|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 103. 01 April 1930 |
|
|
1 2009 |
▲back to top |
TE TOA
TAKITINI
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Nama 103 HASTINGS Aperira 1. 1930
TE RA ARANGA
Hei te 20 o Aperira nei whakamaharatia ai e te
ao karaitiana puta noa te Aranga o te Karaiti i te mate. Ko
te ra tino nui whakaharahara tenei o to tatou whakapono. E
rite ana ia ki te poutokomanawa i te whare. ! mea ai te
Apotoro a Paora '"Mei kaua a te Karaiti i ara he moumou
noa o koutou whakapono (I Kori 15, 14).
Kotahi putanga o Ienei ra i te tau. Ko tona mehua ko te
rakaunuitanga o te marama i a Maehe i a Aperira ranei.
Engari kia kaua tatou e wareware ko te ratapu e purita nei e
tatou he whakamaharatanga ki te aranga ano hoki o te
Karaiti. '"I te ra tuatahi o te wiki ka haere ratou ki te urupa
Ka mea te anahera kia ratou: Kaore Ia konei, engari kua
ara. "Ruku 24, 1. 5. 6.
Ki te tangata whakapono he tino taonga tenei ra. Ka
hari wairua ia. no te mea ka whakapumautia tona whakapono
ki te Tama a te Atua. Ki te tangata noa he hari ano tona. He
hari noa. Ko to te ao hari—he hararei hoki aua ra. He piki-
niki nga mahi he wairangi noa.
I nga ra Reneti e whakapoururu ana te ao karaitiana mo
te tukinotanga me nga mamae o te Karaiti. No te Paraire Pai
ka tumutu te pouri tuaikerikeri. Ka ripekatia a te Karaiti.
ka mate, ka tanumia.
I te atatu i te ra tuatahi o te wiki—i te Ra Aranga ka
tino tuturu te mohio o nga akonga kua tino ara to ratou Ariki.
a ka kite akanohi hoki i a fa. ko te haringa i hari ai. Ko
te Rongo-Pai nei tenei. Pena hoki i mate tonu atu a te Kara-
|
|
2 2010 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Te Toa Takitini
Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau,
Me penei nga reta "Te Toa Takitini, " Box 300, Hastings.
2010 TE TOA TAKITINI Aperira 1, 1939
iti kaore i ara ake he rongo-kino tera. Na te aranga ake ka
uaua nei nga Apotoro ki te kauwhau i tenei Rongo-Pai ki te
ao katoa. Mk 17, 15.
He ra nui tenei, he ra hari, he ra hakari. Kaore ia i ta
te ao whakanui, engari i ta te wairua. Ko te hari-Atua kaore
e oti i to te tangata turituri, engari i te reo iti, ngawari, hine-
ngaro ma. ngakau whakawhetai. Eph 5. 19.
Ko te Aranga te mea nui i whakaririka ai nga Apotoro ki
te kauwhau i a te Karaiti ki te ao katoa. Mahi 4. 2. Rom. 6,
5, etc. Ahakoa e ara ano te katoa, engari ko te hunga i wha-
kapono kia te Karaiti e ara ki te rangatiratanga o te Atua.
I Teharo 4. 16.
Ka haere mai tenei ka raungaiti nga Apotoro. Ko Hoani
i ona ra o te kaumatuatanga ka noho ki te moutere o Patomo.
Ka horapa ana akoranga ki nga waahi o Ahia. Ka puritia e
enei waahi te hakari o te ra Aranga i te toru o nga ra i muri
iho i te hakari o te Kapenga. 14 onga ra o Nihana. Ko te
hahi o Roma puta atu ki Oropi, i runga i ta Paora me Pita
whakaakoranga, pupuri ai i te hakari nei i te wiki o te Kape-
nga, i te Ratapu i te ra Aranga. Ka taupatupatu nga ra nei
He ra ke ta te Hahi o Ahia, he ra ke ta te Hahi o Oropi. I
tae a Porikapa ki Roma i te tau 158 ki te whakamatau kia
kotahi te ra hei pupuri ma te katoa. Kaore i taea. I te tau
A. D. 196 ka puta te kupu a Wikita (Victor) pihopa o Roma:
ko te hunga kaore e rite te pupuri ki ta nga hahi o Oropi me
pei atu. 1 te Hinota o Are (Aries) A. D. 314 ka whakataungia
kia kotahi te ra hei puritanga ma te katoa. I te tau A. D.
325 ka whakaungia e te Hinota o Naihia kia puritia taua ra
e te ao katoa i te ra tuturu ake i ara ai a te Karaiti. No te
Hinota o Anatioka A. D. 341 ka kitea he tino wehe tonu ta nga
hahi o Ahia, tapahia tau ana. Ko Ingarangi i aru i nga wha-
kaakoranga a te Hahi o Epeha. ara o Ahia. No te taenga o
Akutini ki Ingarangi ka whakamutua te aru i o Ahia akoranga
ka tango i to Oropi a mohoa no anei.
Na, ki te mea kua ara tahi koutou me te Karaiti, rapua
nga mea o runga, o te wahi e noho mai nei a te Karaiti i te
ringa matau o te Atua. Whakaaroa nga mea o runga, kauaka
o te whenua. Korohe 3. 12.
|
|
3 2011 |
▲back to top |
Aperira 1, 1930 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_2011
I ara ake ano a te Karaiti, i te toru o nga ra, i pera me ta
nga karaipiture. I Kori 15, 4.
Kaua ano e tukua o koutou wahi hei mahi he ki te hara
engari tukua atu koutou ki te Atua, he hunga kua ora i roto
i te hunga mate, me o koutou wahi hei mahi tika ki te Atua.
Rom. 6. 13.
TE PIHOPA O AOTEAROA I WHAREKAURI
No nga ra whakamutunga o Pepuere ka whakawhiti Te
Pihopa o Aotearoa ki Wharekauri he toro i era o Te Maara
Waina a Te Kaihanga kaore ano nei i tirohia atu mo nga tau
maha e tetahi minita maori. He nui te pohiritia me te wha-
kamanuhiritia o Te Pihopa.
Tekau ma whitu ona ra ki Wharekauri, e mahi ana i nga
ra katoa. He nui tona whakamihi ki te pai me te kaha o te
minita pakeha raua ko tena wahine ara Rev. me Mrs Barnett.
Kei te nui hoki te manaakitia o raua e taua iwi.
Tekau ma whitu nga karakia nunui i whakahaeretia. Mahue
ake i a ratou o ratou ake haahi, ka hui katoa mai ki te wha-
kanui i te taenga atu o Te Pihopa.
Hui katoa mai nga tangata o te motu ki te karakia i Owe-
nga. No te Mane ko te ngahau omaoma, a. na Te Pihopa i
whakawhiwhi nga 'paraihe. "
No te Turei ka haere atu ia ki Waitangi, ka haere atu ki
Tiroto. ki Wairua, i te kainga ia o Tamihana. I reira e hui
mai ana te iwi. a e rua nga karakia i reira. No te ata ka
hoki mai ia ki Te One i reira era whakamanuhiritanga. Awina
ake ka haere atu ia ki Big Bush, ko Piwara te tangata whenua
I reira te tangata e noho ana. nui atu. Ko te mea nui i taua
kaainga ko te taonga i tetahi hangi tino nui. Kaore pea e taea
atu e tatou i te tuawhenua nei te tao pera i te hangi, u
Ko te Ratapu whakamutunga 5 Waitangi, i hui ai te iwi ki
te korerorero mo nga mahi o te haahi. I nga karakia he maha
nga wa i kore ai e uru katoa ki ro to i nga whare karakia.
No te Mane ko te hui poroporoaki, ko nga pakeha i tu
mai ko Mr. Henderson me Rev. Barnett a ko Tiwai mo te
iwi maori i tu mai me te waiata mai i te waiata Moriori. Kua
ngaro te reo menga waiata moriori i a ratou.
I whaikorero mai ano hoki a Piri Pomare, taina o Ta
Maui. E rua nga wahine i tu mai ki te waiata me nga tama-
riki ki te poi. Kanui te pai. Kanui hoki te mihi o Te Pihopa
mo te nui o te manaaki a taua iwi i a ia.
Tena mea a te tuna nui atu kei nga roto. Te ika kei nga
wahi katoa o te motu. Ko nga moni i whakapaua ki nga kai
mahi ika £15. 000 nga keehi ika i tukua mai i tera tau ki enei
|
|
4 2012 |
▲back to top |
2012 TE TOA TAKITINI\_\_Aperira 1. 1930 motu 12, 000. Kanui ano nga Whaama kei reira. Kotahi te- tahi Whaama e 21, 000. Ko Mr. Henderson te tangata na ana i timata te mahi kau ki reira, a kua tipu hoki taua mahi kei roto i nga maori. Kua tu te whare mahi pata. E wha nga kura kei taua moutere. Ko te nui o taua iwi e noho mai ra i Wharekauri e 600. Kaati ki te mahara o Te Pihopa, nui noatu he ruuma hei whakanohonoho. E maharatia ana hoki kia whakahaeretia he Karahipi mo nga tamariki, kia taea ai te haramai ki nga kura nunui o Nui Tireni nei. Tetahi mea whakamiharo ko te nui o te kuka o taua whe- nua. Ka wha tekau nga tau e ka ana taua kuka, kaore ano i mate. E rua nga tino rakau kei reira, he akeake, engari kaore i penei me to konei, he kopi tetahi. E kiia ana he rakau kaha hei pou, mo ake tonu atu. Mo te Iwi Moriori. E ki ana Te Pihopa he iwi mataku tera i te toto. Ki te tu he pakanga, ki te maringi te toto, kua mutu ta ratou kakari, ka omaoma. He Tiwi nui taua iwi, otira no te taunga o te Maori ki reira, ka timata te whakahaere i nga tikanga hou a te Maori, ka timata to ratou matemate haere a i tenei ra kotahi ano te tino momo Moriori kei te ora ko Tame Horomona. Ko ona tau ka 45. Ko tona taumaha e 28 toone. "' Kanui ona uri hawhe maori kei te ora. Tetahi mahi nui a taua iwi he hii ika i waenga moana ho- honu. He maha nga maunga ake o nga taniwha nunui o era moana i a ratou. I etahi wa ka puta ake nga mango ki te poti ngau ai, ka ruirui. He hanga whakamataku, otira kaore he aitua. Mehemea e taka ana etahi ki ro-te-wai kua mutu tata ano. Mo te manu nei mo te moa. e kiia ana i reira ano taua manu, a he mea whiu ki ro roto o Moutaku. katahi ka weroerohia e te moriori. I whakamarama hoki Te Pihopa ko etahi tino taumaha ki taua iwi. ko te kore pai te haere o to ratou tima. I etahi wa., he rea rawa e whanga ana a ka tae atu a ratou taonga. Te atu e £5. O. O i te tana. Ko nga hipi e mauria mai ana ki te tuawhenua nei tekau herengi te utu mo te mea kotahi. E tumanako ana Te Pihopa kia tupu he ngakau, he wairua tapu ki roto i taua iwi, maori mai pakeha mai i runga i tona haeretanga atu kia kitekite i a ratou, notemea kei te tawhiti rawa atu ratou, a tera e warewaretia noatia iho i te pera rawa o te tawhiti. Hei ahakoa e whakaatu ana Te Pihopa kanui rawa to ratou aroha mai me to ratou piri pono mai ki Niu Tireni nei. Kia ora Te Pihopa mo tou kaha ki te torotoro atu i era o Te Maara Waina Te Kaihanga.
|
|
5 2013 |
▲back to top |
Aperira 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2013
NGA HAERE A TE PIHOPA O AOTEAROA
Mo Aperira
1st. Ka tae ki Waitara.
2nd. W. Purangi 11. 00 a. m. Karakia Maori
Tarata 3. 00 p. m. „
Inglewood 7. 30 p. m. Karakia Whakau
3rd. T. Bell Block 11. 00 a. m. Karakia Huihui
me te Whakau
Stratford 7. 30 p. m. Karakia Whakau
4th. P. Rahotu 11. 00 a. m. Karakia Maori
Puniho 3. 00 p. m. „..
Okato 7. 30 p. m. Karakia Kuihui
me te Whakau.
5th. H. Waitara Whakatuhera nga Mahi Hoko
hoko awhina Haahi Maori.
6th. R. Waitara 11. 00 a. m. Hapa Tapu.
Maori, Pakeha.
3. 00 p. m. Whakau Maori
anake.
7. 00 p. m. Karakia Huihui.
7th. M. Ka tauti atu ki
Taumarunui.
8th. T. Manunui 11. 00 a. m. Whakau Maori
Taumarunui 3. 00 p. m. Karakia Maori
9th. W. Waimiha 11. 00 a. m. Whakau Maori
10th. T. Te Kuiti 11. 00 a. m. Whakau Maori
llth. P. Otorohanga 11. 00 a. m. Karakia Maori
Ka tae ki Hunt
ly i te ahiahi.
12th. H. Te Akau ll. 00') a. m. Whakau Maori
Te Karaka 2. 30 p. m. Karakia Maori
13th. R. Kauwhata 11. 00 a. m. Whakau Maori
Waahi 2. 30 p. m. Karakia Maori
Huntly 8. 00 a. m. Hapa Tapu &
14th. M. Te Mata 11. 00 a. m. Whakau Maori
15th. T. Gordonton 11. 00 a. m. Karakia Maori
16th. W. Morrinsville 11. 00 a. m. Whakau Maori
Tauwhare 3. 00 p. m. Karakia Maori.
Morrinsville 7. 00 p. m. Karakia Huihui
17th. T. Paeroa 2. 50 p. m. Karakia Maori
18th. P. Paeroa Paraire 8. 00 a. m. Hapa Tapu
Pai.
11. 00 a. m. Whakau Maori
7. 00 p. m. Karakia Huihui
19th. H. Ka ahu ki karioi
ma te Tereina.
|
|
6 2014 |
▲back to top |
2014 TE TOA TAKITINI Aperira 1, 1930
20. R. Karioi RA 11. 00 a. m. Karakia Maori
ARANGA. me te Hapa Tapu
3. '30 p. m. He Hui.
Raetihi 7. 00 p. m. Karakia Huihui
21st. M. Winiata me Rata
22nd. T. Putiki 7. 30 p. m. Karakia me te
Hui.
23rd. W. Ka tauti atu ki
Wairarapa
24th. T. Papawai He Whakau.
25th. P. Otaki 7. 30 p. m. Karakia Maori
25 th. H. Poutu
26th. H. Poutu 7. 00 p. m. Karakia. Maori
27th waahi.
3. 00 p. m. He Hui.
7. 00 Karakia Huihui.
M. Ka hoki ki Heretaunga-
TE HUI I WAIOMATATINI
E tika ana kia kiia "I rongo katoa te Iwi Maori i te reo
karanga kia huhui atu ki Waiomatatini, a tika tonu hoki te
ki i hui katoa te motu, timata mai i muri hiku, tae noa ki te
upoko o te Ika Maui, ona parirau e \_ana i tenei
ra. a, whiti rawa atu ki Te Waipounamu! Kaore i haere a-
matua. engari i haere a reo i kohiritia e tena wahanga e tena
wahanga. Na te ngakau mihi, ka eke tenei patai "He aha ra
i penei ai. "
Titiro iho ki nga Reo pohiri na ratou i whakakorikori te
ngakau noho, te ngakau pahiiroa. Kowai koia e turi, kowai
e hurike ki enei putake karangaranga i a tatou i roto i nga
ra o te morehutanga me te wa kua ekengia nei te tauroa i te
pakehatanga, te rau tau hou i timata nei a Hanuere 13th.
|
|
7 2015 |
▲back to top |
Aperira 1. 1930 TE TOA TAKITINI 2015
1930. na reira, e ai ki te mahara ake. i mama ai te hikoi o nga
hau e wha koia rawa ko Waiomatatini me Te Poho o Rawiri
hei okiokinga. Ka haere nei. ka takahia nei nga marae whaka-
te-Rawhiti e nga waewae tapu o nga waka o te motu, nga
uri whakaheke o tena taniwha o tena taniwha, oreore ana
i te take o Hikurangi, miri ana i nga parenga maha o Waiapu
huri noa ki roto i nga wai whakaripo Turanganui a Tea, i
rite ai nga haka pohiri.
Tuatahi Naku aku reta pohiri i tuku ki nga iwi katoa
ra! Haramai! Haramai ki Porourangi, etc. etc.
Tuarua Te Poho o-Rawiri e tu nei.
He atua! he tanata! he atua hei! etc. etc. etc.
i ua toru He nuia kei runga ko te hunga tenehi kei, aro
ra! Oreore kau ana oreore kau ana.
Tuawha 7 ena i karawhiua! — Ha! — Ha!! — Haue!!
-Nga putake i karangatia ai kia hui mai nga iwi o te motu kia
takararo ki te wa o te Hui Tau a Te Kopu Tenehi Maori i kiia
ai Kia \_ wahi o Waiapu motu mai ki Te
\_wahi o i uranga, i whakauru i roto i taua po-
hiri te whakapuaretanga i Te Ware Wananga Whakamanara-
tanga a Te Kopu Wiwi me Te Kopu Wawa o "Nati kia
Reiri Arihia raua ko Te Makarini nuku iho ki te hurahanga
o te kohatu whakamahara kia Arihia i te toina i Puputa.
Waiomatatini me te pohutu whakamaharatanga kia Maka-
rini i Pahiitaua. Enei kohatu e rua he iti marika, otira ko te
hurahunga he mea lino nui rawa aru nga kupu karakia nga
roimata-a-kupu a taonga me te iere o te reo tangi na Ienei
ahua ka piki te teitei, i\_ o enei tohu whakamahara
kia Arihia raua ko Makarini hei whakaatu i to raua tapu ki
i te ngakau o \_\_ iwi me nga iwi e noho mai ra i te
mata o te Ao Maori me te iwi pakeha i matau kia raua i
runga i to raua ngakau nui ki to raua "papa" me to "ratou
(Arihia. Makarini me Api Ropu Wiwi.
Te iwi o mua. te iwi onaianei, nga hoa tawhito, nga hoa
onaianei, kotahi tonu te ngakau, te whakaaro, ahakoa he wha-
kaaro. ahakoa he whakaaro kaiponu, e takahi ana i ta te
ture. pea. ara ko tenei, moumou raua ki te haere i taua wa.
na te mea kua kitea atu te nui. te pai. te whaihua o a raua
mahi mo nga ra kei tua. Mokemoke ana te marae, nga mahi.
te ringa wera, te kapa haka, te ropu tamariki, i a raua ka
ngaro. Koianei ra te tangi me nga ahua i kitea ai te teitei, te
whakamataku o enei hurahanga kohatu, ara na nga kupu ka
hitoritia (history) nei no enei tukunga roimata. Koia ka
hao te ngakau rahui E ta!"
He roimata mo Taitimu te iwi e pae nei!
Hei peraurunga mai mo Taipari e au!
|
|
8 2016 |
▲back to top |
2016 TE TOA TAKITINI Aperira 1 1930
Ka watea ake era ahuatanga ka huri ake ki etahi o nga
take o taua hui. Te Tiriti o Waitangi, Te Whakatopu paanga
whenua, Whakanohonoho, Te Whaka tikatika i nga Ture Wha-
kawhiwhi Moni mo nga mahi whakanohonoho whenua, Te
Ture Waipiro, Te Mate Kohi me Te Tari Ora, Te Pihopa o
Aotearoa. I waho atu i nga Maori, ko nga tino tangata mo
aua take e whakahuatia i runga ake nei. kotahi ano i ngaro
ko Pihopa Aotearoa anake. Otira i reira hoki Te Pihopa o
Waiapu, koianei te tumuaki o Aotearoa, kaati kapi tonu mai
tera tuunga. Me whakararangi ake taua ropu e kiia ake nei
Te Mangai o Te Pirimia. Forbes. Te Tumuaki o nga Tiati
Kooti Whenua Maori R. N. Jones (Koia ano hoki Te Under
Secretary o Te Tominiana o Nui Tireni, Judge Rawson Te
Kaitiaki Maori. King, Te Kaitiaki Tuarua, Shepard o Te Tari
Ora me Takuta Ellison Tumuaki o Te Tari Ora mo Te Taha
Maori, K. S. Williams te mangai o Te Apitihana, nga Tiati
Kooti Whenua Maori, nga Apihi o Te Whakatopu Take paa-
nga, me nga Apihi Whakamaori o Te Tari Maori.
Katahi ano ka penei te huinga o tenei ropu o Te Tari
Maori o Te Kawanatanga o Te Tominiana o Nui Tireni ki
raro i Te Minita Maori arao Ta Apirana Ngata. He nui rawa
tenei ahuatanga a e tika ana kia noho ngahuru i roto i nga
korero whakapapa a Te Kawanatanga. Mehemea hoki ma
Te Toa e whakatakoto—E! ka uru! Ko tenei me tumanako
noatu.
Tenei mea a te puawai me te ngahuru he mea e tino nga-
kai; nuitia ana e te tangata whakaaro nui e te ngakau ahu-
whenua mo nga mea i whakatoa atu i nga ra o te tiringa
purapura, i whakaata ake ai i te koanga o te tau, ka whai
atu te whakaaro i te mea ka whakawairakau te kawai te wha-
nui, ki te tiketike, ki te hohonu, ki te taumaha ranei o nga
hua o aua purapura, ahakoa he tinana, he whakaaro ranei.
No te ra i te hui i tu nei ki Waiomatatini, rite tonu taua
wa ki te kaupeka o te tau e kiia ra ko Te Ngahuru-o-Poutu-
terangi.
Nga maara, nga waerenga o tenei mea o te Whakaaro-nui,
tiraha marakerake ana i te ra e whiti ana.,
Ahakoa pehea te roa o nga ra e mihi ana tetahi ki tetahi,
i papakirua ai nga tai e wha o te motu, i eke mai ai nga ta-
niwha, nga taaura kai-kakariki, nga puhi-kaiariki. me nga
puhi patu-moana, me nga kai-hautu o tena waka o tena waka,
te moea te po, i te whakaaro nui kia kite a kanohi atu. kia kite
mai, kia rongo atu, kia rongo mai, ara kia kori tahi i ta Tu-
raukawa e mea "Kotahi to te po! Moea mai o whatu!"
Ahakoa i toha te kawau, i runga i tena toka, i tena tarere,
i tena kopua, i nga wai-whakaripo o Rangi-nui me Papa-tu-
anuku. na Te Kai-haukai a te Wiwi a Te Wawa ko Tamahori
ko Kohere, ko Moana "Ka whakairi ki runga o Hikurangi!
Koia!"
|
|
9 2017 |
▲back to top |
Aperira 1, 1930 TE TOA TAKITINI \_\_ \_\_2017 E hiake kumi te teitei o te mahi a Pepere. na Peia i tapae i te reo karanga o Tamepo: — Waikato—he kai, Maniapoto-—he kai, Ngapuhi—he kai. Taranaki -he kai. Wanganui—he kai* Tuwharetoa—he kai. Raukawa—he kai, Ngatiahu—he kai. Ahakoa he Umutaoroa. te reo o nga iwi whakaeke kotahi tonu: — Te kai maoa, te kai mata, te hinengaro, te tinana, whiu ana. ara Ngata aana nga wahi katoa. Na reira ki ora Te Wiwi raua ko Te Wawa. Nga kingi, nga kuini, nga piriniho. nga pirinehe, te wiwi te wawa whaiaipoipo ana tetahi ki tetahi. Tae rawa ake ki te ra huri hanga, kua tangi ke te tetahi ki ta tetahi, ano tona rile he tai papakirua. Koianei ra nga hua huihuinga atahua, manaaki i te iti i te rahi, nga taonga whakatopu o te motu. Riro mai ana te mea i tumanakotia. Ora ana te whakapono. Te Pouritanga mahea ana i te aroha. Ahakoa hoki pehea te haere me te whakataki i nga ko- rero o taua hui. rite tonu nga mea katoa te whakaungutu i te waewae tapu o nga uri whakakeke o te motu ka haruru ki roto i nga paarenga o te awa nei o Waiapu, parikaranga- ranga nei i waenganui o Whakawhitira me pukemaire ki tahitahi, ko Puputa te pa-tuahu o ratou ma ka mene ki te po me a ratou mokopuna ki tenei taha, i titiro-a-wairua iho nei. e pohiri-a-wairua nei. e tangi-a-wairua iho nei ki nga mokopuna, i haere mai-a-reo, i haere mai-a-toa ki te whaka- tutu-a-takitahi i nga marae maha o Te Tairawhiti i kiia ai e ratou ma: — He tao rakau e taea te karo: Tena he tao 'aroha' rauhitia. Ko Ia tonu tena! Kanui ra te tangi i te marae, mo nga mahi haka, me nga mahi waiata a te hunga kua haere ki te po. Tu mokemoke mai ana nga morehu, nga pani nga pouaru, me te iwi. I te nui o tera wahi, ka nukuhia nga mihimihi mote po me te ata o tetahi rangi mai. Otira mo nga haka, he mea whakamiharo te tu mai o te Roia, o te Minita Maori, he reta LLB., me nga tohu matau- ranga o te pakeha, kei te iri mai i runga i a Ngata me Powa- nanga e karia ana ki te whetero me te kanohi pukana! ka tau. Te ope wahine ki te whiu i te kupu me te rau o te rakau me te kapakapa o te ringa ki te hapai i nga kupu tangi mo Arihia me Makarini, rere a-wai ana te roimata o te ope wha- kaeke. Kaore hoki he tohu aroha ke atu. heoi na te ta i te hupe, ka tino tinanatia taua ahua. Enei ahuatanga katoa ano tona reo he whakaae tuatahi- tanga ki nga putake tuatahi o nga pohiri e mea ra kia hui- hui me nga aitua i tena wahi kia tangihia ki Waioma-
|
|
10 2018 |
▲back to top |
2018 TE TOA TAKITINI Aperira 1 1930
tatini. Koia ra tenei ko te whakaritenga i tera wahanga tua-
tahi o te hui.
Nga iwi i hui mai. Ngapuhi Mrs. Davis, Maniapoto, Whare-
hotu ma. Waikato. Te Puea ma. Ngati Whatua. Hutana ma,
Taranaki Rima Tamaiparea ma. Wanganui Mete Kingi ma.
Kurahaupo Hoeroa Marumaru ma. Raukawa Kingi Tahiwa
ma. Ngaitahu Takuta Erihana ma. Rongokako Tatere ma.
Tahoraiti Nireaha ma. Heretaunga Morehu Toroa ma. Taopo
ko Te Heuheu ma, Te Arawa Mita Taupopoki ma Matatua
Kereru ma, Whanaupanui ko Kupu ma. Kahungunu ki Te
Wairoa ko Teo Kara ma. Te Urewera ka Eria ma. no Te Ha-
ahi Weteriana ko Tahupotiki.
Kaati no nga ropu mahi kawanatanga o te Tari Maori.
te reo o Te Pirimia Mr. Forbes. Minita Ahuwhenua. Minita
Whenua. Chief Judge R. N. Jones Under Secretary. Judge
Rawson Kaitiaki Maori, Mr. Shepard. Land Purchase Dep.
judge Holland, Registrar Tiweka, me nga apiha o Te Tari
Whakatopu Take paanga, me nga Kai whakamaori katoa o
Te Tari Kooti Whenua Maori, paupau mai ana nga apiha
katoa o taua Tari Maori ki raro i to ratou upoko ariki ara
Te Minita Mo Te Taha Maori. Ka tika kia kiia he huinga
o enei apiha katoa ki raro i to ratou tumuaki ki waenganui
i te iwi maori, tae atu ki te Iwi Pakeha. Na tenei ahua ka
rere a marama tonu te patai "He aha ra te hua mo tenei ahu-
atanga?"
Nga mihimihi, nga tangi, nga apakura, nga waiata a te
hunga kaumatua, aroha ana te tu morehu mai i roto i tenei
ra, nga 'How do you do" a nga taitamariki, tetahi ki tetahi.
ahakoa te inaina o tena honore, te ringa muru a nga hoa kura
o mua me tona kororia, kaore i whiua kakii marotia, engari
whaiti ana ki te kupu a te kaumatua ra a Tini, kua ohakitia
nei kia 'Tatau! Tatau!
Nga putake i whakahaeretia, tuatahi ko Te Tiriti o Wai-
tangi: —
I whakamarama a Ngata ki nga putake o te haka i tapaea
ra ki te marae i roto i nga pohiri i nga ope whakaeke. Ko taua
haka no te wa i haere ai a Hirini Taiwhanga ki te whaka-
haere i Te Tiriti ki nga marae maha o te motu i tono ai ia
kia tautokonga te haere ki Ingarangi mo taua putake. Te
mutunga iho 'E waru pu'
I huri te nuinga o ana korero ki to ratou kaumatua kia
Te Kapunga e whakahaere nei i te haina pitihana i whaka-
houtia nei e Ratana he tono i te Mana o te Tiriti kia whakaa-
ratia ano; tona tikanga o tera ahua mehemea nei kei te tako-
to kei te moe ranei taua Tiriti.
I whakaatu ia ki te hui "Kaore Te Tiriti i te mate, i te moe
ranei' e pitihanatia ai kia whakaaraia. Kei te he tera maha-
|
|
11 2019 |
▲back to top |
Aperira 1. 1930 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_2019
ra o te tangata. Mehemea i whakatutukitia nga tikanga i
roto i Te Tiriti, he nui te mate e pa ki te Iwi Maori.
Na reira he pai ke te waihotanga i runga i te korenga e
tutuki ona ahuatanga. Etahi kupu kei runga e mau ana ko
enei.
Article The Third: — "In consideration, {hereof. Her Maj-
esty, the Queen of England extends to the Zealand Her Royal
protection, and imparts to them all the
rights and privileges of British Subjects" ara '"Ka tiakina e
Te Kuini o Ingarangi nga tangata Maori katoa o Niu Tireni. "
'"Ka tukua kia ratoa nga tikanga katoa rite tahi ki ana
mea ki nga tangata o Ingarangi. "
Kaati rawa nga kupu tohunga a Timi Kara na ana i roko-
hanga mai ai enei ra, i ki ra ia ki Te Motu me Te Iwi Pakeha
''Taihoa. "
Kei te wahangatuarua o Te Tiriti enei ahuatanga: —
Article the Second: — "Her Majesty the Queen of England
confirms and guarantees to the Chiefs and Tribes of New
Zealand and the respective families and individuals thereof,
the full, exclusive, and undisturbed possession of their hinds
which they may collectively or individually possess, so long
as it is their wish and desire to retain the same in their poss-
ession: but the Chiefs of the United Tribes arid the Individual
Chiefs yield to Her Majesty the exclusive right or pre-emp-
tion over such lands as the proprietors thereof may be disposed
to alienate, at such prices as may be agreed upon between
Majesty to treat with them in that behalf. "
the respective proprietors and persons appointed by Her
I whakamarama ia ki te hui ko te reo pakeha te reo e wha-
kaaetia ana e Te Hupirimi Kooti hei reo tirotirotanga i nga
lure ahakoa he pehea tona ahua, na reira ka whakaatu ake
ia i tana whakamaoritanga i tenei rarangi penei: —
'"Ko te Kuini o Ingarangi ka whakapumau, ka whakaoati
kia whakatuturutia ki nga Rangatira, ki nga Hapu, o Niu
Tireni, a kiia whanau, kiia tangata ranei o ratou, te mana.
te rangatiratanga o ratou whenua, o ratou ngahere, o ratou
taunga ika. o era atu taonga ranei, a ratou, a ia tangata ranei
o ratou mo te wa e hiahia ai ratou ki te pupuri i ana mea:
Otiia e whakaae ana nga Rangatira o Te Whakaminenga me
era atu Rangatira katoa ki te tuku atu ki Te Kuini i te mana
motuhake ki te hoko i nga wahi e hiahiatia ana e nga tangata
no ratou aua whenua kia hokona mo nga utu e whakaritea
e nga tangata no ratou aua whenua me nga tangata e whaka-
ritea e Te Kuini hei kai hoko mana. "
Koia tenei ko te putaketanga mai o nga korero mo Te Ti-
riti i nga marae o te motu nei. Ka puta he ture kino ka kia
kei te takahi i Te Tiriti. Ka murua nga whenua e Te Kawa-
|
|
12 2020 |
▲back to top |
2020 TE TOA TAKITINI Aperira 1, 1930
natanga ka kiia kei te he, kei te hara ki to oati a Te Kuini
Kei enei wahi te wawata a Te Maori kia whakaturia he Mana
Motuhake, he Kauhanganui he Paramata Maori, he Kota-
hitanga. Otira na te pohehe ka pera nga whakaaro. Ara
ke te mana o Te Maori kua tukua atu mo ake tonu atu i
te whakaupoko tuatahi o Te Tiriti o Waitangi e mea ra: —
"'Ko nga Rangatira o te Whakaminenga, me nga Ranga-
tira katoa hoki kihai i uru ki taua whakaminenga, ka tuku
rawa atu ki te Kuini o Ingarangi ake tonu atu te kawana-
tanga o ratou whenua. "
Kei pohehe ano tatou ki tenei wahi e tukua whakarere-
tia atu ko nga whenua, kaore. Ko aua mana ko nga rohe
mana e kia ra i te reo pakeha o te Tiriti "territories"
He aha koia tenei kupu te Kawanatanga? Ko te kupu
pakeha "Sovereignty" a ko te kupu pakeha mo te Kingi
me Te Kuini he Sovereign e rite ana ki te kupu Maori he
"Ariki Tapairu. " Ko te tino mana o te pakeha kei te Kingi
kei te Kuini ranei, me tona Runanga e kiia nei he Paremata,
e whakahaerea ra e nga Apiha ara e nga Minita, Kawanatanga
Apiha o nga Tari, Kooti. Poari, ara era atu ropu.
Kai whakawa. Pirihimana, Kai Tirotiro. Kai Ruuri, nga
kura, nga hohipera, me era o nga ropu whaimana, ko ratou
nei nga kai whakahaere me nga kai pupuri, nga kai whaka-
tutuki, i nga ture i hangaia i te Paremata.
Ka marama ai tatou i konei ki te upoko tuatahi o Te Tiri-
ti o Waitangi e whakatutuki ana i te hiahia o Te Kuini kia
whakaritea Te Kawanatanga, kia kaua ai nga kino e puta
mai ki te tangata Maori, ki te pakeha e noho ture kore ana.
Na tenei wahi i poroporoaki te whakatinana ki enei motu
i te Kawanatanga o Te Kuini o Ingarangi.
E tika ana kia kiia ko te Mana Rangatira o te maori e ta-
paea ra, koira hoki te kawanatanga maori, i waitohutia
ra e; nga mea i haina ki Te Tiriti i riro atu ai te mana kia
Te Kuini.
Na wai ma i hoatu taua mana?
Ko te wa tenei i a Te Rauparaha, Te Hapuku, Te Rangi-
haeata, Te Wherowhero, Te Waharoa, Te Amohau, Moko-
nuiarangi, Te Aoparorotanga, Te Aopururangi, Te Houka-
mau, Te Kani a Takirau, Te Potaeaute, Te Eketuoterangi
me era atu o nga Rangatira Maori o aua ra.
I tapiritia e ratou tenei tukunga mana ki te tahuaroa, he
kahu kiwi, he mahiti, paepaeroa, korowai, a kei nga whare
matakitaki o Ingarangi e takoto ana nga taonga Maori e wha-
kamiharotia ana e te iwi pakeha koia era ko nga taonga ta-
piri ki te Mana Maori i hoatu kia Kuini Wikitoria o Ingar-
angi i te hainatanga o Te Tiriti o Waitangi.
Te mana Maori, Rangatira, mana tonu ki runga i ona iwi
|
|
13 2021 |
▲back to top |
Aperira 1 1930 TE TOA TAKITINI 2021
me ona hapu, kaore e ekena mai e te ture tangata ke, ahakoa
maori, pakeha ranei.
Na tenei tapaetanga i taua mana, koia tenei ko te mana
pakeha ka u. ka tapu, u tonu ki Aotearoa nei me Te Wai-
pounamu. I konei ka whakahuatia ano te haka a Ngatiporou
kia Te Kapunga, te kai arahi i te haina pitihana i whaka-
haua e Ratana me tona Paremata, haruru ana te whare.
E !. ' ! ! Taringa whakarongo!
Tenei te rongo o te haina a Nehe Te Kapunga—
Tukituki ana i Waiapu
Ahaha!
Tenara Ratana, —he ruarua rawa te tumahana
Nau te kai-haukai kua mahora i mua
Ko tou whenua—
Ka ngaehe i te mokete
Ahaha ! ! !
Ko koe anake te tangata i tua-tekau rawa
Te hokinga ki Ingarangi
Ahaha ! ! !
Ka whakapikia aku ringa
Ki muri i taku tuara
Nehe Pita i whaka-rei waka
To pire putototia ki te harakeke
Kumea-mai! Toia mai! !
Tipu ana te rimurimu
I runga o Te Tiriti o Waitangi
A ka kutia te pire e te Kawanatanga
Ka ngaehe te whenua!
Ahaha ! ! !
Naku aku mema i tuku ki te Whare
Hei timutimu! Hei tekoteko
Hei pou whaka-iro eha ! !
Tena Te Tuiti—
Tautahitia atu ki te Whare
Roria ki Ingarangi
Ki te kaainga i haere ai a Ratana
E warupu!
Te hokinga ! Kia hikareia eha ! ! ! ! !
He nui atu ra nga korero i enei, otira kaati rawa i enei i
mau mai hei titiro iho ma te Motu.
Nui atu nga kupu mihi, whakamiharo hoki a nga mea i
waimarie ki te tae mai ki tana hui i rongona a-taringa, kite
a kanohi tonu atu i a Ngata e whakamarama ana i enei ahua-
tanga o te whakaaro mo Te Tiriti o Waitangi.
Na te Wharehotu o Maniapoto nga kupu i ngoto mai ki
te ngakau, he tangata tauhou hoki tenei ki te kitea ki enei
|
|
14 2022 |
▲back to top |
2022 TE TOA TAKITINI Aperira 1, 1930
tu hui a Te Tairawhiti. I whakaatu ia i tona pouri mo te iti
rawa o Te Taihauauru me etahi e wawata ana o reira hei
hautu mo Tainui, Mehemea i rongo hangai tonu atu, penei
me ia te waimarie ki te haere i roto i tenei reo pohiri a Te
Tairawhiti, penei tera e nui rawa te maramatanga me te pai
e ruia ki tera tai e papakirua mai ra nga tikanga i waenga
parae.
Take tuarua: —
Te Whakatopu-take-paanga-whenua.
I whakamarama a Ngata i te haora i rite ai mo enei take me
whakawhaiti tenei take me te take whakanohonoho, me te
take moni hei awhina i nga mahi whakanohonoho i te maori
ki runga i te whenua.
I whakaatu tuturu ia he nui te waimarie o te iwi ki te tae
ki tenei ra. Koia enei ko nga putake hei tirotirohanga, note-
mea e kiia ana i roto i Te Tiriti o Waitangi kia rite te maori
ki te pakeha. Mai taua wa. tae mai ki tenei ra kaore ano
i peratia e te ture i raro i nga marama o Te Tiriti. Otira me
ki he waimarie, penei kua puuru reiti noatu kua pakeha
noatu i raro i nga tikanga e kiia nei he taumaha. he mamae
kei roto i runga ano ra i te tauhoutanga o te iwi maori ki era
ture pakeha. Ahakoa tae mai ki tenei ra. kei te awangawanga
tonu te ngakau 'Ae ranei ka ora te iwi maori i roto i nga
tikanga pakeha, kaore ranei. "
He waimarie ra tenei te peratanga notemea e kore rawa te
maori e pakeha i te kimonga kanohi. Tupono ki nga ra i a
Timi ko te kaha, ko te manawanui, ka parea ake te marama-
tanga pakeha i roto i tera kaumatua puta ke nei tona marama-
tanga, ka tiria e ia tenei kupu ki roto i te marae o te matau-
ranga o te Ao pakeha "Taihoa! Taihoa!"
Ahakoa etahi ahuatanga i taururutu i etahi wahanga o te
motu, ko etahi wahi i hapai i te ahuwhenua hei rakau tau-
toko i te iwi. tae rawa mai ki tenei wa, ki te hurihanga o te
Rau Tau Tawhito ki muri, ko Te Rau Tau Hou tenei, kua
pakari, ahakoa kei te ahua kopipi ano, otira kua marama
me mahi, me whakanohonoho nga whenua, me ahuwhenua
te maori i roto i tenei ra, ka rokohanga te wa waimarie '"The
Floodtide"' e ki ana te pakeha.
I whakamarama ia. i runga i te take whakatopu lake pa-
anga ka pai te takoto o nga paanga o tena o tena ara ka whai
ti, ka marama hoki nga taitara, ka waiho te taumaha kei
te whawha ki te mahi, kei te mahi, kei te moni hei whaka-
mahi i aua paanga.
I runga i tena ahua ka taea te rapu atu etahi moni i runga
i te watea me te marama o aua taitara.
Mo runga i te whakanohonoho whanui i te iwi ki runga
te Poari, te Kaitiaki ranei hei tuku mo te whakatuputupu
i te iwi e hiahia ana kia whiwhi whenua i runga i era
|
|
15 2023 |
▲back to top |
Aperira 1. 1930 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_2023
tikanga. Otira ko te ua ua he kore ture i marama kia whai-
mana Te Minita Maori ki te tango moni mai hei pera i roto
i tetahi o aua kohanga, i a raua tahi ranei, na reira me kohi-
ri he komiti o te hui hei titiro hei whakawhaiti mai i nga
kaupapa korero kua whakatakotoria nei e ia ara e Ngata.
He maha nga kupu mihi mo tenei whakamarama a Ngata.
otira ko u Tahupotiki nga kupu; hei whakaatu ake i te tau-
toko nui o te hui i tenei kaupapa.
I mea a Tahupotiki (Rev. Haddon). E whakamiharo ana
ia ki enei kupu marama kia takoto nei i a Ta Ngata. Katahi
ano ka marama i a ia te ngawari o te ahuatanga mo nga ra
kei te heke iho. ina runga mai i enei korero whakamarama a
te kai korero. Ahakoa e whakaatu noa ana ia i ona whakaaro
They are practical suggestions. "
Ara etahi o Te Taihauauru e ngaki kore marama noa mai
ra. e kukume ke ra i ratou nei tikanga ki runga i etahi waahi
he wawata noa. ina ia nga korero hei whakarongotanga nga
maramatanga hei mahinga. No te ao tawhito, kotahi te ku-
waha, kotahi te matapihi o te whare. Ona painga me ona
maramatanga pai tonu i era nga ra. Otira no roto i enei ra,
na kua kitea me mahi ano he putanga hau. he ngawari, he
matapihi whaitikanga. I mahara ia mehemea e ata titiro ana,
te motu katoa, tera e kotahi te kupu 'E Ngata haere mai hei
Kai Hautu mo to matou Waka. "
Kia nui nga manaakitanga e tau mai ki runga i a koe me
au whakaaro tae atu ki au e hiahia ai hei painga mo To Iwi
Maori. Ma te Kaihanga koe e manaaki. I konei ka kohiritia
te Komiti Whakahaere i nga take o Te Hui. Koia enei:
1. Reweti Kohere Ngatiporou
2. Taiporutu Te Arawa
3. Rima Tamaiparea Taranaki
4. Hoeroa Marumaru Kurahaupo me Wanganui
5. Wiri Kupa Mangai mo Ngapuhi
6. P. H. Jones Waikato.
7. Pau Mariu Taupo
8. P. H. Tomoana Kahungunu
He roa te wa e huihui ana te komiti a ka oti ta ratou ripo-
ata: koia tenei Te Tiriti o Waitangi.
Te Tiriti o Waitangi: —
E whakaatu anu tenei hui i te piripono o Te Iwi Maori
ki Te Tiriti o Waitangi mai ra ano. me nga inihi hoki
mo nga manaakitanga a Te Kuini me ona Kawanatanga
katoa i te Iwi Maori tae mai ki tenei wa. ahakoa nga
pahuatanga taupatupatu o nga tikanga e tumanakotia
nei. i raro i nga ture, tera e whaka tutukitia.
Kia puta hoki he mihi kia Ta A. T. Ngata, mo te marama
o am: korero mo Te Tiriti o Waitangi.
|
|
16 2024 |
▲back to top |
2024 TE TOA TAKITINI Aperira 1. 1930
Whakatopu take paanga: —
E whakamihi ana tenei hui ki tenei tu o te mahi, me
te whakaaro kia whakahohoratia te whakatutuki i aua pera-
tanga.
Mo te whakanohonoho.
Te whakaaro o tenei Komiti he mea tino tika tenei te
whakanohonoho i nga Maori ki runga whenua, notemea
kei reira ke te lino wahi kua kitea e marama ana hei
nohoanga tuturutanga mo Te Nuinga e Te Maori.
Mo Te Take Moni.
Te whakaaro o tenei Komiti he mea tika kia whaka-
haeretia tetahi pire a tenei paremata e heke iho nei kia
tukua he mana ki Te Minita Maori kia ahei ia i raro i
te mana ture ki te whawha atu ki nga moni i roto i Te
Poari, i Te Kaitiaki ranei hei whaka tutuki i nga mahi
whakanohonoho e whakaaritia ana kia whaka hohorotia,
ki era atu tikanga ranei e tika ana kia Whakahonoretia.
o tetahi o nga putake i korero whanuitia ko Te Mate.
Ko te kai arahi i taua putake ko Takuta Wi Repa, ko te Ta
kuta ia na ana te putake ko Erihana o Te Tari Ora.
Kua kitea nui atu te kaha o taua mate Kohi nei i roto te
Iwi Maori, a kei te tino matakitia hoki te kino o taua harapa
haere. Ko te patai nui "Me pehea nga ahuatanga mo tenei
mate. "
I panuitia e Takuta Wi Repa ona whakaaro mo te putake-
tanga mai o tenei mate, me tana whakaaro mo te ngakau
tupato.
He maha nga korero a Takuta Erihana mo tenei take,
otira i runga i te kore e ata marama nga kai whakarongo, ka
raruraru tenei putake, ara ka takoto kore taunga mo nga wha-
kaaro whiriwhiri pehea ranei te whakaaro o te hui. Heoi ko
te tumanako kia tere te kitea etahi ahuatanga e taea ai tenei
mate te tiaki, te arai ranei kei horapa, te pehea ranei. Ma
te Tari Ora me a tatou Takuta Maori nei e rapu atu te ahua-
tanga ka whaihanga ai i tetahi kaupapa hei whakaarotanga
ma tenei i te 'reimana* ara i te ngakau matapo nei.
Te take Waipiro: —
I tono a Ta A. T. Ngata kia whakaputa a Ngatiporou i tona
ake mahara mo runga i te waipiro. Ina te he. he kuru ko-
hame atu no te iwi i a ia mo runga i taua kai.
1 whakaatu heki ia ki te hui i ana i matakitaki ai i roto i
ona haerenga i nga rohe o Te Tairawhiti nei. Ko tana titiro
ki Heretaunga kua ngawari rawa te mahi inuinu. Itiiti nei
kei te pera. Tena i nga ra o mua e kite ana ia e hora ana te
mahi nei a te kaumatua tane wahine, a kei nea momo ranga
|
|
17 2025 |
▲back to top |
Aperira 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2025 tira rawa te puiakitanga o taua mahi. Kei te mama hoki taua mahi ki a Te Arawa me Matatua. Kei te mama a roto o Tu- ranga. Heoi te mea ko te kai rangatira a te tangata i taua kai otira kei hea mai nei he rohe. Me whakawhaiti mai e ia ona whakaaro ki a Ngatiporou. Tena pehea te whakaaro a Ngati- porou? I tu a Hapeta o Horoera ki te whakaatu i tona kino ki taua kai me tana whakaatu i te wa i haere ai ratou ko ona hoa tokorima ara i timata ai ki te mahi ahuwhenua (paamu) ona hoa tokorima i tino mau ki te kai waipiro hei taonga ma ratou. 1 tenei ra. kua tatu tana (Hapeta) noho i runga i tana paamu me ana mahi i runga i tona tapu ki taua kai, a ko ona hoa kua mahue katoa nga paamu, na reira ia ka ki kia wha- kakorea atu taua kai, kia mau tonu ranei i tenei ahua onaia- nei. i tu ano a Te Kareti (Tokomaru, ) ki te whakaatu he ta- ngata kai waipiro ia. a he tangata tutu hoki. Kua kite ia i te kino o taua kai. a he mea tika kia whaka korero atu. kia penei ano ranei inaianei. I whakatupato ia ki te iwi me ona hoa. ara i penei ana kupu. E hoa ma kia aroha ki a tatou wahine me a tatou tamariki i te kaainga. Ki te whakaaetia te mau pounamu ki te kaainga, ka mate a tatou wahine, ka kite hoki a tatou tamariki, ka inu hoki a tatou e tumanako ana kia puta tangata mai i roto i nga kopu o a tatou wahine. Kua kite tatou i te mate me te he o tenei kai. Kaore tatou i te kuare. Te mahi tika ma tatou he whakapai i te huarahi mo a tatou tamariki mokopuna ma te iwi nati e tupu ngehe ake nei ki te whakatupu whakaaro totika mo ratou, me o ra- tou mama. Koianei hei arohatanga ma tatou me to tatou riira. E Ngata koianei te kupu. Kua puiakitia ahau ki roto i tenei ahuatanga. Kowai ke te tauhou kia Te Kareti, poai kino, whakarihariha nei. E aku hoa kai waipiro, kaua hei tukua ma tatou te wahanga pai e patu. Mahara ki a tatou wahine me a tatou tamariki!" Ka te pouri ka kore e kitea ake te mea i whaikupu ake engari i kiia ake ko Ormsby, i tautoko i te whakawatea i te mau patara ki te kaainga, pera me te tiainamana me te hi- riana. I mahara ia he whakatuma rawa tera i te maori. 1 tu a Te Whare-hotu no Maniapoto ki te tautoko i nga ture e mau nei ano i whakaatu hoki ia i nga tamahatanga o tera kai. I te tukunga a Ngata i te pooti, riro ana i te nui o te here o te taha whakaae kia whaimana te Maori ki te mau pouna- mu i waho o nga hotera. 1 whakamarama ano a Ngata ko nga marae kia tapu rawa me nga whare hui. I umeritia tenei whakaae e te "Nati/ te Te putake mo Te Pihopa o Aotearoa i nukuhia i runga i ngaro roa o Te Pihopa ki Wharekauri. I maharatia mo
|
|
18 2026 |
▲back to top |
2026\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Aperira 1 1930
te wa i Kaki, ina tupono mai te taemai o Te Pihopa o Aotea-
roa, me Te Pihopa Matua ara Te Pihopa o Waiapu hei reira
ka timata ai tera putake. Otira kaore i whawhatia i te ngaro
o Aotearoa.
Te Taha whaka te wairua: —
Kaore he wawahitanga i nga whakaaro mo tenei wahanga
take. Kitea atu ana te ngakau nui o te hui katoa ki te karakia.
Kotahi ano te pere na ana i whakahuihui tena haahi ki
roto i toua whakamahau, ki tona whakamahau. Akuanei hoki
te kitea ai te rarurarutanga o nga wairua mangere. Ka tima-
ta tetahi, himene ke, kauhou ke, panui ke. Me te wawara ta-
heke, te kitea te ripo o te piharau, o te inanga, o te kokopu.
Karakia noake, karakia noake. Nga kai hautu o tena haahi
wera ana tera te kanohi te whakatakinga i tana kupu karai-
piture, i tana aki noatu. Kei te pai. kei te moana e kau nga-
tahi ana. Otira i te wa ka hurahia nga kohatu whakamahara-
tanga ki nga hoa aroha, metemea nei kotahi tonu te ngakau,
ko te whakanui atu kite ra whakamaharatanga no nga hoa
pono kua haere atu nei rana i mua. ara a Arihia raua ko Te
Makarini. E hoa ma ka ora te ngakau tangi noatu kia korua
kua whiti atu nei i te mate ki te ora. mo tenei whakakotahi-
tanga a Te Wairua Tapu i nga Haahi i hui mai. kia whai
waahi nga haahi katoa i te ra whakanui mo o korua kohatu.
TE KAWANGA I TE POHO O RAWIRI
Te hokinga mai Waiomatatini ko Te Poho o Rawiri e tu-
hera atu ana ki nga taniwha whakaheke a tena waka. I reira
a Tainui. Te Arawa, Kurahaupo, Aotea, Horouta, Takitimu
Otira na Matatua te kawa, ahakoa ra i taha a mauitia, hei
aha e Matatua, ara e Tuhi Taare, kia ora mo te manaakita-
nga i a Kingi Rawiri Te Whare Whakairo atahua timata
mai i te hono i wairua tae mai ki tenei ra, kaore he whare
hei rite, tu tamatane ana ki te peratia nga whakaaro. Tu tama
wahine ana ki te kumea mai hei pera urunga. Ano tona rite
ko te Kuini o Hepa. Na Matatua ra Te Kawa. Me whariki
atu etahi waka ki raro i tenei ra.
Te Arawa, i hea a Tamatekapua?
Tokomaru i hea Popoto?
Aotea i hea a Turi
Kurahaupo i hea a Tamauru?
Takitimu, kaati rawa i te marae hoki koe! Ka pai to taonga
Te rongoa tuatahi mo te mare mo te matao mo te puru
WOODS" GREAT PEPPERMINT CURE.
|
|
19 2027 |
▲back to top |
Aperira 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2027
Ano ko aua Makau rau ra i wania nei kia pai ai te haere i
roto i nga parae o Pipiwhakao.
Tika tonu kia riro ma Matatua koe Kawa.
Ko Matatua te waka ko Toroa te tangata
Ruahono
Taahingatera
I
Piwanuiarangi
Rongotangiawa
Rongomainohorangi
Marumaomao
Papawharanui=Rangitihi II Tuhourangi
ka moe i a Rongomaipai a Kahungunu raua ko Rongomai-
wahine. Kaati tena. No Rangitihi II ka hoki kia Uenukumai
Rarotanga ka hoki Tawakeheimoa. ka hoki Kahumatamoe-
moe, ka hoki Tamatekapua, ikonei ka heke Tuhikitea, ko
Taramaikuku. ko Hinehekerangi. ko Uetihi ka moe i a Maru-
tuehe ka hoki Hotunui. ka hoki Uenukutawhatu. ka hoki Te
Kapuaoterangi ka moe ia Hoea ka piki Te Kapuaoterangi
kia Turi o Aotea, ka piki i a Hoea kia Tamauau o Kurahaupo
ka kapi ra nga waka e watea ana.
Na konei i puta ia nga mihi ki a Matatua ara kia Tuhi Ta-
are me ona hakui ratou ko ona koroua.
He huakanga ano ra ta nga pakeha, kaati hei aha ake era.
Kaore hoki e taea e ratou tango ake i nga tapu, te hoatu
ranei he whakatapunga.
TE RANGIHIROA (Dr. Buck)
He mea tino nui rawa tenei mea a te aroha e kitea ake nei
te nui o te roimata i nga wa potopoto noa i tangihia ai te aroha
kia Buck, a Buck hoki kia tatou mo Arihia me Te Makarini
i roto o Te Poho o Rawiri.
Kowai o tatou kei te kaha ki te ki i penei te pohiri, te ta-
ngi, ki tetahi atu tangata. E hoki nga whakaaro ki te hono i
wairua!
Ano tona ahua mehemea nei i kuhu ki roto i tetahi ana.
e pukai ana nga koiwi o te hunga kua mate, e tangi a wairua
mai ana. ano ra ko te reo o nga whakairo, o nga tuhi, o nga
tukutuku. o nga poutokomanawa, o te taahu, o nga heke, o
|
|
20 2028 |
▲back to top |
2028 TE TOA TAKITINI\_\_Aperira 1 \_ 1930
nga pakitara, nga haka pohiri a Ngata ma, nga haka tangi a
nga wahine ra, ano tou rile ko te mauri tapu rawa o te ngakau
o taua whare e tangi whanui ana ki nga mate, ki nga tuma-
nako, ki nga koringa o te Iwi Maori. Kaore he reta e taea ake
te whakaaro hei kawe atu i tenei whakaahua o nga tangi kia
Te Rangihiroa me Makere.
Maringi ana te toto o te pohatu! Tihaea ana te manawa.
Ahakoa ruarua noa nga kupu whakatau a Ngata ' Ara nga
parenga o Waiapu, mehemea nei kei te hakiri ake au Makere
haere ake ki Puputa! Haere ake ki Te Pahii mauria ake a
Te Rangihiroa!"
Na Henare Ruru ""Hoki mai e Rangi i nga marae i tupu
mai ai o tatou tupuna, ki te wa kaainga i whakatoria nei e
to matua e Timi tenei purapura pai o te haere whakamua.
1 konei tahi koutou ma e tiri aua. e whakawairakau ana i
aua purapura. 1 tenei wa kua kaha, kua tupu.
Kua ngaro atu to tatou matua ko koe rawa tetahi i maha-
ratia e ia hei whaka wairakau, hei hautu mo te waka nei.
Kua ngaro atu a Arihia me Makarini ina te iwi nui tonu
e tangi tahi nei me to hoa. Kaati ko te tumanako kia tupu
ake he ngakau whakakaha ki roto i a Ta A. T. Ngata i tou
hokinga mai ki waenganui i a matou, kia haka tonu ai ia ki
te arahi i te iwi.
I tu hoki a Mokonuiarangi o Te Arawa he tautoko i nga
kupu a Ruru me te whaka atu i te pouri nui e uhi mai ra
i runga i a Te Arawa katoa mo Arihia raua ko Makarini.
I mihi atu a Te Taite Te Tomo kia Te Rangihiroa mo te
taha ki Taranaki 1 mihi atu hoki a Mete Kingi mo te ekenga
o Te Rangihiroa ki tera taumata nui o te ao a he mea tino
horore tera ki runga i tona iwi maori.
Mita Taupopoki "Hoki mai Te Rangihiroa! Haria mai Te
Mana o Te Maori kua tae na i a koe ki runga i nga taumata
teitei o te ao. Ka tika koe ki runga i nga taumatua teitei
o te ao. Ka tika koe kia pohiritia atu i roto i te whare nei.
Tona atahua, ona whakairo, me tona ahua katoa koira te
manawa o te mari, te mari o te ngakau tino maori, e tangi
ai. e hotu ai. e haehae ai i te kirimoko, he mamae, he tangi
he aroha 'Koina te reo o tupuna mai ra ano i te upoko tae
noa ki te hiku ote ika me ona paihau e rua. whiti atu ki
Te Waipounamu. Haere mai e taku tamaiti! Haere mai!
hoki mai korua ko Makere!
Te Rangihiroa. Karangamai e nga hoa. Karanga mai e te
iwi. Karanga mai e te hunga kua wehe, kua ngaro atu i o
tatou koringa. E koro ma, e kui ma. e hine ma. e tama ma
Mo te mare o te Tamariki whangaia ki WOODS' GREAT
PEPPERMINT CURE.
|
|
21 2029 |
▲back to top |
Aperira 1 1930 TE TOA TAKITINI \_ 2029
karanga mai. Tenei te hoki mai nei me te ngakau pouri, me
te ngakau tangi mo koutou kua ngaro i oku tirohanga kano-
hi, i a tatou mahi, i a tatou nohoanga tahi. Haere! Haere!
Etieti ana te kiri ki te ui kae kei hea a mea. a mea. a mea,
He wehi noku kei kiia mai kua wehe atu.
E ki ana o koutou tupuna 'Ma te roimata, ka ea te mate. "
Kei te tika ranei tera korero? Kaore. Ta tatou mahi he tungi,
ake nei !
Kei te tangi mo nga mea kua riro atu, he aroha ki nga hoa
koira ka tangi.
Kei te tika hoki kia pera. He hoa i takaroatia. i tumanako-
tia.
1 mahue iho ra koutou i au, otira kore rawa koutou i wa-
rewatia. I au ka haere atu i a koutou, ka engia e au era mau-
nga teitei o te ao, kaati marama ana te titiro mai me te wha-
kamiharo mai kia koutou, ki Te Iwi Maori.
Whakamanamana ana ahau kia koutou i roto i tenei ra,
ka marama ake nei. ka nui nei tooku mohiotanga ki tera
haua. Otira he nui tonu kei te toe hei akoranga maku. Kei
te mihi kia tatou mo nga tikanga nunui a o tatou tupuna,
kua ngaro nei i nga moutere e haeretia ana e au. Kia mau
ki aua tikanga. Kia mau ki te pupuri i nga Ma-
rae o koutou kainga. Ko tena te mauri hei paihere i to
koutou maoritanga kei ngaro ki te kore. Ko o koutou wha-
naunga o nga Moutere e noho mai nei ahau, kua kore
nga marae, a kua noho tautangata i roto i nga Iwi nunui o
te Ao.
Ara tetahi waiata kei nga motu nei e mea ana mo te nui
o te taura a Maui na ana i hi ake a Aotearoa.
Kaati i tenei ra kei te whiri tatou i tenei taura hei hi ake
i te iwi ki te nui, ki te pai. Kaati te tumanako kia tino kaha
taua taura, ina ra a Ngata me nga hea maha e mahi nei i
waenganui o te Iwi Maori kia eke ki runga i nga taumata
o Te Ora Mau Tonu. (Pakipaki katoa).
HE KUPU TOHUNGA
NA R. T. K.
Ko Hoani Miritene tetahi o nga tino tohunga o te Reo Inga-
rihi. Ko ana korero i rongo nui ai ia mo te Takanga o te
Tangata (Paradise Lost). I tu ano ia hei tangata nui mo te
Kawanatanga o ona ra. No te tau 1608 ia i whanau ai. no
te tau 1674 ka mate—e 66 ona tau. Ko ona tau whakamutu-
nga he tau no te pouri no te mamae i runga i tona rawa
kore i tona kapo. I warewaretia ia e te iwi. He tokomaha
|
|
22 2030 |
▲back to top |
2030 TE TOA TAKITINI \_\_Aperira 1, \_ 1930
nga tangata nunui o i e Ingarihi i warewaretia i te wa e ora
ana engari kia popopotia ki te whenua katahi ano ka maha-
ratia, ka tangihia, ka whakanuia. Ko Miritene tetahi.
Ko nga kupu e whai ake nei no te tangi a Miritene mo
tona kapotanga. I pouri ia no te mea kua kore ona marama
ki te mahi ki tona Kai Hanga ahakoa kei te hihiko tonu
tona ngakau. Otira ko te mea nui ko te ngohengohe ki a
te Atua tikanga, e kore hoki te Atua e mea kia rite ta te
kapo mahi ki ta te tangata whai kanohi'— "Doth God exact
day-labour, light denied?" Me ho mea he tu noa iho he
mahi manna ki ta te Atua hiahia ka tu ia no te mea—
"They also serve who only stand and wait. "
"He mahi ano ta te hunga e tu ana e tatari ana. '"
Pera me te matua e tu ana e tatari ana i muri o te riri:
he tino mahi ta ratou.
"How oft the sight of means to do ill deeds.
Makes dees ill done!
—Shakespeare
"He maha nga wa na te kite i te huarahi hei mahi i
te he,
I mahia ai te he!
—Hakipia
I ki a Kingi Hoani o Ingarangi na tona mohio he tangata
kino a Hupeta i ohorere ai tona whakaaro ma Hupeta e ko-
huru tona iramutu, a Piriniha Ata. i tika nei hei kingi. He
nui nga tangata e inu ana i te waipiro, e haurangi ana na
to ratou kite atu i te huarahi mo te haurangi ara i te whare-
hoko waipiro; me i kore ana he wai-piro e kore te tangata
e mahara he kai ano tera. A, e ki ana au. Ko te wahine e inu
ana, e tarakaraka ana. e haurangi ana. e whakawai ana i te
tangata kia mahi i te he.
Hei tapiri ki enei ko enei kupu ano a Hakipia—
"The honour of a maid is her name; and no legacy is as
rich as honesty. "
"Ko te honore o te kohine ko tona ingoa: a he aha he
taonga hei rite mo te tika. "
Na Hakipia ano,
''Striving to better, oft we mar what's well. "
He maha nga wa na te whai kia pai ake ka kino i a tatou
te mea pai.
Kua kite au i te tamariki e whaka rere ke ana i a nga
kaumatua i mahi ai. ko te mutunga ka kino. He tino he no
te tamariki me te kuare te whakaputa matauranga. Hei wha-
kamutunga ko enei kupu a Hakipia. he kupu e whakahuatia
ana e nga pakeha matau, he kupu tino tohunga: —
|
|
23 2031 |
▲back to top |
Aperira 1, 1930 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_2031
"To gild refined gold, to paint the lily.
To throw a perfume on the violet.
To smooth the ice. or add another hue
Unto the rainbow, or with a taper-light
To seek the beautiful eye of heaven to garnish,
Is wasteful and ridiculous excess. "'
Ko te whakapiata i te koura, ko te whakairo i te
rengarenga,
Ko te whakakakara i te waereta.
Ko te whakamaheni i te hukapapa, ko te hoatu
Kara hou mo te aniwaniwa, ko te tatai ranei
1 te kanohi ataahua o te rangi ki te kanara.
He tikanga moumou, he mahi poauau.
Ko nga rangatira kahore he take e kauwhau ai mo o ratou
toto rangatira. E ki ana te pakeha ko nga wahine kaupapa
ataahua kahore he take e whai ai ki nga kakahu whakahi
rawa. Waiho atu mo tenei i te ngangara nei nga hiraka.
Ko to mata, ko to tinana, ko to tu, e Hine, o tino tatai.
"The torturing, gnawing, consciousness of guilt—
Of guilt, perhaps, where we've involved others.
The young, the innocent, who fondly lov'd us
Nay more, that very love their cause of ruin!
O burning hell! in all thy store of torments
There's not a keener lash!"
—Burns
Te mamae, te ngau kino o te mohio iho ki te hara -
Te hara, pea, i romia nei etahi atu o tatou.
He tamariki, he hara-kore. i aroha nui nei ki a tatou
A, ko taua aroha pu te take i toromi ai ratou
E te ringa muramura! o nga whakamamae katoa kei
a koe
Kahore he whiu koi atu i tenei!"
—Parana
Kaore he whakamarama mo enei kupu—kei te marama tonu
PIWA TAIPO ME TE WAI HARAKEKE
Ki nga Etita: He inoi atu kia homai tetahi waahi iti nei
o te Pepa mo enei korero ruarua, hei tirotiro i etahi o nga
korero mo nga Rongoa Maori i raro o te ingoa o Earnshaw.
Kei te marama ehara i taua pakeha aua korero: engari he
mea korero ki a ia na tetahi Maori. Kei te wharangi 1957
tenei korero: "Taipo-piwa me whangai te turoro ki te hara-
keke i taua wa ano" &c.
Kei aku korero mo te "Piwa Taipo'" taku whakahe mo te
harakeke, me te aata whakamarama ano i te kaupapa o taua
|
|
24 2032 |
▲back to top |
2032 TE TOA TAKITINI Aperira 1. 1930
whakahe. Ko te tangata e whakapono ana ki te whakaakora-
nga o te tuhituhinga a Earnshaw. kaore ona whakapono ki
te whakaakoranga o roto i nga Kura Takuta. Mehemea ka
tirohia aku korero mo te "Piwa Taipo" e penei ana te takoto.
Ko te kaupapa o tenei mate kei roto o te whekau. Tera etahi
mea kei roto i te whekau e takoto haere ana, penei i te nga-
kihi nei te aronga. Te ingoa he "Peyer's Patches. '" Tona wai-
hanga i rite ki nga "tonsils. " ara he pukai "lymphoid tissues"
Ko aua "lymphoid tissues" o nga ''Peyer's Patches" e ohungia
ana e nga ngarara o te "Piwa Taipo" bacllus typhosus).
Ka pupuhi aua ''Peyer's Patches. " ka nunui. Hei muri i tena
ka makere te paka o runga, ka kitea he pahore. He wa ano
ka toto aua pahore. He wa ano ka kai haere tonu te mate, a,
pakaru noaiho te whekau Ite tero). Ko te ingoa o aua pa-
hore he "typhoid ulcers. "" No te mea ko te whekau (te tero)
te wahi e ngaua ana e nga ngarara o te "Piwa Taipo. " Ka
hoatu he ingoa hou mo te male nei he "enteric fever. " Note-
mea pahore ai nga "Peyer's Patches" nei, toto ai, pakaru ai
hoki te tero. Ka waiho ena mea hei arahi i te takuta tiaki i
te ''Piwa Taipo. " Koianei te whakaakoranga huri noa te ao
marama. Ko te whakaakoranga tenei o Ingarangi, o Amerika,
o Tiamana, o Wiwi: ara o nga whenua katoa i ahu mai nei
i reira nga matauranga whakamiharo.
I roto i aku korero mo te "Piwa Taipo" i patai au: he aha
ra te kaupapa arahi i te tangata whangai i tona turoro "piwa
taipo" ki te wai harakeke Ko te wai harakeke kei runga atu
tona kaha ki te whakatikotiko i te tangata i to te "castor oil. "
i to te "Epsom salts; '" ara i o nga rongoa whakatikotiko katoa
e mohio nei tatou. Tetahi, ko te tohu nui o "piwa taipo" ko
te torohi. Me mohio noa tatou, ka mate te whekau (tero)
pera i taku i whakaatu nei, ka torohi te tangata. HEI AHA
I MONOA ATU AI TE WHAKATIKOTIKO KAHA A TE
WAl HARAKEKE KI RUNGA AKE I TE TOROHI O TE
"PIWA TAIPO. " He whiu tuarua tena. Kua whakaatu ahau
i roto i aku korero mo te "piwa taipo" ko nga turoro i aitua
ki roto i tooku takiwa, na te wai harakeke i tukituki nga puku.
Ina tata i a Hanuere o te tau nei. ka tupono au ki tetahi
turoro piwa, na te wai harakeke i tukituki a roto o te puku.
Tekau ma wha nga ra e hunangia ana taaua turoro "piwa
taipo" e ona hoa. No te ra whakatekau ma wha, ka karanga-
tia ahau ki taua turoro. Ko te take i karangatia ai au, kia
haere ki te puni i te toto. Taku taenga ki reira ka ki mai nga
hoa. e ono nga "po" i ki i te toto pango i heke mai i roto o
te turoro. Na te turoro i korero ki au e rua nga panikena
ki i te wai harakeke i hoatu kia inumia e ia. Ko ta te hara-
keke tena. E whakahe ana au ki tenei korero he rongoa te
wai harakeke mo te "Piwa Taipo" Kaore i tika tenei korero
kia uru ki te Pepa a te Katoa.
Na T. Wi Repa M. B. Ch. B.
|
|
25 2033 |
▲back to top |
Aperira 1, 1930 TE TOA TAKITINI \_\_2033
TE INGOA NEI AOTEAROA
(Te whakahoki a Dr. Wi Repa)
E tika ana me kaati nga korero mo tenei take a tatau. Ka
ki noaiho te "'Pepa" a "Ngati" i enei korero kaore nei he
mutunga.
Î puta ai tenei korero kei runga i taku patai: he aha te
ingoa Maori tika mo te "Niu Tireni" a te pakeha? Naaku
ano i whakahoki. I ki au e tika ana me uhi tenei ingoa Ao-
tearoa ki runga ki te "Ika-a-Maui" raua ko te "Waipounamu"
Ara ki te whakahua tatau te Maori i te ingoa nei i a '"Aotea-
roa" mo nga motu e toru o "Niu Tireni" taua ingoa. I wha-
kamarama au i reira i te take i whakaaro ai au ko "Aotea-
roa" te ingoa mo Niu Tireni. Na te pakeha tonu ia i whaka-
tau tenei ingoa mo "Niu Tireni. " Kei roto kei nga mapi e
akona nei e a tatau tamariki e mangu ana enei ingoa: ""New
Zealand (Aotearoa): "North Island" (Te Ika-a-Maui): South
Island ! Te Wai-Pounamu). No reira, mo runga i tena awa-
ngawanga kua tau ra.
Mo te taha e tohetohe nei nga kai tuku-korero ki te "Toa. "
Heoi ana te koha o a ratau tohetohe ko tenei: E whakaatu
ana ratau i to ratou kuare ki nga korero tawhito a te Maori.
Kua mau ki roto ki o matau nei whakaaro, ko nga korero
a te Maori kei te "Polynesian Society" e tohu ana. Ko te ta-
ngata e tautohe ana ki tera kaupapa ka karangatia ia kia
tomo ki roto ki te "keehi" ki te whakaatu i nga take i rereke
ai taana i ta te '"Polynesian Society. " No reira me waiho i
runga i ta nga kaumatua i korero ai ki nga tohunga o te "Po-
lynesian Society" na Kupe, na te wahine ranei a Kupe, i tapa
tenei ingoa.
Mo te ki a nga ruanuku o te Tai-Hauauru no te waka no
"Aotea" te ingoa. E kore a Skinner, a Percy Smith, me te
Rangihiroa e tautoko i tenei korero: notemea he korero hou
rawa tenei, he korero tamariki rawa hoki. Kia ngaro ano te
he o te korero. Tena ko tenei, puta ana mai te korero nei
raua tahi ko tona whakahe! E kore rawa a Ngapuhi, a Nga-
ti Whatua, a Waikato, a te Arawa, a Matatua, a Horouta, a
Takitimu ara te "toru koata" o Aotearoa e whakaae ki te
tohe a enei tangata. Kua tuhia mureretia e aua tangata ko
"Aotearoa" te ingoa o taua waka. E: ko "Aotea" te waka.
Ana te kainga i tapaia hei ingoa mona ko "Aotea" e tata ana
ki Kawhia 'Nga Mohi p. 95). Kaore tenei kainga e kiia ana
ko "Aotea-roa"
E ki ana nga pukorero o te Tai-Rawhiti. ko te "'Arawa. "
ko "Tainui" ko "Matatua" nga waka tuatahi o te heke i u
mai ki Aotearoa nei. He aha ra i kore ai te Motu nei. nga
Motu nei ranei i tapaia ko "Te Arawa roa" ranei, ko "Tainui-
roa" ranei, ko "Matatua roa" ranei. Tena, whanga rawa a
|
|
26 2034 |
▲back to top |
2034 TE TOA TAKITINI Aperira 1, 1930
Tamatekapua me tona iwi. a Hoturoa me tona iwi. a Toroa
me tona iwi. kia u mai te waka i mahue atu ra ki Rangitahua
aukahatia ai, ka tahi ano ka tapaia te nukuroa nei.
E ki ana a Percy Smith i roto i tona pukapuka ia "Hawa-
iki. " 110 te tau 925 nuku atu, hoki iho ranei, te wa i a Kupe (p
216). No te tau 1350 i u mai ai nga waka o te heke. I roto 51
enei tau e 425, kowai te ingoa o te whenua? Kei te kopikopi-
ko tonu hoki te tangata ki Hawaiki ki konei. Whanga rawa
te iwi kia u mai te waka nei a '"Aotea" katahi ano ka tapaia
te ingoa! E taina ma! E tama ma!
Na T. Wi-Repa.
HE KUPU MIHI
Ka hari te hamama kia Ta Apirana Ngata e nga iwi,
o Aotearoa me te Waipounamu. Whakarongo kia ia i runga
te koa. waiata haere ki nga tikanga e korerotia mai ana e ia
Kaua i tau ano. Ehara hoki ia i a tatou i pooti, na Te Taira-
whiti ke. Otira i a ia ka tu hei Minita Maori, ka tika ko tatou
ana hipi e hepara ai. Na ka rongo nei tatou ki ana kupu tohu-
tohu mo Te Tiriti-o -Waitangi me te tikanga o te ahuwhenua,
kaua hei whakamaro ke i o tatou kakii. ka whakarere i a te
mea mohio i tohutohu ai. kei pera tatou me o te whakatoinga
me o te whakamatautauranga i nga mahi kotiti ke.
Timata mai i te rima o nga ra o Maehe, tae mai ki te mutu-
nga o taua hui nui he whakamiharo taaku mahi i te ao i te
po i au ka tae mai ki oku iwi mo aua putake nui. whakahara-
hara, whakawhaititia ai e Ta Apirana Ngata i runga i tona
turanga maori noa nei katahi, i runga i tona turanga mema
Paramata ka rua. i tona turanga Minita Maori ka toru. Kia
ora a Ngatiporou, me nga iwi o Turanga, otira o Te Taira-
whiti katoa.
He nui te mihi me te tangi kia koutou katoa mo te nui o
to manaaki i a Tepuea. Ahakoa koia i tae utu. haruru ana
nga tapuwae whakate-wairua ona tupuna me Kingi Te Rata
i a ia ka tae ki roto i te riu o Waiapu me te Takutairoa o Te
Tairawhiti. I taua wa ano hoki ka u a Taranaki, e rua enei
waka i kiia he waka whakakeke i nga ra o mua. Otira i tenei
ra kua heke tera korero. Ka tika i konei tenei maioha —
Whiti ana te ra ki tua o Tawauwau
Ka wehe tenei au huraa!
Ka tika e te iwi te haerenga ki reira. Ko koutou tenei e ma-
naakitia nei i raro i te mana o Kingi Hori Te Tuawhitu, ko
Ta Apirana Ngata nei tona mangai i tenei wa mo runga i nga
mea e pa ana ki te Ture Tangata me Te Iwi Maori nui tonu.
Kia mau e te iwi kia u ki nga korero o aua hui.
|
|
27 2035 |
▲back to top |
Aperira 1. 1930 TE TOA TAKITINI \_ 2035
E Te Atua tohungia Te Kingi me Te Kawana Hou
Na Te Taite Te Tomo
Etita ma.
Tohaina atu ra enei maioha, enei kupu whakamihi aku
a Te Taiti Te Tomo ki nga iwi o Te Tairawhiti ara kia Po-
rourangi raua ko Te Poho o Rawiri mo nga manaaki maha
i uhia nei ki runga i nga ope waewae tapu ki runga i ou
marae maha, i kitea ai. i rangona ai hoki te hana o tenei mea
o te aroha tuturu. Tena koutou katoa.
(Ina ra o pao e Ite!— P. H. T)
Te Wai-o-mata-tini maringi ki a Tai-Timu
Te Poho-o-Rawiri ki a Tai-pari e au.
Maaku e tapa he ingoa tau mohou
Ko Tia-Taitimu ko Tia-Taipari e au
Waiho mai e Taitimu i te hana o te aroha
Ko te pera urunga ki a Taipari e au
Nga mihi a te hei tukua ki a Taitimu
Ko te aroha nui ki a Taipari e au
Haere, e Taitimu me taku aroha nui
Ma Taipari e whakahoki mai e au
Kaati nei Rawhiti te maioha hotu roto
Mo Tia Taitimu me Tia Taipari e au
TE HUI TAU KI TAHORA ITI
He tipiwhenua ka tae ki Te Hui Tau a Te Haahi Momona
i Tahoraiti, i kite atu ai i era o te iwi maori i hui mai ki te
whakaatu i to ratou whakapono ki nga tikanga o to ratou
nei haahi, kua kotahi nei tau ratou e wehewehe ana i tana
maara waina, i tana maara waina.
Nga peka o ia ahua o ia ahua, i runga i nga tikanga a tera
haahi me hui. me whakaatu te hua a tau peka, a tau peka,
me nga whakaaro (testimony), i nga ra o te tau e ngaro ana
koe. me nga whakaaro e tumanakotia ana mo nga ra kei te
heke iho.
I reira Te Koea o Ngapuhi me ona kaumatua, i reira hoki
Te Koea o Rakaipaka me ona kaumatua, i reira hoki Te
Koea o Heretaunga me ona kaumatua, me nga ropu hoki
(hockey) tenehi, waiata, kanikani, whakangahau o tena peka
o tena peka. Kanui te pai. te kitea atu o te ora o te mahi i
te whakawhaiti-tanga a te whakahaere (organization).
Timata ake i te kohungahungatanga tae noa ki te Tumuaki
o Te Haahi, kitea atu ana te whai waahitanga o katoa. Kanui
|
|
28 2036 |
▲back to top |
2036 \_ TE TOA TAKITINI Aperira 1. 1930
te whakamiharo ki te ropu wahine pakeha, nga mihinare wa-
hine o tera haahi, e tohutohu ana, e whakaatu ana i nga pai
i nga kino, i nga huarahi kikino, me nga whakamomori tanga
ki te moni kore, ki te kai kore, ki te rawakoretanga, me kore
e tae mai ki tana mihana ki tana mihana i karangatia ai e te
haahi kia tae mai ki tenei, tetahi o nga whare ngaro o Iharai-
ra. Te koa na te kata me te paparinga i whakatinana. Te rawa-
koretanga, te nohopukutanga, na te roimata, na te manawa
hotu i whakamarama, ka tangi noatu te ngakau tu waho,
Ka rangonaake te manawa e penei ana ''Mei penei noa aku
nei tamahine, he hanga whakakoakoa. "
Nga inihi kia Sister W. Takana raua ko Sister Kamau. E kui
ma. ngawari ana o korua reo ki te whakamarama, ki te arahi
haere i nga tikanga e whai hua pai ana ahakoa he aha te
ropu wahine, he aha ranei to ratou haahi, ka naumaitia korua
o te ngakau rangatira, ahakoa i whea o te motu. Kia kaha!
Nga ringa wera. Kia ora te ropu whakahaere i enei wahanga
o Te Hui. Ngaro atu ana a tatou waiata weriweri e hiahiatia
nei i etahi wa, me era tu o te weriweri. Tena wahi katoa na
te marama o te whakahaere me te kotahi i te whakaaro pai
ka pera, na reira kia ora.
Nga mahi whakataetae waiata koea. E toru nga wahi e
mihia. Tuatahi me riro i a Ngapuhi te honore nui mo te kaha
ki te tawhai mai i te whenua roa, kia kitekite. Mo te waiata
kaore ano i pai. Kei a Nuhaka nga pai katoa mo tera mahi
mo te waiata, engari i pai ake to Heretaunga i taua ra.
Kaati ano kiia ko Heretaunga i tino pai ai. Kaati na Te Toa
Takitinitanga na reira kia ora. Ko te Rau Tau tenei whaka-
tata o te timatanga mai o Te Haahi Momona. No Aperira
6th. 1830 ka timatatia mai te haahi e Hohepa Mete ki Utah,
na reira te nui o tera Hui Tau. i tae ai a Tipiwhenua, i kite
ai i nga iwi o te motu i ngaro atu i nga Hui o Te Tairawhiti.
I muri o nga mahi a Te Haahi i otioti ai. ka whakahaeretia
tetahi take, ara he tono kia Ta A. T. Ngata kia mauria atu a
Nireaha Paewai, katahi tonu nei ka paahi mai i nga kura
ako mahi Ahuwhenua me Te Kau Miraka i Amerika. Kotahi
tonu te whakaaro o taua hui ko te tono atu kia Minita Maori
kia awhinatia a Nireaha.
I hui hoki te ropu o nga tamariki tawhito o te M. A. C.,
i reira. Ko tetahi take e pa whanui ana mo runga i te whaka-
whanui i to ratou ropu ki nga taitamariki Maori katoa o Te
Motu, ahakoa he aha te haahi, notemea kaore hoki e taka
te ingoa Maori i runga i a ratou katoa. (Hiehie tenei!)
Kua oti hoki i te hui kei Nuhaka te Hui Tau e heke iho
nei.
I tae ano a Tahupotiki ki taua hui whakatakoto ai, whaka-
kaha ai hoki i nga tikanga turaki i te waipiro. Ko raua ko
|
|
29 2037 |
▲back to top |
Aperira 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2037
Te Rima i reira. Otira he poto noa to raua wa i reira.
Kei te mihi atu ki te Tohungatanga Eriata Nopera me
tou ropu nui i muri i a koe mo nga manaakitanga. Ma Te
Kaihanga tatou katoa e manaaki.
TE TIRITI O WAITANGI
I te wiki tuatahi o Hanuere nei ka tae mai te tira hapai
Pitihana whakaara i te Tiriti. Anei nga whakamarama. "E
ki ana nga tangata matau kua mate te Tiriti o Waitangi, kua
pirau. "
Mehemea he Tiriti tuarua tenei no te Rau Tau Hou nei,
tena pea e tika. Pena ko te Tiriti o Waitangi 1840 kaati aata
hoki marika, hurahia nga putea whakamarama a nga to-
hunga whakamarama i te Tiriti o Waitangi.
E te whanau: takahia te paahi o te wiira, kia aata heke
i te heketanga. Ko te whakapono te kaupapa o te Tiriti.
Kaore he roto, he waho. He aha koutou ka raruraru ai
ki enei taonga e rua? Kaore hoki e taea e tatou te para-
para ma te ua o te rangi tera tahua, ma te Tiriti tenei
tahua. Ko nga hua nei hoki o te whenua ta tatou tumanako
i roto i te kotahitanga o te aroha tinihanga kore.
Ki te tapiritia, kia rua rangatira, ko Roto ko Waho: he
Totara waahi rua, he aitua.
TIRITI O WAITANGI: Tirohia nga whakamarama a nga
tohunga whakautuutu patai, me o nanahi tonu ake nei?
Kei te mau, kei roto i nga kohatu maitai. Kia tino mau
i a koutou nga korero totika o te Tiriti o Waitangi, hei ko-
rero ma koutou kia koutou tamariki.
He mate rere kei te tipu i roto i nga whakatipuranga; he
mate whakapupuhi-puku no nga tangata matau. Ko te ro-
ngoa mo tenei mate he: —
1. He whakakawenata i nga korero o nga Pitihana i haere
i raro o te Tiriti, me ona whakautu patai.
2. I nga take i pakanga takitahitia i raro i te Tiriti, e te
tangata, e te hapu ranei.
3. I nga take i whakakotia rawahotia e te Karauna, i runga
i te whakahoahoa o nga Mema Maori ki nga Minita o te
Karauna.
WHAKAMARAMA I NGA PITIHANA: —
1. Hurahia nga whakautu patai a te Ahera ki a te Koohi
mo te Pitihana a Tawhiao 1885.
2. Hurahia nga whakautu a te Ahera, me nga kupu tangi
aroha a te Kuini Wikitoria i te tau o te Tiupiri 1897;
mo te Pitihana o nga rangatira huihui o nga Motu e rua
mo te Tiriti e Waitangi. I tukua atu i raro i nga ringa
|
|
30 2038 |
▲back to top |
2038 TE TOA TAKITINI \_Aperira 1, 1930
huruhuru o Wi Pere raua ko Hone Heke me te Kawana
i te tau 1897.
3. Hurahia nga whakautu a nga tohunga a te Kingi mo te
Pitihana i haria e W. Ratana i raro i te Tiriti o Wai-
tangi i te tau 1924.
4. Hurahia nga kupu inihi, whakapumau, a nga rangatira
o nga Motu e rua. ki te Tiuka o Ioka. T toroa atu ki a
ia i raro i nga ringa o nga upoko tohunga o nga iwi o nga
Motu e rua i Rotorua 1901 ara o Timi Kara. Wi Pere,
Hone Heke. Tame Parata. Taiaroa.
5. Hurahia nga whakamarama a te Mema o te Tai Ra-
whiti, kei i e mau i te Toa Takitini 1927. Kei kona nga
whakamarama hohonu. I rite hoki aua whakamarama
ki te mihini e huri ana, tena i taana waahi, tena i taana
mahi. Ka mutu mai tatou i te whakahua mihini. Ehara
hoki i te mea. ma te whakahua Tiriti noa ake. ka tika
ai tatou; engari ma te mahi tika, i runga i nga take,
me nga kupu rangatira o to tatou reo.
6. Hurahia nga kupu whakautu mo te Pitihana a te Kaka-
kura, mo Whitireia Whenua Kura.
7. Hurahia nga korero o te Keehi a te Arawa, ki te Ka-
rauna, mo nga moana i Rotorua.
8. Hurahia nga korero o te keehi a Nireaha Tamaki mo
te Karauna, me te whakatau a nga tohunga o te Kingi,
i pa atu ki te Tiriti o Waitangi mo taua keehi, me era
atu keehi.
Ki te whakawhaititia enei korero ki tetahi pukapuka,
tena pea e memeha atu nga kapua o tenei mate, a ka toe iho
ki tai o te kuia, o te koroua, te kiriimi o taana waiu, hei
manawa mo nga mokopuna.
Kua whakahuatia i runga ake he mate whakapupuhi-puku
no nga tangata matau —te pirau o te Tiriti o Waitangi. He
tino ope nui tonu kei tenei kaupapa korero reka ki te taringa
TIMI KARA. E tika ana kia kiia e tatou ko te Poropiti
tenei tangata o te Ao. i whakamoemoea ai nga tikanga o nga
Iwi e rua i te tau o te Tiriti o Waitangi 1340 taea noatia
tenei ra. He ki tenei ma tatou, me o tatou iwi: mei kaua
tenei tangata e whanau, kua pirau ke te Tiriti o Waitangi
me nga tikanga Maori. Kua rite tatou ki te hunga e tuku
Kahiti nei hei whakataka i a ratou ki raro i nga tikanga pa-
keha, me o ratou whenua. Kei te mau i te pakeha te whaka-
nui mo tenei tangata mo te nui o te matauranga i puta ki
a ia. i ora ai te Tiriti, i kore ai e kotahi he Ture mo te Pa-
keha mo te Maori.
E te whanau! e kau ki uta. kei papaku ana te kauanga.
"Tatou. Tatau. "
Ihaia Hutana
Waipawa
|
|
31 2039 |
▲back to top |
Aperira 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2039
PITOPITO KORERO
No te 18 o Maehe nei, i u mai ai te tira o te Kawana hou
mo Niu Tireni nei, ara a Rore Bledisloe raua ko tona hoa
wahine. Ko tona taina, ko Major A. H. Bathurst, tona heke-
retari; ko tona iramutu ko Sir John Ludlow Hanham. tona
takahoa-tiaki.
Ki te whakaarongia tena a te Waari e tuku ki raro i tona
turanga Pirima, i te kaha o te mate, apiti ki te taumaha o nga
mahi ma tona tinana kaumatua.
I te tau 1923-24 kotahi te kaipuke patu weera i tae ki nga
moana o te Tonga—Ross Sea. No tenei tau e rima. Hui katoa
nga weera i mau 11. 000. Kei te uia. pena he rahi rawa tenei
parekura mo tenei tu momo ika mo te tau kotahi.
E tata ana te timata o te poka i te huarahi i raro o te
moani:, mai i Ingarangi ki Wiwi. E 17 maero te roa: £25. 000. -
000 te utu mo te mahinga.
Te tokomaha o nga tangata o te Ao. e rua mano miriona.
E wha rau miriona te koninga o te tipu o te tangata i
roto o te 20 tau tata nei. Na Ahia e 910, 000. 000. Amerika
230, 000. 000 Awherika 150. 000. 000. Poihakena 7 miriona.
E mea ana a G. K. Chesterton: Ko te mehua o te nui
o tenei mea o te tangata, kei te ikeike o aana kaupapa
whakaaro, kei te hohonu o taana whiriwhiri me te whanui
o tona ngakau makoha.
E mea ana a Ta. A. T. Ngata: Ko te mokete i te whenua,
he taina no te hoko i te whenua.
TE INGOA NEI AOTEAROA
Kia ora nga Iwi, nga Reo. nga Rangatiranga, e noho mai
na koutou i o koutou waahi teitei, i o koutou whare Wana-
nga. Kia ora te Pihopa Maori, e kiia nei ko te Pihopa o Ao-
tearoa. Kaore he awangawangatanga o te whakaaro, kua wha-
katapua hoki tenei ingoa ki runga i to tatou Pihopa. Waiho
ake ma tatou ma te iwi nga whakatikatika.
E nga Iwi, e nga Reo. e nga mohiotanga o te Motu nei. ko
te Rarawa, ko ta te Aupouri me Ngatikahu whakamarama
tenei mo te kupu nei—AOTEAROA.
Na Kuramarotini i hua tenei Ingoa ki tenei Motu. Ehara
i te mea e tautoko ana ahau i ta tetahi, e whakahe aua ranei
i ta tetahi. Kaore, engari e korero ana ahau i nga korero o
nga whare Wananga o roto o enei iwi. Mau koe. e tena i e
|
|
32 2040 |
▲back to top |
2040 TE TOA TAKITINI Aperira 1, 1930
tena, e mau atu; a mehemea he whakahe ta tetahi, e pai
ana. engari kia marama nga tatai o te whakahe. Kaore aku
whakahe, penei me etahi e mau nei i roto i te Toa. Ka mutu
taaku, he kii noku tenei waka, ara no te Motu katoa. Me
whakaputa e au te tatai. Me timata mai i a Noa kia tatu iho
ki a Kuramarotini. naana nei tenei ingoa i tapa ki te Motu
nei. He pai ke pea. me whakaputa e au te tatai kia puta
ki ahau tonu. Ma tena e kukume to ona, to ona.
Ko Noa
Ko Hema
Ku Tawhaki
Ko Wahieroa
Ko Ratanui
Ko Tuwkakararo
Ko Whakataupotiki
Ko Ngaremoana
Ko Rakataura
Ko Rarotimu
Ko Rarotake
Ko Poutu
Ko Pouhaere
Ko Powhakataka
Ko Poaniwaniwa
Ko Maheeaatu
Ko Maheaawa
Ko Takahuriwhenua
Ko Murirangawhenua
Ko Taranga = Kauaruwahine
Maui-Mua Maui-Roto Maui Tikitiki Maui Potiki
Whetuatea Wharuakura
Tokotuatea Uhenga
Maramaatea Poutaua me Motuarika
Toto Whitirangimomoa Rongo-
whenua
Kupe " Kurannarotini Rongorongo = Turi Kupe Turi
Hina Uenuku
Hinemataea Kauaekarangaranga
Hinenuitepo Mahaae = Hinenuitepo
Hinekaitanga
Tamanuiotera
Tiki
Pipii Taiwawe
Wawai Tuputu
Tukitenganaahau Papa
Maninikura Ruanui II
Tangitekura Tarauaua
Tokaakuku Tauaterenanga
Honoterangi Tutangiora
Ruanui I Teina
Korakonuiarua Waiho
Matiti Rangi
Wawenga Hapaira
Hakumanu. Mata
Wairama Maihi Te Huhu (Te kai-tuhi)
|
|
33 2041 |
▲back to top |
Aperira 1 1930 TE TOA TAKITINI \_\_\_ 2041 Ko Aotea raua ko Ngatokimatawhaorua nga waka i hanga e Toto mo aana kotiro, mo Kuramarotini raua ko Rongo- rongo. Ko te tohunga naana i tarai a Aotea ko Kongomai- whenua. Ko te toki i haua ai ko Awhionui-o-te-rangi. he reo tapu no te kahukahu o te whenua o Maui Potiki. I whakari- tea taua waka e Toto mo Rongorongo. Ka kite ai tatou na te hungawai ano na Rongomaiwhenua i tarai te weka mo te hunaonga mo Rongorongo. Kotahi ano te wa i oti ai enei \\vaka e rua te hanga. Ko Ngatokimatawhaorua. e rua nga to- hunga na raua i tarai, ko Toto raua ko Kupe. He toki ke ta Toto: he toki ke ta Kupe. S rereke te mau toki a tetahi, i ta tetahi. Ko te ingoa o te toki a Toto ko Ponaponawhenua. ara ko te pononga o te whenua o Mauitikitiki-o-te-rangi. He whao te toki nei. me tona mana ano. Ko te ingoa o te toki a Kupe ko te Wheiaooterangi. ara ko te haka o te tai whare o Maui. Ko ienei toki, he toki mana ara he reo-here. E taea e tenei toki reo-here te here te moana kia kaua e timu, ara e taea e te reo o Kupe te here nga mea katoa e hiahia ana ia. Ka oti a Ngatokimatawhaorua te tarai, ka haere mai a Kuramarotini raua ko te taane ko Hoturapa kia kite i tona waka. Ka kite i te kino o te tarai. He whao ke ta Toto toki. he whao ke ia Kupe toki. I te kino o te tarai, tapa iho e Kuramarotini te ingoa o tona waka ko Ngatokimatawhaorua. Ko tenei Ingoa ko Aotearoa na Kuramarotini i hua. Ka tae ki te wa e whakamaanu ai nga waka nei ki te moana, ka whakaaro a Kupe me here e ia to Rongorongo waka a Aotea. Ko tona hiahia ko Ngatokimatawhaorua anake hei waka ha- ere ki te huiti ika. hei whakanoa i te toonga o nga wakanei, a kia eke mai a Hoturapa ki runga, kia whakamatea e ia, kia riro te wahine a Kuramarotine i a ia. Ka toia a Aotea, ka motumotu nga taura. Ka toia a Ngatokimatawhaorua - ana noa i haere, maanu atu ana ki te moana. Ka mea te tohu - nga tarai o Aotea a Rongomaiwhenua. waiho. Kua mohio na Kupe i here, a e kore e taea. Ka hoe a Kupe raua ko Hoturapa. Ka eke ki te tauranga. Ka pangaa te punga. E heke ana te punga, e heke ana hoki te aho a Kupe. Tatuu rawa atu. e kake ake ana te ika a Kupe Ka mea a Kupe kia Hoturapa kia hutia te punga. Ka mea a Hoturapa. taihoa. Ka mea a Kupe kanui tenei, hei whakanoa kau hoki i te waka. Ka hutia te punga. Teraa. kua karakia- tia e Kupe kia herea te punga. Ka mea a Hoturapa kua mau te punga. Ka mea a Kupe, rukuhia! Ka ruku a Hoturapa. ka tae a Kupe ka poroa te taura. Koia te pepeha nei: '"He- rea i te rangi ko taura ponapona, herea i te whenua ko taura maro. " Ka mate a Hoturapa, ka hoki mai a Kupe. Ka whai ia i a Kuramarotini hei wahine maana. Ka mea a Kuramarotini ae. engari me tuku e koe te waka o tuku taina kia maanu.
|
|
34 2042 |
▲back to top |
2042 TE TOA TAKITINI Aperira 1, 1930
Ka mea a Kupe ae. engari kia tapapa te Wheiao ki te Paepae
Tapu o Rehua katahi ano ka wetekina te here Tapu o te hu-
kahuka a-tai o te ware o Maui.
Ka mea a Kupe kia Rongomaiwhenua, ki te hungawai o
Rongorongo kia toia a Aotea. Ka karanga a Kupe "Tai ko-
pure tetere o te rangi kiri koko. E waiho nei kiri koko. E here
nei kiri koko"' Katahi ano a Kupe ka whakatika, a ka maanu
a Aotea. Maanu rawa ake kua maro te Wheiao o te ata ki
runga ki te Paepae Tapu o Rehua. Katahi ka mea atu a Ku-
ramarotini kia Rongorongo, me hua te ingoa o te waka ko
AOTEAROA, ara ko te iringa mai o te Wheiao o nga toko
o te rangi i runga o te Paepae o Rehua.
Ko taku whakamarama tenei mo te Ingoa nei Aotearoa.
Kaore he whakahe. Kua takoto taku whakapapa. Ka kitea no
nga iwi katoa o te Motu nei. enei tipuna a Kuramarotini ra-
ua ko Rongorongo nga uri o Toto.
Taria te roanga. Kia ora nga Etita.
Wairama Maihi Te Huhu
Ahipara 13/3/30
NGA KORERO O TOKA-A-KUKU
HE WHAKATIKATIKA
I nga korero a P. H. Tomoana mo Pareihe i te Nama 100,
o Tihema, i te wharangi 1941. i mea ia: —
Ko nga korero onamata he korero tapu: ehara i a tatou
i -waihanga: a. me waiho ano i te hangaitanga ahakoa kino, pai
ranei. Kahore he wahi ki nga whakatupuranga o muri nei,
heoi ta ratou ko te pupuri kia takoto tika. Ka tika te korero
ka maro tonu te takoto me he mea ka tuhonoa atu ka whaka-
|
|
35 2043 |
▲back to top |
Aperira 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2043
kotiti ketia ranei, ka marama tonu te tu haua. Ko taku
he whai kia takoto tika nga korero; i kaha rawa ai toku hia-
hia he mokopuna hoki au na Te Kakatarau. He mea korero
tonu mai ki taku kanohi e tetahi rangatira o Ngati-Porau,
na Te Kani a-Takirau i whakataka te haere a Tai-rawhiti ki
Toku a-Kuku ara ko Te Kani te upoko o taua haere. Kaore
he tangata i te kuare he rangatira nui a Te Kani-a-Takirau
otira ko te ki nana i tautapa te haere ki Toka-a-Kuku, he
korero hou tenei—he whakariroi ke i nga korero tuturu. He
tika i roto a Te Kani i te ope, kaore hoki he rangatira o te
Tai Rawhiti i kore a he tika ano hoki kahore i mutu te riri
ka hoki mai ia ki te kainga ka noho tonu atu ko Kakatarau
ratou ko etahi atu rangatira. He korero whanui na Kaka-
tarau i whakataka te Tai Rawhiti kia haere ki Toka-a-Kuku.
Ka eke tenei ki ta P. H. Tomoana ara ki ta Ngati-Kahungunu
katoa. E ai te korero na Kakatarau i tiki te Mokohoihoi ki
reto o Heretaunga. Kaore au i te mohio ki tenei ingoa ki
te Mokohoihoi, he hapu ranei, he tangata ranei. Tena pea
kei a Ngati-Kahungunu e mohio ana. Ki ta Te Mete korero
ko Kakatarau raua ko Te Wera nga kai-whakahaere o te taua
a te Tai Rawhiti. Ko Te Wera Hauraki no Ngapuhi engari
i noho ki Nukutaurua. I reira raua ko Pareihe me etahi atu
rangatira ka tae atu a Kaka-tarau ki te whakataka i a ratou
hei ranga i te mate o tona papa o Pakura ara o Te Whaka-
tatare. Kei tetahi tonu o nga waiata a Ngati-Porou e whaka-
huatia ana na "Pape" ara na Kakatarau te ope ki Toka-a-Kuku
a, he aha i kiia ai na Te Kani-a-Takirau. Ehara Te Kani-a-
Takirau i tangata riri engari a Kaka-tarau a e kore hoki e
taea te ki ehara a Kakatarau i te rangatira. Kei roto tona
ingoa i te Tiriti-o-Waitangi, ko to Te Kani-a-Takirau kaore
i kitea e au.
Ahakoa i ki a Te Mete ko Kakatarau raua ko Te Wera
nga kai-whakahaere o te taua kahore ana whakaatu i te wahi
ki a Kakatirau o taua haere ara he ngaki i te mate o tona
papa o Pakura engari ko tana ko tetahi take nui o te haere
he ngaki i te mate o Te Pori-o-te rangi, tipuna o Te Hou-
kamau. Ko nga korero a Te Mete na te Maori. He whanaunga
tata a Te Pori raua ko Te Kani na konei pea i kiia ai ko
Te Kani-a-Takirau nana i whakataka te haere ki Toka-a-Kuku
He aha i riro ke ai ma Kakatarau e tiki a Pereihe i kore ai
e riro ma nga uri a Te Pori? A he aha i kore ai a Kakatarau
e ngaki i te mate o tona papa ake o Pakura, i ngaki ke ai i
te mate o raua tangata? Na, ka takoto haua te rarangi o
te korero. He tika tonu he maha nga take o te haere a te
Tai Rawhiti ki Toka-a-Kuku engari ko te tino take he ngaki
i te mate o Pakura. Koina te take nui i haere ai a Kakatarau.
Ahakoa kotahi ano te taahu whakapapa o Ngati-Porou o
te Whanau-a-aApanui he mahi tonu na raua te whawhai o
mua iho a tatu iho ki Toka-a-Kuku. I te riri ki te Piki-a-te-
|
|
36 2044 |
▲back to top |
2044 TE TOA TAKITINI Aperira 1 1930
Atawhiua. e tata ana ki Whangaparaoa. ka hinga a Ngati-
Hokopu te hapu o Pakura. Na, he rapu utu mo te Piki-a-te-
Atawhina ka haere te taua a Pakura ki Whare-kura e tata ana
ki Te Kaha ka hinga ano aa Ngati-Porou te whanau-a-Apa-
nui ka hinga ki kona a Pakura. I a Pakura e patua ana ka
karanga ki a Ngati-Porou kia hokia te riri. Ka rongo a Ka-
ka \_\_\_Pakura, ka ki atu ki a Te Honia, "Ka
aroha au ki te reo o to taua papa e karanga ra: haere taua
kia mate tahi me ia. " Ka pupuri a Te Horua i a Kakatarau
ka ki atu. *'E noho, kia ora ko taua hei ngaki i te mate o to
taua papa. " Na. ko Toka-a-Kuku tenei. Kei te he te korero a
Te Mete ko te Whanau-a-Apanui i mate ki Whare-kura.
Ka kawea te Whanau-a-Apanui e te manamanahau ka ha-
\_rainatia na a roto e Waiapu. Kei Rangitukia kei te pa
o \_\_\_ka hinga. I muri mai i tena ko Toka-a-Kuku i te
iau 1836—ko te riri mutunga tenei.
Tera ano tetahi korero kaore te Whanau-a-Apanui i hinga
i Toka-a-Kuku. He tika kaore te pa i taea i te nui o te kai—
he mara tonu hoki i roto o te pa a he kai moana kei nga
taha o te pa engari i nga riri ki waho o te pa he nui te
parekura o tangata whenua, a he tokomaha nga rangatira
i hinga e korerotia ra e Te Mete raua ko Mohi Turei a e
kiia ra e P. H. Tomoana. I ki a Paratene Ngata i kite tonu
ia i nga pou whakairo, uhi rano ki te kahu Maori, e tutu
ana i te huarahi i te Kaha ki Pari-o-Kara. Ko nga pou ra
—he tohu no nga wahi i hinga ai nga rangatira o te Whanau-
a-Apanui me etahi atu iwi i awhina i a ratou.
Ka mutu i konei enei korero, hei titiro, hei whakahe pea
ma etahi tangata. He pai te korero a-marae kia taea ai te
whakahoki. Kua noho noa atu nga korero nei i roto o te
puku, kati na nga korero a tangata nei a P. H. Tomoana
ka puta ki waho.
Heoi ra,
Na R. T. K.
Kia kuha ki te awhina mai i ta tatou pepa.
Kia ora nga Kaituku korero. Kia kaha mai koutou ki te awhina
Nua wharangi mo te putanga kotahi tekau ma-ono otira i
te nui o nga korero, kaore maua i whakaae kia tapatapahia
a koutou mahi na reira ka tukua peneitia, kei motuhia i wae.
nganui na reira te 36 wharangi i tenei putanga.
Na reira te 36 wharangi i tenei putanga.
Kei te kaha maua. Kia pera mai hoki koutou. Nga Etita.