tona iwi i runga 5 nga
tikanga whakatuputupu i te matauranga mo te pakete, me
te mau tonu ano ki te matia o ona tupuna iho.
Otira no nga whakahaere a taua iwi ka waahi rurua ratou
ka kiia tetahi wahanga ko te taha kia Malieotoa. ko tetahi wa-
hanga ka kiia ko Tamasese ara ko Te Mau.
E kiia ana i nga whakamarama e kitea iho ana. ko Tama-
sese no te wahanga o Hamoa e riri ana ki nga whakahaere a
Te Kawanatanga o aua Moutere Hamoa i raro i te mana i
riro mai nei i Nui Tireni i raro i te mana o Te Whawhai Nui
kia Tiamana kua pahure tata ake i nga tau 1914-8.
|
|
11 1978 |
▲back to top |
1978 TE TOA TAKITINI Pepuere 1, 1930
Na nga taake me nga whakaritenga ture i raro i taua mana
i riro mai nei i Te Kawanatanga o Nui Tireni, ka timata ake
nei enei raruraru nui ki runga i taua iwi me te Kawanatanga
o Hamoa.
I te wa e tu ana Te Kawanatanga o Maahi me Te Kooti ko
Ta Maui Pomare te Minita o aua moutere. I aua ra he nui
te kaha o Ta Maui ki te whakahaere kia kaua e puta he raru-
raru ki taua iwi, me tana tohutohu ki te iwi pakeha me tona
kawanatanga kia ngawari te whakahaere i taua iwi. No nga
ra ka tu Te Kawanatanga o Te Waari, ka riro mai aua moutere
ki raro i a Ta A. T- Ngata. I runga i ana korero i whakatakoto
ai ki mua i Te Kawanatanga i mea ia kei te kaha rawa te
hohoro o te whakahaere i nga tikanga pakeha ki runga i taua
iwi. Ki te mau te pera o te whakaaro me te whakahohoro i
nga tikanga pakeha, ka pa he raruraru nui ki reira, pera ano
me nga raruraru i pa nei ki te iwi maori.
E kiia ana i tono a Ta A. T. Ngata kia tukua mai kia ia te
mana motuhake mo te whakahaere i aua iwi me aua raruraru.
I hopu tonu ake te ngakau, whakaae hoki, ma taua ahua
rawa anake e taea atu ai te whakaaro Hamoa, ahakoa ona
wahanga maha, ki te mahara tera e taea te whakawhaiti
haere te whangai haere ranei, ka tutuki ai tenei kaupapa
"Taihoa" nga mea katoa, kia whai takiwa ai ki te whakahe-
keheke haere i nga kawai rangatira o era iwi e pupuri tapu
tonu mai ra tetahi wahanga o ratou (tika tonu hoki) i nga
mana o ratou tupuna, tuku iho kia ratou.
Kua maringi ra te toto. Ahakoa te tika, te he ranei o te
peratanga, he mea ua ua te whakaaro atu i te ngakau maruu:
te wahine, nga tamariki, te iwi nui tonu, ahakoa te wehewe-
henga i runga i nga mahara, kei te pouri, kei te mamae-a-iwi.
E taea ranei te whakamariri?
E kiia ana he taitama whakapono tenei. E kiia ana he nui
nga inoi a nga kai karakia i te uhunga mo taua tangata kia
tukua iho he mea e mariri ai e taea ai te tahi atu o te pouri,
e kore ai e riro i ta te ngakau rapu utu nga whakaaro pouri.
Kei te kori ra te ngakau maori! te ngakau aroha, ahakoa
he moutere ke tenei, otira kaore rawa i tawhiti atu nga ra i
wehe mai ai o tatou tupuna i era iwi; kotahi ano te tohinga.
me te tu-a-ta-tanga i te hinengaro koia te kiri ka oi noatu i
tawhiti.
Otira kua takoto i o tatou tupuna te tikanga manaaki i te
pakeha, kua matorutia tatou ki roto i te whakapono i tiria ai
e Te Matenga i te tau 1814, i manaaki nuitia ai i te tau 1830
i Waima o ara i Taiamai te kahupapa o nga tikanga atahua
o te whakapono, na reira e tika ana kia tukua nga tumanako
aroha kia whakaritea tikatia nga whakataunga a te ropu tiro-
tiro i tenei raruraru, tuatahi i runga i nga ture o Te Whaka
pono tuarua i raro i nga tikanga o te ture tangata.
|
|
12 1979 |
▲back to top |
Pepuere 1, 1930 TE TOA TAKITINI 1979
Otira, e te iwi, e whakaatu ana ta koutou Toa ki Te Minita
o nga Moutere, Te Hon. Ta A. T- Ngata i te pouri o te iwi mo
tenei raruraru me te aroha ki nga pani me te pouaru me te
iwi nui tonu o Hamoa mo tenei te rewanga o tenei Ao Pango.
Te tumanako he ao rere noa. Kei te haere nga hauku, nga
hau marino, nga hau arorangi, he mea mehua mai e Te
Mana kaore nei e taea e tatou te whawha tona hohonutanga.
E pouri ana mo tenei raruraru!
Te roimata mo te pouaru me nga pani
Te tumanako kia tere te marama.
Kia manaakitia koe e te Minita Maori ki te whakapai i tenei
pouritanga e uhi nei i runga i te Iwi o Hamoa.
TE INGOA NEI AOTEAROA
Ki nga Etita, o te Toa Takitini. Tena korua, te maia, te
kaha, e taute mai nei i nga pepeha a o tatou matua, tipuna. Kia
ora hoki nga Iwi. me to tatou Pihopa hoki, e huaina nei ko
te Pihopa o Aotearoa. Ae ra. kaore he awangawangatanga
mona mo taua ingoa. Kua watea ia me tona ingoa. Kua iri te
ingoa. Kua manaakitia e nga iwi katoa o te Motu, i runga i
te rangimarie. Ko te taha ia ki a matou ko oku hoa. waiho
ake tera kia matou. Kei te ahu atu ki mua te whakaotinga
o tenei take. No reira, kia ora koe te ariki e Peneti, kia pono
koe, e pono ana hoki tou Kai Awhina i Runga Rawa. Amine.
Mo te Ingoa nei Aotearoa: E hoa Hakere Paraone, tena
koe. Tenei au korero kua kite iho au. Kanui to mohio, ki
te hanga kia nui noaatu au korero hei hurihangaketanga mau
i te tikanga o te Ngakau Aotea. Ta te roia hanga! Ka haria-
ketia te patai kia he ai te tangata e whakawakia ana. No
reira ko te nuinga o au korero he korero tamariki. Kaore
he putake. Ko te ngakau aotea naku i whakahua. Ko te take
tera i huaina ai te ingoa o te waka. Na. kua hurihiaketia e
koe.
Ko nga kupu ahu-atinana o kupu e whakautu e au. Katahi
au ka whakamarama kia koutou. Kaore hoki koutou i te
mohio kowai te wahine a Kupe. Kaore ano hoki koutou i te
mohio nowai te tuturutanga o te waka nei o Aotearoa. E huna
ana hoki au kia nui ai a koutou tautohe kia au. Tenei ka
hoatu e au tetahi taha o te maramatanga tinana kia koe. otira
kia rongo hoki te katoa.
Kaore tenei whakatauki te 'ngakauaotea' i huaina mo te
nui o te kai engari mo te pai o te ngakau o te manu, utaina
ai e Toto ki te ngakau pai o te tangata. Kaati te kawe ke i
te tikanga o te whakatauki nei. Ko au korero he korero hou
katoa no naianei, ehara i nga tupuna. Kotahi ta koutou kore-
|
|
13 1980 |
▲back to top |
1980 TE TOA TAKITINI Pepuere 1, 1930 ro kei te tika, engari he hari ke hoki no koutou i te tikanga, no reira ka kore au e whakamarama atu. I runga i ta Wirepa, rereke. I ta Tuhitaare Heemi, rereke. No tau e Hakare Pa- raone, ka papatahi tau ki. na te wahine a Kupe i tohi taua ingoa ki tenei Motu. Ae ra. kaore koutou i whakahua kowai te ingoa o te wahine, a Kupe. A, nawai te matua o taua wa- hine, a. nowai ranei te waka nei a Aotearoa. Maku e ki atu: ko Kuramarotini te wahine a Kupe. Ko te wahine tenei no- ona te waka nei a Aotearoa. Na Toto hoki a Kuramarotini. Ko to mua ake tenei i a rongorongo i moe nei i a Turi. Ko te waka ia, i haua e Toto, hoatu ai mo Kuramarotini. Ka moe moe ra hoki i taana tane tuatahi i a Hoturapa. No muri ka haere atu a Kupe: ka ki atu kia Hoturapa, kia haere raua ki te huti ika. Ka whakaae a Hoturapa. Ka ki atu a Kuramaro- tini me na runga ratou i a Aotea. Ka ki atu a Kupe, kaore, ko Matahorua ke he waka mo tatou. Heoi ka puta nei ratou ki te moana. Ka tau. Ka roa, ka hutia te punga o te waka. Huti noa, kaore i taea te punga. Tera, kua karakiatia e Kupe kia u te punga. Na. kei au ano te karakia, otira hei aha ake tera. I tenei wa. ka tonoa e Kupe a Hoturapa ki te ruku i te punga. Ka ki atu tera, me tapahi te taura. Ka ki atu a Kupe, me ruku, kei mau makau te punga me te taura. Heoi, ka heke Hoturapa; ka tapahia i konei te taura e Kupe ka mate i konei a Hoturapa. Ko te haeretanga mai tenei o Kupe ki te kawhaki mai i a Kuramarotini. Ka hoki tonu te aroha o Kuramarotini ki tona taane, me tona waka i mahue atu ra. Ko taana mahi hoki he whakahua tonu i te ingoa o tona waka, i te tangi, ite aroha. No to raua taenga mai nei ki tenei Motu, ka tohia na e Kuramarotini te ingoa o tona waka ki tenei Motu. Ko raua anake i haere mai, kaore he tangata ke atu. Ka tae mai nei ki tenei Motu. I iri ienei ingoa Aotearoa ki tenei Motu anake, kaore ki tetahi waahi atu. Heoi tenei. E hoa: Hakare Paraone, kaore a Toi-te-huatahi i tae mai ki tenei Motu. I mate atu ia ki rawahi. Ka mutu te Toi i tae mai ki tenei Motu, ko Toi-taniwha. Ko Toi tangata kaore. Tena he Toi ke ano pea tena. Mo taku kupu e ki mai nei koe. e tika ana: e ahu ana taua kupu aku mo nga iwi o te Motu, i rere katoa nei ki runga ki nga tikanga Kawanatanga. Rere atu nei hoki, waiho iho nga mate o te Motu kia takoto ana. Tomokia ana e nga mataura- nga ki te aroaro o te Ture, ara. ko nga matauranga naana i kimi atu era huarahi, e mahi ana mo tona kotahi ake, waiho iho ano te kaupapa o te mate o nga iwi o te Motu. Ehara hoki i te tangata nga mate, engari he mea hanga na te Atua ki runga ki te whenua, me te tangata. Na reira ka kore e oti i nga kaiwhakahaere o te ture tangata, engari me tomo ano, me kimi i roto i te ture Atua me nga tikanga kua oti nei te
|
|
14 1981 |
▲back to top |
Pepuere 1, 1930 TE TOA TAKITINI 1981
whakatakoto te akoranga mo tatou, e takoto ake nei kei te
Karaipiture. Ko te Atua ano te kai whakaoti, maana e hoatu
ki nga reo korero ana tikanga e mea ai. Koia te reo i a Teua
Haumene, he reo atua- I whakaatu a Teua i nga tikanga
katoa a te Atua e tupono mai ki mua i o tatou aroaro tae mai
nei ki tenei ra.
Na te Rongopai i hari mai te Atua kia tatou ki tenei Motu.
ki nga hipi ngaro o te whare o Iharaira. Te putanga ake i
roto ko te kingi, ko Potatau. I a Potatau te Atua, te mana.
Ka hoatu e te Atua ki nga kai hapai i te patu, ko Waitara
tenei. Ka wera te Motu. Mate tangata, mate whenua. Ko te
raupatu tenei, na te Atua. Heke mai kia Tawhiao, i a ia te
Atua, te mana. Ko te wa tenei i a Teua. Kaore he kupu he
a Teua. E whakaatu ana a Teua i nga mea e pono mai i mua
i te aroaro, kaore i tohipa. No reira e hoa Paraone ka tika
to kupu, engari ko te tinana kua maroke, ko nga kupu ia kei
te mau tonu tae mai ki tenei ra. No taua wa ano ko tenei
kupu a Tawhiao kia te Whiti: "E Whiti i muri nei. kimihia
ake te mea ngaro. Ka hoki ake nei au. kei Tarawiri he roi-
mata taku kai i te po i te ao. Waiho maku e whakatipu ki te
hua o te rengarenga, me whakapakiri ki te hua o te kawariki. "
Te putanga i roto ko Tohu ko te Whiti. Me hori pu e au
te whakamaramatanga. I tu a Tohu raua ko te Whiti i ru-
nga i te kupu oati. Ko to raua kainga he mate, he pakanga.
na te Atua i homai. No te 1881 e 7000 hoia hei patu kia
mate. Kaore i paku te pu. Na. e hoa Hakare ko te houhanga
tenei i te rongo ki tenei Motu. mo ake tonu atu. Te kupu i
kiia "Ko te wa te kaiwhakaoti, ka kite koutou i nga mea ka-
toa o te whakaoranga a te Atua-" Te kokiritanga ake i tenei
rangi ko te Pihopa Maori. Ka ki koe. nau te Pihopa ka tu.
Ehara i a koe, naku na te wa. i te aroaro o nga kupu a Tonu
kua takoto hei whakarite whakawa i te Motu me te ao. No
reira e hoa Hakare Paraone he aha ta taua ta te tua tangata
ki te kahore te Wairua e ki ra a Heemi. 5. 10. "Nga poropiti
e korero ana i runga i te ingoa o te Ariki waiho ena e aku
teina hei tauira whakamanawanui ki nga kino. mo te aata ta-
tari marie". No reira kaua taua e tawai ki nga reo e whaka-
hua ana i te Ingoa o te Atua. Heoi kia ora ano koe. Mere
Kirihimite Hape Nuia ki nga Etita.
Kapua Rangataua Keepa
Purangi
Ka pai ra e hoa ma a koutou korero e whakaeke nei koutou
i nga kupu whakamarama mo te ingoa nei mo Aotearoa. Kei
te mihi kia koutou. Ma te marama hoki ka ngata te hine-
ngaro o te mea e whakaaro nui ana. a. e rapu ana. me te
tumanako kia eke pai tenei putake e uiuia paitia nei e kou-
tou, me kore e takoto hei Kahupapa tu-roa. e tawhai atu ai
|
|
15 1982 |
▲back to top |
1982 TE TOA TAKITINI Pepuere 1, 1930
e tawhai mai ai i te kaokao katau ou maunga teitei, ki te
kaokao maui oku taumata ririki, i totoa rawa nei ki te tohi,
a tu-a-tanga rawa ko AOTEAROA he Ingoa mo Te Pihopa
Maori.
I roto i tenei ra, na te reo o Te Wa ka ngoto ki roto i Te
Hinengaro Maori, e whakatutuki ana, e whakariterite ana i
nga poropititanga a nga Kaumatua kua wehe atu nei i mua
i a tatou, ina koutou e Kapua R. Keepa, me o hoa maha i
raro i tenei putake, ara e aku Toa Takitini e wawae hei i
te ururuatanga o nga whakaaro kia takoto marama ai te Ma-
rae hei pohiri i Te Manuhiri-tu-a-rangi i whakatokia mai nei
e nga tupuna i te tau 1814 i Oihi, 1830 i Waimate, a no
Hanuere 12th 1930, ka pau te rau tau tawhito, ka timata i
tenei wa te Rau Tau Hou.
Te whakatauki a ta koutou pepa e panui nei i a koutou
mahi, e toha nei i a koutou korero, ki nga topito e wha o
Te Ao Maori: —
Ehara taku toa i te toa takitahi, engari he toa takitini taku
toa! Ko koutou ra enei e korerotia ake ra. Na reira kia kaha.
Kia nui nga manaakitanga e puta kia koutou a Te Kaihanga.
Nga Etita
ME PEHEA RA TATOU
Tena koe
Kanui te whakamihi atu ki nga taonga korero e whakapa-
patia mai na a nga tupuna kua wehe ki te po. Ka tika te
putaketanga mai o tou ingoa i ki ai a Tuhotoariki "Ehara
taku toa i te takitahi, engari he toa takitini taku toa. "
Ina ra koe e whakaputa nei i nga mahara maha o te iwi;
o te rahi o te iti. o te totika, o te rorirori, nga taonga a te
hunga kua wehe ki te po. Ka ora ra. ka whai take hoki hei
tuhinga atu i nga whakaaro totika hei tatari i nga mahara e
panuitia nei e koe. Nga whakaaro mo te ingoa nei mo Aotea-
roa e whakahekea mai ra e tena mohiotanga e tena mohio-
tanga, he mea whakamiharo ki au nei. Ena toa mo tena ahu-
atanga. Nga korero mo to tatou whakapono ki Te Tokotoru
Tapu me te nuinga atu. kei te titiro menemene iho ki te kata
nga paparinga, me te ngakau whakatoi ake ano. Kua tae rawa
te tokowha, a me te mea nei tokorima i etahi wa. Kei etahi
me iriiri rumaki rawa: kei etahi me kore noa e iriiri, kei
etahi me poropiti rawa; kei etahi me waiho atu te ingoa ma-
ngai mo nga mahi "matua" engari mo nga mahi whenua
ki etahi ka tapahia te inoi a Te Ariki ko tetahi pito anake.
Koianei pea te puaketanga mai o tenei ingoa Te Toa Ta-
kitini !
|
|
16 1983 |
▲back to top |
Pepuere 1, 1930 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_ 1983
Ina Te Pihopa o Aotearoa e haere nei! Ara Rerewutu (Red-
wood) o Te Katorika e tu ra!
Tenei Te Tumuaki o Te Haahi Momona e kauhou nei! Kei
Taranaki Te Pihopa Weteriana e hepara ana! Kei hea ranei
Te Pihopa Tuawhitu e noho ana!
Mo nga taha ena ki nga haahi.
Mo nga mahara ki te tinama. I roto i enei ra kei te whaka-
haeretia etahi tikanga e kotahi ai te iwi i raro i Te Tiriti o
Waitangi- Kei te mahara etahi kei a Ngata kei a Pomare, kei
a Tau Henare, kei a Rikihana, nga tangata Kawanatanga, te
huarahi o Te Tiriti o Waitangi. Ko tetahi wahanga hou, me
ata waiho mai ma piriwiritua ka riro mai ai te mana motuhake
i raro i Te Tiriti o Waitangi. Kei te haere nga pitihana ki
te motu kia hainatia mai taua whakaaetanga u Te Iwi Maori-
He toa takitini ano enei. E nga Etita nei. akuanei matou
taupatupatu noa ai kia matou me o matou whakaaro- Homai
he maramatanga ki a matou, nui atu matou e noho atu nei i
roto ite karaihe A. B. C. mo enei mahi, notemea he matau
ake enei tangata i a matou, e ai ki ta ratou ki. E ki ana ra-
tou kei te mate nga iwi i nga mema. Tena he aha te mahi a
enei tu tangata? Ki ta matou titiro ata titiro marika ai ratou
kia kore a mea ma i reira katahi ano ka ngahoro nui mai te
mahi a te korero matauranga.
Kua haina etahi o matou ki aua pitihana, hei whakangata
mahara noatu. Otia kei te maharahara ratou inaianei. Kua tae
mai te rongo ki runga nei mo te tohutohu a te Tumuaki Mo-
mona kaore nga momona e haina. Kaore o matou haahi na
reira ka patai pena ke atu.
Na ta korua mokai
Na Irihia Tukumaru
Waihaku 20/1/30
He patai whanoke rawa au e ui ake nei kia maua. Nohea
ra koe? Ko waira koe? Na o kupu matau, ka tautapa iho te
ngakau mihi "Haere mai e nga patai whanoke. "
Koiana ra te putaketanga mai o tena whakatauki, na reira
ka apitia atu koe ki roto i taua ropu ara ko koe tetahi o taua
ropu Toa Takitini.
Nanga kaupapa o nga whakapono, ka tango tena i tana
wahi, tena i tana wahi, a ka piri ki te kai hautu o tona waka
o tona waka. Me pena ano nga whakaaro mo te taha tinana.
E potitia ana nga mema iia toru tau iia toru tau, mai ra ano,
iti nei nga wa i kore ai tatou e wehewehe i runga i te pooti
mema. Te take he ruarua no o tatou mahara mo nga mema.
He pai tonu tena ahuatanga. Mo te Tiritiri nei. e hoa, he ta-
onga nui rawatu tena kei te takoto i mua i o tatou aroaro,
mai i o tatou tupuna tuku iho ki tenei ra. Kei taua tiriti nga
|
|
17 1984 |
▲back to top |
1984 TE TOA TAKITINI Pepuere 1930 ora me nga mate mo tatou me te pakeha. Ki te manaaki te tangata i a ia me ana taonga me tona mana i raro i taua ti- riti ka ora ia. Ki te kore, kaore ia e ora, notemea ahakoa he aha te tangata, ki te kore e tiaki i a ia, e tuku ranei i a ia kia tiakina e tetahi tangata marama, ka mate te tinana, ka mate te wairua, ka mate te hinengaro. Mo te hainatanga i tenei pitihana e korero nei koe, kei te marama rawatu te haina a te hunga e kuare ana ki ona tika- nga, he kuare hoki. Otira ko te hunga e mahara ana hei wha- katatu i te ngakau o te hunga tohe kia haina, he tutua he pu- rerehua whakaaro kore, notemea he taonga nui tonu te piti- hana, ka wairaweketia noatia iho e te ingoa hei arahi i nga tangata matau o te Paremata ma ratou nei e whakarongo nga inoi o roto i taua pitihana. Kaati mo tena. Tetahi wahi, ka- ore e ahei te haina o tetahi taangata mehemea ia e aroha ana ki tona ake whakapeti. ) me tona haahi, notemea kei te whakaupoko nga kupu oati mo to whakapono, me to oati po- no hoki e tuku atu ana koe i to tinana, i to wairua hoki ma tetahi atu e arahi. A, ake ake ae amine; pena nga kupu mutunga o runga. Kei hea koia te rehitatanga i tenei ingoa i a piriwiritua? Mehemea kua rehitatia, he aha te putake o te rehita? Ko wai koia te mangai e kiia ra i te whakaupoko o te pitihana? He aha i kiia ai kua waiho atu tera kei roto i te temepara e tako- to ana? He ahua iti no Te Tiriti o Waitangi ka peneitia te kauhuri haere i nga whakahaere pitihana hei hurapa i nga takahanga ture i raro i te taonga a o koutou tupuna? E tika ana kia marama noaiho nga kupu pitihana, me nga whaka- aro i hangaia ai taua pitihana. Ki te mea kei te riroike tewha- kaaro o nga kai whakairo ranei, o te komiti whakatakoto ranei i nga kupu i te pitihana, kei te rereke ranei te whaka aro o te mangai e kiia ra, o te piriwiritua ranei i tuhia ki reira, o Ratana ranei te upoko o te haahi, otira i te tononga kia haina te iwi nui tonu i tera tu whakatakoto i nga kupu pitihana, e tika ana kia kiia he mahi ngahau, he mahi tama- riki noaho tenei tu hua o te mahi, e whakaiti rawa ana, e ku- kume iho ana i nga whakaaro rangatira, whakaaro marama o nga tangata kua pukenga ki roto i enei tu mahi nunui mo te katoa (public service). Kua tae mai hoki te kupu kia maua ehara i a Ratana tenei ahua o te pitihana, engari na etahi o nga tamariki 'matau' kei roto i taua whakahaere e tukino e kahaki ana i nga kau- papa marama e tae ai te whawha atu e te iwi nui tonu, nga tikanga whanui mo te motu. Mo te mare o te Tamariki whangaia ki WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE.
|
|
18 1985 |
▲back to top |
Pepuere 1, 1930 TE TOA TAKITINI 1985
Kaore he hiahia, kaore hoki i te ponana, te whainga ake i
tenei putake. Nau i patai o maua whakaaro, koia ka whaka-
marama atu. Ina ano hoki etahi whakamarama pai no te hui-
i Waimate i tu tata ake nei. No te Mane, Hanuere 13 o nga
ra 1930. ka whakatakotoria aua pitihana ne iano ki te aroaro
o taua hui nui a Ngapuhi, i hui ai nga haahi katoa me nga
Maua Nunui o Ngapuhi ki te marae i Waimate, i tonoa ai nga
ope kia whakaatu i to ratou mahara mo taua putake.
I korero a Tomoana e kore ia e kaha ki te haina ki taua
pitihana i runga i nga kupu e rapa ana i runga tonu o taua
pitihana, notomea e tango atu ana i tona whakapono ki wa-
hike i tana i aroha ai, i ngakau nui ai. I whakahe hoki ia ki
nga korero a nga kai arahi i taua pitihana i whakaputa ai
ki te hui 'E ki ana Ngata, a Pomare kua pirau te tiriti. "
I tonoa kia homai tetahi tuhituhinga a enei tangata e mea
ana kua pirau taua tiriti kaore i taea.
TE RARURARU I HAMOA
O nga korero mo runga i te raruraru i Hamoa i maringi
mai nei nga toto o etahi o nga tino momo rangatira o era
motu maori, ko te ripoata a tetahi o nga tino roia o Hamoa-
he toto Hamoa hoki, te mea e tukua atu e Te Toa kia koutou.
Ko taua tangata ko Isi Kronfeld, barrister I roia no te Hupi-
rimi Kooti), i puta nei i roto i Te Auckland Weekly news. Ha-
nuere 15th, 1930. E mea ana taua ripoata: —
He nui te whakataka a nga Hamoa mo te ra e tae atu
ai a Smythe tetahi o nga tokotoru i akiritia atu nei me Nelson
raua ko Gurr, ara e pohiri ana i tenei o ratou i maka a nei
ki wahike. Koia nei ra na ana i whakakorikori nga momotu
ahi, ka mutunga kinotia nei. Ko te kaainga i whakaritea mo
te hakari pohiri ko Vaimoso, te tino kaainga o nga Hamoa
e piri nei ki te ingoa Mau. ' 1 konei e whakahaerea ana nga
tikanga katoa a tenei iwi i runga i nga ra nunui, pera menga
ra i o ratou tupuna.
No te ono pea o te ata ka whakatika atu te ope nei i Vai-
moso. Ko te nui 1500 i raro i to ratou Ariki Tuimalealiifano,
me ta ratou peene, me o ratou tohu i nga ringa e mau ana.
tokorima i te rarangi kotahi. Ko a ratou pirihi e 40 e haere
ana i nga taha me nga rakau (baton) i nga ringa.
Ka tata atu ki te Tivoli wharf, mai i te huarahi wha-te
hauauru, ka kitea atu tetahi ope Mau ano e haramai ana i te
taha rawhiti. Ka kitea atu nga pirihi kawanatanga i te taha
o nga Tari Kawanatanga e tu mai ana. Kaore tahi a ratou
pu, engari he rakau a ratou (batons). Ko nga tohu tohu kia
ratou kia hopukina tetahi tangata ko Matau i roto i taua ope-
Ka tae mai te ope ki mua i a ratou, kua kitea rawatia atu
taua tangata nei, ko te haerenga atu o Sergeant Fell ki te ho-
|
|
19 1986 |
▲back to top |
1986\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Pepuere 1, 1930
pu i taua tangata; kua hinga rawa te pirihimana; ko te po-
poketanga mai.
i konei ka tae mai te ropu awhina o nga pirihi (I ko tata
atu e tu mai ana) He mea whakarite ano na ratou: ina ka-
rangatia, me haramai. Ko tenei ropu he pu a ratou (Armed
reinforcement), kua rere rawa tetahi o nga pirihi ki te hopu
i tetahi Hamoa i mua o te ope. Ka oma atu taua tangata ki te
taha tai- Ka whai te pirihi, kua tutataki. Kua paku he pu,
e rua pakutanga, ka hinga te tangata ra i te pu tuarua.
Ko te timatanga tenei o te aue o te tangata me te rere o te
mataa. He nui nga Hamoa i hinga. Kua pakaru nga wini o
te Tari Kawanatanga i te kohatu: kua pakaru te wini o te
Tari o e Roia Kawanatanga.
I konei ka hinga a Constable Abraham, no te ope pirihi
mau-pu nei: he mea kuru ki te patiti ranei, na te naihi ranei.
I oma atu ia ki roto i tetahi huarahi whaiti, ka pupuhi atu i
te toenga ona kariri i reira. Ka hinga atu ia ki reira ka pa-
tua, ka mate.
Ko Tamasese raua ko Faumuina i muri o te ope nei. E ra-
ngona tonutia atu ana o raua reo e aruaru ana i te iwi kia
uta noho marika.
I te kore kaore e rongo te iwi, katahi ia ka oma mai ki
mua o te ope nei, ko te tunga i te mataa, i te hope me te
ringa. Kotahi te tamaiti 13 nga tau i rere tonu ki mua i tona
ariki, mate rawa. I pera ano etahi atu tokorua atu.
I naianei kua timata te "Lewis Gun" te pupuhi-a-takiwa
mo tetahi wa poto, rua tekena. E pupuhi mai ana i tetahi pa-
rani, verandah o te whare o nga pirihi, engari pupuhi ai ma
runga i nga mahunga, ki tetahi wahi, ki tetahi atu wahi. E
kitea atu ana a Tuimalealifano e pohiri atu ana ki te iwi
kia kaua e tutu: ka tu ake hoki a Faumuina ki te aruaru,
a ka mutu te pakanga nei. Ka mauria hoki nga taotu ki
Vaimoso i runga ka. E wha tekau meneti pea ka mutu, ka
hoki te ope nei ki to ratou pa.
No te taenga rawatanga mai o Father Deihl me te takuta
katahi ano ka ata tau ka whakaae hoki nga taotu ki te haere
atu he takuta kia kite i a ratou.
He mea ohorere rawa tenei. He mea hoki e tino pouri ana-
Kei te tino mohiotia hoki e hiahiatia ana etahi o taua ropu Mua
e te ture mo etahi mahi kino, takahi i te ture,
I whakamaramatia ano i te wa i hoki mai ai a Tuimaleali-
fano me Faumuna i ko tata ake nei i Akarana i runga i nga
ope i whakataka ki te pohiri i aua rangatira, i whakamaramatia
ano kia kaua nga tangata e hiahiatia e te ture e kitea ki reira,
Te rongoa tuatahi mo te mare mo te matao mo te puru
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE.
|
|
20 1987 |
▲back to top |
Pepuere 1, 1930 TE TOA TAKITINI \_\_ \_ 1987
otira i tae tonu mai aua tangata, engari kaore i ata whaka-
haeretia te ture ki runga i a ratou. Kaati waihotia ana kia
takoto noa ana. I tenei wa. ka puta ano nga tohutohu kia kore
taua hunga e tae mai ano, a i tino kaha hoki a Tamsese raua
ko Tuimalealiifano ki te ki kia kaua aua tangata e haere i
roto i taua ope. otira na te kaha o te nuinga, koia ka uru taua
hunga, koia te putake o tenei raruraru. I mahara ratou
he hanga noaiho taua whakatupato.
Na runga i tenei ahua whakatutukitanga i te kaha o te ture
a ka rere pokanoa etahi o Te Mau ki te arai he i te huarahi
o te ture, ka puta nei tenei pouritanga. Takoto ana a Tama-
sese me era atu e ono o Te Mau. E whatekau nga mea kei
te takoto-taotu.
He maha i mauria ki te hohipera. Kia nui nga mihi ki nga
Takuta, ki nga Neehi. I te rongo ka tae mai ki te hohipera
ka hopukia ratou, ka omaoma etahi. Otira na te maramata-
nga, ka hokihoki mai; ano ratou, e noho mai na i nga hohi-
pera kanui te pai o te tiaki i a ratou.
No te ata o te ratapu, i te mea ka mohiotia kaore ia o ora.
katahi ka mauria ki Vaimoso. a no te 8. 45 a. m. ke hemo. He
nui te tangi mona. I tanumia ia ki roto i ona tupuna momo
Kingi o Hamoa, otira na te wehi kei tupu ano he raruraru ka
tanumia atu ia ki Lepea.
He tangata pai tenei, he aroha, he manaaki i te iwi. E ki-
tea nuitia ana hoki tona pai ki te arahi i te iwi ki, nga tika-
nga totika. Ahakoa tona tu apitihana i roto i nga tikanga
nunui, kanui tona arohatia e ona hoa whawhai mo runga i
nga tikanga whanui mo te iwi.
TE KORERO MO RAUPARE
P. H. TOMOANA
Te Putaketanga mai o tenei ingoa o Kaupare i tapaina nei
ki tetahi wahanga rongo nui o Heretaunga e kiia nei inainei
ko Kaupare District na runga i tetahi korero mo te tamaiti a
Taraia raua ko Hinepare.
I temea ka whanau a Kaupare, ka mahara a Taraia akunei
ka tupu hei wahine ka riro te mana o Heretaunga he tangata
ke. katahi ka puta te mahara kia hunaia e ia tona tamaiti,
ara kia patua, ka whakaaro ia kia hanga he whare me nga
whakaaro i roto i a ia- Koia tenei ko te mahara e ai ki nga
korero a Te Meihana Takihi, na te taina na Te Uamairangi
i tuhi i te tau 1889.
Te Pa o Ngai Tamawahine ko Te Mingi a ko to Taraia ko
Tahuna-a-moa e tata ana ki Te Wai-o-Hiki.
Ka mahara te kaumatua ra me hanga e ia tetahi whare hei
putanga mo tona mahara whangaro i tona tamaiti i a Kaupare.
Ka tapaina e ia he ingoa mo taua whare ko Te Rangiake-i-
Ngata, tetahi o nga ingoa ko Raro-akiaki.
|
|
21 1988 |
▲back to top |
1988 TE TOA TAKITINI Pepuere 1, 1930
No te po ka whakaaratia te whare nei. E whakaara ana i te
poutokomanawa, ka tikina mai e Taraia te tamaiti. I a ia
ka whakatata atu ki te rua o te poutokomanawa, ka karanga
atu a Hinepare kia Tu-whaka-whiurangi, i ko tata atu e tu
mai ana "E ta kaore koe aroha ki to taina wahine, e hanga
kinotia nei e tona papa!"
Ka oho a Tu-whakawhiurangi, ko te rerenga atu ki te ka-
kahu e iri ana, ka takaia mai he pohatu ki roto, ka haere atu
kia Taraia, katahi ka tono atu kia takaia te tamaiti ra ki
roto i te kakahu. Te homaitanga, ka hoake e ia ki te koka,
katahi ka takaia atu te kohatu ra ki roto, ka pangaia atu
ki roto i te rua, rangona ana ano te pahuutanga atu ki raro.
Ka ora Kaupare, engari ka hunaia i a Taraia. No muri noa
mai ka rongo a Taraia, ka tipu tena riri nui a ia, otira te
mohio ia kei hea ra e hunaia ana a Kaupare.
Ka tipu haere hei wahine ka mauria e Te Ariari-o-Te Rangi
ki ro ngahere hei wahine ma ana. Ko te ingoa o te ngahere
nei ko Pokai-rikiriki.
I a raua i reira ka moea hei wahine. Ka tata te whanau,
ka mahara ia he kakahu mo tona tamaiti. No tetahi po, ka
haeretia e ia ki te kaainga, ka tae ki te whare ka riro mai
te kakahu. E puta mai ana ki waho, ka kite ihoi i tona koka
e noho ana, katahi ka takahia te ringa, ka oho te hakui ra,
ka karanga (mohio tonu) "'He whanako! he whanako-'' Ka
peke mai a Taraia ka hopukina. Aue! ko Kaupare tonu ia!
Katahi ka ui atu "E Rau. kei te pena ia koe? I a wai koe?'"
Ka whakautua mai e te tamahine. "I a Ariari-i-Te-Rangi. "
Ka pouri a Taraia katahi ka karanga "E Tu (Tuwhaka-
whiurangi e! tenei to wahine! tenei to wahine!" Ka karanga
mai tera *'l a wai. I a wai!"" Ka karanga atu tenei. "I a Ariari-
i-Te-Rangi. "" Moe rawa te tangata, i te ata ka whakataka i
te ope taua, ko hea tena ko nga pa o Ariari, ko Te Awahou,
Tepouurewa. Waikare. ka mate- Ka whaia haeretia a ka tae
ki Ohiwia awa. ka karanga atu a Tuwhakawhiurangi: —
"Kaati nei e ta!. Ko te umu tangata hei au. ko ta taua
wahine hei a koe. "
Ka karanga atu a Ariari-i-Te-Rangi: —
E! Na te wahine iti ra koe! Ko au na te wahine rahi"
Kaiahi a Tuwhawhiurangi ka karanga atu: —
"E ki e ki! E pena ana ia koe ne? Maaku ra e whakatara-
riki te hika o Ruaruahanga! I te au o Mangawhero e kume
nei. kume ake nei!"
Ka haere a Tuwhakawhiurangi ka tae ki Tahuna-a-Moa,
ka wawahia te whare i hangaia ra e Taraia, ka pangaia atu
te atua o Taraia ki roto i te pa. Roa rawa a Taraia e titiro
mai ana katahi ka karanga mai?—
""E Tu wahia mai i taku whare, engari ata waiho mai taku
atua. "