|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 102. 01 March 1930 |
|
|
1 1989 |
▲back to top |
TE TOA
TAKITINI
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Nama 102 HASTINGS Maehe 1, 1930
HE WHAKAWAHINGA PIHOPA
i a
Atirikona Hapata Wiremu Wiremu, M. A., Litt. D.,
hei
PIHOPA MO WAIAPU.
No te Ratapu te 9 o Pepuere nei ka whakawahia a Atiri-
kona Hapata Wiremu hei Pihopa mo Waiapu. He ra nui
taua ra. I rupeke mai nga hoa pakeha me nga hoa Maori ki
te whakanui i taua ra. Ina hoki, whakaeteete ana te tangata ?!
ki roto kia Hoani — whare karakia rahi o te Pihopatanga.
Ko Hapata Wiremu te tuatoru o tona whanau ki te tu hei
Pihopa. Ko tona tipuna, ko Wiremu Wiremu (ki te Maori
ko Wiremu Parata) he pihopa. Ko tona papa, ko Renata
Wiremu, he pihopa. Ko te miharo, ko te tu o tenei whanau
katoa hei Pihopa mo te waahi kotahi, ara mo Waiapu.
He tino tangata matau a Pihopa Hapata Wiremu. Ahakoa,
pewhea te whakapuputa i tenei mea i te mohiotanga, e wai-
tanga ana ki a ia. He pahika noaatu ia i nga Pihopa o te
Motu mo te matau ki nga Ture o te Haahi. I te kauwhau a
te Pihopa o Dunedin i te karakia whakawahi, i mea ia "Haere
mai e Hapata Wiremu me tou matauranga hei tino hepara
mo tenei Pihopatanga" O roto o te tokoiwa tangata matau o
te Motu, ko ia tetahi.
Mo nga ahuatanga Maori, he pahika noaatu a Pihopa Wi-
remu. Ka tika mona tenei ki na "he Maori i roto i te kiri ma"
He nui te hari me te koa o te wahanga Maori o te Piho-
|
|
2 1990 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Te Toa Takitini
Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau,
Me penei nga reta "Te Toa Takitini, " Box 300, Hastings.
1990 TE TOA TAKITINI Maehe 1, 1930
patanga o Waiapu mo to Hapata Wiremu tuunga hei Pihopa.
Kua kore i "koutuutu ki te panikena"' e ki ana a Nikora Tau-
tau. Kua korero atu, kua korero mai te Maori. Ko te mea
nui ke ia ko te oranga mai o te ahuatanga o ona matua i a
ia. Na ona matua nei i nana mai te whakapono o te iwi
Maori i tona orokotimatanga a. tenei ano to ratou uri te taki
haere nei ano.
Katahi ka hohoro nga ahuatanga o te Pihopatanga o Ao-
tearoa. Kua whai hoa a Pihopa Peneti i a Pihopa Wiremu,
hei akiaki i nga koingotanga, kia awe te puawai.
I tae katoa mai te tokomaha o nga Pihopa ki tenei Whaka-
wahi, ko to Nerehana, me o nga Moutere kaore i tae mai.
O nga minita tokorua ano kihai i tae mai.
HE MIHI
Ki te Toa, kia nui nga ora ki a koe. Mau e ruke atu enei
kupu ki nga hau maha o te Motu nei. Ehara e te Toa he
mihi kau atu ki nga uri o Pareihe me te Whatuiapiti, ki te
kaha ki te pupuri i nga oha a o ratou tipuna. E te whanau
ma kanui te pai o tenei rarangi whakapapa, no reira ka tau-
toko ake te ngakau. He mea pai tenei ma taua ma te Motu
te hora i enei taonga, ara i nga mahi a o tatou tipuna. Kia
penei hoki te whanui i to Pareihe raua ko te Whatuiapiti.
Ko te tumanako kia tautoko te iwi nui tonu i tenei aronga
mahi. Ehara i te mea he oranga mo tatou kei roto, engari
ko te ahua tonu o o tatou tipuna, me te pupuri hoki te ha
o to tatou maoritanga, kei taki oraora ana nga morehu kau-
matua. He mea pai hoki kia mohio tatou ki enei tu taonga.
i mua atu i to tatou ngaronga ki te kore. Ina te he ki au nei
ko te mau matamata o nga taonga a o tatou tipuna i roto
i nga wa o te pakehatanga. Kia nui nga ora ki nga uri o
Pareihe me te Whatuiapiti mo tenei rarangi.
Ka huri ake hoki nga mihi ki o tatou hoa pono, kia Ta
Apirana Ngata raua ko Pihopa Peneti. E hoa ma kua eke
atu korua kei nga taumata ikeike o te pakeha. I te wa eke
ai korua ki enei taumata, ka ngaro nga kaumatua ki te kore.
hei mihi whanui i a korua. Hei aha koa i a korua kei ware-
ware ki te Iwi. E te whanau kia kaha kia tatou.
|
|
3 1991 |
▲back to top |
Maehe 1, 1930 TE TOA TAKITINI 1991
Ka mihi ake hoki kia Ratana e whakaoko nei i a Ngata mo
te Tiriti o Waitangi. Engari, he aha ra ma nga mahi poro-
piti mo te Tiriti o Waitangi? Ina hoki he Kirihimite tonu,
he puawai; he hui tonu, he puawai; a he aha te aha. He tika
i ki a Ngata, kaua e whakakoria te Tiriti, kei oho mai ka
wepu nga wepu i a taua i te Maori. Kei te mohio a Ngata
ki te Tiriti, me ona toronga. E waru pumanawa ke tera.
Ka mihi ake ki nga kai korero o te Ingoa nei Aotearoa.
Ka pai ta koutou mahi. Wananga. Nawai ra te Waiata nei
"Tainui, Te Arawa, Matatua, Kurahaupo. Tokomaru, Aotea?"
Kaore i aotearoa te waiata nei, engari aotea. Kaore hoki a
Takitimu, te waka rangatira i uru ki te waiata nei. Ko nga
waka mau kumara anake i waatatia. Kia ora mai te Motu.
Watene Arara.
NA TE TOA
KI TE HUNGA TANGO I TE TOA TAKITINI: E hoa ma kia
aata hanga mai kia maua. Kaore i a maua te taha tono atu i nga
"huruhuru" e rere ai ta tatou Pepa. He taha nui tonu tena.
kei te Tari o te Pihopatanga. Pena kaore i te pai te tae atu
o to pepa, kei te he ranei te pire ki a koe. me era atu raruraru
e pa ana ki to pepa, tukua mai he whakaatu. Me penei:
Diocesan Office, Box 227, Napier.
TE KORE ATUA O RUHIA. Kanui te kaha o te hau o
nga rongo kua mahue i a Ruhia te Atua. Kaore pea tatou e
ohoorere mo tenei rongo, pena ana he tika. Kei te korero
tonu te Karaipiture kia tatou mo tenei ahuatanga "A nga
wa whakamutunga, ka whakahore ratou i te Atua"' Hura, r 4:
2 Tim. 3. &c. Kei te takatau marika a Ruhia ki te pei atu
i te Atua i waenganui i a ia, ki te tukino hoki i te hunga
karakia. Ko te mahi hou a te Kawanatanga o Ruhia a te
Soviet he turaturaki i nga whare karakia katoa, he tahu ki
te ahi. Ko te tokomahatanga o nga tohunga karakia, i te
kaha o te tukinotanga, kua hupeke kei te taha e ki ana kaore
he Atua. Ahakoa kua puta nga whakatupato a nga Upoko
o nga Haahi kei Ruhia kaore a Ruhia e aro ake. Kua puta
ta te Akepihopa o Ingarangi, ta te Popa o Roma whakatu-
pato, hei aha ake ma Ruhia. Ko te whakahoki poto a Ruhia
mo te ohooho o te ao ki taana mahi ko tenei: E puruma atu
ana ia i era atu haahi katoa i te mata o tona ake whenua, kia
mahue iho ano ko tona haahi ano hei haahi mo Ruhia katoa.
Pena ko te kaupapa tenei o nga rongo whana Atua mai o
Ruhia kaore rawa pea ia i te lino he. He ahakoa ra me ta-
tari tonu ake te ahua o tenei tu momo mahi. Ko te haahi o
Ruhia ko te haahi o Kariki e karangatia nei ko te Haahi o te
Rawhiti. He Haahi tenei e whakaaetia ana e te Haahi o Inga-
rangi kia tu tahi raua i runga i nga mahi o te Whakapono.
|
|
4 1992 |
▲back to top |
1992 TE TOA TAKITINI Maehe 1, 1930
E MAHI MAORI' He maha nga kupu pepeha a te tangata
Maori mo tona puku mahi "Mauri mahi mauri ora' "He toa
taua he toa pahekeheke, he toa mahi kai engari tena" He kupu
enei me era atu no te wa e motuhake maori ana. Engari pea ta
te Maori mahi o era ra, he rite ki ta te popokorua; ka mahi
kia ki te rua, ka noho ki te kai. Kia pau ra ano, ka whaka-
tika ki te mahi ano. Ki ta te pakeha mahi rereke ano; ki
mai te rua, mahi tonu; puhake mai, mahi tonu. Kia mate
ra ano te pakeha, katahi ano ka rangona te nui o taana mahi,
me te tata o te ao te ki i nga hua o aana mahi. E kore tatou
te Iwi Maori e penei wawe. Hei aha oti kia rite ki ta te pa-
keha. Ko te mea nui ko te mahi i tena ra, i tena ra.
Na te hurihanga-a-tau mai i te maoritanga, ki te pakeha-
tanga i patu te Maori, e matarekereke nei tae mai ki tenei
ra. He pai ano no te moni me nga taonga a te pakeha; ka
tukua nei te whenua kia poteretere ki te moana. Kua pau
nga whenua o te Maori. Kei te aata angia haeretia e te pake-
ha, apopo ake nei piri mai ana i nga pari, i runga ranei i
nga keokeonga o nga maunga.
Kia ora te Minita Maori. Ahakoa kua noho i a koe tou ake
iwi ki runga i te mea nei i te ''maura mahi" tena ano koe
te whakawhiwhi nei i nga iwi o te Motu ki ta te pakeha tu
rahurahu i tenei mea i te mahi. Kia kaha e hoa, kia uaua.
Kua rongo ake ra, ko Waikato tera, ko Maniapoto; kua
noho ona taitama whai manawa, kei te whenua, kei te mahi.
Kua kite akonohi i a Ngati Kahungunu me te Arawa e noho
mai ra i te Horohoro. Ha! tutu ana te puehu. E mahi te
whanau, he kupu tou kei muri i a koe. Kia uaua, kia mana-
wanui. Ka tika i a koutou, ka whakawhiwhia hoki era atu
o nga tai-tama o te iwi, ka whai honore hoki te Minita Maori
me tona Ropu.
Engari ra, kei te haere tonu nga mea o te ao, kei te hou
te aronga o nga mea katoa. Te puku mahi o te Maori, mai
o nehara, kei te pai. Kaore ranei e pai ki te tapiri atu teta-
hi mea hou ki te taha kia puhake ai aana rua kia pera i a
te pakeha? Ko te mea hou nei, inaana, "Matua rapua te
rangatiratanga o te Atua; a ka tapiritia enei mea katoa ma
koutou. "
TE PIHOPA O AOTEAROA
No nga ra timatanga o te marama nei ka whakawhiti Te
Pihopa o Aotearoa ki Wharekauri, ki te toro i era iwi,
ki te whakahou haere ano i nga tikanga o Te Whakapono
kua homai nei ki runga i a ia te whakahaere.
Kei te ahua awangawangatia tona putanga mai ki Te Hui
a Te Tairawhiti ka timata nei i a Maehe te rima o nga ra
ki Waiomatatini. E maharatia ana tera e tino nui te hui a te
|
|
5 1993 |
▲back to top |
Maehe I, 1930 TE TOA TAKITINI 1993
tangata ki taua karanga. E tino tika ana hoki kia hui te ta-
ngata ki reira i runga i tenei reo karanga i te hunga tai-
tamariki, me nga morehu kaumatua.
Tera e tino nui nga korero whakamarama i nga tikanga
ture, tiriti, haahi, whakahaere maori, me nga whakahaere
whakanohonoho whenua me era atu tikanga e karanga nei
te reo o te wa kia whakaritea, kia mahia, kia korerotia.
Koianei te wahi i tino hiahiatia ai kia waimarie Te Pihopa
ki te hoki mai ki taua hui.
TE TIRITI O WAITANGI
Tera e puta nui nga korero mo te Tiriti o Waitangi i roto
i tenei hui ka tu mai nei ki Waiomatatini me Te Poho o
Rawira Otira ina ano etahi ahuatanga hei matakitaki iho: —
No te hui i Hirangi pa, Tokaanu (Taupo) Hepetema 8th,
1929, ka puta enei korero i panuitia ki roto i Te Whetu
Marama Hepetema 14th, 1929, wharangi 13, kei waenganui
ake.
''Mo Te Tiriti o Waitangi, kia rongo mai koutou, ahakoa
poropiti, matauranga, tohungatanga ranei, e kore e taea Te
Tiriti o Waitangi te whakaara. Kotahi anake te tangata e
taea ai te Tiriti, a, kei a Ia ano hoki te kii, ko Ihoa o nga
Mano. No reira ma ana anake e maranga ai te Tiriti o Wai-
tangi. "
Kei konei etahi kupu whakatonga! Titiro iho ki nga kupu
i puta i roto i Te Whetu Marama o Pepuere 15th, 1930, wha-
rangi 6, kei waenganui: —
"Hei aha, kua tuturu i oku whakaaro me tuku nga Kawe-
nata kia haere ana i runga i te motu, ma te ra o Aperira
whakahoki mai. No reira ko nga mea o koutou e hiahia ana
ano ki a koutou Kawenata, haere atu ki taku Hekeretari,
ma ana e whakarite o koutou hiahia. Waihoki i a koutou
ka haere nei ano me nga Kawenata, he pai ke taku whakaatu
kia koutou i oku whakaaro, ara, ko te hunga e haina mai
enei Kawenata, naku ena, ko te hunga kaore e haina mai,
ka riro ratou hei tauiwi. He aha te take i penei ai taku kupu?
Na to ratou kore hoki e pirangi kia maranga Te Tiriti o
Waitangi, koira ratou te haina ai, a, no reira ano hoki i noho
ai i waho, pera ano me nga tauiwi, e wehi nei i tenei ra, kei
maranga Te Tiriti Waitangi. Ko enei kupu aku, whakaaturia
ki te hunga o waho, a, waihoki i a koutou, e nga kai hari
i nga Kawenata ka haere nei, ko nga Anahera pono hei hoa
mo koutou, hei awhina i a koutou i roto i a koutou mahi. "
Ka kite iho tatou i te whakaotinga o tera ahuatanga o te
pepa tuatahi e takoto ake nei i to te pepa tuarua, ara e penei
ana tona ahua: — Ko Ratana te kii, notomea koia te mangai,
e kiia ra ko piriwiritua i roto i nga wawata kua tuhia ki roto
|
|
6 1994 |
▲back to top |
1994 TE TOA TAKITINI Maehe 1, 1930
i nga pitihana e korerotia ra e mahara pohehe noa nei nga
kai hapai i era pitihana kia haina noa atu nga mea o waho i to
ratou haahi.
He korero atu kei te araitia te haina a nga rawaho e nga
kupu whakaupoko o aua pitihana, kaore rawa ratou e wha-
karongo mai. Ehara Te Tiriti o Waitangi i nga Ratana anake.
Ehara hoki i te mea kei te whakaaetia a ko ratou rawa te
iwi marama, matau, karaitiana, i roto i nga Iwi Maori.
Engari kei te whanui tenei titiro, kei te whaiti rawa te
marama tanga kei te whiti ki runga i a ratou i penei rawa ai
te tohetohe me te nohopukutia o nga tikanga whakamarama
i Te Ture Tangata me Te Ture Atua e whakamaramatia ana
ki a ratou hui huhua noa iho.
Otira kei te pai. Heoi te mea e tupatoria ana. Kei hopu
rereke te tangata i enei tuhinga, penei na he tawai, he aha
ranei, kaore, engari na te ngakau aroha, tetahi ki tetahi, e
kuhua mai nei enei wehewehenga i roto i nga ra e tika nei
ki runga anake i nga tikanga e piki ai Te Whakapono, Te
kia kotahi te whitiki, me te mahara o Te Iwi Maori Nui Tonu,
Tumanako, Te Aroha, i roto i enei, nga ra o Te Tino Morehu-
tanga me Te Oranga Tonutanga i roto i a Ihu Karaiti.
NGA ROPU O TE IWI
(Welfare League)
Kanui te kaha o te rongo e tae mai ana kei te tapiki katoa
nga ropu whakahaere o nga iwi i tena rohe i tena rohe. He
tohu pai tenei, he tohu kakana, he tohu ora. Kei te kaha te
rongo o Te Ropu o Mataatua ki te mahi. Kei te pera ano
hoki to Kahungunu ki Te Wairoa. He nui te iu iu mai o nga
taitamariki ara o te ropu taitamariki i hui ki Waimate i
te Hanuere kua hori tata ake nei mo nga ahuatanga whaka-
haere a nga ropu e hau nei nga ingoa ki te motu, runga ano
i to ratou hiahia kia whakaturia he ropu mo Ngapuhi.
Otira kua tu ara kua timata taua mahi ki reira i runga i
te ropu miraka kau kua timataria nei e Te Minita Mo Nga
Mea Maori ki roto i era wahi.
Kia kaha e Te Tairawhiti ki te whakahaere i nga putake
kua panuitia nei hei tirotiro ma te hui 'Tenehi' notomea kua
hui katoa mai nga iwi ki nga hahi o Te Rawhiti e purero
mai nei i te tirohanga kanohi.
Kanui te kaha o Te Ropu o Heretaunga (Heretaunga Wel-
fare League) ki te whakahaere i nga tono awhina o roto o
Heretaunga nei mo nga awhina moni hei timata i a ratou
ki nga mahi kurutete miraka me nga mahi whakatupu pika-
|
|
7 1995 |
▲back to top |
Maehe 1, 1930 TE TOA TAKITINI 1995
okao, me nga mahi paamu a etahi. Ko nga moni i tonoa i
raro i aua tikanga e £450 O O
200 O O
550 O O
850 O O
300 O O
140 O O
E toru nga tono kei te ata tirotirohia marikatia, ara kaore
i whakaaetia i runga i te ahua tuatahi o nga taitara whenua
e pungaia ana, me te ahua ngoikore o te hunga tono na reira
Te Ropu ka tupato. Ko te whakaaro kia kaha tonu te ropu
ki te tirotiro i nga whakaaro o te hunga tono awhina, me
kore e puta etahi o te iwi i runga i a ratou whakahaere. E
toru nga tono kei te ata puritia kia marama rawa nga taitara:
£1500 O O
1000 00
300 O O
Tetahi whakahaere pai a Te Ropu nei, mehemea ki te tonoa
e tetahi tangata he moni ma ana, me whakaatu rawa e ia tona
mahi e timataria ana e ia, me ona whakaaro katoa. Ki te ma-
rama i te ropu he putake tika, a e whakamatau ana te kai-
tono i tetahi mahi tera e taea e ia, ka tukua he whakaatu,
me tono hoki ki Te Tumuaki o Te Ikaroa Poari ki te Minita
Maori ranei tohutohu atu mo taua tono, a, ina tukua mai te
moni, me tuku mai ki te peeke o Nui Tireni i raro i te Ingoa
o te kai-tono, engari ko taua moni me ata tono ra ano ki te
peeke i raro i te tiaki (cheque) i hainatia e te kai-tono, a,
i hainatia tuaruatia e te tiamana o Te Ropu. Otira ko aua
kaute i tonoa ra te moni me maatua tuku rawa ki te Ropu,
ma ana e tirotiro i te tuatahi, ka marama, katahi ano ka mana
te tuhi tiaki.
Ko tenei ahua mo roto i nga ra timatatanga atu o tenei
mahi hou ki te iwi a kia tatanga ra ki tera ahua, ka kitea
te ngawari, me te kaha o nga mea e mahi ana i runga i tera
awhinatanga, ka taea ratou te tuku atu ki runga i o ratou
kaha, marama hoki i nga ra kua hori ake ki muri.
Ki te titiro atu kei te kaha te Tumuaki o Te Ikaroa ki te
awhina i tenei ahuatanga. Otira inaianei atu kei te noho tonu
taua Tumuaki i roto i nga huhuitanga o Te Ropu nei me
tona whakahauhau kia kaha i temea kei reira ratou nga kau-
matua, nga mema maori, me Te Minita me Te Hekeretari-
Raro, tae noa ki Te Minita Mo Nga Mea Maori e noho mai
ana.
Heoi, kia kaha mai tena wahi tena wahi i raro i tou Mana
Tumuaki Poari ki te Whakahaere i enei tu tikanga, hei taanga
manawa pea, hei toremitanga atu ranei ki te kopu o te moana.
Heoi ra ma te kaha, ma te marama, ma te whakarongo ki
nga tohutohu a o tatou kai hautu o era tu mahi ma ratou e
|
|
8 1996 |
▲back to top |
1996 TE TOA TAKITINI Maehe 1, 1930
whakamarama, e whakahaere me kore e rokohanga, e taea
hoki he mea e piki ake ai te hiahia, te kaha te tupato, te
haere i runga i nga tikanga e tupu ai te 'ngakaurauhi' i nga
tikanga katoa.
NGA RETA TUKU MAI
Ki te Toa, kia ora ano. Tukua atu enei kupu e whai ake nei:
"Mene, mene, Tekere. Uparahina" He mea whakamiharo te
otinga o nga mahi a te tangata i mua atu o tona whanau-
tanga. Kotahi ano te tangata e mohiotia ana i whanau mai
i muri o te otinga o aana mahi katoa, ara ko to tatou Ariki
ko Ihu Karaiti. Kaati, na te Toa, nama 100, Wharangi 1964
i whakaatu he tangata ano kua whanau i muri o te otinga o
aana mahi nui ki te ao — ko te Atirikona Paraone o Tau-
ranga.
Ki te Toa, no te 1823 ia i whakaungia ai; kaore ano kia
whanau. No te tau 1827 ka rikona; kaore ano kia whanau.
No te tau 1828 ka piriti, ka marena hoki ki te wahine; engari
kaore ano kia whanau. No te marama o Hune, i te tau 1829
ka haere mai raua ko taana wahine ki tenei Motu; no te 29
o Noema i taua tau ano ka u ki Paihia; no te tau 1834 ka
tae ki Otumoetai waahi o Tauranga. Kua tata ia te whanau,
e 6 atu tau. I waenganui o te 6 tau nei ka hoki ia ki Ranana.
No te tau 1840 ka whanau a te Paraone ki Ranana.
E nga Etita, ehara i te aha tenei tu ruhi atu, engari he
hiahia kia whakatikaia e te kai-tuku korero te hurirapa o
nga tau kua whakaaria ake nei.
H. W. Kaipo,
Te Kao 5/2/30
He mihi, he tangi, he poroporoaki na nga koroheke, kuia,
taane, wahine, tamariki, mokopuna, o tenei o tatou pariha,
ki to tatou kaumatua pai, marama kia Eru Tumutara, Pihopa
Ringatu. E koro haere ki tou Matua i te rangi. Haere me ou
taonga whakamiharo, kaore nei e taea te tatau, taha tinana,
taha wairua. Na reira kanui te aroha, te pouri, mete mana-
wapa mou kua wehe atu i a matau. Hei aha e koro, ko koe
kua wehe atu; ko o kupu tenei te tu nei, kei tena marae, kei
tena marae; otira kei nga whare maha o kupu manaaki i o ta-
tou taha tinana, taha wairua, taha karakia, taha haahi, taha ha-
pati; me to kupu kua marena korua ko te Pihopa o Aotearoa:
me te' homai i nga iriiri, i nga marena, i nga nehu ma tenei
ou Haahi e mahi; me to tuku whenua mai hei turanga Mihana
mo tenei o Haahi. E koro kia pewheatia- te mamae ai te
ngakau ki a koe. mo enei manaakitanga katoa, e ki nei koe
"tatou tatou. "
|
|
9 1997 |
▲back to top |
Maehe 1, 1930 TE TOA TAKITINI 1997
Mehemea koe i noho tonu, tino kore e roa kua rite o whak-
aaro katoa haunga te kotahitanga o tatau haahi, engari ko
etahi o nga whakahaere tera e tu a riterite. Kei te pohehe
hoki etahi Maori kei te patipati te Haahi Mihingare kia wha-
kakotahi mai te Ringatu ki te Haahi Mihingare.
Kaua tatau e pohehe. Kotahi to tatau kaupapa ko te Pai-
pera, engari ko nga whakahaere kei te tohipahipa. Ko te
hiahia ke ia ko nga whakahaere kia tu a riterite. Kia rite ai
te kupu a o tatau matua, a Timi raua ko Eru. "Tatau Tatau"
M. M. Tumatahi,
Te Ngae 17/1/30
a
Kia Wiremu Matamua,
Tuai, Wairoa.
E hoa, kia ora mai ano koe. He nanakia koe me au
kupu karaipiture. Koia, kei au kupu whakatikatika mo nga
korero o te Toa No. 96. E ki, i patai koe kia Eru Pihopa pena
e tika nga korero o taua Toa 96. Maku e ki atu kia koe he
tika aua korero. I reira taku tinana katoa e whakarongo ana.
Kaati ko te whakautu o to patai, kaha ke atu te he i taku i
tuku ai ki te Toa. Tena koe, mou i hiahia ki te whai mai
i enei korero. Kua mate to tatou kaumatua. Kanui te aroha.
M. M. Tumatahi.
Te Ngae 17/1 30
Ki te Toa: tena koe. te kai pikau i nga whakaaro o te ta-
ngata ki tena marae, ki tena marae. Ehara e te Toa, he nga-
kau aroha ake ki a tatou ki te kiri-pango mo te ahuatanga o
o tatou whenua. Ko te whakaaro tenei kua homai ki au: me
whakamatau tatou ki te whakakotahi i te waka o to tatou
whakapono, kia kotahi ai te whiu a te hoe a te katoa. Ma te
kotahi ra ano o to tatou waka whakapono e puta iho ai nga
manaakitanga a te Atua ki a tatou ki enei kiri-pango. Mata-
kitaki tatou ki te ao puta noa, ko nga whenua o te kiri-pango
riro ke te mana i te kiri-ma. He aha ra i penei ai? He aha
hoki te rongoa e ora ai tenei whakararu tutua? Ki ahau me
whakakotahi te whakapono, kia kotahi ai te whakaaro, kia
kao ai. Na te whakaaro wehewehe hoki i pau ai te whenua
te titaritari.
Ko nga Haahi hei whiriwhiringa ma tatou: — Haahi Mihi-
ngare, Haahi Weteriana, Haahi Karaitiana. Ko enei nga
Haahi ki taku mohio kei te puritia i te rangi. Kaati enei
korero.
Hata Tipene.
Nuhaka 28/1/30
|
|
10 1998 |
▲back to top |
1998 TE TOA TAKITINI Maehe 1, 1930
TE INGOA NEI AOTEAROA
Ki te Toa Takitini: Tukua atu hoki enei poirangi e whai ake
nei, hei poirangi ma etahi. He kore korero e rangona ake o
te tau hou. no reira ka huri ake ano ki nga korero o te tau
tawhito, ara mo te Ingoa nei ano mo Aotearoa, e kiia nei
ki runga ki to tatou Motu.
Kua maha nga whakamarama. E ki ana etahi no Aotea
waka o Turi te putake mai o te ingoa nei; e ki ana etahi he
aotea no te rangi i kitea mai e te wahine a Kupe i runga o
Rimutaka e tau ana, ka huaina nei aotearoa. Ki ta tetahi
ua te nui o te mataitai i aotea ai te ngakau o te wahine a Kupe
na te tirohanga atu ki te nui o te kutai o Hauraki.
Ka roa te Aotea nei. Na reira te take o te Ingoa nei Aotea-
roa i runga i enei whakamarama katoa kaore he mea e tau-
rite ana. He kupu poto ta te Apotoro ta Paora 2 Kori. 2. 16.
"Kowai e tau ki enei mea" Kia mahara ano koutou e nga ta-
ngata e whakamarama ana i te Ingoa nei Aotearoa, he ingoa
ano to te Motu nei i mua atu i a Kupe raua ko taana wahine
me Turi ma, ara ko te Ikaroa a Maui. Kaua tatou e wareware
ki tenei ingoa, no te mea tapiko te Motu nei i nga korero he
mea huti ake e Maui tenei whenua i roto i te wai, he ika
naana. No reira ko te mohiotanga tena mai i nga kaumatua
tae mai ki tenei ra. Ko te Ikaroa-a-Maui te ingoa tuatahi
o tenei Motu, haunga ia a te Waipounamu, kei waho atu a
reira i tenei hutinga a Maui, me tenei ingoa. Kaati, ko te
ingoa nei Aotearoa e tapa tuarua iho ana ki runga ki te ingoa
nei te Ikaroa-a-Maui.
Ki toku whakaaro me waiho ake te ingoa tuarua nei, me
waiho he ingoa mo to tatou Motu i te ingoa tuatahi, ara
te Ikaroa-a-Maui. Ki te penei, ka ora tonu ta tatou korero e
mea nei, "Haere mai te upoko o te ika" "Haere mai te hiku
o te ika. "
Ahakoa e ki ana ahau me waiho ake te ingoa nei Aotearoa,
me whakamarama ano ahau ki toku rongo ki te tikanga o
taua ingoa. Ae, me piri taku ki te taha o ta te Kapua Ranga-
taua, e ki nei na Turi i tapa taua ingoa ki tenei Motu, engari
ehara i te ingoa o tona waka. Na Toto ke hoki te ingoa o
te waka i tapa mai i Hawaiki.
I a Turi i rewa mai ai i Hawaiki, kaore ia i mohio pehea
te tata, te mamao mai o te whenua. Ka hoe mai nei ia. I
a ia i waenganui moana katahi ia ka mohio ki te roa. Katahi
a Turi ka ki 'Ka roa te awatea" No tona kitenga mai i te
whenua, ka tahi a Turi ka ki "Kua awatea. " No te ekenga
mai o Turi ki runga ki te whenua, katahi ka tohia e ia te
Mo te mare o te Tamariki whangaia ki WOODS' GREAT
PEPPERMINT CURE.
|
|
11 1999 |
▲back to top |
Maehe 1, 1930 TE TOA TAKITINI 1999
ingoa o te Motu nei ko Awatearoa. Ehara i te ingoa o tona
waka. Ko Aotea to te waka. Ko Awatearoa to te whenua, ara
ko te roa o te moana i hoea mai nei e ia, me tona tatari roa
ki te awatea, ara ki te unga ki tetahi tuawhenua. I rite a
Turi ki te tangata e tatari ana i te po roa kia awatea. Tapaa
iho e ia te Motu nei ko Awa-tea-roa. No muri nei i hurira-
patia ai ko Aotearoa. Penei hoki me te Tai-toke-rau, ko te
Tai-toka-rau ke ta Kupe i tapa ai mo te moana e takoto i te
taha tika e haere nei ki Akarana. Ko te take i tapaa ai tena
ingoa he maha no te toka o tena takutai, mai i te Rerenga
wairua ki Akarana. Na ka kite tatou, ko te Tai-toka-rau ta
Kupe, ko te Tai-toke-rau to nainei; ko te Awa-tea-roa ta Kupe
ko Aotearoa to nainei.
H. W. Kaipo,
Te Kao 5/2/30
PITOPITO KORERO
No te 8 o Pepuere nei ka maunu atu te tira o Kawana Whe-
kihana raua ko tona hoa wahine ka hoki ki Ingarangi. He
hunga tenei i aroha nuitia e te tokomaha. He hunga ngakau
papaku, matau, whakapono.
Hei te 9 o Maehe ka tae mai te Kawana hou a Rore Bled-
isloe raua ko tona hoa wahine, me to raua tira. He tangata
rongo nui tenei mo tona matau ki te mahi ahu-whenua.
Ko te tumuaki o nga Tiati ko Michael Myers te Teputi Ka-
wana ite mea e whanga ana ki te kawana hou.
E 250 te ope hoia a te Waari i tuku ai hei peehi i te raru-
raru e hau mai nei te rongo i Hamoa.
Kua tutuki i a Ruka Rangi te akoranga mo te tango niho.
Ka tokorua ai o taua o te Maori kua eke ki tenei taumata
o te Pakeha. Ko te hoa ko Waaka Morete, o Ngati Porou,
no tera tau; ko ia hoki no Rongowhakaata no tenei tau.
E ki ana a H. Holland M. P. o te 5 tau ka huri e 789 te
hunga i taki mate ki te wai, ara i te rapa ki te kau ka tore-
mi. No Akarana 276, Poneke 167. Otakou 76. Canterbury 65,
Taranaki 37, Haaki Pei 36, Nelson 30, Southland 29, West-
land 21, Marlborough 12.
I roto i te 45 marama tokowaru nga tamariki a tetahi to-
korua.
I waea a J. S. Fletcher o Grey Lynn ki te Pirimia kia tukua
ko Ngata hei hoa mo Honore J. G. Cobbe ki te whakamarie
|
|
12 2000 |
▲back to top |
2000 TE TOA TAKITINI Maehe 1, 1930
i te raruraru o Hamoa "He pai ke a Ngata me tona mohio
ki te ahuatanga maori i te rau manuao hei hohou i te rongo'"
"Kaore i nainei, engari taihoa-"
I te 15 o te marama nei ka whanau ki te McHardy Home,
Napier he tamaiti e 24 aunihi te taumaha, kei te puku ka-
anga rahi te nui. I whakaarotia ko te tamaiti nohinohi rawa
tenei o te ao. I te pakutanga o tenei rongo ki te ao, ka tae
mai te rongo tera atu ano te tamaiti iti iho i tenei i te wha-
nautanga ko to Budapest. E 21 aunihi tenei i te whanautanga
mai. E toru wiki te pakeke ka eke ki te 12 inihi te roa. I
mea nga rata o Vienna, Berlin, me Parihi e kore e ora taua
tamaiti; engari kei te ora taua tamaiti i naianei, a kua kaha
ki te haere.
I panuitia e te Kahiti o Nui Tireni, ko te katoa o te hunga
kei konei ki te 31 o Tihema 1929 e 1. 545, 130. Ko nga taane
789, 392 ko nga wahine 755, 748.
Ko nga Pakeha taane 723, 693 wahine 695, 239. Ko nga
Maori taane 34, 809 wahine 31, 853.
No Rarotonga me ona rohe 14, 451; nga Moutere o Tokelau
999; o Hamoa i raro i Niu Tireni 44, 086.
WHAKANOHONOHO WHENUA
Ki te Etita: Tena koe. No te 6 onga ra o Hanuere, ka mara-
nga te tira o" te ropu i whakahauua nei e te Minita Maori,.
kia haere ki te whakanoho i te whenua o te Arawa e kiia
nei ko Horohoro. Te kaumatua i haere i roto i tenei ropu
ko Hemi P. Huata. Ko Turi Kara i a te rangatira o te ropu
nei.
I moe atu ki Turanga ara ki Kaiti. I reira a Reeri Kara
ratau ko ona tungaane, tamariki, mokopuna hoki ara a Pani
raua ko tona tuahine, nga tamariki a Heta te Kani, me Judge
Carr ratou ko ona hoa o te Poari. I rokohina atu e matou e
whatu ana ratou i nga tukutuku, mo te whare whakairo o
Kaiti. Kaore i arikarika te nui. me te ataahua hoki o tena
whare, tae atu hoki ki te whare kai.
I tu mai a Ruku Hinaki raua ko tona tuahine ko Reeri
Kara ki te whai-korero kia matau.
I mihi raua mo te tere o ngati Kahungunu, ki te whakatu-
tuki i nga whakaaro a te Minita Maori me te whakamihi
hoki ki a Ngata mo tona manawanui ki te whakahaere i nga
mahi nunui, inahoki koia ano tenei e whakahaere nei i nga
mahi o te whare o Kaiti.
I te rima Karaka o te ata ote 7 onga ra, kamahue i te ropu
nei a Turanga, tina atu matau ki Whakatane.
|
|
13 2001 |
▲back to top |
Maehe 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2001 Kaore he whenua atahua i tua i nga whenua o tera taha, timata i Opotiki, Waimana, Ruatoki, Whakataane, Te Teko. Kai reira ke nga whenua e kiia nei "I haroa e te Kaahu"' Ka tae atu matau ki te taha o nga moana, i tua mai o Rotorua i te 3 Karaka o te ahiahi. Ka pai hoki ena kite, a nga kanohi. Tae atu matau ki te kainga o Taiporutu, e noho tatari tonu ana ia ki to matou ropu. Ka pai hoki te kainga o tena tangata, ka pai hoki te manaaki a tena tangata, raua ko tona Whae- reere ia matau. Karere ki te kaukau i te Puia. I taua wa ano e kohua ana nga taewa, miti, Purini, me era atu kai ma te ope. I te rima karaka o te ahiahi, ka taemai te Minita Maori i Akarana. I te ono Karaka kaeke matau ki te Teepu Kai i reira nga tu ahua kai katoa. Ite whitu karaka, ka hui ma- tau ki te ruuma huihui o te Arawa ara i te kainga tonu o Taiporutu. I roto matau i te ruuma ka taemai te Pihopa o Aotearoa. Ka hui e rua nga Upoko whakahaere, ko tetahi mo te taha a Atua, ko tetahi mo te taha tangata. He tokohama ano o te Arawa i taemai ki te manaaki i o matau tangata nunui. Ka tu a Kihi ki te Whakatau ki a matau katoa kapai nga korero a tena tangata, he tangata marama tena ki te korero. I muri i tena ka tu mai ko te Ruhi, he tangata parekareka tena ki te korero, ko ia te morehu kaumatua e ora ana o tenei hapu o Ngaituara, notaua hapu hoki tera whenua a Horohoro. e whakanohoia nei e te minita Maori a Ngati Kahunganu. I te mutunga o nga mihi a te Iwi Kainga. Ka tu te Pihopa o Aotearoa. I timatatia e ia ana korero ki te kupu Kauwhau. ara, kia waiho ko te whakapono, hai kaupapa mo nga mahi pai a te tangata e tutuki tika ai, penei me te mahi a to tatou Minita Maori, e whakatutuki nei ia Ngati Kahungunu kia te Arawa, runga i nga mahi ahu whenua, tera atu te nuinga o nga korero a te Pihopa. I whakamutuua e ia ki te inoi. I muri i tana kauwhau, ka mihi te Pihopa ki te Minita Maori, ara, mo tona kaha ki te whakahaere i nga tikanga nunui o te motu, otira i te taumaha o ana mahi, e wehi ana ia, kei pangia tona tinana e nga ngoikoretanga o te kikokiko. Te mutunga o ana Maioha ki te Minita Maori katahi te Pihopa ka mihi mai kia matau ko aku tamariki ara, mo tenei taonga hou e mahia nei e Ngata ki waenganui i a te Arawa raua ko Ngati Kahungunu. I mea ano te Pihopa, ko te hiahia o matau ko aku minita. me nga mangai Reimana o Heretaunga, kia haere tatou ki te Hui o Waimate, heoi na runga i tenei take, kaati me noho koe, ki te whakatutuki i tenei tikanga whanui i waenganui i enei hapu, ara, i nga mahi a to tatou Minita Maori.
|
|
14 2002 |
▲back to top |
2002 TE TOA TAKITINI Maehe 1, 1930 I te mutunga o nga korero a te Pihopa, ka tu tahi maua ko taku mokopuna ko Turi Kara ki te whakahoki i nga kupu mihi mo Ngati Kahungunu. 1 muri rawa katahi ka tu mai te Minita Maori ka mihi atu ki te Pihopa, muri iho, kia matau. Timata tonu atu tona whakatakoto mai, i nga kaupapa mahi mo taua whenua. Me mahi topu koutou, kia pai te whenua ka wawahi ai. Kai a maua ko Anaru Tiweka nga awhina mo koutou. Ko Anaru Tiweka te tumuaki o te Poari o Rotorua. Ka whakaritea ano e Ngata: E rua nga mihini parau, kotahi te Moto Rore, me era atu mea katoa e tika ana mo nga mahi, tae atu mo te Toa Kai, tae atu hoki ki te utu mo nga tangata mahi. I mea ia me waiho i te 9/- mo te tangata, kia mama ai te mokete ki runga ia koutou, mo te tae rawa ake ki te wa e motuhake ai, -i., ia tangata ki tana waahi, ki tana waahi, e mama ana te whakaea, i nga mokete, te ritenga hoki o nga mokete kua riro noona ake te whenua. Ko te whakamu- tunga o ana koero: Ka mea ia mo apopo, i te waru o nga haora, ka haere tatau ki te mataki i taua whenua. I te waru haora, o te 8 onga ra o Hanuere ka haere matau, ko Ngata, Taiporutu, Anaru Tiweka, Ruhi, Kihi, me era atu o nga tamariki marama o te Arawa, e toru o matau Kaa. I mua o te haerenga, ka mauria matau e Ngata, kia kite i te whare whakairo a te Arawa, tupono atu matau, e whakairo ana nga tangata tekau matoru, i nga rakau mo te whare o Kaiti. He mea tino miharo tena, ara, te kite i nga tai tamariki e mahi ana, i nga mahi a nga pakeke. I te mutunga o tena mahi, katahi ka maro ta matau haere ki Horohoro, tekau marua maero te pamamao atu i Rotorua. Ka tutaki i to ma- tau ope a Mr. Parson, te tangata tenei naana te paamu, i atu i tenei e whakanohoia nei. Ka mauria e Ngata a Mr. Parson hai hoa mo matau. Te tangata mohio tenei, ki te whakamomona i nga whenua tito- hea. Te taenga atu ki taua whenua, ka kitea, he whenua ata- ahua, he takoto, tika, e anga nui atu ana ki te ra. He maunga kaite taha whaka-te-weta, hai arai i te Hau Kapekape. He tika te tahataha o taua Hiwi, e tupuria ana, e nga rakau katoa. Koira tonu tetahi waahi o te whenua e whakanohonohoia nei. Noreira mo te taha wahie kanui te wahie. Kai waenganui tonu o te whenua nei e rere ana he awa, ataahua te wai, he taraute te Ika o tenei awa, e kiia ana kaore e rahi te waipuke o tena awa, e 6 putu pea te whanui o taua awa. Ka heke matau ko te Minita me ta matau Pakeha, ki raro o matau Kaa, katahi ka haere awaewae matau i runga i te whenua nei, me te korero haere tonu te Minita Maori rau a ko Mr. Parson.
|
|
15 2003 |
▲back to top |
Maehe 1. 1930 TE TOA TAKITINI 2003
Ka tae matau ki te awa nei, ka kau, kaore e maunu te ta-
rau, te whitinga atu, ko tetahi Karapuke i reira tetahi Ko-
hatu e tu ana, katahi ka whai kupu mai te Minita Maori kia
au me hua te ingoa o tenei Kohatu ko Rongomaipapa (ko te
tipuna tenei i tuhono ai a te Arawa kia Ngati Kahungunu).
Waihoki i te whaka-ingoatanga o Rongomaipapa ki tenei ko-
hatu, ka waiho hai whakamaharatanga mo te hononga o Nga-
ti Kahungunu kia te Arawa, i runga i nga kaupapa ahu whe-
nua ki runga i te whenua o te Arawa e kiia nei ko Horohoro
Poraka.
. Ka tu au ki te whakatapu i tenei Kohatu, i runga i te inoi,
i te Kauwhau hoki, me te whakamana i te ingoa o Rongo
maipapa ki tenei Kohatu. Ko te rarangi o te kauwhau kaia
Kenehi xxviii. 18, 19.
"Na, ara wawe ana a Hakopa i te ata, a ka mau ki te
kohatu i waiho hei urunga mona, a whakaturia ana e
ia hei pou, a ringitia iho e ia he hinu ki runga.
A huana iho e ia te ingoa o taua waahi ko Pete-ere:
ko Rutu ia te ingoa o taua pa i mua. "
Te mutunga o tena mahi, ka haere ano matau, me te mata-
kitaki haere ano ki te pai o te takoto o taua whenua, i tenei
wa e haere ana matau i raro mai o te tapa o te ngaheere. Ko
tenei waahi e haerea nei e matau, he waahi momona, e tipu
ana te Karaihe ki te kainga o tetahi tangata ko Eru teingoa
i tetahi pito mai o taua whenua ano, e tipu ana te taewa, me
te cow grass e tu ana hoki ona kau me ona hoiho mahi, te
momona o ana kau.
Ka tina matau ki reira, ka pai nga kai a--Eru ia matau, he
tere etahi o a matau kai-i taua kainga.
I te mutunga o te kai, ka tu a Eru raua ko te Ruhi ki te
mihi ki te Minita Maori, me te tono ano kia whakaurua ratou
ki roto ano i aua kaupapa e whakahaeretia nei kia Ngati Ka-
hungunu. Ka whakaaetia e te Minita Maori.
I tenei wa ka patai atu au kia Mr. Parson mehemea e pe-
whea ana whakaaro, mo te mahi a Ngati Kahungunu i taua
whenua. Ka kii mai ia kia au, ka tino waimarie te mahi a
Ngati Kahungunu, e kore e pau te rua tau, kua timata te
miraka kau i te mea hoki kai konei tonu au, hai tohutohu i a
ratou.
I te ahiahi hoki ka eke i runga i o matou kaa, kowhea
tena ko Rotorua, ki ro wai kaukau, ea ake i te wai, ka haere
ahi te minita i runga i te Tereina, ka mahue matau, ki raro
i nga manaaki nui, a Taipoutu Mitara raua ko taana wha-
ereere, me Anaru Tiweka raua ko taana whaereere, me a
ratou tamariki hoki. Ko to ratou kaumatua ko Kihi.
I te po, ka tu a Kihi ratau ko tona whanau ki te poroporo-
aki ki a matau, ki nga mea hoki ana, ki te tiki mai i a
ratau wahine, me o ratou hunuku katoa.
|
|
16 2004 |
▲back to top |
2004 TE TOA TAKITINI Maehe 1, 1930
Tokorua o nga tamariki i noho atu, i te kainga o Taiporutu
kua whakahaua raua, ki te whakapai, i nga huarahi, e tika
atu ana i te huarahi moto kaa ki te waahi hai marae mo ra-
tou. Kaore i tae ki te haawhe maero taua rori.
Ko maua ko Turi Kara, i tu ki te whakahoki i nga maioha
kia matau.
I te 7 ote ata o te 9 onga ra, ka mahue atu a Rotorua ia ma-
tau, tina mai ki Nepia nei, i te 2 onga haora. I te 3 ote ahi-
ati ka mahue atu a Nepia, taemai ki te Wairoa nei i te 7 p. m.
Ka mutu nga korero o te haere.
I te 17 onga ra, ka taemai te Minita Maori ki Huramua, ka
hui atu matau ki te whakatau i a ia. No tenei taenga mai o
te Minita, katahi ka tino whakaotia nga kaupapa katoa mo te
mahi a nga tamariki o Ngati Kahungunu, i te Hawaiki Hou,
me taana akiaki tonu, kia hohoro te haere a nga tangata, me
a ratou wahine, tamariki, hunuku hoki haunga ano ia nga mea
takakau, kai te pai ena.
I te 22 onga ra, ka karangatia e te Hata Tipoki raua ko
Turi Kara, he kanikani poroporoaki, mo te hunga e haere ana
ki Rotorua ki waenganui ia te Arawa.
He nui nga kupu poroporoaki a te Hata raua ko Turi
Teemutunga o nga mihi, ka tukua e raua etahi moni hai ora-
nga atu ki te huarahi.
I tenei hui kanikani, ka whakaritea ma Patu te Rito e mau
nga tamariki nei ki Rotorua.
I te 23 onga ra, kamahue a te Wairoa nei ia Patu ratou
ko ana tamariki. He hanga aroha ki te hunga, ka wehe nei
i roto i o ratou na Hapu, me o ratou na matua, e haere ana
ki te Hawaiki Hou, kua kitea nei e to tatou Minita Maori.
E te whanau kia pai kia koutou, kia aroha tetahi ki tetahi,
me te whai kia mau ia koutou nga kaupapa i whakahaua
ai e to tatou Minita Maori, kia tutuki pai ai nga mahi i wha-
kahaua ai koutou e to tatou Minita Maori.
H. P. Huata
Frasertown, 13/1/30
TE MATE KOHI, Consumption.
TE PUTAKE O TE "KOHI. "
T. WI REPA, M. B., Ch. B.
TAKE TUARUA MO TE HUNGA ORA.
1. Tukua mai te hau pai, me te mahana o te ra ki roto i
tou whare.
2. Me tuwhera nga wini, to runga, to raro, i te ao, i te po,
i te takurua, i te raumati.
|
|
17 2005 |
▲back to top |
Maehe I, 1930 TE TOA TAKITINI 2005
3. Kia ma tonu te ruma, nga kaka, me te tinana.
4. Kia iti noa nga taputapu mo roto i te ruma.
5. Kauaka te puehu e whakaaetia kia putu i roto i te
ruuma.
6. Ko waho te kainga hei haereerenga mehemea ki te taea.
7. Kaua e haere ki nga wahi piri te noho a te tangata,
penei i nga whare runanga.
8. Kaua hei moe i roto i nga whare huihui, kei tupono he
kohi kei roto i te whare.
9. Kaua e whakatata atu ki te turoro mate kohi ki te
tupapaku ranei a te kohi.
10. Me whakamoe nga tamariki ki te parani o te whare.
11. Ki te noho i roto i nga whare huihui, me huaki nga
wini, te tatau, me te mataaho.
12. Me whakatakoto he haora tika mo te kai mo, te mahi,
mo te whakanga.
13. Kaua hei kai i te paipa, i te hikareti ranei a te tangata
kohi.
14. Kaua hei inu i te wai o te patara i inu ai te tangata
kohi, i etahi mea atu ranei e pa ana te waha kohi.
15. Me paere te miraka i nga wa katoa.
16. Me horoi nga niho ki te paraihe niho i te ata, i te
awatea, i te ahiahi i muri i ia kainga, ia kainga.
17. Mehemea ka taea, kaua hei hihiri rawa ki te kaiwai-
piro.
18. Me haere ki te takuta ia toru marama, ia toru marama.
KUPU WHAKAMUTUNGA.
Kei te kitea iho, e te iwi, e kore enei tohutohu e taea e
te nuinga o tatau mehemea ka waiho i kona tarewa ai.
Mehemea he tika koianei to tatau mate ko te kohi, me wha-
whai e tatou taua mate. Ma te iwi katoa e tu tenei pakanga ka
riro mai te wikitoria. He mate horapa tenei ki te iwi. Tena
me waiho tonu ia kia mahi ana i tona mahi patu i te iwi? Ma
te iwi e whakatu he tangata hei arahi i te iwi ki tenei pakanga.
Ki taku mahara ka taea noatia atu te take nei te whakahaere.
HEOI RA KIA MOHIO MAI TE IWI
1. He mate horapa te kohi ki te Iwi
2. E marama ana he ngarara te take o te kohi
3. He mate te kohi ka taea te rongoa.
4. He mate ka taea te karo.
5. Kaore he Maori kotahi e kaha ki te ki kaore ona toto
i te pe i te mate kohi.
|
|
18 2006 |
▲back to top |
2006 TE TOA TAKITINI Maehe 1, 1930
NGA TAHUA ORANGA MINITA O TE PIHO-
PATANGA O WAIAPU
Maehe 3Ist 1929
TE PARIHA TE TAHUA TE ITARETI 5%
Moteo: —
Moteo Trust.... 533 40.... 27 13 O
Waiohiki Trust.. 515 O 2.... 24 15 O
Omahu Trust.... 639 15 O.... 31 19 O
Moteo. New Endowment 362 9 O.... 18 20
Waipatu: —
Ngati Hori Trust.. 1137 14 3.... 56 17 O
Waimarama Trust.. 309 6 6.... 15 90
Paki Paki Trust.. 239 3 3.... 11 19 O
Te Hauke Trust.. 210 00.... 10 10 O
Warihia Ihukino Trust 100 O O.... 5 00
Waipawa: —<
Waipawa Trust.... 343 17 3.... 17 30
Hinerapa Trust.... 100 00.... 5 00
Porangahau Trust.. 344 00.... 17 40
Airini Tonore Trust.. 1000 00;... 17 40
Taupo.......... 300 00.... 15 00
Mohaka........ 200 00.... 10 00
Wairoa........ 200 00.... 10 00
Nuhaka......... 300 00.... 15 00
Turanga........ 400 00.... 20 00
Whangara........ 430 00.... 21 10 O
Tokomaru........ 477 00.... 23 17 O?
Hikurangi........ 1000 00.... 50 00
Waiapu........ 620 00.... 31 00
Kawakawa........ 470 00.... 23 00
Te Kaha........ 610 00.... 30 10 O
Tauranga....... 420 00.... 21 00
Whakatane........ 160 O O.... 8 00
Te Puke Soldiers' Endowment 133 O O.... 5 12 6
TE AROHA O RANGINUI KIA PAPATUANUKU
Ko nga ra me nga po whai-kai, kai-kore ranei o Maehe,
ara o Poutu-te-rangi e takia ra e Otamarakau, te whetu tu-ta-
ma-tane o Te Kaupeka e kiia ra ko Te Ngahuru-tikotiko-i-ere.
"Ka miria e te hauku a Papa-tua-nuku. Ka tumeke te otaota
te kakano, me te kopura"
1 — 8 Kaore e ata tau te pai i waenganui o te Whiro me
Tamatea-aio.
8 — 15 Kaore e ata tau te pai i waenganui i Tamatea-aio
me Rakaunui.
15 — 22 He ua kei waenganui o Rakaunui me Tangaroa-
a-mua.
|
|
19 2007 |
▲back to top |
Maehe 1. 1930 TE TOA TAKITINI 2007
22 — 30 Kaore e ata tau te pai i waenganui i Tangaroa-a-
mua me Whiro.
He paki kei te haere mo nga timatanga o Aperira, ara o
Paenga-whawha. "
1 Whiro. 12 Hotu. 22 Tangaroa-a-mua
2 Tirea. 13 Atua 23 Tangaroa-a-roto
3 Hoata. 14. Turu. 24 Tangaroa kiokio
4 Ouenuku. 13 Rakaunui 25 Otane.
5 Okore. 16 Rakau-matohi 26 Orongonui
6 Tamatea ngana 17 Takirau. 27 Mauri.
7 Tamatea kani 18 Oike 28 Omutu-
8 Tamatea aio 19 Korekore-whiwhia 29 Mutuwhenua
9 Tamatea whakapa. 20 Korekore-rawea. 30 Whiro.
10 Mawharu 21 Korepiriki Tanga-31 Tirea.
11 Ohua roa.
Kei te whakaata mai a Puanga-rua i roto i te Kahui o
Tau-toru mo te marangai kei a Haki-haratua ara kei a Mei:
Na reira kia kaha ki te hauhake i nga kai ki te pataka.
TE TU-A-TANGA O TE WAWAHANGA
P. H. Tomoana.
E ki ana a Te Meihane Takihi, he tangata pai. he tangata
rahi a Te Whatuiapiti, he toa hoki e ai ki nga korero. Na
runga i tenei ahua ka whai nei a Te Huhuti te tamahine a
Te Rangitaumaha (i kohurutia ra te ope wahine me Te Au-
kamiti i te putanga o Te Toa o Tihema ka hori nei).
I te omanga mai o Te Huhuti kia Te Whatuiapiti, ka tae
ki te Rotoatara, ka kauria e ia a ka tae ki te moutere nona
nei te ingoa, ka haere mai nga wahine ki te tiki wai mai. ka
kitea te wahine nei e noho ana i te taha wai. ka tono atu
kia homai he wai mona, ka mauria atu te taha ka wahia. Ka
riri nga wahine nei. katahi ka hoki atu ka korero kia Te Wha-
tuiapiti. Ka haeretia mai e ia. a ko Te Huhuti, ka mauria ki
te kainga.
Te taenga atu ki roto i te whare, ka titiro mai te koka o
Te Whatuiapiti a Hine-te-Moa, me te maumahara tonu ki te
kohurutanga i tona tungane, ka tukumaru tonu nga mata o
Hine-te-Moa, katahi ka karanga atu: —
"Ha! Noho ana me hore! Ha- noho ana me he teko!"
(Te Hore he tuna, te teko, he tekoteko) No muri ka whanau
nga taaina o Te Huhuti ka apaina ko Hinehore, ko Hineteko
e whakaputaputaina i roto o te waiata ra: —
E muri ahiahi takoto ki te moenga
Whakatoro ana mai ko to wairua tonu.
Ka hewa tenei kei te ao
Whanake te aroha i nui o Rangi ra
Me tangi atu koe te tangi a rakauri
|
|
20 2008 |
▲back to top |
2008 TE TOA TAKITINI Maehe 1, 1930
Te tangi a rikirihi kia hoki mai ai
Ehara koe i te tane, he puhi koe naku
He ipo ki te moenga
Nau i kau mai te awa ki Waikato
Te ata kitea atu i te hinapouri
He tuhanga tonu au na Ariariterangi
Na Te Kaupare, noho ana Okeoke
Na Te Huhuti, nau i kau mai
I a Hineteko i Te Rotoatara
Kia ea ake ana ko Hinehore ko koe
He tuhanga tena ka rite ki ahau.
Kaati i te mea ka whanau ta raua tamaiti tuatahi a Te
Wawahanga, ka tonoa. mai a Te Rangitaumaha ki te tu-a-
tanga o tona mokopuna.
I haere atu ia i Oueroa, raua ko Karaka, te tamaiti a Tar-
aia, i Ngaruroro e noho ana. Ko to raua ope kotahi rau e wha-
tekau, no Ngai Te Ao, Ngapuhi, Ngai Te Wera.
Ka tae te ope ra ki Te Mahia e tata ana ki Poukawa, ara
ki te kaainga o Te Whatuiapiti, katahi ka tapaea te mahi
nei a te huahua e te tangata whenua-
Ka takoto ta Te Rangitaumaha he kakahi. Ka eke te wha-
kama kia Te Huhuti katahi ka karanga atu ki te papa "Ka
kore noa he kai, katahi ka mauria mai nei enei tu kai ki ko-
nei!" Katahi ka karanga atu te papa "E hine kaore atu he
kai mau, heoi ano te mea e toe ana ko o maatua ko o tungane,
me o tupuna. "
HE POWHIRI
He whakaatu tenei ki nga iwi katoa, puta noa te motu
ko te Hui Tau o te Hahi o Ihu Karaiti o te Hunga Tapu
o Nga Ra o Muri Nei, ka tu ki Tamaki, Dannevirke, Haki
Pei, i te 14, 15, 16, 17 o Maehe 1930. Na, he Pohiri tenei ki
nga iwi katoa o te motu, haere mai, haere mai ki ta tatou Hui
Tau!
Ko nga tikiti tereina katoa, ahakoa mai i hea o te motu
ki Dannevirke, ka heke te utu ki te hunga katoa e haere
mai ana ki te Hui Tau.
Haere Mai! Haere Mai!! Haere Mai!!!..
Eriata Nopera, Te Tuati Meha, Werihana Paewai Tumuaki-
tanga o te Parina o Haki Pei.
Te rongoa tuatahi mo te mare mo te matao mo te pura
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE.